Қазақ ұттық баспасөзінің дамуы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Қазақ ұттық баспасөзінің дамуы. Ресми емес қазақ мерзімді баспасөзінің
қалыптасуы XX ғасырдың басындағы жалпы азаттық қозғалыспен тығыз
байланысты. Ол 1905-1907 жылдардағы революцияның арқасында ғана туды.
Алайда бұл басылымдар дүниеге едәуір қиындықпен келді. 1907 жылғы 28
наурызда II Мемлекеттік Думаның депутаты Шаймерден (Шахмардан)
Қосшығұловтың (қосарлас редакторы А. Ибрагимов) бастамасымен “Улфат”
газетіне қосымша ретінде “Серке” газетінің бірінші нөмірі шықты. Ш.
Қосшығұловтың айтуынша, небәрі 3-4 нөмірі шығарылған. Цензура оны қауіпті
деп тауып, газет жабылып қалған.
1907жылғы наурызда Троицкіде “Қазақ” газетінің бірінші, әрі соңғы
нөмірі шықты. Тыйым салынған екінші нөміріндегі “Біздің мақсаттарымыз”
деген бас мақалының авторы М. Дулатов еді. Нақ сол жылы қазақ жастарының
Томск қаласында “Дала” газетін шығаруды жолға қоймақ болған әрекеті де
табысқа жеткізбеді.
Қазақ қоғамы демократияшыл жұртшылығыныңұлттық баспасөз ұйымын құру
жөніндегі ынтасы күшейе берді. 1911жылғы 16 наурызда Орал қаласында қазақ
және орыс тілдерінде шағын көлемді “Қазақстан” газеті шықты. 1911-
1913жылдарда (қаңтар-ақпан) небәрі 16 нөмірі шығарылды (редакторы Елеусін
Бұйрин). Газет “кәсіпкерлік пен ғылымға үйрету” ізгі мақсат деп санады.
Профессор Ү. Субханбердинаның пайымдауынша, газет прогресшіл-демократияшыл
түсінікте болып, отандастарын орыстың озық мәдениетін меңгеруге шақырған.
Ол оқырмандарына кітап шығару жаңалықтары туралы хабарлап, шаруашылықты
прогресшіл жолмен жүргізу жөнінде кеңестер беріп отырды. Оның беттерінде
Гурьев уезінде жаңа мұнай кенішінің ашылғаны туралы хабар бірінші болып
жарияланды. 1913 жылы қыркүйектен желтоқсанға дейін Петропавлда “Емші
даласы” газеті шығып тұрды.
Алайда таралымы шектеулі бұл газеттер орасан үлкен аймақтың түрлі
топтарының өскелең талап -тілегін қанағаттандыра алмады. Жалпы ұлттық
көлемде мерзімді баспасөз құру бұрынғысынша жалпыұлттықт проблема болып
қала берді.
“Айқап” журналы. Ұзақ уақыт күш-жігер жұмсап, аянбай еңбектенуінің
арқасында М. Сералин 1910 жылдың аяғында журнал шығаруға рұқсат алды.
“Қостанай уезінің Шұбар болысы № 5 ауылының қазағы М. Сералинге, - делінген
құжатта,- Троицк қаласында оның жауапкершілігімен мынадай бағдарлама
бойынша: бас мақалалар, шетелдік хабарлар, мұсылмандар өмірінің мәселелері,
хроника, фельетондар мен өлеңдер, библиография және ғылыми мақалалар,
аралас дүниелер және редакцияға хаттар бағдарламасымен ай сайын “Эй-кафь”
журналын шығаруға рұқсат берілді”. Прогресшіл демократияшыл зиялылардың сан
жылдар бойы аңсаған армандары орындалды:1911 жылғы 10 қаңтарда Троицкіде
қазақ халқының тарихындағы тұңғыш “Айқап” ұлттық журналының бірінші нөмірі
шықты. Нақ соның, ал кейініректе, 1913 жылғы 2 ақпанда Орынбор қаласында
шыққан “Қазақ” газетінің де тағдырына жалпы ұлттық басылымдар болу жазылған
еді.
