Жеке тұлғаларға салық салу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1
ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРҒА САЛЫҚ САЛУ . САЛЫҚ БАҚЫЛАУЫ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
6
1.1 Салық және салық салу түсінігі және элементтері 6
1.2 Салықтардың түрлері, қатынастары және салық органдары 17
1.3 Жеке тұлғалардың салық міндеттемелері және оларды есептеу тәртібі 23
2
ҚР МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТІНДЕГІ ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ОРЫНДАЛУЫНА САЛЫҚ БАҚЫЛАУЫН ЖҮРГІЗУ
28
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті мен ондағы жеке табыс салығының түсімдері көрсеткіштерін талдау
28
2.2 Жеке тұлғалардың (жеке кәсіпкерлерді қоспағанда) жеке табыс салығы бойынша салық есептілігін тапсыруы
34
2.3 ҚР.да жеке тұлғаларға салық салу мен оларға бақылау жүргізудің ерекшеліктері мен нәтижелерін талдау
40
3
ЕЛІМІЗДІҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫН САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ КЕЙБІР ЖОЛДАРЫ
48
3.1 Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері мен даму тенденциясы
48
3.2 Жеке тұлғаларды салықтық бақылаудың тиімділігін арттырудың жетілдіру жолдары
59
ҚОРЫТЫНДЫ
64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
69
ҚОСЫМШАЛАР
71
КІРІСПЕ 3
1
ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРҒА САЛЫҚ САЛУ . САЛЫҚ БАҚЫЛАУЫ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
6
1.1 Салық және салық салу түсінігі және элементтері 6
1.2 Салықтардың түрлері, қатынастары және салық органдары 17
1.3 Жеке тұлғалардың салық міндеттемелері және оларды есептеу тәртібі 23
2
ҚР МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТІНДЕГІ ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ОРЫНДАЛУЫНА САЛЫҚ БАҚЫЛАУЫН ЖҮРГІЗУ
28
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті мен ондағы жеке табыс салығының түсімдері көрсеткіштерін талдау
28
2.2 Жеке тұлғалардың (жеке кәсіпкерлерді қоспағанда) жеке табыс салығы бойынша салық есептілігін тапсыруы
34
2.3 ҚР.да жеке тұлғаларға салық салу мен оларға бақылау жүргізудің ерекшеліктері мен нәтижелерін талдау
40
3
ЕЛІМІЗДІҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫН САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ КЕЙБІР ЖОЛДАРЫ
48
3.1 Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері мен даму тенденциясы
48
3.2 Жеке тұлғаларды салықтық бақылаудың тиімділігін арттырудың жетілдіру жолдары
59
ҚОРЫТЫНДЫ
64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
69
ҚОСЫМШАЛАР
71
Қазақстан экономикасы жаңа нарықтық қатынастарға өтіп, мемлекеттің шаруашылық етуші субъектілермен қатынастары өзгерді. Осының барысында мемлекеттің шаруашылық етуші субъектілермен, заңды және жеке тұлғалармен, қаржы институттарымен қарым-қатынастары арасында қаржы қатынастары қатарында түрлі жаңа нысандар пайда бола бастады. Бұл қатынастарға қаржы, салық органдары, көптеген қаржы-несие институтары, ұлттық сақтандыру компаниялары, жинақтаушы зейнетақы қорлары сияқты т.б. қызмет көрсетеді.
Экономикалық саясаттың бір бөлігі бола отырып, фискалдық саясат бюджет қаражатын қалыптастырумен және жұмсаумен байланысты құралдарды пайдаланады. Жалпы фискалдық саясат әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі бағыттарын іске асырудың негізгі тетіктерін (тәсілдерін) - кірістер мен шығындар саясатын, бюджеттік кредит беруді, қаржы активтерін басқаруды, бюджетаралық қатынастарды, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен борышты басқаруды қамтиды.
Еліміздің қаржы және салық салаларын дамытудың негізгі мақсаты -экономиканың нақты секторының қаржы ресурстарындағы қажеттігін қанағаттандыратын, еркін бәсекелестік жағдайында қаржы институттарының сапалы қызмет көрсететін тұрақты және тиімді жұмыс істейтін каржы жүйесін қалыптастыру болды. Осыларға сай келетін нарықтық экономика үлгісін қалыптастыру үшін түбегейлі қаржы базасын құруды талап етіледі.
Қоғамның қаржы ресурстарын жұмылдыруда әр мемлекетің өзіне тән ерекшеліктері мен белгілі бір кезеңде орындалатын міндеттердің ерекшеліктеріне сәйкес салық жүйесі басты орынға ие. Салық саласындағы құқықтық тетіктердің тиімділігін арттыру - алдындағы жылдары құрылған салық жүйесінің түжырымдамалык негіздерін нығайта түседі. Халық шаруашылығының тиімді қызмет етуі салық салу жүйесінің қандай жолға қойылғанына тәуелді болып келеді.
Қазіргі күні елімізде салық салынатын базаны кеңейту есебінен жүргізіліп отырған салық саясатының мақсаты - экономикаға инвестицияларды одан әрі көтермелеу, инновациялық белсенділікті ынталандыру, төлем қабілеті бар сұранымын арттыру үшін халықтың қолында бар табысты көбейту, мемлекеттік бюджеттің кірістерін ұлғайту, кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау, заңсыз көлеңкелі айналымды қысқарту болып табылады.
Салық жүйесі - экономикалық реттеуіш ретінде жұмыс орындарының санын, өндірілетін жұмыс пен көрсетілетін қызметтер көлемінің ұлғаюын қамтамасыз ете отырып, орнықты экономикалық дамуды қолдауға, азаматтардың әл-ауқатын жақсартуға, бюджетті жоспарлау мен атқару сапасын және мемлекеттік шығыстардың тиімділігін арттыруға бағытталады.
Салық жүйесін жетілдіру жөніндегі шаралар салық салу деңгейі мен нақты салықтардың ставкаларын төмендетуге мүмкіндік береді - бұл экономикалық өсу қарқынын одан әрі арттыруға ынталандырады. Осы жоғары келтірілген мәселелер зерттелетін тақырыптың таңдалуына, мақсатына және қарастырылатын мәселелер шеңберіне негіз болып отыр.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі - жеке тұлғаларға салық салудың тәртіптері, жеке тұлғаларды салық бақылауы объектісі ретінде қарастыру болып табылады.
Жұмыстың мақсаты салықтың теориялық және әдістемелік негізін анықтап, салық бақылаудың экономикалық категория ретінде мазмұнын ашу, жеке тұлғалардың табыс салығына салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге және тиімділігін арттырудың жолдарына әдістемелік және іс тәжірибелік ұсыныстарын жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
• салық салу және салық төлемдерін бақылаудың ғылыми-әдістемелік негіздерін зерттеу;
• еліміздің мемлекеттік бюджеті мен ондағы жеке табыс салығының түсімдері көрсеткіштерін талдау;
• салық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық маңызы мен объективті қажеттілігін ашу жолымен республикалық және жергілікті бюджет көздерін молайту арқылы бюджет тапшылығын азайту;
• жеке тұлғаларға салық салу мен оларға бақылау жүргізудің ерекшеліктері мен нәтижелерін талдау;
• салықтық бақылаудың заңдық және нормативтік базаларының негіздерін қолдана отырып талдау жасау арқылы бақылауды күшейтудің талаптандыру жолдарын ұсыну;
• салықтың бақылау қызметінің мазмұнын, қаржылық бақылаудың жүйелес бөлігі ретіндегі ерекшелігін, сонымен бірге мәні мен ұйымдастыру принциптерін жетілдіру;
• салық бақылауды ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді бақылаудың жүргізілу тәртібі мен оның кейбір салаларға тигізетін әсеріне талдау жасау;
• жеке тұлғаларды салық бақылаудың ұйымдастырылу ісін және әдісін жетілдіру бағыттарын қарастыруды көздеу;
• ҚР салық қызметіндегі салық бақылауды жетілдіру мен тиімділігін арттыру бойынша нақты ұсыныстар жасау және оларды негіздеу.
Осы дипломдық жұмыстың ғылыми-методикалық негізі ретінде ҚР Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында" атты Қазақстан халқына Жолдауының салық және бюджет саясатына қатысты айтқан бастамашылықтары, Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» ҚР Кодексі (Салық кодексі) мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік-құқықтық заң актілері, жеке табыс салығын есептеу және төлеу жөніндегі ҚР Қаржы министрлігі Салық комитетінің нұсқаулықтары, сондай-ақ жеке табыс салығы жөнінде мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар пайдаланылды.
Экономикалық саясаттың бір бөлігі бола отырып, фискалдық саясат бюджет қаражатын қалыптастырумен және жұмсаумен байланысты құралдарды пайдаланады. Жалпы фискалдық саясат әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі бағыттарын іске асырудың негізгі тетіктерін (тәсілдерін) - кірістер мен шығындар саясатын, бюджеттік кредит беруді, қаржы активтерін басқаруды, бюджетаралық қатынастарды, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен борышты басқаруды қамтиды.
Еліміздің қаржы және салық салаларын дамытудың негізгі мақсаты -экономиканың нақты секторының қаржы ресурстарындағы қажеттігін қанағаттандыратын, еркін бәсекелестік жағдайында қаржы институттарының сапалы қызмет көрсететін тұрақты және тиімді жұмыс істейтін каржы жүйесін қалыптастыру болды. Осыларға сай келетін нарықтық экономика үлгісін қалыптастыру үшін түбегейлі қаржы базасын құруды талап етіледі.
Қоғамның қаржы ресурстарын жұмылдыруда әр мемлекетің өзіне тән ерекшеліктері мен белгілі бір кезеңде орындалатын міндеттердің ерекшеліктеріне сәйкес салық жүйесі басты орынға ие. Салық саласындағы құқықтық тетіктердің тиімділігін арттыру - алдындағы жылдары құрылған салық жүйесінің түжырымдамалык негіздерін нығайта түседі. Халық шаруашылығының тиімді қызмет етуі салық салу жүйесінің қандай жолға қойылғанына тәуелді болып келеді.
Қазіргі күні елімізде салық салынатын базаны кеңейту есебінен жүргізіліп отырған салық саясатының мақсаты - экономикаға инвестицияларды одан әрі көтермелеу, инновациялық белсенділікті ынталандыру, төлем қабілеті бар сұранымын арттыру үшін халықтың қолында бар табысты көбейту, мемлекеттік бюджеттің кірістерін ұлғайту, кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау, заңсыз көлеңкелі айналымды қысқарту болып табылады.
Салық жүйесі - экономикалық реттеуіш ретінде жұмыс орындарының санын, өндірілетін жұмыс пен көрсетілетін қызметтер көлемінің ұлғаюын қамтамасыз ете отырып, орнықты экономикалық дамуды қолдауға, азаматтардың әл-ауқатын жақсартуға, бюджетті жоспарлау мен атқару сапасын және мемлекеттік шығыстардың тиімділігін арттыруға бағытталады.
Салық жүйесін жетілдіру жөніндегі шаралар салық салу деңгейі мен нақты салықтардың ставкаларын төмендетуге мүмкіндік береді - бұл экономикалық өсу қарқынын одан әрі арттыруға ынталандырады. Осы жоғары келтірілген мәселелер зерттелетін тақырыптың таңдалуына, мақсатына және қарастырылатын мәселелер шеңберіне негіз болып отыр.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі - жеке тұлғаларға салық салудың тәртіптері, жеке тұлғаларды салық бақылауы объектісі ретінде қарастыру болып табылады.
Жұмыстың мақсаты салықтың теориялық және әдістемелік негізін анықтап, салық бақылаудың экономикалық категория ретінде мазмұнын ашу, жеке тұлғалардың табыс салығына салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге және тиімділігін арттырудың жолдарына әдістемелік және іс тәжірибелік ұсыныстарын жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
• салық салу және салық төлемдерін бақылаудың ғылыми-әдістемелік негіздерін зерттеу;
• еліміздің мемлекеттік бюджеті мен ондағы жеке табыс салығының түсімдері көрсеткіштерін талдау;
• салық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық маңызы мен объективті қажеттілігін ашу жолымен республикалық және жергілікті бюджет көздерін молайту арқылы бюджет тапшылығын азайту;
• жеке тұлғаларға салық салу мен оларға бақылау жүргізудің ерекшеліктері мен нәтижелерін талдау;
• салықтық бақылаудың заңдық және нормативтік базаларының негіздерін қолдана отырып талдау жасау арқылы бақылауды күшейтудің талаптандыру жолдарын ұсыну;
• салықтың бақылау қызметінің мазмұнын, қаржылық бақылаудың жүйелес бөлігі ретіндегі ерекшелігін, сонымен бірге мәні мен ұйымдастыру принциптерін жетілдіру;
• салық бақылауды ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді бақылаудың жүргізілу тәртібі мен оның кейбір салаларға тигізетін әсеріне талдау жасау;
• жеке тұлғаларды салық бақылаудың ұйымдастырылу ісін және әдісін жетілдіру бағыттарын қарастыруды көздеу;
• ҚР салық қызметіндегі салық бақылауды жетілдіру мен тиімділігін арттыру бойынша нақты ұсыныстар жасау және оларды негіздеу.
Осы дипломдық жұмыстың ғылыми-методикалық негізі ретінде ҚР Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында" атты Қазақстан халқына Жолдауының салық және бюджет саясатына қатысты айтқан бастамашылықтары, Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» ҚР Кодексі (Салық кодексі) мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік-құқықтық заң актілері, жеке табыс салығын есептеу және төлеу жөніндегі ҚР Қаржы министрлігі Салық комитетінің нұсқаулықтары, сондай-ақ жеке табыс салығы жөнінде мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар пайдаланылды.
1. ҚР Бюджет Кодексі (2004 ж. 24 сәуірдегі N 548-П).
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі - Алматы,1999.
3. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2001 жылғы 12 маусымдағы N 209-П ҚР Кодексі (Салық кодексі).
4. 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының АтаЗаңы.
5. ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазандағы № 1119 қаулысымен бекітілген «ҚР Қаржы министрлігі туралы ереже».
6. С. М. Омирбаев. Финансы. Учебное пособие для вузов. Астана-2003-385бет.
7. Сейдахметова Ф.С. Қазақстандағы салықтар, Оқу құралы, Алматы, 2002 ж.
8. Ильясов К.К. Идрисов Э.К. Шет ел мемлекеттері салықтық дамуы. Алматы, 1999 ж.
9. Казақстан Республикасы Статистика Агенттігінің веб-сайты: http: www.stat.kz.
10. Қазақстан Республикaсындағы 2005-2015 жылдарға арналған шағын және орта бизнесті қолдау//интернет ресурс: http: www.goverment.kz
11. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы: Білім, 1998. – 96б.
12. Мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру тұжырымдамасы туралы ҚР Үкіметінің 2003 ж. 10 ақпандағы N 147 қаулысы.
13. Мельников В. Д., Ильясов К.К. Финансы. Учебник для вузов. Алматы, 2001ж. -512с.
14. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» // Егемен Қазақстан, - 2006. - 2 наурыз.
15. «Бюджет жүйесі туралы» ҚР 1999 ж. 1 сәуірдегі N 357-1 Заңы.
16. Байдүйсенов А.Д. Қазақстан салық жүйесiндегi мәселелер // Қаржы-қаражат.- 2001.- N 4.- 32-37 б.
17. Қ. Ильясов, С. Құлпыбаев. Қаржы. Оқулық.- Алматы, 2005ж.-552 б.
18. «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын іске асыру жөніндегі одан арғы шаралар туралы» ҚР Президентінің 2003 жылғы 15 тамыздағы № 1165 Жарлығы.
19. Худяков А.И Бродский Г.М. Теория налогообложения – Алматы,2002
20. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасы Президентінің халқына Жолдауы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан”, Астана, 2007.