Ұйымдастырушы және баспагер, идеялық басшысы және редакторы М. Сералин
(1872-1929) бұрын педагоктік және журналистік қызметпен айналысқан, сол
кезге қарай белгілі ақын, әдебиетші, қоғам қайраткері болған. Кеңестік
тарихнаманың дегені жүріп тұрған кезеңде көптеген зерттеушілер идеологияға
жағынып, М. Сералинді XX ғасырдың басында Оңтүстік Оралдың революцияшыл
социалдемократтардың шеңберіне кезігуге тырысты. Мұның бәрі “Айқап”
журналын кеңес өкіметі контрреволюциялық ұлтшыл деп айыптаған “Қазақ”
газетіне қарсы қою мақсатымен жасалған еді. М. Сералиннің өз айтуына
қарағанда, журнал “еңбекші таптың органы болған жоқ. Халықтық болған ол
белгілі бір таптық, саяси және экономикалықбағдар ұстанбады ”.
“Оренбургский край” газетінің журналды “жергілікті халықтық басылым” деп
атағаны кездейсоқ емес.
М. Сералиннің сіңірген еңбегін атап өте келіп, зерттеушілер ол
“Қазақстанда демократиялық бағыттағы ұлттық журнал шығаруды бірінші болып
жолға қойды. “Айқап” журналы білім әлеміне ашылған бір терезе болды” деп
атап көрсетеді. М. Дулатов “Оян ” деп қазаққа дабыл қаққаннан кейін М.
Сералиннің демократияшыл зиялыларды, либерал-революциялық ниеттегі студент
жастарды іс жүзінде топтастырып, олардың назары мен жігерін жалпы ұлттық
проблемаларды шешуге шоғырландыра білгенін айту керек. “Айқап” патша
өкіметінің реакциясынан кейін қазақ қоғамын оятты, “Қазақ” газеті оның
жақсы дәстүрлерін жалғастырып, жаңа биікке көтерілді.
М.Сералинмен қатар, Б. Қаратаев, Ж. Сейдалин, С. Торайғыров журналдың
рухани жетекшілеріне айналды. “Айқап” төңірегіне әртекті қазақ
демократияшыл зиялыларының, талантты студент жастардың өкілдері топтасты.
Журналға А. Ғалымов, М. Жолдыбаев, Т. Жомартбаев, М. Кашимов, Қ.
Кемеңгеров, М.Ж. Көпеев, А. Мұсағалиев, Б. Сыртанов, С. Лапин, Н. Манаев
және тағы басқалар белсене қатысып тұрды. Журнал беделінің өсуіне бастапқы
кезеңде оның жұмысына А. Байтұрсыновтың, М. Дулатовтың қатысуы себепші
болды. Дала өлкесінің демократияшыл қалың жұртшылығы кейіннен қазақ
мәдениетінің, әдебиетінің аса көрнекті қайраткерлеріне айналған дарынды
тұлғалар: С. Сейфуллин, Ш. Құдайбердиев, Б. Майлин, С. Дөнентаев, С.
Торайғыров, М. Жұмабаевтардың шығармашылығымен танысуға мүмкіндік алды.
Журнал беттерінен қырғыз И. Арабаев, ноғай С. Ғаббасов, түрікмен Ш. Назари
және басқалар көрінді. Қазақ әйелдері Сақыпжамал Тілеубайқызы, Мариям
Сейдалина, Гүлайым Өтегенқызы, Нәзипа Құлжанова журнал беттерінде
әйелдердің тең құқықтығы, қазақ әйелдерін азат ету, балалар мен аналарды
қорғау проблемасын көтерді.
Журналдың бірінші нөмірінде М. Сералин оқырмандарға басылымды құрудың
ұзаққа созылған оқиғасын түсіндіріп берді: “Біз бір-бірімізді үнемі...
кінәлап жүрдік... Басымыз қосылмады. ...Біздің қазақтың неше жерден “қап”
деп қапы қалған істері көп. “Қап” дегізген қапияда өткен істеріміз көп
болған соң журналымыз да өкінішімізге ылайық “Айқап” болды”.
“Айқап” журналы 1911 жылғы қаңтардан 1915 жылғы қыркүйекке дейін
әуелгіде айына бір рет, ал сонан соң екі рет шығып тұрды. Барлығы 88 нөмірі
шықты, таралымы 1000 данаға дейін жетті.