21. Қазақстан – цифрларда. Стат. жинақ. – Алматы, 2006. - 227б.
22. Статистический ежегодник Казахстана: Статистический сборник – А: Баспа, 2005. – 616 б.
23. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауы. - Алматы, 2005. – 22 б.
24. С. М. Омирбаев. Финансы. Метод. рекомен.-Астана-2002 -98б.
25. Сабанти Б.М. Теория финансов: Учеб.пособие – М.: 1999 г.
26. Рогачева Т., Петрук Л. Салықты тексеру нәтижелерiн есепке алу // Бухгалтер бюллетенi.- 2004.- N 30 шiлде.- 4-7 б
27. Әбдірова А. Салық төлеушінің тұрған жері ауысқан жағдайда нені ескеру керек // Бухгалтер бюллетені.- 2004.- №24 маусым.-11-14 бет.
28. Хайруллина К. М. Финансы зарубежных государств. Караганда-2004 – 205 бет.
29. Кеңелбаев Б. Кешендi тексерулер жүргiзу тәртiбi // Егемен Қазақстан.- 2002.- 27 қараша.- 3 б.
30. «ҚР Кәсіпкерлік туралы» нормативті - құқықтық актілер жинағы, Алматы: 2006.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі - Алматы,1999.
3. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2001 жылғы 12 маусымдағы N 209-П ҚР Кодексі (Салық кодексі).
4. 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының АтаЗаңы.
5. ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазандағы № 1119 қаулысымен бекітілген «ҚР Қаржы министрлігі туралы ереже».
6. С. М. Омирбаев. Финансы. Учебное пособие для вузов. Астана-2003-385бет.
7. Сейдахметова Ф.С. Қазақстандағы салықтар, Оқу құралы, Алматы, 2002 ж.
8. Ильясов К.К. Идрисов Э.К. Шет ел мемлекеттері салықтық дамуы. Алматы, 1999 ж.
9. Казақстан Республикасы Статистика Агенттігінің веб-сайты: http: www.stat.kz.
10. Қазақстан Республикaсындағы 2005-2015 жылдарға арналған шағын және орта бизнесті қолдау//интернет ресурс: http: www.goverment.kz
11. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы: Білім, 1998. – 96б.
12. Мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру тұжырымдамасы туралы ҚР Үкіметінің 2003 ж. 10 ақпандағы N 147 қаулысы.
13. Мельников В. Д., Ильясов К.К. Финансы. Учебник для вузов. Алматы, 2001ж. -512с.
14. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» // Егемен Қазақстан, - 2006. - 2 наурыз.
15. «Бюджет жүйесі туралы» ҚР 1999 ж. 1 сәуірдегі N 357-1 Заңы.
16. Байдүйсенов А.Д. Қазақстан салық жүйесiндегi мәселелер // Қаржы-қаражат.- 2001.- N 4.- 32-37 б.
17. Қ. Ильясов, С. Құлпыбаев. Қаржы. Оқулық.- Алматы, 2005ж.-552 б.
18. «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын іске асыру жөніндегі одан арғы шаралар туралы» ҚР Президентінің 2003 жылғы 15 тамыздағы № 1165 Жарлығы.
19. Худяков А.И Бродский Г.М. Теория налогообложения – Алматы,2002
20. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасы Президентінің халқына Жолдауы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан”, Астана, 2007.
21. Қазақстан – цифрларда. Стат. жинақ. – Алматы, 2006. - 227б.
22. Статистический ежегодник Казахстана: Статистический сборник – А: Баспа, 2005. – 616 б.
23. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауы. - Алматы, 2005. – 22 б.
24. С. М. Омирбаев. Финансы. Метод. рекомен.-Астана-2002 -98б.
25. Сабанти Б.М. Теория финансов: Учеб.пособие – М.: 1999 г.
26. Рогачева Т., Петрук Л. Салықты тексеру нәтижелерiн есепке алу // Бухгалтер бюллетенi.- 2004.- N 30 шiлде.- 4-7 б
27. Әбдірова А. Салық төлеушінің тұрған жері ауысқан жағдайда нені ескеру керек // Бухгалтер бюллетені.- 2004.- №24 маусым.-11-14 бет.
28. Хайруллина К. М. Финансы зарубежных государств. Караганда-2004 – 205 бет.
29. Кеңелбаев Б. Кешендi тексерулер жүргiзу тәртiбi // Егемен Қазақстан.- 2002.- 27 қараша.- 3 б.
30. «ҚР Кәсіпкерлік туралы» нормативті - құқықтық актілер жинағы, Алматы: 2006.
КІРІСПЕ
Қазақстан экономикасы жаңа нарықтық қатынастарға өтіп, мемлекеттің
шаруашылық етуші субъектілермен қатынастары өзгерді. Осының барысында
мемлекеттің шаруашылық етуші субъектілермен, заңды және жеке тұлғалармен,
қаржы институттарымен қарым-қатынастары арасында қаржы қатынастары
қатарында түрлі жаңа нысандар пайда бола бастады. Бұл қатынастарға қаржы,
салық органдары, көптеген қаржы-несие институтары, ұлттық сақтандыру
компаниялары, жинақтаушы зейнетақы қорлары сияқты т.б. қызмет көрсетеді.
Экономикалық саясаттың бір бөлігі бола отырып, фискалдық саясат бюджет
қаражатын қалыптастырумен және жұмсаумен байланысты құралдарды пайдаланады.
Жалпы фискалдық саясат әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі бағыттарын
іске асырудың негізгі тетіктерін (тәсілдерін) - кірістер мен шығындар
саясатын, бюджеттік кредит беруді, қаржы активтерін басқаруды, бюджетаралық
қатынастарды, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен
борышты басқаруды қамтиды.
Еліміздің қаржы және салық салаларын дамытудың негізгі мақсаты
-экономиканың нақты секторының қаржы ресурстарындағы қажеттігін
қанағаттандыратын, еркін бәсекелестік жағдайында қаржы институттарының
сапалы қызмет көрсететін тұрақты және тиімді жұмыс істейтін каржы жүйесін
қалыптастыру болды. Осыларға сай келетін нарықтық экономика үлгісін
қалыптастыру үшін түбегейлі қаржы базасын құруды талап етіледі.
Қоғамның қаржы ресурстарын жұмылдыруда әр мемлекетің өзіне тән
ерекшеліктері мен белгілі бір кезеңде орындалатын
міндеттердің ерекшеліктеріне сәйкес салық жүйесі басты орынға ие. Салық
саласындағы құқықтық тетіктердің тиімділігін арттыру - алдындағы жылдары
құрылған салық жүйесінің түжырымдамалык негіздерін нығайта түседі. Халық
шаруашылығының тиімді қызмет етуі салық салу жүйесінің қандай жолға
қойылғанына тәуелді болып келеді.
Қазіргі күні елімізде салық салынатын базаны кеңейту есебінен
жүргізіліп отырған салық саясатының мақсаты - экономикаға инвестицияларды
одан әрі көтермелеу, инновациялық белсенділікті ынталандыру, төлем қабілеті
бар сұранымын арттыру үшін халықтың қолында бар табысты көбейту,
мемлекеттік бюджеттің кірістерін ұлғайту, кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы
жағдайлар жасау, заңсыз көлеңкелі айналымды қысқарту болып табылады.
Салық жүйесі - экономикалық реттеуіш ретінде жұмыс орындарының санын,
өндірілетін жұмыс пен көрсетілетін қызметтер көлемінің ұлғаюын қамтамасыз
ете отырып, орнықты экономикалық дамуды қолдауға, азаматтардың әл-ауқатын
жақсартуға, бюджетті жоспарлау мен атқару сапасын және мемлекеттік
шығыстардың тиімділігін арттыруға бағытталады.
Салық жүйесін жетілдіру жөніндегі шаралар салық салу деңгейі мен нақты
салықтардың ставкаларын төмендетуге мүмкіндік береді - бұл экономикалық өсу
қарқынын одан әрі арттыруға ынталандырады. Осы жоғары келтірілген мәселелер
зерттелетін тақырыптың таңдалуына, мақсатына және қарастырылатын мәселелер
шеңберіне негіз болып отыр.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі - жеке тұлғаларға салық салудың
тәртіптері, жеке тұлғаларды салық бақылауы объектісі ретінде қарастыру
болып табылады.
Жұмыстың мақсаты салықтың теориялық және әдістемелік негізін анықтап,
салық бақылаудың экономикалық категория ретінде мазмұнын ашу, жеке
тұлғалардың табыс салығына салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге
және тиімділігін арттырудың жолдарына әдістемелік және іс тәжірибелік
ұсыныстарын жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей
міндеттер қойылды:
• салық салу және салық төлемдерін бақылаудың ғылыми-әдістемелік
негіздерін зерттеу;
• еліміздің мемлекеттік бюджеті мен ондағы жеке табыс салығының
түсімдері көрсеткіштерін талдау;
• салық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық маңызы мен
объективті қажеттілігін ашу жолымен республикалық және
жергілікті бюджет көздерін молайту арқылы бюджет тапшылығын
азайту;
• жеке тұлғаларға салық салу мен оларға бақылау жүргізудің
ерекшеліктері мен нәтижелерін талдау;
• салықтық бақылаудың заңдық және нормативтік базаларының
негіздерін қолдана отырып талдау жасау арқылы бақылауды
күшейтудің талаптандыру жолдарын ұсыну;
• салықтың бақылау қызметінің мазмұнын, қаржылық бақылаудың
жүйелес бөлігі ретіндегі ерекшелігін, сонымен бірге мәні мен
ұйымдастыру принциптерін жетілдіру;
• салық бақылауды ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді
бақылаудың жүргізілу тәртібі мен оның кейбір салаларға тигізетін
әсеріне талдау жасау;
• жеке тұлғаларды салық бақылаудың ұйымдастырылу ісін және әдісін
жетілдіру бағыттарын қарастыруды көздеу;
• ҚР салық қызметіндегі салық бақылауды жетілдіру мен тиімділігін
арттыру бойынша нақты ұсыныстар жасау және оларды негіздеу.
Осы дипломдық жұмыстың ғылыми-методикалық негізі ретінде ҚР Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында" атты Қазақстан халқына Жолдауының салық және бюджет саясатына
қатысты айтқан бастамашылықтары, Қазақстан Республикасының Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР Кодексі (Салық
кодексі) мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік-құқықтық заң
актілері, жеке табыс салығын есептеу және төлеу жөніндегі ҚР Қаржы
министрлігі Салық комитетінің нұсқаулықтары, сондай-ақ жеке табыс салығы
жөнінде мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар
пайдаланылды.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Алғашқы теориялық бөлім Жеке тұлғаларға салық салу–салық бақылау
объектісі ретінде деп аталады да, мұнда салық және салық салу түсінігі
және элементтері, олардың түрлері мен салық органдары, сонымен бірге, жеке
тұлғалардың салық міндеттемелері және оларды есептеу тәртібі қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың ҚР мемлекеттік бюджетіндегі жеке табыс салығы және
олардың орындалуына салық бақылауын жүргізу деп аталатын талдау бөлімінде
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті мен ондағы жеке табыс
салығының түсімдері көрсеткіштері талданады. Сондай-ақ, осы тарауда жеке
тұлғалардың табыс салығы бойынша салық есептілігін тапсыруы мен оларға
салық салу, салықтық бақылау жүргізудің ерекшеліктері мен нәтижелерін
талдап-қарастырамыз.
Еліміздің бюджет жүйесіндегі жеке табыс салығын салықтық бақылауды
жетілдірудің кейбір жолдары деп аталған үшінші бөлімде екінші бөлімде
пайда болған негізгі мәселелерді шешу жолдары ұсынылған. Мұнда Қазақстанның
қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері мен даму тенденциялары және
жеке тұлғаларды салықтық бақылаудың тиімділігін арттырудың жетілдіру
жолдары қарастырылған.
Дипломдық жоба 70 беттен тұрады, 5 кесте және 3 суретпен көркемделген.
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРҒА САЛЫҚ САЛУ – САЛЫҚ БАҚЫЛАУЫ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
Осы бөлімде салық және салық салудың түсінігі және элементтері,
белгілері мен функциялары, олардың түрлері мен еліміздің салық органдары,
сонымен бірге, Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғалардың салық
міндеттемелері және оларды есептеу тәртібі қарастырылады.
1.1 Салық және салық салу түсінігі және элементтері
Кез - келген мемлекет тарихи даму барысында белгiлi-бiр материалдық-
қаржылық базасыз өмiр сүре алмайды. Басқаша айтқанда, мемлекет өзiнiң
аппаратын ұстау және жүктелген функцияларын атқару процесiнде
туындайтын шығындарды жабу үшiн ақшаны иеленедi. Қажеттi ақшаны
шығарылған товарды сату жолымен алуға болады. Бiрақ мемлекеттiк
қарекет өзiнiң табиғатында товар түрiндегi жаңа құнды
қалыптастырмайтын басқарушылық әрекетке жатқызылады. Мемлекет өзiне
қажеттi ақшаны табуда көптеген әдiстер қолданады. Бiр жағдайда меншiк
иелерiнiң мемлекетке өз ерiктерiмен ақшаны беруiнде мемлекеттiк займ
әдiсiн қолданса, бiрде- мемлекет өз мүлкiн қолданудан табыс алса,
ал ендi бiрде - мемлекет қандай да бiр товарларды сатушы ретiнде
қызмет көрсетулерден төлем алады. Осындай әдiстердiң бiрi – салық.
Әдебиеттерде салық тар және кең мағынады кездеседi.
Кең мағынада, салық - бұл мемлекет табысына алынатын кез- келген
ақша қаражаты. Салық мемлекеттің пайда болуымен қатар пайда болып,
оның өмір сүруінің негізі болып табылады.
Тар мағынада салық дегенiмiз, бұл мемлекетпен белгiленген, оның
пайдасына жүргiзiлетiн және белгiлi бiр талаптарға жауап беретiн
анықталған төлемдердiң алуан түрлiлiгi түсiндiрiледi. Салық
мемлекеттiң атрибуты.
Салықтың экономикалық мәні - олардың мемлекет өзіне жүктелген
міндеттері мен функцияларын орындауы үшін шоғырландыратын ұлттық
табыстың бөлігін ұсынуы.
Салық бiр мезгiлде материалдық, экономикалық және құқықтық
категория ретiнде көп қырлы күрделi құбылыс болып табылады.
Материалдық мағынада салық - белгiленген мерзiм мен бекiтiлген
тәртiпте салық төлеушiнiң мемлекетке беруi тиiс анықталған ақша
сомасы.
Экономикалық категория ретінде салық- бекітілген мөлшерде,
келісілген мерзімде және анықталған тәртіпте төлеушіден мемлекетке бір
жақты құн қозғалысына негіз болатын ақшалық қатынастар.
Құқықтық мағынада салық - анықталған мөлшерде, келісілген мерзімде
және алдын-ала анықталған тәртіпте тұлғаның мемлекетке ақша сомасын
беру міндеттемесін туғызатын мемлекеттік бекітілім.
Салықтың материалдық белгісі оның төлеушінің мемлекетке беруі
тиіс белгілі бір ақшалай сомада немесе затттың белгілі бір саны
түрінде болуы.
Салықтың экономикалық белгілері:
1. мемлекет пайдасына ЖҚӨ-ді бөледі;
2. ақшалай нысанда иеленеді;
3. қайтарымсыз төлем болып табылады;
4. оны төлеу эквивалентсіз сипатты иеленеді;
5. оны төлеу кезінде меншік нысаны өзгереді;
6. ол тұрақты экономикалық қатынастарды туғызады.
Салықтың құқықтық белгілері:
1. салық мемлекетпен өкілеттендірілген органмен белгіленеді;
2. салық құқықтық нысанда ғана болады;
3. салық мемлекеттік бір жақты бекітім;
4. салықты белгілеу салықтық міндеттемені туғызады;
5. салық мәжбүрлік сипатты иеленеді;
6. салықты төлету жолымен ақшаны алу заңдық сипатты иеленеді
[1].
Салықтың басқада міндетті төлемдерден ерекшелігі:
1. Мемлекеттік алым - төлеушіге қатысты құқықтық мәні бар актіні
жасаған үшін мемлекеттік органға жасалатын төлем.
▪ мемлекеттік алым мемлекеттік шығыстардың орнын толтыруға
арналса, салық тұтастай мемлекеттік қызметті
қаржыландыруға арналады;
▪ салықтың белгісі –қайтарымсыздық болып табылса, алым
салыстырмалы эквивалентті;
▪ алым бір ретті, ал салық тұрақты және ұзақ қатынастар;
▪ салық мәжбүрлік сипатты иеленесе, алымдар ерікті сипатты
иеленеді.
2. Төлемақы - мемлекет иелегіндегі немесе мемлекеттң фискалдық
меншігіне жатқызылған обьектілерді пайдаланған үшін мемлекетке
төлем.
▪ салық кайтарымсыз және өтемсіз болса, төлемақы- өтемді
және эквивалентті;
▪ салық қаржылық қатынасты туғызса, төлемақы-азаматтық-
құқықтық қатынас;
3. Мемлекеттік баж - заңдық мәні мен құжатты беруге
уәкілеттендірілген орган немесе уәкілетті тұлғаның осы
әрекеттерді жасағаны үшін алынатын міндетті төлем [2].
Өткен ғасырда Э. Селигман салықтың баждан келесідей
айырмашылықтарын көрсеткен:
▪ баж мемлекеттік қандайда бір қызмет көрсетулеріне
төлем;
▪ баж белгілі бір қызметтерге төлем ретінде алынады,
салық өлшемі - төлем қабілеттілік, баж - жеке тұлға
алатын арнайы олжа;
▪ баж көрсетілетін қызметтердің құны шамасынан аспауы
керек, ал салық төлеушінің мемлекеттен алатын
қызметтерінің көлеміне тәуелді болмайды [3].
Салықтың функциялары:
1. фискалдық немесе бюджеттік функция – мемлекет функциясын атқаруға
қажетті ресурстарды жинауды қамтамасыз етеді;
2. бөлу немесе әлеуметтік функциясы;
3. реттеу функциясы өз кезегінде 3- ке бөлінеді:
a. ынталандырушы;
b. шектеуші;
c. ұдайы өндірістік (қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем).
4. бақылау функциясы;
5. марапаттаушы (салықтық жеңілдіктерді ұсыну) функциясы.
Салық классификациясы:
Салық классификациясы дегеніміз – салықты белгілі бір ұқсас
параметрлері және сипаттары бойынша топтарға жіктеу:
1. салық салынатын субъектіге байланысты :
▪ жеке тұлғаларға
▪ заңды тұлғаларға
2. салық салу объектісі бойынша:
▪ тікелей-нақты( мүлікке, көлікке және жер) және жеке( салық
төлеушінің табыстарына)
▪ жанама – әмбебап(ҚҚС), жеке(акциз), фискалдық монополия,
кедендік баж,
3. аймақтық деңгейіне байланысты :
▪ жалпы мемлекеттік;
▪ жергілікті;
4. қолдану сипатына байланысты:
▪ жалпы қолданыстағы;
▪ мақсатты;
5. есептеуші субъектісі мен төлеу тәсіліне байланысты:
▪ окладты;
▪ окладсыз;
6. салық базасының туындау негізі мен төлеу көзіне байланысты:
▪ активті;
▪ пассивті;
7. салықты төлем формасы бойынша:
▪ ақшалай;
▪ натуралдық;
8. төлем мерзімі бойынша:
▪ төтенше;
▪ кезеңді;
9. салық ставкасы бойынша:
▪ тұрақты немесе пропорционалды;
▪ регресивті;
▪ прогресивті;
10. салық өлшемі бойынша:
▪ абсолютті;
▪ салыстырмалы [3].
Салық салу заңдық фактор ретінде салық төлеушілердің белгіленген ақша-
қаражат сомасын бөлумен байланысты туындаған міндеттеме. Осы міндеттемені
орындау салық салу түсінігімен біріктіріледі.
Салық салу мәселелерімен айналыстатын ғалым Т. Юткинің айтуынша, салық
салу экономикалық-құқықтық категория болып табылады.
Салық салу өзімен бірге біржақты эквивалентсіз мәжбүрлеу, әкімшілік
үстемдік жолымен жалпы мемлекеттік қолдануға корпоративтік және жеке
меншіктің табыстарының бір бөлігін алуын білдіретін, құнның ақшалай
нысанын қайта бөлудің объективті процесі негізінде қалыптасқан экономикалық
ұйымдық және құқықтық қатынастар жиынтығын ұсынады.
Салық салу екі аспектіде қарастырылады:
1. Салықты белгілеу
2. Белгіленген салықтың төленуіне қол жеткізу.
Салық салу – салықты белгілеу мен алу бойынша жүргізілетін мемлекеттің
қарекеті.
Салық салудың мақсаты – мемлекеттің ақша қаражатына деген қажеттілігін
қанағаттандыру.
Салық салудың әдістері мемлекеттің салық қарекетімен байланысты
анықталады.
Мемлекеттің салық қарекеті дегеніміз –бұл, мемлекеттің салық салуды
ұйымдастыру мен оның қызмет етуін қамтамасыз етуге бағытталған іс
әрекеттерді ұсынады. Мемлекеттің салық қарекеті келесідей құрамдас бөліктер
мен бағыттардан тұрады:
1. Салықтардың үйлесімді белгілеу жолымен оны әрекет етуін қамтамасыз
ететін мемлекеттің салық жүйесін қалыптастыру.
2. Салық салу саласындағы мемлекеттік билік органдарының құзырлығы мен
уәкілеттілігін анықтау.
3. Мамандырылған салық органдары жүйесін құрып олардың қызмет етуін
қамтамасыз ету.
4. Салық заңдарының сақталуына салықтық міндеттемелердің орындалуына
салық бақылауын ұйымдастыру мен жүргізу
5. Салық төлеушілердің салықтарды ерікті және мәжбүрлі төлеуін
қамтамасыз ету.
6. Салық заңдарын бұзғаны үшін және осы заң бұзушылыққа жол берген үшін
жауапты тұлғаларды заңдық жауапкершілікке тартып салық салу
саласындағы заңдылықты сақтау режимін сақтау.
Мемлекеттің салық қарекеті белгілі бір әдістер көмегімен жүзеге
асырылады.
Салық қарекеті әдістері дегеніміз –бұл, мемлекет салық салуды
ұйымдастыру мен жүзеге асыруда қолданатын амалдар мен тәсілдер. Салық
салудың амалдары мен тәсілдері келесідей:
1. Салықты белгілеу мен қолданысқа енгізу.
2. Салық төлеушілерді есепке алу.
3. салықтың окладты түрлері бойынша салық салу объектілерін есепке алу.
4. Окладты салық түрлері бойынша салық салуды жүзеге асыру.
5. Табыс алу көзінен салықты алуды ұстап қалуды ұйымдастыру.
6. Салық төлеушілердің кейбір категорияларына салықтық есеп беру нысанын
белгілеу.
7. Салық төлеушілердің өзендік салық міндеттемелерін орындалуына салық
агенттері мен салықты жинаушылардың салық салумен байланысты салық
заңымен анықталған міндеттемелерінің орындалуына бақылау жүргізу.
8. Салық міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз ететін шаралар қабылдау.
9. Салық органдары жүйесін ұйымдастыру
10. Салық заңдарын бұзғаны үшін заңдық жауапкершілікті белгілеу.
11. Салық заңдарын бұзылуына жауапты тұлғаларға белгіленген жаупкершілікті
жіктеу [5].
Мемлекет өзінің салық қарекетін жүзеге асыру барысында белгілі бір
ұсыныстар мен идеяларды жеткшілікке алады. Демек, әрбір мемлекеттің салық
салуға қатысты қалыптасқан көз қарастар жүйесі болады. Оны жетекшілікке
ала отырып салық саясатын жүзеге асырады. Ғалым А. В. Брызгалин салық
саясатына мынадай анықтама берген:
Салық саясаты дегеніміз бұл қоғам алдындағы қандай да болмасын
міндеттерді жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттің салық саласында
жүгізетін шаралар мен актілер жүйесі. Пансковтың айтуы бойынша, салық
саясаты бұл мемлекеттің қаржылық қажеттіліктерін қамтамасыз ету
мақсатында сондай-ақ қаржы ресурстарын қайта бөлу есебінен экономиканың
дамуын қамтамасыз ету үшін салық жүйесін қалыптсатыруға байланысты
экономикалық-қаржылық және құқықтық шаралардың жиынтығы [6,251].
Демек, салық саясаты дегеніміз мемлеттің алдында тұрған міндеттерді
жүзеге асыруға бағытталған салық саласында жүргізетін шаралар жиынтығы.
Салық саясаты өзіндік мазмұнды иеленіп белгілі хұқықтық нысандарда жүзеге
асырылады. Салық саясатының мазмұны мемлекет өзіне жүктейтін міндеттермен
функциялар арқылы анықталады. Салық саясатының мақсаты мен міндеттемелер
нақты экономикалық және саяси коньюктура байланысты анықталады. Мемлекеттің
салық саясатын оның сипатына байланысты салық мәселелерімен айналусышы
Л.Окунев келесідей типтерге бөледі:
1. Алуға болатынның барлығынан салық алу принципіне негізделген
максималды салықтар саясаты.
2. Кәсіпкерліктің дамуын жағымды салықтық ахуал қамтамасыз ететін саналы
салықтар саясаты.
3. Елеулі әлеуметтік қорғауды қарастыратын салық салу деңгейі біршама
жоғары салықтар саясаты [7,12-13].
Салық саясаты басқа саясаттар тәрізді салық механизмі арқылы жүзеге
асырылады. Салық механизмі дегеніміз бұл көзделген шараларды жүзеге
асырылуын қамтамасыз ететін әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Салық
механизмінің құрамдас элементтері:
1. Салықты болжау мен жоспарлау
2. Салықтық реттеу
3. Салықтық бақылау
Система гректің бөлшектерден құралған бүтін деген мағынаны білдіреді.
Салық жүйесі дегеніміз салық төлеушілермен мемлекеттің мүдделерін
қамтамасыз ету мақсатында бір-бірімен өзара байланысты болатын салықтардың
жиынтығынан құралған кешен. Бұл жиынның құрамдас бөліктерін төмендегідей
заңдық және нормативтік базадан тұрады:
1. Салықтық қатынастарды реттейтін ҚР салық кодексі, кодекске қосымша
нұсқаулар, бұйрықтар, қаулылар.
2. Салықтарды құру мен салу әдістері.
3. Салықтық бақылау түрлері мен нысандары
4. Ұйымдар
Салық қаржылық субкатегориялы болғандықтан, интеграциялық сипатта салық
жүйесіне мынандай анықтама беруге болады. Салық жүйесі дегеніміз ел
аумағында әрекет ететін салықтар, оны төлеу барысында туынд айтын
міндеттемелерді жүзеге асырумен байланысты туындайтын салықтық қатынастар
және осы қатынастарды реттейтін салық органдардың жиынтығы. Осы анықтамаға
сәйкес салық жүйесі 3 элементтен тұрады:
1. Салықтар.
2. Салықтық қатынастар.
3. Салық органдары.
Әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын салық жүйесін құрудың
принциптерін ғалым Я.Корнай ұсынған. Бұл принциптер:
1. Салық жүйесінің қарапайымдылығы – салық салу нысанын анықтайтын
қарпайым нысанды таңдау керек, себебі салық төлеушілер салық төлеуден
бас тартып, табыстарын азайтып көрсетуге тырысады.
2. Салық жүйесінің бейтараптылығы, яғни салық жүйесі мемлекетті қолдап,
салық төлушілерді жазаламау керек.
3. Салық жүйесінің тиімділігі, салықтарды белгілеу және оның төленуін
қамтамасыз ету экономиканың қызмет етуі мен капитал салымының өсуіне
кедергі болмау керек.
4. Сызықтық пропорционалдық қолдану, сызықтық салықты қосылған құн
салығына, табыс салығына қолдану қажет, бірақ мұндай салық
ставкалары, кәсіпорын салық төлеушінің меншік нысанына тәуесіз түрде
біріңғай болу қажет.
5. Салық жүйесі ашықтығы немесе салыстырмалылығы, экономикалық қатынастар
бойынша елдің әріптес елдердің негізгі салық түрлері мен салық салудың
әдіс-тәсілдерімен белгілі бір салыстыруды, қамтамасыз ету керек [7].
ҚР салық кодексіне сәйкес салық салу принциптерінде салық жүйесінің
біртұтастық принципі қарастытылады. Яғни салық жүйесі республикалық бүкіл
аумағындағы барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.
Салық элементтері:
1) салық субъектісі – салық төлеуге міндетті заңды және жеке тұлғалар;
2) салық объектісі – субъектінің салық төлеуге негіз болатын заңдық
фактілері және әрекеттері мен нәтижелері;
3) салық салу заты – сәйкесінше салық алуға негіз болатын материалдық
негіз;
4) салық салу базасы – салық салу затының сандық формасы;
5) салық төлеу мерзімі – салық төленуі тиіс мерзімі;
6) салықтық период – салықтық базаның қалыптасу процесінің аяқталатын
мерзімі;
7) салық жеңілдіктері;
8) салық ставкасы – салық базасынан алынатын салық нормасы;
9) салықтың бірлігі – салық өлшем бірлігі.
Салық - қоғамның топтарға бөлінуі мен мемлекеттің пайда болуынан,
басқарушы билікті... ұстау үшін қажетті азаматтардың жарналары... ретінде
пайда болды. Алым-салықтар - экономика ғылымының негізгі ұғымдарының бірі,
оны мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір
мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер мен түсімдер. Кейде алым-салық ұғымын
түсінудің біржақты қиындығы туады, себебі салық - ол әрі экономикалық, әрі
шаруашылық, әрі құнделікті өмірдің құқықтық көрінісі [8,91-93].
Нарықтық қатынастары дамыған елдерде салықтар экономика мен әлеуметтік
хал-аһуалын тұрақты дамытудағы реттеушілік қасиеттері бюджеттік қатынастар
мүмкіншілігіне тікелей басқару әдістері ретінде қолданады. Салықтардың
жәрдемімен мемлекет қоғамдық қасиеттілік пен ресурстар арасындағы, оларды
қанағаттандырудағы салыстырмалы тепе-теңдікке кол жеткізіледі.
Салықтардың арқасында экология жағынан зиянды өндірістердің кеңейуіне
айыппұлдар мен шектеулер енгізе отырып, табиғи байлықты тиімді пайдалануын
қамтамасыз етеді. Салықтар мемлекеттің әртүрлі даму бағдарламасының даму
мүмкіншілігіндегі қаржылык қамтамасыз ету және азаматтардың табыстарының
деңгейін теңестіру мүмкіншілігіне ие болады.
Республикалық референдум туралы Қазақстан Республикасының 1995 ж. 2
қарашадағы N 2592 Конституциялық Заңында бюджет пен салық саясаты
Республикалық референдумның талқысы бола алмайтын мәселелердің қатарына
жатады [4].