“Оқиғалар” айдарынан көрініп отырғанындай, жер-жерден Ташкент, Верный,
Шымкент, Әулиеата, Орал, Қостанай, Торғай, Ақтөбе, Маңғыстау, Бөкей Ордасы,
Омбы, Қапал, Семей, Аягөз және басқа жерлерден хабарлар түсіп тұрған.
“Бізге не істеу керек?” деп аталған мақаласында “Айқап” өз
бағдарламасын былай деп белгілеген:
“1. Отырықшылыққа көшу, қалалар тұрғызу, жерден қол үзбеу.
2. Мектептер мен медреселер ашу, білімді әрі мәдениетті болу.
3. Дін істерін өз қолына алу, өз мүфтиін сайлау.
4. Мемлекеттік Думаның мінберінен халық мүдделерін қорғау және
оларды үкіметке жеткізе алатын депутаттардың болуы.
5. Петербургте тұрақты өкілдік болуы.”
“Айқап” нөмірден-нөмірге жер мәселесіне зор көңіл бөліп отырды. Бұл
түсінікті де. Патша өкіметі орыс және украин шаруаларын қоныс аудару
қозғалысының қарқынын ұлғайту мақсатына қазақтардың құнарлы жерлерін күштеп
тартып алу жолымен “қоныс аудару қорын” құрды. “Айқап” жетекшілері мұндай
жағдайда көшпелілер мен жартылай көшпелілердің отырықшылануы, “тұрғылықты
ауылдық елді мекендер” салу, егіншілік негізінде қазақ шаруаларының тұрмыс-
салтын өзгерту қажет деп саналды. “Қазақ” газетінің жетекшілері, ең алдымен
Ә. Бөкейханов басқаша көзқараста болды. Журнал мен газет арасындағы жер
мәселесі жөніндегі пікірсайыс екі жақтың да көп күшін алды.
“Айқап” журналы ағарту ісі мен мәдениеттің жаршысы болды. М. Сералин
“біздің ғасырымыз-ғылымның ғасыры” деп санады. Ол Ш. Марджанидің,
Ы.Алтынсариннің ізбасары болды. Жәдидшілдіктің, жаңа әдіспен дауыстап
оқытудың атасы И. Гаспринскийді өзінің ұстазы және тәләмгері деп білді.
XIX ғасырдың аяғында жәдидшілдік идеялық-саяси ағым ретінде
қалыптасты, оның жолын қуушылар жәдидтер (“жаңашылдар”) деп аталды.
Жәдидшілдер мұсылман дінінің озбырлығына қарсы шықты, өз халықтарын
еуропалық мәдениетке, ең алдымен мектеп пен медреседе еуропалық дыбыстап
оқыту әдісіне тартудың жақтастары болды. Жәдид қайраткерлері жеткілікті
болғанымен, Қазақстанда жәдидшілдік қалыптаспады. И. Гаспринский ұсынған
жәдидшілдік өркениетке жеткізер жолдағы басты кедергі исламның озбырлығы,
ортағасырлық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар деп санады. Қазақтардың рухани
өміріне ислам ықпалының дәрежесі Татарстан, Башқұртстан, Қырым және
Түркістанмен салыстырғанда едәуір әлсіз болды. Қазақстанда ағартушылық
қозғалыс ұлттық қайта өрлеу жолындағы басты кедергі отаршылдық деп санады.
И. Гаспринский түрік-татар бірлігі туы астында әрекет етті. Ал
Қазақстандағы ағартушылар татар және бұхара теологтарының, түркі-татар
жазуының үстемдігіне жан сала қарсы шықты. “Шығыстың көрнекті
ағартушыларының еңбектері, - деп жазды М. Сералин, - туған халық тілінде
оқу мен білім алудың және оны құрметтеудің пайдалы екеніне біздің көзімізді
жеткізді”.
Дегенмен, С.Ж. Асфендияровтың айтуынша, М. Сералин “тегінде, татар
мәдениетімен және оның прогресшіл дәстүрімен мейлінше көп дәрежеде
байланысты болған”.