Қазақстан Республикасының Конституциясында салықтарды, алымдарды және
өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әр міндеті болып
табылады. Қай елдің болмасын салық саясаты оның әлеуметтік-экономикалық
дамуының мерзімдік жоспарларына сәйкестендіріледі.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының мысалы, 2006-
2008 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарында салық саясатының негізгі
бағыттары:
шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін арнаулы салық режимін қолдану аясын
кеңейтуге және оларды, ең алдымен, экономиканың шикізаттық емес секторына
инвестициялар салуға тартуға шаралар қабылдау [9];
▪ салық төлеушілер үшін қашықтық және ақпараттық қызмет
әдістерінің көмегімен салық әкімшілендіру процестерін одан әрі
жетілдіру және дамыту;
▪ салық есептілікті талдаудың және оның камералдығының тәсілдері
мен әдістерін дамыту;
▪ ақпараттық қызметтерді біріктіру, мемлекеттік органдармен
ақпараттық өзара іс-қимылды жетілдіру және тиімділігін арттыру;
▪ шағын бизнес субъектілеріне салық салуды жетілдіру болып
табылады.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының келесі 2007-
2009 жылдарға арналған жоспарында:
▪ жалақыны көлеңкелі төлеуді азайту мақсатында әлеуметтік
салықтың ставкасын азайту;
▪ өндірісті кейіннен дамыту және кеңейту мақсатында
қосылған құн салығының ставкасын азайту;
▪ қосылған құн салығын экспорт бойынша және ел ішінде өтеу
тетігін жетілдіру;
▪ халықтың әл-ауқатының өсу жағдайы кезінде қазақстандық
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін күшейту мақсатында салық
ауыртпалығын заңды тұлғалардың кірістерінен жеке тұлғалардың
кірістеріне біртіндеп қайта бөлу;
▪ жеке тұлғалардың табыстарын жалпы декларациялауға көшу
мүмкіндігін қарау;
▪ сыбайлас жемқорлықты азайту, салық төлемеушілерге шараларды
бір мезгілде қатаңдата отырып, есептілігін жеңілдету
мақсатында салық әкімшілендіру бөлігінде заңнаманы одан
әрі жетілдіру. Салық саясатын жүргізгенде мұндай өзгертулердің
болу себебі кешендік мәселелер мен тұтастай экономикалық өрлеу
жағдайы қалыптастырады. Ал экономиканы әртараптандыру үшін салық
саясаты икемді болуы тиіс, ол арқылы экономиканың жаңа салаларды
дамытылады, шетел капиталы мен ноу-хау тартылады. [9].
Осы орайда экономиканың даму перспективаларын ескерген және мемлекет
пен салық төлеушілер мүдделерінің оңтайлы үйлесуіне бағытталған жаңа Салық
кодексі қолданысқа енгізілді.
2002 жылы мемлекеттік органдардың сыртқы сауда қызметіне орынсыз
араласуын болдырмауды және кеден заңнамасының қарапайымдылығын
қамтамасыз етуді көздейтін Кеден кодексі және мұнай
өнімдері нарығындағы ахуалды реттеу үшін жағдай жасауды көздейтін
Мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерінің өндірісі мен айналымын
мемлекеттік реттеу туралы Заңдары қабылданды [9].
ҚР Үкіметі 2002 жылы кеден баждарының ставкаларын бірдейлендіретін және
төмендетті, сөйтіп, тауарларды жасырын әкелу және әкету жағдайларын
болдырмайтын экономикалық ынталандырулар жасалды. Бұдан басқа, кеден
төлемдері мен салықтарының төмендеуіне жол бермеу мақсатында әкелінетін
тауарлардың кедендік құнын бақылаудың тиімді амалын жасау және енгізілді
[9].
Салық және кедендік әкімшілік жасаудың негізгі процестерін
автоматтандыру аяқталады, атап айтқанда мыналар енгізіледі:
2002 жылдың соңына дейін Қазақстан Республикасының ықпалдастырылған
салық ақпарат жүйесінің бірінші кезегі;
салық аудитін электронды бақылаудың ақпарат жүйесі;
Кедендік автоматтандырылған ақпарат жүйесінің екінші кезегі;
2003 жылдың ішінде:
Қазақстан Республикасының ықпалдастырылған салық ақпарат жүйесінің
екінші кезегі;
"Салық есеп берудің электронды нысандары" ақпарат жүйесі;
- "Қосылған құнға салықты төлеушілерді тіркеу. Қосылған
құнға салынатын салықпен жазылған шот-фактуралар тізілімін қабылдау және
өңдеу жүйесі" ақпарат жүйесі;
- "Төлем көздерінен алынатын жеке тұлғалардың кірістерін есепке алу"
ақпараттық жүйесі енгізілді. 2003 жылы ұлттық ресурстардың есебін жүргізу
үшін жауапты мемлекеттік органдар Салық төлеушілер мен салық салу
объектілерінің мемлекеттік тізілімі қолданысқа енгізілді..
Қазір республикада жүргізіліп отырған салық саясаты - экономикаға
инвестицияларды одан әрі көтермелеу, инновациялық белсенділікті
ынталандыру, төлем қабілеті бар сұранымды арттыру үшін халықтың қолында бар
табысты көбейту мақсатында қосылған құн салығының ставкасын төмендету
мәселесі жыл сайын қарастырылып отыр [10].
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылы 24 қаңтардағы N 49
Қаулысымен мақұлданған, Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің 2007 жылға арналған экономикалық және
әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары мен экономикалық көрсеткіштердің
болжамында Салық саясаты жеке кәсіпкерліктің еркін дамуына кедергі жасайтын
экономиканың жекелеген секторларының әлеуетін іске асыруға және әкімшілік
рәсімдерді оңайлатуға бағытталады.
Атап айтқанда, қосымша құнға қазірдің өзінде салынатын салық ставкасы
14%-ға дейін төмендетілді, ең төменгі жалақыны шегерімге жатқыза отырып,
барлық жеке тұлғалар үшін 10% деңгейінде жеке табыс салығының тіркелген
ставкасы енгізілді; 2%-ға дейінгі патент негізінде шағын бизнес
субъектілері үшін арнайы салық режимінде салық ставкалары азайтылды,
оңайлатылған декларация негізінде 3% бірыңғай ставка енгізілді [9].
Бұдан басқа, жинақтаушы сақтандыру саласындағы қызметті жүзеге асыратын
сақтандыру ұйымдарының дивидендтеріне, инвестициялык кірістеріне
қосарланған салық салу жойылады, корпоративтік табыс салығы бойынша
аванстық төлемдер есептеу тетігі жетілдіріледі.
Инвестициялардың өсуін ынталандыру үшін амортизациялық саясатты
жетілдіру және елдегі негізгі қорлардың нақты жай-күйін анықтау мақсатында
нақты жұмыстар жүргізіліп, соның нәтижесі негізінде салық салу мақсаттары
үшін амортизацияның шекті нормаларын нақтыланды.
Есепке алу-бақылау таңбаларын пайдалана отырып, алкоголь өнімдерінің
есебін жүргізудің ақпарат жүйесі енгізілді.
Соңғы жылдары Қазақстанда салық ставкаларын азайтудың мақсатты саясаты
жүргізілуде, дегенмен, көлеңкелі өндірісті қоса алғанда, салықтарды
төлемегені үшін жауапкершілік жеткілікті түрде қатаң емес, ең қатаң шара
айыппұл төлеу болып табылады [10].
Салық жүктемені азайту, салық әкімшілендірудің рөлін күшейту саясатын
жүргізумен бір мезгілде үкіметтік емес ұйымдар жүйесі арқылы салық
төлеушілердің мемлекеттік шығыстарды қалыптастыруға белсенді түрде қатысу
үшін кеңінен тартылуын қамтамасыз етіп отыр.
Сол арқылы, қоғамдық ұйымдар өздерінің мемлекеттің фискалдық шығыстарын
қалыптастыруға қатысуымен, өздері төлеп отырған салықтардың ел пайдасына,
оның ішінде инфрақүрылым объектілері, олардың рентабельді қызметі үшін
тарифтерді қолдау арқылы өздерінің негізгі қызметінің жұмыс істеу
жағдайларын жақсарту үшін қалай жұмыс істеп жатқанын сезіне алады [9].
Халықаралық практикада түскен салықтар сомасының елдің жалпы ішке
өніміне қатынасы экономиканың салық жүктемесін көрсететін негізгі өлшем деп
есептеу қабылданған. Бұл көрсеткіш мемлекет өз функцияларын іске асыру үшін
елде өндірілген жалпы кірістің қандай бөлігін пайдаланатынын айқын
көрсетеді. Дамыған экономика үшін оңтайлы сома шамамен ЖІӨ-нің 35%-ын
құрайды. Экономикалық өсудің жоғары қарқыны мен елге тікелей инвестициялар
ағыны саясатын басымдық ретінде алға қойған елдер үшін салық жүктеме едәуір
төмен және 20%-дан 26%-ға дейінгі аралықта ауытқиды.
Елімізге тікелей шетелдік инвестициялар мен технологияларды тарту
"Қазақстан-2030" даму стратегиясының басты экономикалық басымдылығы
ретінде, экономикалық өсудің жоғары қарқынын қамтамасыз ету болып табылады
[11]. Осының нәтижесінде салық жүйесін қалыптастырған кезде ҚР Үкіметі
мемлекеттік шығындардың жоғары тиімділігін қамтамасыз етуді өзінің
фискалдық саясатының басты басымдылығы ретінде айқындады, бұл дамудың ұзақ
мерзімді стратегиялық басымдықтарын іске асыруды қамтамасыз ететін салық
салу ставкасын белгілеуге мүмкіндік берді [2].
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының Кодексінің (Салық кодексі, (2001 жылғы 12 маусым
N 209-П) анықтауы бойынша салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және
өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, оның мазмұны мен мағанасы
олардың атқару функцияларына байланысты айқындалады.
Салықтар үш басты қызметті атқарады:
1. Фискалдық функция - ол мемлекеттік бюджетке қаражаттардың түсуін
қамтамасыз ету. Бұл аталған функция тауар-ақша қатынастарының дамуына қарай
мемлекет бюджетінің кіріс бөлігін арттыруды айқындайды. Фискалдық салық-
бюджет функциясы:
мемлекеттік, республикалық және жергілікті бюджеттердің болжамдық
көрсеткіштерін;
республиканың немесе өңірдің стратегиялық, әлеуметтік-экономикалық
дамуының орта мерзімді кезеңіне арналып белгіленген басымдықтарын ескере
отырып, бюджет каражатын жұмсаудың басым бағыттарын;
- бюджетаралық қатынастардың даму бағыттарын;
- мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен
борыш саласындағы саясаты;
-ықтимал фискалдық тәуекелдерді айқындайтын қызметі болып табылады.
Бұл ретте бюджет - басты қаржылық жоспар болып табылады, оның
негізінде экономиканы реттеу жүзеге асырылады, себебі мемлекеттің қаржы
ресурстарының негізгі бөлігі бюджетке жұмылдырылады. Қазақстанда 1999
жылдан бастап бюджетті қалыптастыру жаңаша жүзеге асырыла бастады.
Бюджеттен тыс қорлардың барлығы бюджетке енгізілді. бюджеттік
бағдарламаларды жергілікті бюджеттер есебінен қаржыландыратын және
республика бюджеті есебінен қаржыландыратын бағдарламаларға бөлу жүргізілді
[12].
Бюджеттің құрылымы кірістер, бюджет кредиттерін өтеу, мемлекеттің қаржы
активтерін сатудан түсетін түсімдер, алынған трансферттер, сондай-ақ
мемлекеттік қарыздар республикалык және жергілікті бюджеттердің түсімдері
болып табылады.
Бюджет кірістері дегеніміз:
-салық түсімдерден - салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер;
-салық емес түсімдерден - негізгі капиталды, байланысты гранттарды
сатудан түсетін түсімдерге жатпайтындардан басқа, жергілікті бюджетгерге
төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер мен Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорына жіберілетін бюджет түсімдері сондай-ақ, трансферттерден
басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақшалар.
Бағдарламаларға бөлудің соңғы мақсаты мемлекеттік қызмет көрсетудің
тиімділігін қамтамасыз етуден тұрады. Аталған мақсатты сақтау жергілікті
тұрғындардың мәдени-әлеуметтік мұқтажын қанағаттандырумен және өндірістік
емес инфрақүрылымның қамтамасыз етумін байланысты. Алайда қазіргі құнгі
жергілікті бюджеттер мен республикалық бюджет арасындағы салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді бөлу тетігі жергілікті
бюджеттердің кіріс базасының күшеюіне жәрдемдеспейді [17]. Сондықтан үкімет
соңғы кездері салықтарды жергілікті бюджеттерге бөлудің тұрақты
нормативтерін белгілеуді ұсынып отыр. Бұл орайда оның түрлі жолдары
талқыланып жатыр.
Салықтардың қайта бөлу функциясы - түрлі шаруашылық етуші
субъектілердің кіріс бөлігін мемлекет пайдасына шешу.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері өткен макроэкономикалық көрсеткіштерді
қайта қарау нәтижесінде, өткен жылдың қорытындысы бойынша есептік
көрсеткіштерге, сондай-ақ мұнай секторындағы кәсіпорындар бойынша біржолғы
сипаттағы болжамды қосымша түсімдерге негізделе отырып нақтыланды. Бұл
кызметті орталық үкімет, министрлік, аймақтық және жергілікті басқару
органдары салық салу арқылы немесе басқа кірістер есебінен осыған қажетті
қаржы қаражатын жинақтап трансферттер арқылы кіріс пен байлықты қайта
бөледі.
Салықтардың атқаратын үшінші бір функциясы - республикадағы
әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету. Ол
мақсатты түрде қабылданған мерзімді бағдарламалармен халық шаруашылығын
өркендетуге бағытталған [13,119].
Мемлекеттің салық саясаты тұтастай алғанда бекітілген мерзімді
фискалдық саясаттың міндеттері шеңберінде жүзеге асырылады. Сонымен қатар,
мемлекет кәсіпкерлік ортаның бастамашылықтарын іске асыру үшін қолайлы
жағдайлар жасайды.
Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып
табылады және ол жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады
[1].
Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.
Салық жүйесі экономикалық реттеуіш ретінде жұмыс орындарының санын,
өндірілетін жұмыс пен көрсетілетін қызметтер көлемінің ұлғаюын қамтамасыз
ете отырып, кәсіпкерлік субъектілер санының өсуін ынталандырады. Мемлекет
жүргізетін бюджет саясатының жалпы бағыты сақталады және Мемлекет басшысы
мен ҚР Үкіметі бекіткен стратегиялық және бағдарламалық құжаттарда
айқындалған мақсаттар мен міндеттерге сәйкес келетін және орнықты
экономикалық дамуды қолдауға, азаматтардың әл-ауқатын жақсартуға, бюджетті
жоспарлау мен атқару сапасын және мемлекеттік шығыстардың тиімділігін
арттыруға бағытталады [14].
Салық ауыртпалығын жеңілдетуді жүргізу әртүрлі меншіктегі экономиканың
өсу мүмкіндігін туғызу болса, көлеңкелі экономиканың қысқарып, болашақтағы
экономиканың өсімі негізде бюджеттік кірістердегі салық түсімдерін молайту.
2002 жылы Қазақстанда жаңа Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы ҚР Кодексінің (Салық кодексі) енгізілуі
қазақстандық салық заңнамасын дамытудың маңызды кезеңі болды, ол салық
саласындағы құқықтық тетіктердің тиімділігін бір мезгілде арттыра отырып,
алдындағы жылдары құрылған салық жүйесінің тұжырымдамалық негіздерін
нығайта түсті.
ҚР-да салықтар жоғарыда аталған Кодексте белгіленгендей тікелей және
жанама болып бөлінеді. Жанама салықтарға қосылған құн салығы мен акциз
жатады. Салық және басқа да міндетті төлемдердің сомалары ҚР Бюджет
кодексіне және тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңдарда
белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне түседі [15].
1.2 Салықтардың түрлері, қатынастары және салық органдары
Салықтар - өте көп қырлы, мемлекеттің даму кезеңдері өзгерген сайын
нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем болып
табылады.
Салықтардың функциялары экономикалық табиғаты мен заңи мән-жайына қарай
мемлекет кірісін бөлу және қайта бөлу құралы сипатында мемлекеттің салықтық
қызметінің негізгі бағыттарында пайдаланылатын салықтардың тек өзіне тән
экономикалық-құқықтық қасиеттері ретінде көрініс табады.
Салықтарды топтастыру олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын
белгілеуге септігін тигізеді, саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы
олардың ғылыми зерделенілуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді
көздейді.
Салықтарды топтастырудың кейбір негіздеріне:
▪ алыну тәсілдері бойынша;
▪ салық салу субъектілері бойынша;
▪ салық салу объектілері бойынша;
▪ кірісіне салықтық түсімдер есептелінетін бюджет деңгейі
бойынша;
▪ салықты енгізудің мақсат-бағдары бойынша;
▪ салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану ауқымы
бойынша;
▪ салықтық төлемдерді төлеу көздері бойынша сияқты принциптер
жатады.
Мәселен, салық салу субъектілері бойынша заңды тұлғалардан алынатын
салықтар; жеке түлғалардан алынатын салықтар болады. Салықтық түсімдерге
деген салықтық құқықтарын пайдалану деңгейі бойынша:
▪ өздеріне тұрақты берілген салықтар;
▪ бөліктерге бөлу арқылы белгіленетін реттеуші салықтар болып
бөлінеді.
Салықтардың мән-жайларына байланысты:
▪ тікелей және жанама салықтар;
▪ тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар;
▪ мемлекеттік деңгейдегі және жергілікті аумақтардағы салықтар;
▪ жалпы және мақсатты салықтар;
▪ ұдайы алынатын және біржолғы салықтар сияқты түрлері болады.
Қазақстан Республикасында салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Жанама салықтарға қосылған құн салығы мен акциз жатады. Қазақстан
Республикасының Салық Кодексі бойынша 9 салық, 12 алым, 9 төлемақы, 4 кеден
бажы қарастырылған. Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлері:
1) Корпорациялық табыс салығы;
2) Жеке табыс салығы;
3) Қосылған құн салығы;
4) Акциздер;
4-1) Экспортталатын мұнайға, газ конденсатына рента салығы;
5) Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
6) Әлеуметтік салық;
7) Жер салығы;
8) Көлік құралдары салығы;
9) Мүлік салығы.
Жанама салықтардың 4 түрі бар. Олар:
1) әмбебап жанама салықтар – ол барлық тауарлар мен қызметтерге
қолданылады. Оларға айналысқа салық, сатып алуға салық, сатудан салық,
қосылған құн салығы жатады;
2) жекелеген жанама салықтар, яғни акциз;
3) фискалды монополия жанама салығы – бұл өндірісі мемлекетпен
монополияландырылған тауарларға салынатын жанама салық. Фискалды монополия
жанама салықтың объектісі ретінде тауарды өткізуден түскен түсім
қарастырылады;
4) кедендік баж – салық нысанына байланысты ақшалай және табиғи
салықтар болады.
Алымдар дегеніміз мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан өтінуші-
келуші белгілі бір тұлғаларға қатысты нақтылы көрсетілген тиісті қызметтер
мен берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын мақсатты – бағдарлы, біршама – эквивалентті әрі
міндетті ақшалай төлемдер. Қазақстан Республикасында алымдардың мынадай
түрлері:
1) заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін;
2) жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін;
3)жылжымайтын мүлікке және олармен жасалатын мәмілелерге құқықтарды
мемлекеттік тіркегені үшін;
3-1) жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін;
4) радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін;
5) механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін;
6) теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін;
6-1) кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік
тіркеу үшін;
7) азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін;
8) дәрі – дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін;
9) автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүріп
өткені үшін;
10) аукциондардан алынатын алым;
11) жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
12) телевизия және радиохабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алынады [1].
Төлемақы – уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан өздеріне өтінішпен
келуші тұлғаларға көбінесе материалдық сипаттағы табиғи, сондай-ақ, кейде
өзгеше мақсатта пайдаланылатын белгілі бір объектілерді, не болмаса соларға
байланысты рұқсаттарды және құқықтарды бергені үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті ақшалай төлем.
Қазақстан Республикасында мынадай төлемақылар:
1) жер учаскелерін пайдаланғаны үшін;
2) жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін;
3) қоршаған ортаны ластағаны үшін;
4) жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін;
5) орманды пайдаланғаны үшін;
6) ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін;
7) радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
7-1) қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін;
8) кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
9) сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін алынады.
Баж – арнайы мамандандырылған уәкілетті органдар тарапынан өздеріне
өтінуші-келуші тұлғаларға қатысты жасалған заңи маңызы бар белгілі бір іс-
қимылдар және берілген ресми құжаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті ақшалай төлем.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік баждар мынадай объектілерден:
▪ сотқа берілетін талап арыздардан, соттың құжаттардың
көшірмелерін бергені үшін;
▪ нотариаттық іс-қимылдар жасағаны үшін, сондай-ақ нотариат
куәландырған құжаттар көшірмелерін бергені үшін;
▪ - тұрғылықты жерін тіркегені үшін;
▪ - аңшылық құқығына рұқсат бергені үшін;
▪ - Қазақстан Республикасы азаматтарының паспорттары мен жеке
куәліктерін бергені үшін;
▪ азаматтық хал актілерін тіркегені үшін, сондай-ақ азаматтарға
азаматтық хал актілерін тіркеу туралы куәліктерді және азаматтық
хал актілері жазбаларын өзгертуге және қалпына келтіруге
байланысты куәліктерді қайтадан бергені үшін;
▪ шетелге баруға және Қазақстан Республикасына басқа
мемлекеттерден адамдарды шақыруға құқық беретін құжаттарды
ресімдегені үшін;
▪ шетелдіктердің паспорттарына немесе оларды ауыстыратын
құжаттарына Қазақстан Республикасынан кету және келу құқығына
виза бергені үшін;
▪ Қазақстан Республикасының азаматтығын алу, оны қалпына
келтіру, тоқтату туралы құжаттарды ресімдегені үшін;
▪ қаруды және оның оқтарын сақтауға немесе сақтау мен алып
жүруге, тасымалдауға, ҚР аумағына әкелуге және ҚР әкетуге
рұқсат бергені үшін;
▪ Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартқа сәйкес
Қазақстан Республикасында жасалған, ресми құжаттарға Қазақстан
Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген мемлекеттік
органдардың апостиль қойғаны үшін алынады [1].
Сонымен қатар, консулдық алым түріндегі мемлекеттік баж да алынады.
Салық салудың құқықтық негізі болып мемлекеттің шығарған нормативтік актісі
табылатын болса, салық салудың субъективті бастамасы болып келесілер
табылады:
▪ салық мемлекетпен белгіленеді;
▪ салықты белгілеу мемлекеттің саналы, ерікті актісі;
▪ салық мемлекеттің табыс алуға ынтасын білдіреді;
▪ салықты сәйкесінше нормативтік-құқықтық актілермен анықталған
уәкілетті органдар жинайды;
▪ cалықтық қатынастар үнемі құқықтық нысанда жүргізіледі.
Сонымен, салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде
белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз
сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтық қатынастар жалпы 2 нысанда жүргізіледі:
1) материалдық салықтық қатынастар
2) ұйымдастырушылық салықтық қатынастар
Мемлекетке салық төлеушіден ақша қаражатының қозғалысын білдіреді, яғни
экономикалық мағынада материалдық салықтық қатынастар дегеніміз салықты алу
мен төлеуді білдірсе, құқықтық мағынада салық міндеттемесін орындау,
ұйымдастырушылық мағынада салық органдары жүйесін құру мен олардың қызмет
етуін қамтамасыз ету. Материалды салықтық қатынастарға сипаттама:
▪ қоғамдық жиынтық өнімді өндіру, айырбастау, тұтыну, бөлумен
байланысты туындайтын қатынастар экономикалық қатынастар болып
табылатындықтан, салық қоғамдық жиынтық өнімді бөлу және қайта
бөлу негізінде туындайтын экономикалық қатынастарға жатқызылады;
▪ материалды салықтық қатынастар мемлекеттің ақша қорына салық
төлеушіден ақша қаражатының қозғалуына негіз болатындықтан бұл
қатынастар ақшалық қатынастар деп танылады;
▪ материалды салықтық қатынастар қоғамдық жиынтық өнімді
мемлекет пайдасына бөлуді ұсынатындықтан бөлінгіштік сипатты
иеленеді;
▪ материалды салықтық қатынастар бір жақты құн қозғалысын
ұсынатындықтан эквивалентсіз сипатты иеленеді;
▪ материалды салықтық қатынастар көмегімен мемлекеттік табыстар
қалыптасатындықтан бұл қатынастар мемлекеттік қаржылық
қатынастардың бір түрі болып табылады;
▪ материалды салықтық қатынастар салықты төлету барысында меншік
нысанын өзгертетіндіктен меншік нысанының ауысуына негіз болады;
▪ материалды салықтық қатынастар меншікті, қайтарымсыз алуға
негіз болады;
▪ материалды салықтық қатынастар мемлекет өмір сүруінің негізі
болғандықтан оның қаржы қарекетінің өнімі болып табылады;
▪ салықты белгілеу, жинау және төлеу нормативтік-құқықтық
құжаттар негізінде жүзеге асырылатындықтан материалды салықтық
қатынастар құқықтық нысанды иеленеді.
Сонымен, салық қатынастары дегеніміз мемлекет салық қарекетін жүзеге
асыру барысында туындайтын қоғамдық қатынастар.
Салық органдары – бюджетке төленетін міндетті төлемдерді есептеуді және
жинауды жүзеге асыруға Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген
уәкілетті органдар. Салық органдары Қаржы министрлігінің құрамына енеді.
Салық комитеті туралы ереже 2002 жылы 9-қазанда қабылданып, соңғы рет 2004
жылдың 13-тамызында өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігінің салық комитеті Қаржы министрлігінің
ведомствосы болып табылады. Бұл ведомство, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан экономикасы жаңа нарықтық қатынастарға өтіп, мемлекеттің
шаруашылық етуші субъектілермен қатынастары өзгерді. Осының барысында
мемлекеттің шаруашылық етуші субъектілермен, заңды және жеке тұлғалармен,
қаржы институттарымен қарым-қатынастары арасында қаржы қатынастары
қатарында түрлі жаңа нысандар пайда бола бастады. Бұл қатынастарға қаржы,
салық органдары, көптеген қаржы-несие институтары, ұлттық сақтандыру
компаниялары, жинақтаушы зейнетақы қорлары сияқты т.б. қызмет көрсетеді.
Экономикалық саясаттың бір бөлігі бола отырып, фискалдық саясат бюджет
қаражатын қалыптастырумен және жұмсаумен байланысты құралдарды пайдаланады.
Жалпы фискалдық саясат әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі бағыттарын
іске асырудың негізгі тетіктерін (тәсілдерін) - кірістер мен шығындар
саясатын, бюджеттік кредит беруді, қаржы активтерін басқаруды, бюджетаралық
қатынастарды, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен
борышты басқаруды қамтиды.
Еліміздің қаржы және салық салаларын дамытудың негізгі мақсаты
-экономиканың нақты секторының қаржы ресурстарындағы қажеттігін
қанағаттандыратын, еркін бәсекелестік жағдайында қаржы институттарының
сапалы қызмет көрсететін тұрақты және тиімді жұмыс істейтін каржы жүйесін
қалыптастыру болды. Осыларға сай келетін нарықтық экономика үлгісін
қалыптастыру үшін түбегейлі қаржы базасын құруды талап етіледі.
Қоғамның қаржы ресурстарын жұмылдыруда әр мемлекетің өзіне тән
ерекшеліктері мен белгілі бір кезеңде орындалатын
міндеттердің ерекшеліктеріне сәйкес салық жүйесі басты орынға ие. Салық
саласындағы құқықтық тетіктердің тиімділігін арттыру - алдындағы жылдары
құрылған салық жүйесінің түжырымдамалык негіздерін нығайта түседі. Халық
шаруашылығының тиімді қызмет етуі салық салу жүйесінің қандай жолға
қойылғанына тәуелді болып келеді.
Қазіргі күні елімізде салық салынатын базаны кеңейту есебінен
жүргізіліп отырған салық саясатының мақсаты - экономикаға инвестицияларды
одан әрі көтермелеу, инновациялық белсенділікті ынталандыру, төлем қабілеті
бар сұранымын арттыру үшін халықтың қолында бар табысты көбейту,
мемлекеттік бюджеттің кірістерін ұлғайту, кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы
жағдайлар жасау, заңсыз көлеңкелі айналымды қысқарту болып табылады.
Салық жүйесі - экономикалық реттеуіш ретінде жұмыс орындарының санын,
өндірілетін жұмыс пен көрсетілетін қызметтер көлемінің ұлғаюын қамтамасыз
ете отырып, орнықты экономикалық дамуды қолдауға, азаматтардың әл-ауқатын
жақсартуға, бюджетті жоспарлау мен атқару сапасын және мемлекеттік
шығыстардың тиімділігін арттыруға бағытталады.
Салық жүйесін жетілдіру жөніндегі шаралар салық салу деңгейі мен нақты
салықтардың ставкаларын төмендетуге мүмкіндік береді - бұл экономикалық өсу
қарқынын одан әрі арттыруға ынталандырады. Осы жоғары келтірілген мәселелер
зерттелетін тақырыптың таңдалуына, мақсатына және қарастырылатын мәселелер
шеңберіне негіз болып отыр.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі - жеке тұлғаларға салық салудың
тәртіптері, жеке тұлғаларды салық бақылауы объектісі ретінде қарастыру
болып табылады.
Жұмыстың мақсаты салықтың теориялық және әдістемелік негізін анықтап,
салық бақылаудың экономикалық категория ретінде мазмұнын ашу, жеке
тұлғалардың табыс салығына салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге
және тиімділігін арттырудың жолдарына әдістемелік және іс тәжірибелік
ұсыныстарын жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей
міндеттер қойылды:
• салық салу және салық төлемдерін бақылаудың ғылыми-әдістемелік
негіздерін зерттеу;
• еліміздің мемлекеттік бюджеті мен ондағы жеке табыс салығының
түсімдері көрсеткіштерін талдау;
• салық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық маңызы мен
объективті қажеттілігін ашу жолымен республикалық және
жергілікті бюджет көздерін молайту арқылы бюджет тапшылығын
азайту;
• жеке тұлғаларға салық салу мен оларға бақылау жүргізудің
ерекшеліктері мен нәтижелерін талдау;
• салықтық бақылаудың заңдық және нормативтік базаларының
негіздерін қолдана отырып талдау жасау арқылы бақылауды
күшейтудің талаптандыру жолдарын ұсыну;
• салықтың бақылау қызметінің мазмұнын, қаржылық бақылаудың
жүйелес бөлігі ретіндегі ерекшелігін, сонымен бірге мәні мен
ұйымдастыру принциптерін жетілдіру;
• салық бақылауды ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді
бақылаудың жүргізілу тәртібі мен оның кейбір салаларға тигізетін
әсеріне талдау жасау;
• жеке тұлғаларды салық бақылаудың ұйымдастырылу ісін және әдісін
жетілдіру бағыттарын қарастыруды көздеу;
• ҚР салық қызметіндегі салық бақылауды жетілдіру мен тиімділігін
арттыру бойынша нақты ұсыныстар жасау және оларды негіздеу.