М. Сералин бастаған “Айқаптың” ізбасарлары классикалық жәдидшілдіктің
жақтаушылары болды. Олар қазақ қоғамы мешеулігінің, ескіргендігінің негізгі
себебі-халықтың сауатсыздығында (надандық), молдалардың білімсіздігінде,
байлардың дарақылығы мен қатыгездігінде (қайырымсыздық), отаршылардың қазақ
шаруаларының талап-тонауында жатыр деп санады. Осының бәрінен шығаратын жол
қоғамды оқу-ағарту, И. Гаспринскийдің жүйесі бойынша жаңа әдіспен оқыту,
қазақтардың отырықшылық тұрмыс салтына көшуі (қала салу) деп білді. Өз
кезінде бұлар прогресшіл идеялар еді. М. Сералин мен айқаптықтардың
сіңірген еңбегі мынада: олар жәдидшілдіктен, ағартушылықтан алға кетті, өз
идеяларында қазақ шаруаларының, еңбекші бұқараның бытыраңқы және стихиялы
арман-тілектері мен ойларын көрсете білген революцияшыл демократтар
деңгейіне дейін көтерілді. Айқаптықтарды жас түріктер деген сияқты, жас
қазақтар, жас ұлттық буржуазиялық-демократиялық қозғалыстың қатысушылары
деп атауға болар еді. Сонымен бірге жас бұхаралықтар – жәдидшілдерден
айырмашылығы, М. Сералин мен оның ізбасарлары клерикализмнен азат, шынына
келгенде либерал-демократтар, шаруашылық жүргізудің отырықшы фермерлік
әдісін, орыстың озық мәдениетін насихаттаушылар болды. “Қазақ” газеті
жарыққа шыққаннан кейін айқаптықтар арасында жік туды. Біреулер мұсылман
қозғалысының жақтастарына қосылды (М. Қаратаев), басқа біреулері
ағартушылықтан отаршылдық жүйені қирату, қазақ ұлттық мемлекеттігін, ұлттық
білім беру жүйесін құру идеясына көшті. Түбірлі жалпыұлттық мүдделерді
қорғап, дәйекті түрде ілгері басқандардың дұрыс істегенін тарихтың өзі
дәлелдеді.
XX ғасырдың басындағы ағартушылық қозғалысқа біз Қазақстанда тамаша
кадрлардың тұтас саңлақтар шоғырының пайда болғаны үшін міндеттіміз, олар
ұлттық қайта өрлеудің басында тұрып, революциядан кейін-ақ халыққа білім
беру саласындағы кең көлемді шабуылды жүзеге асыру үшін нақты негіз
дайындады. Батыстағы Ағарту дәуірінің “миды тазартып” жаңа қоғамдық-саяси
қатынастар үшін жол аршыған ұлы өкілдері сияқты қазақтық алғащқы
ағартушылары да өз халқының санасына бостандық, теңдік және туысқандық,
әділеттілік идеяларын, зорлық-зомбылыққа қарсы күрес рухын сіңірді.
М.Сералин қазақ ағартушылары жас буынның жарқын өкілі болды, халық
ағарту мен қазақтардың тұтас ұрпағын тәрбиелеу саласында өте көп іс
тындырды. Ол өзін “балаларды жаңа әдіспен оқытуға көшу, Ақтөбеде мұғалімдер
мектебінің ашылуы, жергілікті жерлерде мектептер мен медреселерде оқуы,
оларда оқитындардың көбеюі қуантады” деп жазды. Ол өзінің ағартушылық
идеяларын берік қорғап, былай деп жазды: “Біздің үнемі және шаршап-
шалдықпай талқылағанымыздан мынадай екі қорытынды жасауға болады: қала сал,
жинақы тұр, сонда ғана шағын болса да құнарлы жер үлесіне иелік ете аласың.
Мектептер мен медреселер сал, мектептер аш, балаларды оқыт, қолөнерін
үйрен, сонда ғана сен халықты құрайтын адам боласың. Әйтпесе сені жер
бетінен жойып жібереді”.
“Біздің өткендегі және қазіргі жағдайымыз” деген мақаласында М.
Сералин былай деп атап көрсеткен: ғалымдар “дүниенің дамуын ұрыс
шайқастарына...” ұқсатады. “Бұл соғыста адамы көп халық жеңбейді, қайта
ғылымы, өнері жоғары халық жеңеді. Сондықтан біз басқа халықтармен жарыста
аяқ астында қалғымыз келмесе, біз балалрды біліммен қаруландыруымыз керек”.