Осы дипломдық жұмыстың ғылыми-методикалық негізі ретінде ҚР Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында" атты Қазақстан халқына Жолдауының салық және бюджет саясатына
қатысты айтқан бастамашылықтары, Қазақстан Республикасының Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР Кодексі (Салық
кодексі) мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік-құқықтық заң
актілері, жеке табыс салығын есептеу және төлеу жөніндегі ҚР Қаржы
министрлігі Салық комитетінің нұсқаулықтары, сондай-ақ жеке табыс салығы
жөнінде мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар
пайдаланылды.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Алғашқы теориялық бөлім Жеке тұлғаларға салық салу–салық бақылау
объектісі ретінде деп аталады да, мұнда салық және салық салу түсінігі
және элементтері, олардың түрлері мен салық органдары, сонымен бірге, жеке
тұлғалардың салық міндеттемелері және оларды есептеу тәртібі қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың ҚР мемлекеттік бюджетіндегі жеке табыс салығы және
олардың орындалуына салық бақылауын жүргізу деп аталатын талдау бөлімінде
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті мен ондағы жеке табыс
салығының түсімдері көрсеткіштері талданады. Сондай-ақ, осы тарауда жеке
тұлғалардың табыс салығы бойынша салық есептілігін тапсыруы мен оларға
салық салу, салықтық бақылау жүргізудің ерекшеліктері мен нәтижелерін
талдап-қарастырамыз.
Еліміздің бюджет жүйесіндегі жеке табыс салығын салықтық бақылауды
жетілдірудің кейбір жолдары деп аталған үшінші бөлімде екінші бөлімде
пайда болған негізгі мәселелерді шешу жолдары ұсынылған. Мұнда Қазақстанның
қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері мен даму тенденциялары және
жеке тұлғаларды салықтық бақылаудың тиімділігін арттырудың жетілдіру
жолдары қарастырылған.
Дипломдық жоба 70 беттен тұрады, 5 кесте және 3 суретпен көркемделген.
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРҒА САЛЫҚ САЛУ – САЛЫҚ БАҚЫЛАУЫ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
Осы бөлімде салық және салық салудың түсінігі және элементтері,
белгілері мен функциялары, олардың түрлері мен еліміздің салық органдары,
сонымен бірге, Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғалардың салық
міндеттемелері және оларды есептеу тәртібі қарастырылады.
1.1 Салық және салық салу түсінігі және элементтері
Кез - келген мемлекет тарихи даму барысында белгiлi-бiр материалдық-
қаржылық базасыз өмiр сүре алмайды. Басқаша айтқанда, мемлекет өзiнiң
аппаратын ұстау және жүктелген функцияларын атқару процесiнде
туындайтын шығындарды жабу үшiн ақшаны иеленедi. Қажеттi ақшаны
шығарылған товарды сату жолымен алуға болады. Бiрақ мемлекеттiк
қарекет өзiнiң табиғатында товар түрiндегi жаңа құнды
қалыптастырмайтын басқарушылық әрекетке жатқызылады. Мемлекет өзiне
қажеттi ақшаны табуда көптеген әдiстер қолданады. Бiр жағдайда меншiк
иелерiнiң мемлекетке өз ерiктерiмен ақшаны беруiнде мемлекеттiк займ
әдiсiн қолданса, бiрде- мемлекет өз мүлкiн қолданудан табыс алса,
ал ендi бiрде - мемлекет қандай да бiр товарларды сатушы ретiнде
қызмет көрсетулерден төлем алады. Осындай әдiстердiң бiрi – салық.
Әдебиеттерде салық тар және кең мағынады кездеседi.
Кең мағынада, салық - бұл мемлекет табысына алынатын кез- келген
ақша қаражаты. Салық мемлекеттің пайда болуымен қатар пайда болып,
оның өмір сүруінің негізі болып табылады.
Тар мағынада салық дегенiмiз, бұл мемлекетпен белгiленген, оның
пайдасына жүргiзiлетiн және белгiлi бiр талаптарға жауап беретiн
анықталған төлемдердiң алуан түрлiлiгi түсiндiрiледi. Салық
мемлекеттiң атрибуты.
Салықтың экономикалық мәні - олардың мемлекет өзіне жүктелген
міндеттері мен функцияларын орындауы үшін шоғырландыратын ұлттық
табыстың бөлігін ұсынуы.
Салық бiр мезгiлде материалдық, экономикалық және құқықтық
категория ретiнде көп қырлы күрделi құбылыс болып табылады.
Материалдық мағынада салық - белгiленген мерзiм мен бекiтiлген
тәртiпте салық төлеушiнiң мемлекетке беруi тиiс анықталған ақша
сомасы.
Экономикалық категория ретінде салық- бекітілген мөлшерде,
келісілген мерзімде және анықталған тәртіпте төлеушіден мемлекетке бір
жақты құн қозғалысына негіз болатын ақшалық қатынастар.
Құқықтық мағынада салық - анықталған мөлшерде, келісілген мерзімде
және алдын-ала анықталған тәртіпте тұлғаның мемлекетке ақша сомасын
беру міндеттемесін туғызатын мемлекеттік бекітілім.
Салықтың материалдық белгісі оның төлеушінің мемлекетке беруі
тиіс белгілі бір ақшалай сомада немесе затттың белгілі бір саны
түрінде болуы.
Салықтың экономикалық белгілері:
1. мемлекет пайдасына ЖҚӨ-ді бөледі;
2. ақшалай нысанда иеленеді;
3. қайтарымсыз төлем болып табылады;
4. оны төлеу эквивалентсіз сипатты иеленеді;
5. оны төлеу кезінде меншік нысаны өзгереді;
6. ол тұрақты экономикалық қатынастарды туғызады.
Салықтың құқықтық белгілері:
1. салық мемлекетпен өкілеттендірілген органмен белгіленеді;
2. салық құқықтық нысанда ғана болады;
3. салық мемлекеттік бір жақты бекітім;
4. салықты белгілеу салықтық міндеттемені туғызады;
5. салық мәжбүрлік сипатты иеленеді;
6. салықты төлету жолымен ақшаны алу заңдық сипатты иеленеді
[1].
Салықтың басқада міндетті төлемдерден ерекшелігі:
1. Мемлекеттік алым - төлеушіге қатысты құқықтық мәні бар актіні
жасаған үшін мемлекеттік органға жасалатын төлем.
▪ мемлекеттік алым мемлекеттік шығыстардың орнын толтыруға
арналса, салық тұтастай мемлекеттік қызметті
қаржыландыруға арналады;
▪ салықтың белгісі –қайтарымсыздық болып табылса, алым
салыстырмалы эквивалентті;
▪ алым бір ретті, ал салық тұрақты және ұзақ қатынастар;
▪ салық мәжбүрлік сипатты иеленесе, алымдар ерікті сипатты
иеленеді.
2. Төлемақы - мемлекет иелегіндегі немесе мемлекеттң фискалдық
меншігіне жатқызылған обьектілерді пайдаланған үшін мемлекетке
төлем.
▪ салық кайтарымсыз және өтемсіз болса, төлемақы- өтемді
және эквивалентті;
▪ салық қаржылық қатынасты туғызса, төлемақы-азаматтық-
құқықтық қатынас;
3. Мемлекеттік баж - заңдық мәні мен құжатты беруге
уәкілеттендірілген орган немесе уәкілетті тұлғаның осы
әрекеттерді жасағаны үшін алынатын міндетті төлем [2].
Өткен ғасырда Э. Селигман салықтың баждан келесідей
айырмашылықтарын көрсеткен:
▪ баж мемлекеттік қандайда бір қызмет көрсетулеріне
төлем;
▪ баж белгілі бір қызметтерге төлем ретінде алынады,
салық өлшемі - төлем қабілеттілік, баж - жеке тұлға
алатын арнайы олжа;
▪ баж көрсетілетін қызметтердің құны шамасынан аспауы
керек, ал салық төлеушінің мемлекеттен алатын
қызметтерінің көлеміне тәуелді болмайды [3].
Салықтың функциялары:
1. фискалдық немесе бюджеттік функция – мемлекет функциясын атқаруға
қажетті ресурстарды жинауды қамтамасыз етеді;
2. бөлу немесе әлеуметтік функциясы;
3. реттеу функциясы өз кезегінде 3- ке бөлінеді:
a. ынталандырушы;
b. шектеуші;
c. ұдайы өндірістік (қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем).
4. бақылау функциясы;
5. марапаттаушы (салықтық жеңілдіктерді ұсыну) функциясы.
Салық классификациясы:
Салық классификациясы дегеніміз – салықты белгілі бір ұқсас
параметрлері және сипаттары бойынша топтарға жіктеу:
1. салық салынатын субъектіге байланысты :
▪ жеке тұлғаларға
▪ заңды тұлғаларға
2. салық салу объектісі бойынша:
▪ тікелей-нақты( мүлікке, көлікке және жер) және жеке( салық
төлеушінің табыстарына)
▪ жанама – әмбебап(ҚҚС), жеке(акциз), фискалдық монополия,
кедендік баж,
3. аймақтық деңгейіне байланысты :
▪ жалпы мемлекеттік;
▪ жергілікті;
4. қолдану сипатына байланысты:
▪ жалпы қолданыстағы;
▪ мақсатты;
5. есептеуші субъектісі мен төлеу тәсіліне байланысты:
▪ окладты;
▪ окладсыз;
6. салық базасының туындау негізі мен төлеу көзіне байланысты:
▪ активті;
▪ пассивті;
7. салықты төлем формасы бойынша:
▪ ақшалай;
▪ натуралдық;
8. төлем мерзімі бойынша:
▪ төтенше;
▪ кезеңді;
9. салық ставкасы бойынша:
▪ тұрақты немесе пропорционалды;
▪ регресивті;
▪ прогресивті;
10. салық өлшемі бойынша:
▪ абсолютті;
▪ салыстырмалы [3].
Салық салу заңдық фактор ретінде салық төлеушілердің белгіленген ақша-
қаражат сомасын бөлумен байланысты туындаған міндеттеме. Осы міндеттемені
орындау салық салу түсінігімен біріктіріледі.
Салық салу мәселелерімен айналыстатын ғалым Т. Юткинің айтуынша, салық
салу экономикалық-құқықтық категория болып табылады.
Салық салу өзімен бірге біржақты эквивалентсіз мәжбүрлеу, әкімшілік
үстемдік жолымен жалпы мемлекеттік қолдануға корпоративтік және жеке
меншіктің табыстарының бір бөлігін алуын білдіретін, құнның ақшалай
нысанын қайта бөлудің объективті процесі негізінде қалыптасқан экономикалық
ұйымдық және құқықтық қатынастар жиынтығын ұсынады.
Салық салу екі аспектіде қарастырылады:
1. Салықты белгілеу
2. Белгіленген салықтың төленуіне қол жеткізу.
Салық салу – салықты белгілеу мен алу бойынша жүргізілетін мемлекеттің
қарекеті.
Салық салудың мақсаты – мемлекеттің ақша қаражатына деген қажеттілігін
қанағаттандыру.
Салық салудың әдістері мемлекеттің салық қарекетімен байланысты
анықталады.
Мемлекеттің салық қарекеті дегеніміз –бұл, мемлекеттің салық салуды
ұйымдастыру мен оның қызмет етуін қамтамасыз етуге бағытталған іс
әрекеттерді ұсынады. Мемлекеттің салық қарекеті келесідей құрамдас бөліктер
мен бағыттардан тұрады:
1. Салықтардың үйлесімді белгілеу жолымен оны әрекет етуін қамтамасыз
ететін мемлекеттің салық жүйесін қалыптастыру.
2. Салық салу саласындағы мемлекеттік билік органдарының құзырлығы мен
уәкілеттілігін анықтау.
3. Мамандырылған салық органдары жүйесін құрып олардың қызмет етуін
қамтамасыз ету.
4. Салық заңдарының сақталуына салықтық міндеттемелердің орындалуына
салық бақылауын ұйымдастыру мен жүргізу
5. Салық төлеушілердің салықтарды ерікті және мәжбүрлі төлеуін
қамтамасыз ету.
6. Салық заңдарын бұзғаны үшін және осы заң бұзушылыққа жол берген үшін
жауапты тұлғаларды заңдық жауапкершілікке тартып салық салу
саласындағы заңдылықты сақтау режимін сақтау.
Мемлекеттің салық қарекеті белгілі бір әдістер көмегімен жүзеге
асырылады.
Салық қарекеті әдістері дегеніміз –бұл, мемлекет салық салуды
ұйымдастыру мен жүзеге асыруда қолданатын амалдар мен тәсілдер. Салық
салудың амалдары мен тәсілдері келесідей:
1. Салықты белгілеу мен қолданысқа енгізу.
2. Салық төлеушілерді есепке алу.
3. салықтың окладты түрлері бойынша салық салу объектілерін есепке алу.
4. Окладты салық түрлері бойынша салық салуды жүзеге асыру.
5. Табыс алу көзінен салықты алуды ұстап қалуды ұйымдастыру.
6. Салық төлеушілердің кейбір категорияларына салықтық есеп беру нысанын
белгілеу.
7. Салық төлеушілердің өзендік салық міндеттемелерін орындалуына салық
агенттері мен салықты жинаушылардың салық салумен байланысты салық
заңымен анықталған міндеттемелерінің орындалуына бақылау жүргізу.
8. Салық міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз ететін шаралар қабылдау.
9. Салық органдары жүйесін ұйымдастыру
10. Салық заңдарын бұзғаны үшін заңдық жауапкершілікті белгілеу.
11. Салық заңдарын бұзылуына жауапты тұлғаларға белгіленген жаупкершілікті
жіктеу [5].
Мемлекет өзінің салық қарекетін жүзеге асыру барысында белгілі бір
ұсыныстар мен идеяларды жеткшілікке алады. Демек, әрбір мемлекеттің салық
салуға қатысты қалыптасқан көз қарастар жүйесі болады. Оны жетекшілікке
ала отырып салық саясатын жүзеге асырады. Ғалым А. В. Брызгалин салық
саясатына мынадай анықтама берген:
Салық саясаты дегеніміз бұл қоғам алдындағы қандай да болмасын
міндеттерді жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттің салық саласында
жүгізетін шаралар мен актілер жүйесі. Пансковтың айтуы бойынша, салық
саясаты бұл мемлекеттің қаржылық қажеттіліктерін қамтамасыз ету
мақсатында сондай-ақ қаржы ресурстарын қайта бөлу есебінен экономиканың
дамуын қамтамасыз ету үшін салық жүйесін қалыптсатыруға байланысты
экономикалық-қаржылық және құқықтық шаралардың жиынтығы [6,251].
Демек, салық саясаты дегеніміз мемлеттің алдында тұрған міндеттерді
жүзеге асыруға бағытталған салық саласында жүргізетін шаралар жиынтығы.
Салық саясаты өзіндік мазмұнды иеленіп белгілі хұқықтық нысандарда жүзеге
асырылады. Салық саясатының мазмұны мемлекет өзіне жүктейтін міндеттермен
функциялар арқылы анықталады. Салық саясатының мақсаты мен міндеттемелер
нақты экономикалық және саяси коньюктура байланысты анықталады. Мемлекеттің
салық саясатын оның сипатына байланысты салық мәселелерімен айналусышы
Л.Окунев келесідей типтерге бөледі:
1. Алуға болатынның барлығынан салық алу принципіне негізделген
максималды салықтар саясаты.
2. Кәсіпкерліктің дамуын жағымды салықтық ахуал қамтамасыз ететін саналы
салықтар саясаты.
3. Елеулі әлеуметтік қорғауды қарастыратын салық салу деңгейі біршама
жоғары салықтар саясаты [7,12-13].
Салық саясаты басқа саясаттар тәрізді салық механизмі арқылы жүзеге
асырылады. Салық механизмі дегеніміз бұл көзделген шараларды жүзеге
асырылуын қамтамасыз ететін әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Салық
механизмінің құрамдас элементтері:
1. Салықты болжау мен жоспарлау
2. Салықтық реттеу
3. Салықтық бақылау
Система гректің бөлшектерден құралған бүтін деген мағынаны білдіреді.
Салық жүйесі дегеніміз салық төлеушілермен мемлекеттің мүдделерін
қамтамасыз ету мақсатында бір-бірімен өзара байланысты болатын салықтардың
жиынтығынан құралған кешен. Бұл жиынның құрамдас бөліктерін төмендегідей
заңдық және нормативтік базадан тұрады:
1. Салықтық қатынастарды реттейтін ҚР салық кодексі, кодекске қосымша
нұсқаулар, бұйрықтар, қаулылар.
2. Салықтарды құру мен салу әдістері.
3. Салықтық бақылау түрлері мен нысандары
4. Ұйымдар
Салық қаржылық субкатегориялы болғандықтан, интеграциялық сипатта салық
жүйесіне мынандай анықтама беруге болады. Салық жүйесі дегеніміз ел
аумағында әрекет ететін салықтар, оны төлеу барысында туынд айтын
міндеттемелерді жүзеге асырумен байланысты туындайтын салықтық қатынастар
және осы қатынастарды реттейтін салық органдардың жиынтығы. Осы анықтамаға
сәйкес салық жүйесі 3 элементтен тұрады:
1. Салықтар.
2. Салықтық қатынастар.
3. Салық органдары.
Әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын салық жүйесін құрудың
принциптерін ғалым Я.Корнай ұсынған. Бұл принциптер:
1. Салық жүйесінің қарапайымдылығы – салық салу нысанын анықтайтын
қарпайым нысанды таңдау керек, себебі салық төлеушілер салық төлеуден
бас тартып, табыстарын азайтып көрсетуге тырысады.
2. Салық жүйесінің бейтараптылығы, яғни салық жүйесі мемлекетті қолдап,
салық төлушілерді жазаламау керек.
3. Салық жүйесінің тиімділігі, салықтарды белгілеу және оның төленуін
қамтамасыз ету экономиканың қызмет етуі мен капитал салымының өсуіне
кедергі болмау керек.
4. Сызықтық пропорционалдық қолдану, сызықтық салықты қосылған құн
салығына, табыс салығына қолдану қажет, бірақ мұндай салық
ставкалары, кәсіпорын салық төлеушінің меншік нысанына тәуесіз түрде
біріңғай болу қажет.
5. Салық жүйесі ашықтығы немесе салыстырмалылығы, экономикалық қатынастар
бойынша елдің әріптес елдердің негізгі салық түрлері мен салық салудың
әдіс-тәсілдерімен белгілі бір салыстыруды, қамтамасыз ету керек [7].
ҚР салық кодексіне сәйкес салық салу принциптерінде салық жүйесінің
біртұтастық принципі қарастытылады. Яғни салық жүйесі республикалық бүкіл
аумағындағы барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.
Салық элементтері:
1) салық субъектісі – салық төлеуге міндетті заңды және жеке тұлғалар;
2) салық объектісі – субъектінің салық төлеуге негіз болатын заңдық
фактілері және әрекеттері мен нәтижелері;
3) салық салу заты – сәйкесінше салық алуға негіз болатын материалдық
негіз;
4) салық салу базасы – салық салу затының сандық формасы;
5) салық төлеу мерзімі – салық төленуі тиіс мерзімі;
6) салықтық период – салықтық базаның қалыптасу процесінің аяқталатын
мерзімі;
7) салық жеңілдіктері;
8) салық ставкасы – салық базасынан алынатын салық нормасы;
9) салықтың бірлігі – салық өлшем бірлігі.
Салық - қоғамның топтарға бөлінуі мен мемлекеттің пайда болуынан,
басқарушы билікті... ұстау үшін қажетті азаматтардың жарналары... ретінде
пайда болды. Алым-салықтар - экономика ғылымының негізгі ұғымдарының бірі,
оны мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір
мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер мен түсімдер. Кейде алым-салық ұғымын
түсінудің біржақты қиындығы туады, себебі салық - ол әрі экономикалық, әрі
шаруашылық, әрі құнделікті өмірдің құқықтық көрінісі [8,91-93].
Нарықтық қатынастары дамыған елдерде салықтар экономика мен әлеуметтік
хал-аһуалын тұрақты дамытудағы реттеушілік қасиеттері бюджеттік қатынастар
мүмкіншілігіне тікелей басқару әдістері ретінде қолданады. Салықтардың
жәрдемімен мемлекет қоғамдық қасиеттілік пен ресурстар арасындағы, оларды
қанағаттандырудағы салыстырмалы тепе-теңдікке кол жеткізіледі.
Салықтардың арқасында экология жағынан зиянды өндірістердің кеңейуіне
айыппұлдар мен шектеулер енгізе отырып, табиғи байлықты тиімді пайдалануын
қамтамасыз етеді. Салықтар мемлекеттің әртүрлі даму бағдарламасының даму
мүмкіншілігіндегі қаржылык қамтамасыз ету және азаматтардың табыстарының
деңгейін теңестіру мүмкіншілігіне ие болады.
Республикалық референдум туралы Қазақстан Республикасының 1995 ж. 2
қарашадағы N 2592 Конституциялық Заңында бюджет пен салық саясаты
Республикалық референдумның талқысы бола алмайтын мәселелердің қатарына
жатады [4].
Қазақстан Республикасының Конституциясында салықтарды, алымдарды және
өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әр міндеті болып
табылады. Қай елдің болмасын салық саясаты оның әлеуметтік-экономикалық
дамуының мерзімдік жоспарларына сәйкестендіріледі.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының мысалы, 2006-
2008 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарында салық саясатының негізгі
бағыттары:
шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін арнаулы салық режимін қолдану аясын
кеңейтуге және оларды, ең алдымен, экономиканың шикізаттық емес секторына
инвестициялар салуға тартуға шаралар қабылдау [9];
▪ салық төлеушілер үшін қашықтық және ақпараттық қызмет
әдістерінің көмегімен салық әкімшілендіру процестерін одан әрі
жетілдіру және дамыту;
▪ салық есептілікті талдаудың және оның камералдығының тәсілдері
мен әдістерін дамыту;
▪ ақпараттық қызметтерді біріктіру, мемлекеттік органдармен
ақпараттық өзара іс-қимылды жетілдіру және тиімділігін арттыру;
▪ шағын бизнес субъектілеріне салық салуды жетілдіру болып
табылады.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының келесі 2007-
2009 жылдарға арналған жоспарында:
▪ жалақыны көлеңкелі төлеуді азайту мақсатында әлеуметтік
салықтың ставкасын азайту;
▪ өндірісті кейіннен дамыту және кеңейту мақсатында
қосылған құн салығының ставкасын азайту;
▪ қосылған құн салығын экспорт бойынша және ел ішінде өтеу
тетігін жетілдіру;
▪ халықтың әл-ауқатының өсу жағдайы кезінде қазақстандық
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін күшейту мақсатында салық
ауыртпалығын заңды тұлғалардың кірістерінен жеке тұлғалардың
кірістеріне біртіндеп қайта бөлу;
▪ жеке тұлғалардың табыстарын жалпы декларациялауға көшу
мүмкіндігін қарау;
▪ сыбайлас жемқорлықты азайту, салық төлемеушілерге шараларды
бір мезгілде қатаңдата отырып, есептілігін жеңілдету
мақсатында салық әкімшілендіру бөлігінде заңнаманы одан
әрі жетілдіру. Салық саясатын жүргізгенде мұндай өзгертулердің
болу себебі кешендік мәселелер мен тұтастай экономикалық өрлеу
жағдайы қалыптастырады. Ал экономиканы әртараптандыру үшін салық
саясаты икемді болуы тиіс, ол арқылы экономиканың жаңа салаларды
дамытылады, шетел капиталы мен ноу-хау тартылады. [9].
Осы орайда экономиканың даму перспективаларын ескерген және мемлекет
пен салық төлеушілер мүдделерінің оңтайлы үйлесуіне бағытталған жаңа Салық
кодексі қолданысқа енгізілді.
2002 жылы мемлекеттік органдардың сыртқы сауда қызметіне орынсыз
араласуын болдырмауды және кеден заңнамасының қарапайымдылығын
қамтамасыз етуді көздейтін Кеден кодексі және мұнай
өнімдері нарығындағы ахуалды реттеу үшін жағдай жасауды көздейтін
Мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерінің өндірісі мен айналымын
мемлекеттік реттеу туралы Заңдары қабылданды [9].
ҚР Үкіметі 2002 жылы кеден баждарының ставкаларын бірдейлендіретін және
төмендетті, сөйтіп, тауарларды жасырын әкелу және әкету жағдайларын
болдырмайтын экономикалық ынталандырулар жасалды. Бұдан басқа, кеден
төлемдері мен салықтарының төмендеуіне жол бермеу мақсатында әкелінетін
тауарлардың кедендік құнын бақылаудың тиімді амалын жасау және енгізілді
[9].
Салық және кедендік әкімшілік жасаудың негізгі процестерін
автоматтандыру аяқталады, атап айтқанда мыналар енгізіледі:
2002 жылдың соңына дейін Қазақстан Республикасының ықпалдастырылған
салық ақпарат жүйесінің бірінші кезегі;
салық аудитін электронды бақылаудың ақпарат жүйесі;
Кедендік автоматтандырылған ақпарат жүйесінің екінші кезегі;
2003 жылдың ішінде:
Қазақстан Республикасының ықпалдастырылған салық ақпарат жүйесінің
екінші кезегі;
"Салық есеп берудің электронды нысандары" ақпарат жүйесі;
- "Қосылған құнға салықты төлеушілерді тіркеу. Қосылған
құнға салынатын салықпен жазылған шот-фактуралар тізілімін қабылдау және
өңдеу жүйесі" ақпарат жүйесі;
- "Төлем көздерінен алынатын жеке тұлғалардың кірістерін есепке алу"
ақпараттық жүйесі енгізілді. 2003 жылы ұлттық ресурстардың есебін жүргізу
үшін жауапты мемлекеттік органдар Салық төлеушілер мен салық салу
объектілерінің мемлекеттік тізілімі қолданысқа енгізілді..
Қазір республикада жүргізіліп отырған салық саясаты - экономикаға
инвестицияларды одан әрі көтермелеу, инновациялық белсенділікті
ынталандыру, төлем қабілеті бар сұранымды арттыру үшін халықтың қолында бар
табысты көбейту мақсатында қосылған құн салығының ставкасын төмендету
мәселесі жыл сайын қарастырылып отыр [10].
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылы 24 қаңтардағы N 49
Қаулысымен мақұлданған, Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің 2007 жылға арналған экономикалық және
әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары мен экономикалық көрсеткіштердің
болжамында Салық саясаты жеке кәсіпкерліктің еркін дамуына кедергі жасайтын
экономиканың жекелеген секторларының әлеуетін іске асыруға және әкімшілік
рәсімдерді оңайлатуға бағытталады.
Атап айтқанда, қосымша құнға қазірдің өзінде салынатын салық ставкасы
14%-ға дейін төмендетілді, ең төменгі жалақыны шегерімге жатқыза отырып,
барлық жеке тұлғалар үшін 10% деңгейінде жеке табыс салығының тіркелген
ставкасы енгізілді; 2%-ға дейінгі патент негізінде шағын бизнес
субъектілері үшін арнайы салық режимінде салық ставкалары азайтылды,
оңайлатылған декларация негізінде 3% бірыңғай ставка енгізілді [9].
Бұдан басқа, жинақтаушы сақтандыру саласындағы қызметті жүзеге асыратын
сақтандыру ұйымдарының дивидендтеріне, инвестициялык кірістеріне
қосарланған салық салу жойылады, корпоративтік табыс салығы бойынша
аванстық төлемдер есептеу тетігі жетілдіріледі.
Инвестициялардың өсуін ынталандыру үшін амортизациялық саясатты
жетілдіру және елдегі негізгі қорлардың нақты жай-күйін анықтау мақсатында
нақты жұмыстар жүргізіліп, соның нәтижесі негізінде салық салу мақсаттары
үшін амортизацияның шекті нормаларын нақтыланды.
Есепке алу-бақылау таңбаларын пайдалана отырып, алкоголь өнімдерінің
есебін жүргізудің ақпарат жүйесі енгізілді.
Соңғы жылдары Қазақстанда салық ставкаларын азайтудың мақсатты саясаты
жүргізілуде, дегенмен, көлеңкелі өндірісті қоса алғанда, салықтарды
төлемегені үшін жауапкершілік жеткілікті түрде қатаң емес, ең қатаң шара
айыппұл төлеу болып табылады [10].
Салық жүктемені азайту, салық әкімшілендірудің рөлін күшейту саясатын
жүргізумен бір мезгілде үкіметтік емес ұйымдар жүйесі арқылы салық
төлеушілердің мемлекеттік шығыстарды қалыптастыруға белсенді түрде қатысу
үшін кеңінен тартылуын қамтамасыз етіп отыр.
Сол арқылы, қоғамдық ұйымдар өздерінің мемлекеттің фискалдық шығыстарын
қалыптастыруға қатысуымен, өздері төлеп отырған салықтардың ел пайдасына,
оның ішінде инфрақүрылым объектілері, олардың рентабельді қызметі үшін
тарифтерді қолдау арқылы өздерінің негізгі қызметінің жұмыс істеу
жағдайларын жақсарту үшін қалай жұмыс істеп жатқанын сезіне алады [9].
Халықаралық практикада түскен салықтар сомасының елдің жалпы ішке
өніміне қатынасы экономиканың салық жүктемесін көрсететін негізгі өлшем деп
есептеу қабылданған. Бұл көрсеткіш мемлекет өз функцияларын іске асыру үшін
елде өндірілген жалпы кірістің қандай бөлігін пайдаланатынын айқын
көрсетеді. Дамыған экономика үшін оңтайлы сома шамамен ЖІӨ-нің 35%-ын
құрайды. Экономикалық өсудің жоғары қарқыны мен елге тікелей инвестициялар
ағыны саясатын басымдық ретінде алға қойған елдер үшін салық жүктеме едәуір
төмен және 20%-дан 26%-ға дейінгі аралықта ауытқиды.
Елімізге тікелей шетелдік инвестициялар мен технологияларды тарту
"Қазақстан-2030" даму стратегиясының басты экономикалық басымдылығы
ретінде, экономикалық өсудің жоғары қарқынын қамтамасыз ету болып табылады
[11]. Осының нәтижесінде салық жүйесін қалыптастырған кезде ҚР Үкіметі
мемлекеттік шығындардың жоғары тиімділігін қамтамасыз етуді өзінің
фискалдық саясатының басты басымдылығы ретінде айқындады, бұл дамудың ұзақ
мерзімді стратегиялық басымдықтарын іске асыруды қамтамасыз ететін салық
салу ставкасын белгілеуге мүмкіндік берді [2].
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының Кодексінің (Салық кодексі, (2001 жылғы 12 маусым
N 209-П) анықтауы бойынша салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және
өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, оның мазмұны мен мағанасы
олардың атқару функцияларына байланысты айқындалады.
Салықтар үш басты қызметті атқарады:
1. Фискалдық функция - ол мемлекеттік бюджетке қаражаттардың түсуін
қамтамасыз ету. Бұл аталған функция тауар-ақша қатынастарының дамуына қарай
мемлекет бюджетінің кіріс бөлігін арттыруды айқындайды. Фискалдық салық-
бюджет функциясы:
мемлекеттік, республикалық және жергілікті бюджеттердің болжамдық
көрсеткіштерін;
республиканың немесе өңірдің стратегиялық, әлеуметтік-экономикалық
дамуының орта мерзімді кезеңіне арналып белгіленген басымдықтарын ескере
отырып, бюджет каражатын жұмсаудың басым бағыттарын;
- бюджетаралық қатынастардың даму бағыттарын;
- мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен
борыш саласындағы саясаты;
-ықтимал фискалдық тәуекелдерді айқындайтын қызметі болып табылады.