“Қазіргі заман туралы ойлана отырып,- деп жалғастырған ойын одан әрі автор,-
мынадай ойға келесің: Ресей мемлекетінде әрекет жасап, бақытты тұру үшін
ғылымды, өнерді үйрену және орыс тілін білу қажет. Бұл үшін мектеп керек,
ал оған төрт-бес үйдің шамасы келмейді. Елді мекендер мен кент салудан
басқа шығар жол жоқ”.
Сонымен бірге М. Сералин “Айқап” беттерінде мұсылмандардың қасиетті
кітабының мазмұнын ыңғайлы, түсінікті нысанда баяндауға тырысқан
авторлардың мақалаларын жариялап отырды.
“Айқап” журналының қазақ фольклорын зерттеудегі, абайтануды
қалыптастырудағы, орыс және дүниежүзі классикалық әдебиетінің рухани
мұрасын насихаттауда атқарған рөлі зор.
Сонымен бірге журнал беттерінде кейде жаңа әдіспен оқытуға түрік-татар
көзқарасын уағыздайтын жарияланымдар басылып отырды. М. Ж. Көбеевтың, Д.
Қашқынбайұлының және басқалардың мақалаларында діншілдік және шариғатқа
бейімдік сарыны болды. “Айқап” беттерінде түркі-татар тілінде жаңа әдіспен
оқытуға артықшылық берген, А. Байтұрсыновтың қазақ жазуы саласындағы
реформаторлық ізденістеріне қарсы шыққан авторлар ұйымдастырылған түрде
жарияланып отырды.
Бірінші дүние жүзілік соғыстың басталуы жағдайында едәуір шиеленіскен
зор қаржы қиындықтары, зиялылардың бір бөлігінің сол кезге қарай өзінің
көркемдік толысқандығымен, қазақ әдеби тілін түлетуімен, стилінің
сындарлылығымен және ең бастысы-толғағы жеткен жалпы ұлттық проблемаларды
қоюымен әйгілі болған “Қазақ” газеті жағына шығуы 1915 жылдың тамызында
“Айқап” журналы шығуының тоқтауына себеп болды.
Ағартушылардың өздері арасында түңіліс етек жайды, олардың қатарында:
революциялық әдістерді жақтаушыларға және ұстамдылық пен ымырашылдықты
жақтаушыларға жіктелу тереңдей түсті. Бүкіл XX ғасыр бойында әдебиетте
журналдың жабылу себептері мәселесі бойынша дау жүрді. Пікірсайысқа
салынбай, ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің
қайсыбірі орыс революцияларының және самодержавие күйреуінің қарсаңында ең
басты ұлттық қоғамдық-саяси және ғылыми-әдеби басылымға арналған “Қазақ”
газетін құрушы (А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов) бәсекелесе алуы
екіталай екенін ғана ескерте кеткен жөн.
“Қазақ” газеті. “Қазақ” газеті апталық басылым болып шықты. 1913 жылғы
ақпаннан 1918 жылғы қаңтарға дейінгі кезең ішінде 3000 дана таралыммен 265
нөмірі жарық көрді. Жекелеген нөмірлері 8000 данаға дейін жететін
таралыммен шықты. “А. Байтұрсыновтың шебер басшылығы мен жанқиярлық
еңбегінің арқасында,-деп жазды М. Дулатов,-жоқтан барды жасаған деуге
болатын және патшалық-полицейлік режимнің ауыр жағдайларында тіршілік еткен
газеттің жабылар алдында өз баспаханасы, қағаздың үлкен қоры, шағын
кітапханасы болды, таралымы 8000-нан асты”. Редакциялық алқа 1914 жылғы
жаңа жылдық 45-нөмірінде газетті 10 облыстық қазақтары жаздырып алатынын
хабарлаған. Бұған қоса оны Орынбор, Уфа, Қазан, Петербург, Мәскеу, Томск
қалаларындағы, басқа да бірқатар қалалардағы, сондай-ақ Түркия мен
Қытайдағы оқырмандар алып тұрды.
“Қазақ” газетінің редакторы Орынборда айдауда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.