Бұл ретте бюджет - басты қаржылық жоспар болып табылады, оның
негізінде экономиканы реттеу жүзеге асырылады, себебі мемлекеттің қаржы
ресурстарының негізгі бөлігі бюджетке жұмылдырылады. Қазақстанда 1999
жылдан бастап бюджетті қалыптастыру жаңаша жүзеге асырыла бастады.
Бюджеттен тыс қорлардың барлығы бюджетке енгізілді. бюджеттік
бағдарламаларды жергілікті бюджеттер есебінен қаржыландыратын және
республика бюджеті есебінен қаржыландыратын бағдарламаларға бөлу жүргізілді
[12].
Бюджеттің құрылымы кірістер, бюджет кредиттерін өтеу, мемлекеттің қаржы
активтерін сатудан түсетін түсімдер, алынған трансферттер, сондай-ақ
мемлекеттік қарыздар республикалык және жергілікті бюджеттердің түсімдері
болып табылады.
Бюджет кірістері дегеніміз:
-салық түсімдерден - салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер;
-салық емес түсімдерден - негізгі капиталды, байланысты гранттарды
сатудан түсетін түсімдерге жатпайтындардан басқа, жергілікті бюджетгерге
төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер мен Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорына жіберілетін бюджет түсімдері сондай-ақ, трансферттерден
басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақшалар.
Бағдарламаларға бөлудің соңғы мақсаты мемлекеттік қызмет көрсетудің
тиімділігін қамтамасыз етуден тұрады. Аталған мақсатты сақтау жергілікті
тұрғындардың мәдени-әлеуметтік мұқтажын қанағаттандырумен және өндірістік
емес инфрақүрылымның қамтамасыз етумін байланысты. Алайда қазіргі құнгі
жергілікті бюджеттер мен республикалық бюджет арасындағы салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді бөлу тетігі жергілікті
бюджеттердің кіріс базасының күшеюіне жәрдемдеспейді [17]. Сондықтан үкімет
соңғы кездері салықтарды жергілікті бюджеттерге бөлудің тұрақты
нормативтерін белгілеуді ұсынып отыр. Бұл орайда оның түрлі жолдары
талқыланып жатыр.
Салықтардың қайта бөлу функциясы - түрлі шаруашылық етуші
субъектілердің кіріс бөлігін мемлекет пайдасына шешу.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері өткен макроэкономикалық көрсеткіштерді
қайта қарау нәтижесінде, өткен жылдың қорытындысы бойынша есептік
көрсеткіштерге, сондай-ақ мұнай секторындағы кәсіпорындар бойынша біржолғы
сипаттағы болжамды қосымша түсімдерге негізделе отырып нақтыланды. Бұл
кызметті орталық үкімет, министрлік, аймақтық және жергілікті басқару
органдары салық салу арқылы немесе басқа кірістер есебінен осыған қажетті
қаржы қаражатын жинақтап трансферттер арқылы кіріс пен байлықты қайта
бөледі.
Салықтардың атқаратын үшінші бір функциясы - республикадағы
әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету. Ол
мақсатты түрде қабылданған мерзімді бағдарламалармен халық шаруашылығын
өркендетуге бағытталған [13,119].
Мемлекеттің салық саясаты тұтастай алғанда бекітілген мерзімді
фискалдық саясаттың міндеттері шеңберінде жүзеге асырылады. Сонымен қатар,
мемлекет кәсіпкерлік ортаның бастамашылықтарын іске асыру үшін қолайлы
жағдайлар жасайды.
Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып
табылады және ол жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады
[1].
Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.
Салық жүйесі экономикалық реттеуіш ретінде жұмыс орындарының санын,
өндірілетін жұмыс пен көрсетілетін қызметтер көлемінің ұлғаюын қамтамасыз
ете отырып, кәсіпкерлік субъектілер санының өсуін ынталандырады. Мемлекет
жүргізетін бюджет саясатының жалпы бағыты сақталады және Мемлекет басшысы
мен ҚР Үкіметі бекіткен стратегиялық және бағдарламалық құжаттарда
айқындалған мақсаттар мен міндеттерге сәйкес келетін және орнықты
экономикалық дамуды қолдауға, азаматтардың әл-ауқатын жақсартуға, бюджетті
жоспарлау мен атқару сапасын және мемлекеттік шығыстардың тиімділігін
арттыруға бағытталады [14].
Салық ауыртпалығын жеңілдетуді жүргізу әртүрлі меншіктегі экономиканың
өсу мүмкіндігін туғызу болса, көлеңкелі экономиканың қысқарып, болашақтағы
экономиканың өсімі негізде бюджеттік кірістердегі салық түсімдерін молайту.
2002 жылы Қазақстанда жаңа Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы ҚР Кодексінің (Салық кодексі) енгізілуі
қазақстандық салық заңнамасын дамытудың маңызды кезеңі болды, ол салық
саласындағы құқықтық тетіктердің тиімділігін бір мезгілде арттыра отырып,
алдындағы жылдары құрылған салық жүйесінің тұжырымдамалық негіздерін
нығайта түсті.
ҚР-да салықтар жоғарыда аталған Кодексте белгіленгендей тікелей және
жанама болып бөлінеді. Жанама салықтарға қосылған құн салығы мен акциз
жатады. Салық және басқа да міндетті төлемдердің сомалары ҚР Бюджет
кодексіне және тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңдарда
белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне түседі [15].
1.2 Салықтардың түрлері, қатынастары және салық органдары
Салықтар - өте көп қырлы, мемлекеттің даму кезеңдері өзгерген сайын
нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем болып
табылады.
Салықтардың функциялары экономикалық табиғаты мен заңи мән-жайына қарай
мемлекет кірісін бөлу және қайта бөлу құралы сипатында мемлекеттің салықтық
қызметінің негізгі бағыттарында пайдаланылатын салықтардың тек өзіне тән
экономикалық-құқықтық қасиеттері ретінде көрініс табады.
Салықтарды топтастыру олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын
белгілеуге септігін тигізеді, саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы
олардың ғылыми зерделенілуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді
көздейді.
Салықтарды топтастырудың кейбір негіздеріне:
▪ алыну тәсілдері бойынша;
▪ салық салу субъектілері бойынша;
▪ салық салу объектілері бойынша;
▪ кірісіне салықтық түсімдер есептелінетін бюджет деңгейі
бойынша;
▪ салықты енгізудің мақсат-бағдары бойынша;
▪ салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану ауқымы
бойынша;
▪ салықтық төлемдерді төлеу көздері бойынша сияқты принциптер
жатады.
Мәселен, салық салу субъектілері бойынша заңды тұлғалардан алынатын
салықтар; жеке түлғалардан алынатын салықтар болады. Салықтық түсімдерге
деген салықтық құқықтарын пайдалану деңгейі бойынша:
▪ өздеріне тұрақты берілген салықтар;
▪ бөліктерге бөлу арқылы белгіленетін реттеуші салықтар болып
бөлінеді.
Салықтардың мән-жайларына байланысты:
▪ тікелей және жанама салықтар;
▪ тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар;
▪ мемлекеттік деңгейдегі және жергілікті аумақтардағы салықтар;
▪ жалпы және мақсатты салықтар;
▪ ұдайы алынатын және біржолғы салықтар сияқты түрлері болады.
Қазақстан Республикасында салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Жанама салықтарға қосылған құн салығы мен акциз жатады. Қазақстан
Республикасының Салық Кодексі бойынша 9 салық, 12 алым, 9 төлемақы, 4 кеден
бажы қарастырылған. Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлері:
1) Корпорациялық табыс салығы;
2) Жеке табыс салығы;
3) Қосылған құн салығы;
4) Акциздер;
4-1) Экспортталатын мұнайға, газ конденсатына рента салығы;
5) Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
6) Әлеуметтік салық;
7) Жер салығы;
8) Көлік құралдары салығы;
9) Мүлік салығы.
Жанама салықтардың 4 түрі бар. Олар:
1) әмбебап жанама салықтар – ол барлық тауарлар мен қызметтерге
қолданылады. Оларға айналысқа салық, сатып алуға салық, сатудан салық,
қосылған құн салығы жатады;
2) жекелеген жанама салықтар, яғни акциз;
3) фискалды монополия жанама салығы – бұл өндірісі мемлекетпен
монополияландырылған тауарларға салынатын жанама салық. Фискалды монополия
жанама салықтың объектісі ретінде тауарды өткізуден түскен түсім
қарастырылады;
4) кедендік баж – салық нысанына байланысты ақшалай және табиғи
салықтар болады.
Алымдар дегеніміз мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан өтінуші-
келуші белгілі бір тұлғаларға қатысты нақтылы көрсетілген тиісті қызметтер
мен берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын мақсатты – бағдарлы, біршама – эквивалентті әрі
міндетті ақшалай төлемдер. Қазақстан Республикасында алымдардың мынадай
түрлері:
1) заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін;
2) жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін;
3)жылжымайтын мүлікке және олармен жасалатын мәмілелерге құқықтарды
мемлекеттік тіркегені үшін;
3-1) жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін;
4) радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін;
5) механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін;
6) теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін;
6-1) кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік
тіркеу үшін;
7) азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін;
8) дәрі – дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін;
9) автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүріп
өткені үшін;
10) аукциондардан алынатын алым;
11) жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
12) телевизия және радиохабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алынады [1].
Төлемақы – уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан өздеріне өтінішпен
келуші тұлғаларға көбінесе материалдық сипаттағы табиғи, сондай-ақ, кейде
өзгеше мақсатта пайдаланылатын белгілі бір объектілерді, не болмаса соларға
байланысты рұқсаттарды және құқықтарды бергені үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті ақшалай төлем.
Қазақстан Республикасында мынадай төлемақылар:
1) жер учаскелерін пайдаланғаны үшін;
2) жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін;
3) қоршаған ортаны ластағаны үшін;
4) жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін;
5) орманды пайдаланғаны үшін;
6) ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін;
7) радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
7-1) қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін;
8) кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
9) сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін алынады.
Баж – арнайы мамандандырылған уәкілетті органдар тарапынан өздеріне
өтінуші-келуші тұлғаларға қатысты жасалған заңи маңызы бар белгілі бір іс-
қимылдар және берілген ресми құжаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті ақшалай төлем.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік баждар мынадай объектілерден:
▪ сотқа берілетін талап арыздардан, соттың құжаттардың
көшірмелерін бергені үшін;
▪ нотариаттық іс-қимылдар жасағаны үшін, сондай-ақ нотариат
куәландырған құжаттар көшірмелерін бергені үшін;
▪ - тұрғылықты жерін тіркегені үшін;
▪ - аңшылық құқығына рұқсат бергені үшін;
▪ - Қазақстан Республикасы азаматтарының паспорттары мен жеке
куәліктерін бергені үшін;
▪ азаматтық хал актілерін тіркегені үшін, сондай-ақ азаматтарға
азаматтық хал актілерін тіркеу туралы куәліктерді және азаматтық
хал актілері жазбаларын өзгертуге және қалпына келтіруге
байланысты куәліктерді қайтадан бергені үшін;
▪ шетелге баруға және Қазақстан Республикасына басқа
мемлекеттерден адамдарды шақыруға құқық беретін құжаттарды
ресімдегені үшін;
▪ шетелдіктердің паспорттарына немесе оларды ауыстыратын
құжаттарына Қазақстан Республикасынан кету және келу құқығына
виза бергені үшін;
▪ Қазақстан Республикасының азаматтығын алу, оны қалпына
келтіру, тоқтату туралы құжаттарды ресімдегені үшін;
▪ қаруды және оның оқтарын сақтауға немесе сақтау мен алып
жүруге, тасымалдауға, ҚР аумағына әкелуге және ҚР әкетуге
рұқсат бергені үшін;
▪ Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартқа сәйкес
Қазақстан Республикасында жасалған, ресми құжаттарға Қазақстан
Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген мемлекеттік
органдардың апостиль қойғаны үшін алынады [1].
Сонымен қатар, консулдық алым түріндегі мемлекеттік баж да алынады.
Салық салудың құқықтық негізі болып мемлекеттің шығарған нормативтік актісі
табылатын болса, салық салудың субъективті бастамасы болып келесілер
табылады:
▪ салық мемлекетпен белгіленеді;
▪ салықты белгілеу мемлекеттің саналы, ерікті актісі;
▪ салық мемлекеттің табыс алуға ынтасын білдіреді;
▪ салықты сәйкесінше нормативтік-құқықтық актілермен анықталған
уәкілетті органдар жинайды;
▪ cалықтық қатынастар үнемі құқықтық нысанда жүргізіледі.
Сонымен, салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде
белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз
сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтық қатынастар жалпы 2 нысанда жүргізіледі:
1) материалдық салықтық қатынастар
2) ұйымдастырушылық салықтық қатынастар
Мемлекетке салық төлеушіден ақша қаражатының қозғалысын білдіреді, яғни
экономикалық мағынада материалдық салықтық қатынастар дегеніміз салықты алу
мен төлеуді білдірсе, құқықтық мағынада салық міндеттемесін орындау,
ұйымдастырушылық мағынада салық органдары жүйесін құру мен олардың қызмет
етуін қамтамасыз ету. Материалды салықтық қатынастарға сипаттама:
▪ қоғамдық жиынтық өнімді өндіру, айырбастау, тұтыну, бөлумен
байланысты туындайтын қатынастар экономикалық қатынастар болып
табылатындықтан, салық қоғамдық жиынтық өнімді бөлу және қайта
бөлу негізінде туындайтын экономикалық қатынастарға жатқызылады;
▪ материалды салықтық қатынастар мемлекеттің ақша қорына салық
төлеушіден ақша қаражатының қозғалуына негіз болатындықтан бұл
қатынастар ақшалық қатынастар деп танылады;
▪ материалды салықтық қатынастар қоғамдық жиынтық өнімді
мемлекет пайдасына бөлуді ұсынатындықтан бөлінгіштік сипатты
иеленеді;
▪ материалды салықтық қатынастар бір жақты құн қозғалысын
ұсынатындықтан эквивалентсіз сипатты иеленеді;
▪ материалды салықтық қатынастар көмегімен мемлекеттік табыстар
қалыптасатындықтан бұл қатынастар мемлекеттік қаржылық
қатынастардың бір түрі болып табылады;
▪ материалды салықтық қатынастар салықты төлету барысында меншік
нысанын өзгертетіндіктен меншік нысанының ауысуына негіз болады;
▪ материалды салықтық қатынастар меншікті, қайтарымсыз алуға
негіз болады;
▪ материалды салықтық қатынастар мемлекет өмір сүруінің негізі
болғандықтан оның қаржы қарекетінің өнімі болып табылады;
▪ салықты белгілеу, жинау және төлеу нормативтік-құқықтық
құжаттар негізінде жүзеге асырылатындықтан материалды салықтық
қатынастар құқықтық нысанды иеленеді.
Сонымен, салық қатынастары дегеніміз мемлекет салық қарекетін жүзеге
асыру барысында туындайтын қоғамдық қатынастар.
Салық органдары – бюджетке төленетін міндетті төлемдерді есептеуді және
жинауды жүзеге асыруға Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген
уәкілетті органдар. Салық органдары Қаржы министрлігінің құрамына енеді.
Салық комитеті туралы ереже 2002 жылы 9-қазанда қабылданып, соңғы рет 2004
жылдың 13-тамызында өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігінің салық комитеті Қаржы министрлігінің
ведомствосы болып табылады. Бұл ведомство, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz