ҚР бюджет кірістері мен шығыстары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ..
1.1 Мемлекеттік бюджет: экономикалық мәні, рөлі, жүйесі және құрылымы
1.2 Мемлекеттік бюджеттің атқарылуы ... ... ... ... ...
1.3 Мемлекеттік бюджетті бақылау ... ... ... ... ... ...
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ КІРІСТЕРІ МЕН ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы
2.2 Мемлекеттік бюджеттің 2006 жылғы кірістері мен шығыстарының талдауы ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Мемлекеттік бюджеттің атқарылуын бақылауының нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТІНІҢ МӘСЕЛЕЛРІ МЕН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Мемлекеттік бюджеттің мәселелері
3.2 Мемлекеттік бюджеттің дамыту жолдары ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ..
1.1 Мемлекеттік бюджет: экономикалық мәні, рөлі, жүйесі және құрылымы
1.2 Мемлекеттік бюджеттің атқарылуы ... ... ... ... ...
1.3 Мемлекеттік бюджетті бақылау ... ... ... ... ... ...
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ КІРІСТЕРІ МЕН ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы
2.2 Мемлекеттік бюджеттің 2006 жылғы кірістері мен шығыстарының талдауы ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Мемлекеттік бюджеттің атқарылуын бақылауының нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТІНІҢ МӘСЕЛЕЛРІ МЕН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Мемлекеттік бюджеттің мәселелері
3.2 Мемлекеттік бюджеттің дамыту жолдары ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық катего¬рия сияқты, өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорында — бюджеттік қорында затталынады. Мұның нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалык, (бөлгіштік) процестер мемлекеттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің көрінісін табады.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылган ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын білдіреді.
Бюджетке түсімдердің түсуін қамтамасыз ету, бюджеттік бағдарламаларды іске асыру, сондай-ақ бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитті пайдалану) жөніндегі іс-шаралар кешенін орындау бюджеттің атқарылуы болып табылады.
Бюджеттің атқарылуы ағымдағы қаржы жылғы 1 қаңтарда басталып, 31 желтоқсанында аяқталады.
Бюджеттік кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, бюджеттің атқарылуы кассалық негізде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі республикалық бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді.
Жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджеттердің атқарылуын қамтамасыз етеді. Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган Бюджеттік Кодекске сәйкес жергілікті бюджеттердің атқарылуына қызмет етуді жүзеге асырады.
Ел эконмикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін мемлекет қазынагерлік, кредит-ақша саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланатып, жоғары сапалы өнім мен қызыметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті.
Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен әртараптандыру мақсатында нақтылы тұрғыда мынадай бағыттарға баса көңіл бөлу керек деп санаймын.
Ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты-инфляцияны тежеуді қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жету жолындағы жауапкершілік Ұлттық банк пен Үкіметке жүктеледі. Олардың қолында сол үшін барлық өкілеттіктер мен құралдар бар.
Ақша-кредит саясатының келесі міндеті-қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету, инфляциия өсімінің залалды зардаптарын төмендету, сонымен бір мезгілде экономикалық өрлеуді ынталандыру үшін нақтылы айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылган ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын білдіреді.
Бюджетке түсімдердің түсуін қамтамасыз ету, бюджеттік бағдарламаларды іске асыру, сондай-ақ бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитті пайдалану) жөніндегі іс-шаралар кешенін орындау бюджеттің атқарылуы болып табылады.
Бюджеттің атқарылуы ағымдағы қаржы жылғы 1 қаңтарда басталып, 31 желтоқсанында аяқталады.
Бюджеттік кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, бюджеттің атқарылуы кассалық негізде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі республикалық бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді.
Жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджеттердің атқарылуын қамтамасыз етеді. Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган Бюджеттік Кодекске сәйкес жергілікті бюджеттердің атқарылуына қызмет етуді жүзеге асырады.
Ел эконмикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін мемлекет қазынагерлік, кредит-ақша саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланатып, жоғары сапалы өнім мен қызыметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті.
Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен әртараптандыру мақсатында нақтылы тұрғыда мынадай бағыттарға баса көңіл бөлу керек деп санаймын.
Ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты-инфляцияны тежеуді қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жету жолындағы жауапкершілік Ұлттық банк пен Үкіметке жүктеледі. Олардың қолында сол үшін барлық өкілеттіктер мен құралдар бар.
Ақша-кредит саясатының келесі міндеті-қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету, инфляциия өсімінің залалды зардаптарын төмендету, сонымен бір мезгілде экономикалық өрлеуді ынталандыру үшін нақтылы айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру.
Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 2006 жылғы 1 наурыз. Б.6
2. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 2007 жылғы 28 ақпан. Б.4
3. Мельников В.Д.; Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001.
4. Султанбекова Г. Кризис роста и структурные изменения в экономике Казахстана за 2001-2006гг. Экономика и статистика. 2007г.
№2-3.
5. Худяков А. И., Бродский Г. М. Теория Налогообложения: Учеб.
пособие - Алматы Издательств, НОР -МА -К, 2002 год.
6. Ільясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Оқулық. – Алматы: 2003.
7. Сембаев Д. Экономические реформы в Казахстане: опыт и перспективы. Алматы, 2004г.
8. Парамонов В.В. Экономика Казахстана.Алматы, 2005г.
9. Бюджет жүйесі туралы. Қазақстан Республикасының заңы. Астана, 2006. б.11
10. Қазақстан Республикасының Бюджеттік Кодексі. Алматы, 2004ж.
11. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Қазақстан, 2005. б.36
12. Қазақстан Республикасының Президетінің және Қазақстан Республикасының Үкіметінің актілер жинағы.б.26.
13. [12.8]
14. www.minfin.kz [1]
15. Кравцов Н.Н. Управление государственным долгом. - М.:
Финансы и статистика. 2006.[139 б]
16. Құлпыбаев С. Қаржы. Оқұ қуралы. – Алматы: Мерей, 2000.
17. Құлпыбаев С. Баязитова Ш., Баязитова А. Қаржы теориясы. Оқұ қуралы. – Алматы: Мерей, 2001.
18. Советское финансовое право/Отв. ред. Бесчеревных В. В., Цыпкин С. Д. М., 2004.
19. Финансы / В. М. Родионова, Ю. В. Вавилов, Л. И. Гончаренко и др. Под ред. В. М. Родионовой. М., 2004.
20. Финансовое право / Отв. ред. Н. И. Химичева. С. 255.
21. Худяков А. И. Финансовое право Республики Казахстан. Общая часть. -Алматы: Изд-во "Баспа". 2002
2. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 2007 жылғы 28 ақпан. Б.4
3. Мельников В.Д.; Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001.
4. Султанбекова Г. Кризис роста и структурные изменения в экономике Казахстана за 2001-2006гг. Экономика и статистика. 2007г.
№2-3.
5. Худяков А. И., Бродский Г. М. Теория Налогообложения: Учеб.
пособие - Алматы Издательств, НОР -МА -К, 2002 год.
6. Ільясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Оқулық. – Алматы: 2003.
7. Сембаев Д. Экономические реформы в Казахстане: опыт и перспективы. Алматы, 2004г.
8. Парамонов В.В. Экономика Казахстана.Алматы, 2005г.
9. Бюджет жүйесі туралы. Қазақстан Республикасының заңы. Астана, 2006. б.11
10. Қазақстан Республикасының Бюджеттік Кодексі. Алматы, 2004ж.
11. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Қазақстан, 2005. б.36
12. Қазақстан Республикасының Президетінің және Қазақстан Республикасының Үкіметінің актілер жинағы.б.26.
13. [12.8]
14. www.minfin.kz [1]
15. Кравцов Н.Н. Управление государственным долгом. - М.:
Финансы и статистика. 2006.[139 б]
16. Құлпыбаев С. Қаржы. Оқұ қуралы. – Алматы: Мерей, 2000.
17. Құлпыбаев С. Баязитова Ш., Баязитова А. Қаржы теориясы. Оқұ қуралы. – Алматы: Мерей, 2001.
18. Советское финансовое право/Отв. ред. Бесчеревных В. В., Цыпкин С. Д. М., 2004.
19. Финансы / В. М. Родионова, Ю. В. Вавилов, Л. И. Гончаренко и др. Под ред. В. М. Родионовой. М., 2004.
20. Финансовое право / Отв. ред. Н. И. Химичева. С. 255.
21. Худяков А. И. Финансовое право Республики Казахстан. Общая часть. -Алматы: Изд-во "Баспа". 2002
КІРІСПЕ
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында — бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалык, (бөлгіштік) процестер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында
өзінің көрінісін табады.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылган ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Бюджетке түсімдердің түсуін қамтамасыз ету, бюджеттік бағдарламаларды
іске асыру, сондай-ақ бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитті пайдалану)
жөніндегі іс-шаралар кешенін орындау бюджеттің атқарылуы болып табылады.
Бюджеттің атқарылуы ағымдағы қаржы жылғы 1 қаңтарда басталып, 31
желтоқсанында аяқталады.
Бюджеттік кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, бюджеттің
атқарылуы кассалық негізде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі республикалық бюджеттің атқарылуын
қамтамасыз етеді.
Жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджеттердің атқарылуын
қамтамасыз етеді. Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган
Бюджеттік Кодекске сәйкес жергілікті бюджеттердің атқарылуына қызмет етуді
жүзеге асырады.
Ел эконмикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру
үшін мемлекет қазынагерлік, кредит-ақша саясатының, өндірістің негізгі
факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланатып,
жоғары сапалы өнім мен қызыметке деген сұранысты көтермелеп отыруға
міндетті.
Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен
әртараптандыру мақсатында нақтылы тұрғыда мынадай бағыттарға баса көңіл
бөлу керек деп санаймын.
Ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты-инфляцияны тежеуді қамтамасыз
ету. Бұл мақсатқа жету жолындағы жауапкершілік Ұлттық банк пен Үкіметке
жүктеледі. Олардың қолында сол үшін барлық өкілеттіктер мен құралдар бар.
Ақша-кредит саясатының келесі міндеті-қаржы нарығының тұрақтылығын
қамтамасыз ету, инфляциия өсімінің залалды зардаптарын төмендету, сонымен
бір мезгілде экономикалық өрлеуді ынталандыру үшін нақтылы айырбас
бағамының икемділігін сақтап тұру.
Осы орайда Ұлттық қор маңызды рөл атқаруға тиіс.Үкімет Қор қаражатының
ашықтығын және ұтымды құралуы мен пайдаланылуын қамтамасыз етуге тиіс деп
санаймын.[1.15]
Қаржылық бақылау деп әдетте тиісті ақша қорлары бойынша қоғамдық
жалпы өнімді құндық бөлу және оларды белгілі бір мақсатгарға жұмсаудың
негізділігін тексеруге бағытталған айрықшалық қызметті айтады.
Қаржылық бақылау қаржыны басқарудың функционалдық элементтерінің бірі,
ол басқарудың басқа элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде
жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретіндегі қаржыға
бақылау функциясыньщ тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Бұл
функция арқылы қаржы бөлудің қалыптасып отырған үйлесімі, қорлардың ара
салмағы, оларды қалыптастырудың көздері, пайдаланылуы туралы ескертіп
отырады. Қаржының бақылау функциясы материалдық игіліктерді өндіру,
айырбастау, бөлу және тұтыну процесіне қоғам, ең алдымен мемлекет тарапынан
ықпал жасауға мүмкіндік береді.
Бюджет саласындағы жалақы 2007 жылғы 1 қаңтардан бастап 30 % арттылды.
Бюджет саласы қызыметкерлерінің еңбегіне ақы төлеу жүйесін одан әрі
жетілдіру жөніндегі жұмысты жалғастыра беру қажет.[2.4]
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар — бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады.
Қазақстан Республикасында республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылауды
Есеп комитетi жүзеге асырады, ол 1996 жылы Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей
бағынатын және есеп беретiн тұрақты қызмет ететiн мемлекеттiк орган ретiнде
құрылған.
Қазақстан Республикасының Конституциясына, "Қазақстан Республикасының
Президентi туралы" Конституциялық Заңына және бекiтiлген ережеге сәйкес
Есеп комитетi белгiленген тәртiппен алынатын ақпаратты талдау және
жүргiзiлетiн бақылау іс-шараларының негiзiнде Қазақстан Республикасының
Президентiне комитет жұмысы туралы тоқсан сайынғы баяндамаларды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Парламентiне өзiнiң мазмұны мен сипаты бойынша
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң республикалық бюджеттiң атқарылуы туралы
есебi жөнiндегi қорытынды болып табылатын комитеттiң жылдық есебiн берiп
отырады. Есеп комитетiнiң жылдық есебi Қазақстан Республикасының Парламентi
палаталарының бiрлескен отырысында бекiтiледi.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасының бюджетін
талдап, оның негізгі мәселелеірн анықтап, жетілдіру жолдарын анықтау.
Осы мақсатқа сүйене отырып келесі мәселелерді шешуіміз қажет:
1. Мемлекеттік бюджетің экономикалық мәнін, рөлін, жүйесін және
құрылысын анықтау;
2. Мемлекеттік бюджеттің атқарылуын зерттеу;
3. Мемлекеттік бюджеттің бақылауын анықтау;
4. Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамын зерттеу;
5. Мемлекеттік бюджеттің 2006 жылғы кірістері мен шығыстарының талдау;
6. Мемлекеттік бюджеттің атқарылуын бақылауының нәтижелерін зерттеу;
7. Мемлекеттік бюдеттің мәселелерін анықтау;
8. Мемлекеттік бюджеттің дамыту жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі – отандық және шетелдік
авторлардың оқулықтары, ҚР заңдылықтары, периодтық басылымдар.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, әдебиет
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бұл тақырыпта отанымыздың зерттеушілері зерттеді.Олар:
Мельников В.Д., Ли В.Д.[3]
Султанбекова Г. [4]
I ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Мемлекеттік бюджет: экономикалық мәні, рөлі, жүйесі және
құрылысы
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашьшық жүргізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
"мемлекеттік бюджет " ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды.[9.54]
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретіндегі мемлекетгік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіңдегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бүл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жүмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті
көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге
мүмкіндік береді.
Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындай отырып, экономикалық және әлеуметгік дамудың шешуші учаскелеріне
шоғырландырылады.
Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекетгік бюджет
айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды — жалпы мемлекеттік
қажетгіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалык, категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекетгік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және оны
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттаңдыруға пайдаланумен байланысты бөлгіштік
қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық өндіріс
қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера
қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
арасында құнды қайта бөлуге арналған;
қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей байланысты
емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі үзілісте
жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де, өндірістік
емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында — бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалык, (бөлгіштік) процестер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында
өзінің көрінісін табады. Бюджеттік қор — бұл қоғамдық өнім мен үлттық
табыстың құндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы
өндіріс, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару
жөніндегі қажетгіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі
қозғалысының объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың
қалыптасуы мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта болумен байланысты оның
қозғалыс процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылган ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.[10,12]
Мемлекетгік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл
функциялардың іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының
қаралған айрықшалығымен айқындалады. Сонымен бірге мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде
қосалқы функцияларды, атап айтқанда:
• ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу;
• экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру;
• әлеуметгік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
• ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау жөне пайда-
лануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды.
Мемлекетгік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институтгары — салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекетгік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.б.
өзінің шоғырланган көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретіңде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға
жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы
жоспары деп мойыңдау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын,
қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы
өндірістегі айрықша рөлін айқыңдайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орыңдауға жатады.
Мемлекетпк бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі.[11,36] Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау
мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын
бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің
құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекет заңдарының бірі болып табылады
(мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн [1 суретті қараңыз].
Мемлекеттік бюджет — ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық
табыстың 30%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінеді
және қайта бөлінеді. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік
күштерді неғүрлым ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің
талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін
пайдаланылады.[12,26]
Мемлекетгік бюджеттің сапалық сипаттамасы [5, 9б]
1 сурет.
Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Бюджет қаражаттарының әлеуметтік бағыттылығының зор маңызы бар.
Әлеуметтік саясаттағы басымдықтар — халықтың табысы аз жіктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған от бастарын) қолдау, сондай-ақ
денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерінің жүмыс істеп тұруы.
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылуы процесінде ұлттық
шаруашылықтың қаржы-шаруашьшық қызметіне бақылау жасалынады. Нарықтық
қатынастарға көшу жағдайында ресурстарды жұмылдыру және оларды пайдалану
процесіңде бюджеттік бақылаудың маңызы күшейе түсуде.
Мемлекетгік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін басқарудың
барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде
аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік-аумақтық
бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды
және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды
қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттердің
жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру, оларды
теңдестіру процесіңде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара
қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы — бюджет жүйесін
үйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өз-ара қатынастары
мен байланысының ұйымдық нысандары бюджет құқықтарының жиынтығы — бюджет
құрылысын құрайды.
Дүние жүзінің әр түрлі елдеріңде бюджет құрылысы мемлекеттің
құрылысына, аумақтық-әкімшілік бірлігіне, экономиканың даму деңгейіне жөне
нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің жиынтығын білдіреді.
Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың
аумақтық құрылысы мен оның аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің қүрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан — федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық
мемлекет.[13,33]
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға жөне
тиісті құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейлердегі бюджеттерді
қамтиды. Қазақстанда жиынтығыңда мемлекеттік бюджетті құрайтын
республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жүмыс істейді [2
суретті қараңыз].
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге
ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекетік бюджеті, басқа одақтас
республикалардың мемлекетгік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік
бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық
және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетілді. Ол одақтық бюджеттен, 15
одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік өлеуметтік
сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-1990 жж. мемлекеттік
бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50% тиді, оның 35% республикалардың
республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті бюджеттердің қарамағында
болды.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетге шоғырланған.
Республикалық бюджет — бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын қаржыландыру
(профицитгі пайдалану) есебінен қалыптастырылатын және өзіне Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер жүктеген міндеттерді
жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық бюджет бағдарламаларын
қаржыландыруға арналған Қазақстан Республикасының заңымен бекітілген
орталықтандырылған ақша қоры.
Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы.[12,11б ]
2 сурет.
Жергілікті бюджеттер (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджетгері) —
облыстық бюджеттер, қалалардың (аудандық маңызы бар қалалардан басқасы),
аудандардың (қаладағы аудандарды қоспағанда) бюджеттері.
Қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан Республикасының
заңымен, жергілікгі бюджеттер мәслихаттардың
шешімдерімен бекітіледі.
Бюджет жүйесінің жүмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің өзара
байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, бақылау
тертібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы
туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекетгік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтылығы, нақтылығы
және жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі бюджет жүйесін үйымдық-экономикалық орталықтандырудың
дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО-ның бюджет жүйесінде неғұрлым
толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті органдарының дербестік
алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену жөніндегі құқықтардың
берілуімен байланысты бұл қағидат әлсіреді. Бюджеттердің бірлігі ел
аумағында қолданылып жүрген мемлекет кірістерінің жалпы жүйесінің өмір
сүруінде, мемлекет шығыстарының біркелкілігінде көрінеді. Бүл қағидат
бюджеттік жоспарлаудың әдіснамасы мен үйымдастырылуының бірлігіне, оның
әлеуметтік-экономикалық болжаумен өзара байланысына кепілдік береді. Бюджет
бірлігі қағидатының міндеті Парламент тарапының бюджеттік қаражаттардың
қозғалысына
тиімді бақылауды белгілеу болып табылады. Бюджет жүйесінің бірлігі
бірыңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге бағытталған және ең алдымен
Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің жалпы экономикалық және саяси
негізін тірек етеді. Ол ретгеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы барлық
деңгейдегі бюджетгердің өзара іс-қимылына, төменгі деңгейдегі бюджеттердің
теңгерімділігі үшін оларды қаржылық қолдауға, сондай-ақ ішінара қайта
бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай құқықтық негізбен, Қаржы министрлігі
бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір
деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы статистикасы
нысанының бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттарымен, ақша жүйесінің
бірлігімен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса
бірыңғай әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды қағидаты
болып отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттің
дербестігі әр түрлі деңгейдегі бюджетгердің арасындағы кірістерді бөлудің
тұрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет қаражатының жұмсалу бағыттарын
белгілеу құқығы арқылы қамтамасыз етіледі.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды бөлуді
шектейтін айқын құқықтар белгіленген. Сонымен бірге бюджеттердің барлық
түрлерінің шығыстары осы аумақтың (аймақтың) әлеуметтік-экономикалық даму
мәселелерімен және биліктің тиісті органдарының нақты функцияларымен,
құзырымен анықталады.
Бюджеттің толықтылығы (толымдылығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық кірістерін және жасайтын шығыстарын
шоғырландыруды, әрбір бап бойынша мемлекеттің барлық түсімдері мен
шығыстары ескерілетін бюджетті жасауды білдіреді. Қазақстан Республикасының
салық және бюджет заңнамаларында белгіленетін барлық түсімдердің, соиың
ішінде мемлекетгік акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және
республикалық мемлекеттік кәсіпорындардан алынатын түсімдердің толық
тізбесінің және шығыстарының бюджеттерде міңдетті және толық көрсетілуімен
қамтамасыз етіледі. Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару органдарының
барлық кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтік
қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін,
сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағьптарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің даму тенденциясын, жалпы мемлекеттік қажеттілікті
есепке алу қажет. Дүниежүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл
қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп
көрсетуге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп
есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудьң
орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың — зейнетақы, әлеуметгік
сақтандыру, жол, халықтың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу қорларының
қаражаттары енгізілген.
Бюджеттің нақтылығына ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары
туралы Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметгік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көпнұсқалық есеп-қисаптармен негізделуі тиіс,
бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай-ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішінде түзетуді пайдаланады.
Нақтылық қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарын, сметаларды және жалпы
тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Нақтылық қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және
бұзылуын жою үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының
шыншыл көрсетілуін, бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың
атқарылуына сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылық дамудың болжамдары
мен бағдарламаларының керсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік
резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздері мен шығыстар
бағыттарының есеп-қисаптарының негізділігімен анықталады.
Бюджеттердіц жариялығы бекітілген бюджеттер мен алдағы қаржы жылына
арналған бюджет туралы заң мен өткен кезендегі олардың атқарылуы туралы
есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Жариялылық елдегі адам құқығын, демократиялық өзгерістерді сақтаудың
маңызды шарты болып табылады. Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен
салықтар, алымдар арқылы) бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық
жүргізу субъектілерінің және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады.
Президент қол қойған Қазақстан Республикасының бюджеті заң мәртебесін
қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндетті
болады.
1.2 Мемлекеттік бюджеттің атқарылуы
Бюджетке түсімдердің түсуін қамтамасыз ету, бюджеттік бағдарламаларды
іске асыру, сондай-ақ бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитті пайдалану)
жөніндегі іс-шаралар кешенін орындау бюджеттің атқарылуы болып табылады.
Бюджеттің атқарылуы ағымдағы қаржы жылғы 1 қаңтарда басталып, 31
желтоқсанында аяқталады.
Бюджеттік кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, бюджеттің
атқарылуы кассалық негізде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі республикалық бюджеттің атқарылуын
қамтамасыз етеді.
Жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджеттердің атқарылуын
қамтамасыз етеді. Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган
Бюджеттік Кодекске сәйкес жергілікті бюджеттердің атқарылуына қызмет етуді
жүзеге асырады.
Бюджеттің атқарылу прициптері:[9,44]
1. Бюджет қаражатын нысаналы пайдалану приципі – бюджет қаражатын
бюджеттік бағдарламалар өздеріне сәйкес жүзеге асырылатын, бюджеттік
бағдарламалардың паспорттарымен, мемлекеттік мекемелердің азаматтық-
құқықтық мәмілелерімен айқындалған іс-шараларға пайдалану.
2. Уақтылық принципі – бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу және
бюджет қаражатын белгіленген мерзімдерде пайдалану.
3. Бюджеттің бір қалыпты атқарылу приципі – қаржы жылының аяғына
төлемдер көлемінің шамадан тыс жиналуына жол бермеу мақсатында бюджет
қаражатын қаржы жылы ішінде бір қалыпты бөлу.
4. Кассаның бірыңғайлық принципі – түсімдердің барлығын бірыңғай
қазынашылық шотқа есепке алу және көзделген шығыстардың барлығын бірыңғай
қазынашылық шоттан ұлттық валютамен жүзеге асыру. Қазақстан Республикасы
бюжет жүйесінің барлық деңгейдегі бюджеттері кассаның бірыңғайлық приципі
негізінде атқарылады.
Бірыңғай қазынашылық шот – аударым операцияларын және олардың есебін
жүргізуді орталықтандырып жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінде ашылатын шот.
Бірыңғай қазынашылық шот қолма-қол ақшаны бақылау шоттарындағы қаражат
қалдықтарын, мемлекеттік мекемелер шоттарын және басқа да шоттарды қамтиды.
Қолма-қол ақшаны бақылау шоты бюджеттің тиісті деңгейінен түскен
түсімдер мен төленген төлемдер бойынша операцияларды есепке алуға арналған.
Мемлекеттік мекеме шоттары Қазақстан Республикасының заң актілерінде
рұқсат етілген бюджеттік шығыстар мен өзге де қаражатты
есепке алуға арналған.
Шетел валютасымен түсетін түсімдер бойынша операцияларды жүзеге асыру
және олардың есебін жүргізу үшін бюджетті атқару жөніндегі орталық
уәкілетті орган Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінде шетел валютасының
түрлері бойынша банк шотын ашады.
Бюджеттің атқарылу негізі болып табылатын құжаттар:
1) Бюджеттік Кодекс;
2) республикалық бюджет туралы заң және тиісті қаржы жылына арналған
жергілікті бюджеттер туралы мәслихаттардың шешімдері;
3) тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды
немесе жергілікті бюджет туралы мәслихат шешімін іске асыру жөнінде
Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе жергілікті атқарушы органдарының
қаулылары;
4) республикалық немесе жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында
Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе жергілікті атқарушы органның
ағымдағы жылы қабылдайтын шешімдері;
5) бюджеттік бағдарламалардың паспорттары;
6) жылдық қаржыландыру жоспары;
7) түсімдер мен қаржыландырудың жиынтық жоспары;
8) Бюджеттік Кодекске сәйкес бюджеттің атқарылу тәртібін белгілейтін
нормативтік құқықтық актілер бюджеттің атқарылу негізі болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды іске
асыру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы жоспарланған жылдың
алдындағы жылғы 20 желтоқсанға дейін қабылданады.
Тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттың
шешімін іске асыру туралы жергілікті атқарушы органның қаулысы мәслихат
жергілікті бюджетті бекіткеннен кейін екі апталық мерзімде қабылданады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды іске
асыру жөнінде – Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті бюджет
туралы мәслихаттың шешімін іске асыру жөнінде жергілікті атқарушы органның
қаулысы бюджеттік бағдарламалар әкімшілеріне, бюджеттің атқарылуы жөніндегі
уәкілетті органға республикалық немесе жергілікті бюджеттің уақтылы
атқарылуын қамтамасыз ету жөніндегі тапсырмаларды көздейді.
Бюджеттің түсімдер бойынша атқарылуы
Бюджеттің түсімдер бойынша атқарылуы бюджетті атқару жөніндегі
уәкілетті органның заңдарға сәйкес бюджетке түсетін түсімдердің толық және
уақтылы есепке алынуын, оларды тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңда немесе мәслихаттың жергілікті бюджет туралы шешімінде
белгіленгеннен төмен емес мөлшерде қамтамасыз ету жөнінде іс-шаралар
кешенін жүргізу болып табылады.
Бюджеттің түсімдер бойынша атқарылуы мыналарды:
түсімдерді бірыңғай қазынашылық шотқа төлеу және есепке алуды;
осы Кодекске сәйкес түсімдерді бюджеттер деңгейлері арасында бөлуді;
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бюджеттен түсімдер сомасын
қайтаруды не оларды салық берешегін өтеу есебіне есепке алуды қамтиды.
Түсімдерді бірыңғай қазынашылық шотқа төлеу және кассалық есепке алу
Бюджетке түсетін түсімдер ақшалай нысанда жүзеге асырылады және
бірыңғай бюджеттік сыныптамаға сәйкес толық көлемде бірыңғай қазынашылық
шотқа есепке алынады.
Бюджетке шетел валютасымен түсетін түсімдер Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкімен келісім бойынша бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті
орган белгілейтін тәртіппен кассалық есепке алынады.
Бюджеттің шығыстар бойынша атқарылуы
Бюджеттің шығыстар бойынша атқарылуы бюджетті атқару жөніндегі
уәкілетті органның, бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік
бағдарламаларды толық және уақтылы, тиісті қаржы жылына арналған не
бюджетпен түзетілген республикалық бюджет туралы заңда және жергілікті
бюджет туралы мәслихат шешімінде бекітілгеннен аспайтын сома шегінде
орындауға бағытталған іс-шараларды жүзеге асыруы болып табылады.
Мыналар:
• міндеттемелер мен төлемдер бойынша бюджеттік бағдарламаларды
(кіші бағдарламаларды) қаржыландыру жоспарларын жасау және
бекіту;
• түсімдер мен қаржыландырудың жиынтық жоспарын жасау және бекіту;
• мемлекеттік мекемелердің міндеттемелер қабылдауына рұқсаттар
беру;
• мемлекеттік мекемелердің азаматтық-құқықтық мәмілелерін тіркеу;
• төлемдер мен аударымдарды жүзеге асыру;
• бюджет қаражатын игеру бюджет шығыстарының негізгі атқарылу
кезеңдері болып табылады.
Бюджет қаражаты есебінен тауарлар (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер)
сатып алу мемлекеттік сатып алу туралы заңдарға сәйкес жүзеге асырылады.
Республикалық бюджеттің атқарылуы
Республикалық бюджеттің атқарылуын Қазақстан Республикасының Үкіметі
қамтамасыз етеді. Заң актiлерiнде көзделген жағдайларда республикалық
бюджетке тауарлық немесе заттай бөлiктегi түсiмдерге және оларды
республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң
жұмсауына байланысты операциялар республикалық бюджетте ақшалай нысанда
көрсетiледi.
Шикізат секторы ұйымдарынан республикалық бюджетке түскен түсімдердің
олардың бекітілген көлемінен асып түсетін бөлігі мен республикалық
меншіктегі және кен өндіруші әрі өңдеуші салаларға жататын мемлекеттік
мүлікті жекешелендіруден түскен қаражатты Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілейтін тәртіппен бюджетті атқару жөніндегі
уәкілетті орган республикалық бюджеттен Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорына аударады. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударылған сома
республикалық бюджеттiң атқарылуы туралы есепте көрсетiледi.
Республикалық бюджеттің шығыстар бойынша атқарылуы:
Қазақстан Республикасы Үкіметінің ағымдағы қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңды іске асыру және республикалық бюджеттік
бағдарламалардың паспорттарын бекіту туралы актілерді қабылдауы;
бюджеттік бағдарламаларды (кіші бағдарламаларды) қаржыландыру
жоспарларын және республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарын
жасау мен бекіту;
бюджеттiң атқарылуы жөнiндегі уәкiлеттi органның, республикалық
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің рұқсаттар беруі;
мемлекеттік мекемелердің міндеттемелер қабылдауы;
республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарына және бюджеттік
бағдарламаларды (кіші бағдарламаларды) қаржыландыру жоспарларына өзгерістер
енгізу;
бюджет ақшасының есебінен төлемдер жүргізу;
республикалық бюджеттің атқарылуы жөніндегі операциялардың есебі
сатыларынан тұрады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі республикалық бюджет тапшылығын
қаржыландыру көздерін айқындайды және бюджеттің атқарылуы барысында
ағымдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен
бекітілген бағдарламалар бойынша сомалардың шегінде мемлекеттік
мекемелердің құрылым мен функцияларын жетілдіру жөніндегі іс-шараларды
жүзеге асыруға байланысты бағдарламаларды іске асыратын мемлекеттік
органдардың тізбесінде өзгерістер енгізуге құқығы бар.
Жергілікті бюджеттердің атқарылуы
Жергілікті атқарушы органдар тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністер
бюджетінің атқарылуын, бюджеттік қаражаттардың тиімді және нысаналы
жұмсалуын қамтамасыз етеді.
Заң актiлерiнде көзделген жағдайларда жергiлiктi бюджетке тауарлық
немесе заттай бөлiктегi түсiмдерге және оларды жергiлiктi бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң жұмсауына байланысты операциялар
жергiлiктi бюджетте ақшалай нысанда көрсетiледi.
Жергілікті бюджеттің шығыстар бойынша атқарылуы:
• жергілікті атқарушы органның ағымдағы қаржы жылына арналған
жергілікті бюджетті бекіту туралы және жергілікті бюджеттік
бағдарламалардың паспорттарын бекіту туралы мәслихаттың шешімін
іске асыру жөнінде акт қабылдауы;
• бюджеттік бағдарламаларды (кіші бағдарламаларды) қаржыландыру
жоспарларын және жергілікті бюджетті қаржыландырудың жиынтық
жоспарын жасаумен бекіту;
• жергілікті уәкілетті органдардың, жергілікті бюджеттік
бағдарламалар әкімшілерінің рұқсаттар беруі;
• мемлекеттік мекемелердің міндеттемелер қабылдауы;
• жергілікті бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарына және
бюджеттік бағдарламаларды (кіші бағдарламаларды) қаржыландыру
жоспарларына өзгерістер енгізу;
• бюджет ақшасының есебінен төлемдер жүргізу;
• жергілікті бюджеттің атқарылуы бойынша операциялардың есебі
сатыларынан тұрады.
1.3 Мемлекеттік бюджетті бақылау
Қаржылық бақылау деп әдетте тиісті ақша қорлары бойынша қоғамдық жалпы
өнімді құндық бөлу және оларды белгілі бір мақсатгарға жұмсаудың
негізділігін тексеруге бағытталған айрықшалық қызметті айтады.
Қаржылық бақылау қаржыны басқарудың функционалдық элементтерінің бірі,
ол басқарудың басқа элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде
жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретіндегі қаржыға
бақылау функциясыньщ тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Бұл
функция арқылы қаржы бөлудің қалыптасып отырған үйлесімі, қорлардың ара
салмағы, оларды қалыптастырудың көздері, пайдаланылуы туралы ескертіп
отырады. Қаржының бақылау функциясы материалдық игіліктерді өндіру,
айырбастау, бөлу және тұтыну процесіне қоғам, ең алдымен мемлекет тарапынан
ықпал жасауға мүмкіндік береді. Бірақ бүл мүмкіндік тек қоғамдық
қатынастарда ғана адамдардың қатысуымен, мынадай белгілі бір шарттардың
кезінде:
– бақылаудың айрықша органдарын құрғанда;
– оларды білікті мамандармен толықтырғанда;
– бұл органдардың құқықтарын реттемелегенде шындыққа
айналады.
Сөйтіп, бақылау функциясы қаржыны бақылаудың құралы ретінде пайдалану
үшін объективті жағдай жасайды, ал оны саналы түрде қолдану қоғамдық
өндірісте қаржының іс-әрекет ету барысында жүзеге асырылады. Егер қаржы
экономикалық базистік қатынастарды, яғни өндірістік қатынастардың бір
бөлігін білдірсе, қаржыны басқару элементгерінің бірі ретіндегі қаржылық
бақылау қондырмалық категория болып табылады. Практикада қаржының бақылау
функциясы қаржылық бақылау нысанында жүзеге асырылады, бірақ бұл ұғымдарды
бірдей деуге болмайды.
Бақылау функциясы — қаржының ішкі қасиеті, ал қаржылық бақылау қаржыға
тән объективті мазмұн ретіндегі бақылау функциясын практикалық
қолдану больш табылады.
Ғылыми негізделген қаржы саясатьш, тиімді қаржы механизмін
қалыптастыруға жәрдемдесу қаржылық бақылаудың мақсаты болып табылады.
Қаржылық бақылаудьщ көмегімен қаржы жоспарларының орындалуы, қаржы-
шаруашылық қызметінің ұйымдастырылуы тексеріледі. Басқа жағынан, қаржылық
бақылаудың нәтижелігі қаржылық жоспарлауда, оперативті басқаруда
пайдаланылады.
Қаржылық бақылаудың өзгешелігі — оның ақша нысанында жүзеге
асырылатындығыңда. Табыстар мен қорланымдардың қалыптасу процестері, ақша
қорларьш қүру және пайдалану оның тікелей объектісі больш табылады. Аланда,
қаржылық бақылаудың іс-қимылы ақша қатынастарының аса кең аясына таралады,
өйткені қаржы басқа экономикалық категориялармен: еңбекақымен, өнімнің
өзіндік құнымен, табыспен, пайдамен, өндірістік құрал-жабдықтармен
(негізгі, айналым капиталымен), күрделі жұмсалымдармен, инвестициялармен
тығыз байланысты. Ал мекемелер мен ұйымдардың бюджет қаражаттарын дұрыс
пайдалануын бақылау олардың барлық жағын — желі мен контингенттерді
өрістетудің толықтығын, қаражаттарды жұмсаудың белгіленген нормаларын
сақтауды қамтиды.
Қаржылық бақылаудың іс-әрекетінщ сферасы бақылаудың басқа түрлерімен:
әкімшілік, құқықтық, әлеуметтік, техникалык, саяси бақылаумен жиі тура
келуі мүмкін. Шаруашылық ұйымдардың қаржы жағы шаруашылық қызметпен тығыз
байланысты болатындықтан қаржылық бақылауды шаруашылық бақылаудан бөліп алу
қиынға түседі, ал кейде мүмкін болмайды, өйткені қаржы операцияларының
көбінде шаруашылық қызметгің басқа процестері қамтып көрсетіледі.
Бақылауды жүзеге асырудың негізгі қагидаттары мыналар болып табылады:
– бақылаудың реттілігі, жаппайлылығы, әмбебаптылығы;
– бақылаудың превентивтілігі, яғни оның алдын алу сипаты;
– әрекеттілік, нақтылық, жариялылық — бұларға бақылау
жұмысын дұрыс ұйымдастырғанда, негізделген әдістерді
қолданғанда, істі ұқыпты зерделегенде, нақты ұсыныстар
енгізгенде ғана жетуге болады;
– бақылаудың алаламаушылыгы (біреуге тартпаушылық);
– бақылау органдары қызметкерлерінің тәуелсіздігі.
Қаржылық бақылаудық мазмұны ашылатын негізгі міндеттеріне мына
төмендегілер жатады:
1. мемлекет, ұйымдар және халык алдындағы қаржылық
міндеітемелердің орындалуын тексеру;
2. шаруашылық жүргізуші субъекіілердің қарамағындағы ақша
ресурстарын (бюджет және меншікті қаражаттарды, банк
кредиттерін, бюджеттен тыс қаражаттарды) пайдаланудың
дұрыстығын тексеру.
3. қаржы операцияларын. есеп-қисаптарын жасау және шаруашылық
жүргізуші субъектілердің ақша қаражаттарын сақтау ережелерін орындауын
(сақтауын) тексеру;
4. өндірістің ішкі резервтерін — шаруашылық рентабелдігін
арттырудың, еңбек өнімділігін өсірудің, айналым активтерінің
айналымдылығьш тездетудің, материал және ақша қаражаттарын
неғұрлым тиімді әрі үнемді пайдаланудың мүмкіндіктерін ашу;
5. қаржы тәртібін бұзушылықты жою және ескерту. Олар
ашылған жағдайда ұйымдарға, лауазымды адамдарға және
азаматтарға белгіленген тәртіппен ықпал етудің шаралары
қолданылады, мемлекет пен ұйымдарға келтірілген залалдың
орнын толтыру қамтамасыз етіледі.
Қаржы тәртібі — бұл белгіленген ұйғарымдардың және мемлекеттің, оның
шаруашылық жүргізуші субъектілерінің ақша қорларын жасаудың, бөлудің және
пайдаланудың тәртібін айқын сақтау.
Қаржылық бақылаудың міндеттерін, олардың түрлерін, нысандары мен
әдістерін, субъектілері мен объектілерін бақылауды жүзеге асырудың
деңгейіне қарай қарастырған жөн, яғни ол микро- немесе макродеңгейде
жүргізіледі.
Макродеңгейдегі қаржылық бақылау — бұл бүкіл мемлекет ауқымында қаржыны
ұйымдастыру мен оның іс-әрекет етуін бақылау. Оның міндеттері мыналар болып
табылады:
– ақшалай қаражаттардың орталықтандырылаған қорларын
қалыптастырьш, тиімді пайдалану процесін қамтамасыз
ету;
– қаржы қатынастарын іске асырудың қолданылып жүрген
нысандары мен әдістерінің объективті қажеттіліктеріне
нысандар мен әдістердің сай келуін бақылау;
– қаржы ресурстарын неғұрлым тиімді пайдалану, салалар
мен аймақтардың қаржы ресурстарына деген қажеттілігін
оптималды түрде және саралай отырып қанағаттандыру,
азаматтардың әлеуметтік-мәдени сферасының қызметтеріне
деген қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру
мақсатында оларды салалар мен аумақтар бойынша бөлудің
алшақтықтарын анықтап, жою және басқалары.
Бұл деңгейде мемлекеттік қаржылар бақылаудың объектісі болып көрінеді.
Құрама қаржы жоспарлары (сметалары), аумақтық, салалық тұрғыда олардың
атқарылуы туралы есептер бақылаудың предметі болып табылады. Әр түрлі
қаржылық көрсеткіштер және жоспарлардың (сметалардың) және есептердің
бірқатар өндіргіштік көрсеткіштері талданады, жинақтап қорытылады және
осының негізінде қаржы қатынастарының нысандары мен әдістерін жетілдіру
жөнінде ұсыныстар жасалады.
Билікгің заң шығарушы органдары мен басқарудың мемлекетгік органдары
бұл деңгейде бақылау субъектіяері болып келеді.
Микродеңгейдегі қаржылық бақылау — меншіктің барлық нысанындағы
шаруашьшық жүргізуші субъекгілер деңгейіңдегі бақылау.
Микродеңгейдегі қаржылық бақылаудың міндеттері:
– кәсіпорындардың қаржы саласындағы қолданылып жүрген
заңдардың сақталуын қамтамасыз ету;
– шаруашылық жүргізуші субъектілердің бюджет алдындағы
міндеттемелерін орындауының дер кездігі мен
толымдьшығьш қамтамасыз ету;
– қаржы ресурстары өсуінің ішкі өндірістік резервтерін
табу;
– ресурстардың барлық түрлерін ұтымды пайдалануға,
бухгалтерлік есепті дұрыс жүргізуге, есептеме жасауга
және басқаларға жәрдемдесу.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі бұл
деңгейде бақылаудың объектісі, ал қаржы көрсеткіштері (табыс, пайда.
өзіндік құн, аударымдар, салықтар және басқалары) оның предметі болып
табылады. Қаржылық бақылауды көсіпорыңдардың экономикалық қызметі, оньщ
жеке мамандары жүзеге асырады. Бұл мақсатқа тәуелсіз аудиторлық ұйымдар да
тартылады.
Қаржылық бақылау нарықтық қатынастар жағдайында айтарлықтай
өзгерістерге ұшырауда. Жаңа экономикалық өзара қарым-қатынастар қаржы
операцияларын, әр түрлі мәмілелерді үнемі тексеруді, қадағалауды
жақтырмайды. Тегіс қамтитын бақылау қалыпты нарықтық қатынастарға тежеуіш
болып келеді. Бірақ өтпелі кезеңнің қиыншылығы қоғам үшін қолайлы бағытта
қаражаттар ағынының қозғалысын басқаруды және бақылауды ысырап етеді. Бұл
жағдайда қаржы тәртібін, қаржы заңнамасын бұзудың тенденциялары күшейеді,
мемлекеттік меншікті пайдалану жөніндегі киянатшылық жиілейді. Сондықтан
қаржылық бақылау шаруашылық өмірдегі кез келген келеңсіз көріністерге берік
тосқауыл болуы тиіс. Мемлекет қоғамдық мүдделерді, әлеуметтік әділдікті
қорғай отырып, қаржының бақылау функциясының мүмкіндіктерін реттеудің
құралы ретінде пайдалана отырып, ұдайы ендіріс, бөлу процестеріне араласуы,
қаржылық бақылаудың нысандарын, өдістерін және оны ұйымдастыруды жетілдіріп
отыруы тиіс.
Қаржылық бақылаудың сыныптамасы субъектілердегі айырмашылықтарга,
бақылау іс-қимылдарын жургізудің уақытына, бақылауды жургізудің тәсілдеріне
(әдістеріне) негізделген. Осы белгілерге қарай, қаржылық бақылау үш бағыт
бойынша: турлері, нысандары, оны жузеге асырудыц әдістері бойынша
жіктеледі.
Қазақстан Республикасының қазіргі қаржылық бақылау жүйесі оны жүзеге
асыратын субъектілеріне (бақылауды жүзеге асыратын мекемелерге немесе
ұйымдарға) қарай мемлекеттік, қоғамдық және аудиторлық бақылау болып
ажыратылады (3 суретті қараңыз).
Мемлекеттік қаржылық бақылау жалпы мемлекеттік жөне ведомстволық
бақылау арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы мемлекеттік қаржылық бақылау ведомстволық бағыныштылығы мен
меншік нысанына қарамастан бақылаудың кез келген объектісіне қолданылады.
Бақылаудың бұл түрін мемлекетгік билік пен басқару
органдары жүргізеді.
Қаржылық бақылаудың түрлері бойынша сыныпталуы
3 сурет.
Мемлекетгік қаржылар жүйесінде бақылау салықтық, бюджеттік бақылау,
сақтық және банктік қадағалау, кедендік бақылау жөне т.т. болып
ажыратылады.
Салықтық бақылау салық заңнамасының атқарылуы. бюджетке салық және
баска төлемдердің, жинақтаушы зейнетақы корларына міндетті зейнетақы
жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз етеді. Салықтық
бақылаумен меншік нысандарына қарамастан, барлық шаруашылық жүргізуші
субъектілр, сондай ақ табыс табатын азаматтар қамтылған.
Бюджеттік бақылау тексерістік және талдамалық (аналитикалық) қызметтің
мынандай түрлерін қамтиды:
– елдің негізгі қаржы жоспарының — мемлекеттік
бюджеттің кірістері мен шығыстары бойышпа орындалуын
бақылау;
– қаржылық ақпаратгы, соның ішінде салықтық бақылаудың
нәтижесін жинау, бұл ақпаратты талдау және бюджетке
қаржы ресурстарын қосымша тарту жөнінде ұсыныстар
жасау;
– шығындардың белгіленген нормалары мен нормативтерін
бақылау арқылы мемлекеттік бюджет қаражаттарының
тиімді, ұтымды жұмсалуын қамтамасыз ету;
– өндірістік емес, мақсаттсыз шығындарды, иесіздікті,
ысыраптар мен ұрлықтарды жою және одан сақтандыру.
Бюджеттік бақылау бюджеттен қаржыланатын мемлекеттік кәсіпорындарда,
мекемелерде және ұйымдарда, сондай-ақ мемлекеттік емес сектордың жұмыс
жасайтын, қызмет көрсететін, шаралар жүргізетін кәсіпорындарында жүзеге
асырылады.
Банктік қадағалау кредит ресурстарын қалыптастыру және олардың
қозғалысы барысында, күрделі құрылыс процесінде, кәсіпорындардың кассалық
тәртіпті сақтауын тексеру кезінде, нақты ақшасыз есеп айырысқанда және
басқа жағдайларда жүргізіледі. Банктік қадағалаумен (бақылаумен) кредит-
есеп-қисап қатынастарына қатысты барлық шаруашылық субъектілер қамтылған.
Сақтандыру сферасындагы қаржылық бақылау (қадағалау) сақтық қорлар
қаражатгарының дер кезінде, толық қалыптасуьш, мақсатты жұмсалуын, сақтық
операцияларының дұрыс жүргізілуін, сақтандыру туралы заңнаманың талаптарын
сақтық қатынастарға қатынасушылардың барлығының орындалуын жүзеге асырады.
Кеден органдары тауарлар мен көлік қүралдарын, оларды есепке алуды
кедендік ресімдеу кезінде де, сондай-ақ кедендік тексерме-де де қүжаттар
мен мәліметтерді тексеру нысанында кедендік бақылауды жүргізеді; олардың
тауарлар мен көлік құралдарын кеден шекарасы арқылы орналастыратын
субъектілердің қаржы және сыртқы экономикалық қызметін тексеруді белгілеуге
немесе жүргізуге құқы бар.
Барлық өкілетті органдар қаржылық бақылауды тиісті бюджеттің жобасын
және оның атқарылуы туралы есепті жыл сайын сессияларда қараған кезде
жүзеге асырады. Өкілетті органдардың жоспар-бюджет және салалық тұрақты
комиссиялары маңызды бақылау функцияларын орындайды, олар алдын ала,
сессияға дейін бюджеттің жобасы мен оның атқарылуы туралы есепті қарайды.
Үкімет, жергілікті әкімшіліктің аппараты оларға қарасты органдардың
бақылаушылық, соның ішінде қаржы-кредиттік қызметті ғана бағалап қоймайды,
сонымен бірге өздері де тікелей қаржылық бақылауды жүзеге асырады.
Республика үкіметі мемлекеттік бюджеттің жасалуы мен атқарылуын бақылап
отырады, мемлекепің қаржылық саясатын жүзеге асырады. Өздерінің
өкілетгікгеріне қарай бақылау функцияларын жергілікті жердегі атқарушы
органдар орындайды.
Ведомстволық қаржылық бақылау жеке министрліктің, ведомствоның
өкілдіктері шегінде олардың жүйесіне кіретін шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметіне жүргізіледі. Оның негізгі
міндеттеріне мыналар жатады:
– жоспарлы тапсырмалардың орындалуын;
– материал және қаржы ресурстарын үнемді пайдалануын;
– меншіктің сақталымдығын;
– бухгалтерлік есептің дұрыс қойылулығын;
– бақылау-тексеріс жұмысының мән-жайын бақылау;
– қырсыздық, ысырапқорлық және нысапсыздық фактілерін
бұлтартпау,
Ведомстволық бақылау шеңберінде ішкішаруашылық бақылау, яғни нақтылы
шаруашылық жүргізуші субъектілерде (фирмаларда, компанияларда, ұйымдар мен
мекемелерде) жүзеге асырылатын бақылау жүргізіледі. Бақылау функциялары бүл
жағдайда қаржы-шаруашылық қызметінің қажетті шарты ретіндегі оның күн
сайынғы процесімен байланысты. Бақылаудың бұл түрі өндірістің бастапқы
буындарының өндірістік капиталды, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға
жауаптылығын арттыруға жәрдемдеседі, ысыраптарды, қаржы тәртібінің әр түрлі
бұзылуларын азайтуға бағытталған.
Ішкішаруашылық бақшаудың мақсаты есеп саясатын да қоса алғанда,
субъектінің экономикалық саясатының сақталуына сарапшылық баға беру, оның
барлық құрылымдары жүзеге асырып келген ішкі бақылаудың жұмысына бага беру
болып табылады. Таза бақылау сипатындағы міндеттерден өзге ішкішаруашылық
бақылау қаржы стратегиясын талдап жасау, экономикалық диагностика,
маркетингтік зерттеулер, басқарушылық кеңестер міндеттерін және басқаларын
шешеді.
Нарықтық қатынастар жағдайында ішкішаруашылық бақылау оның бұрынғы
ұғынысындағы өзінің мағынасын жоғалтып барады: оның орнын мемлекеттік
кәсіпорындарда шаруашылық есеп ынталандырмалары және меншіктің басқа
нысандарының кәсіпорындарында коммерциялық ынталандырмалар басуы тиіс.
Шаруашылық есеп, коммерциялық есеп әр түрлі бұзулардан сақтануға көбірек
кепілдік береді, өйткені жетістіктердегі қызметкердің, кәсіпкердің жеке
ынталылығы өзін-өзі бақылаудың қажеттігін керек қылмайды.
Жүргізу нысандары мен уақытына қарай қаржылық бақылау: алдын ала
бақылау, ағымдағы және кейінгі бақылау болып белінеді.
Бақылаудьщ мұндай нысандары бақылаушы органдардың көбісінің қызметіне
тән.
Қаржылық алдын ала бақылау ақшалай қорларды жасау, бөлу және пайдалану
жөніндегі операциялар істелінгенге дейін жүргізіледі, сондықтан оның қаржы
тәртібін бұзуды алдын-ала ескертуде зор маңызы бар. Бұл жағдайда бекітуге
және орындауға жататын қаржы қызметін жүзеге асырудың негізі болып
табылатын құжаттар — бюджеттердің, қаржы жоспарлары мен сметалардың
жобалары, кредит және касса өтінімдері және т.т. тексеріледі.
Ағымдагы қаржылық бақылау қаржы жоспарларының атқарылу процесінде,
шаруашылық-қаржы операцияларын жүзеге асыру барысында тауар-материал
құндылықтары мен ақша қаражаттарын жұмсаудың нормалары мен нормативтерінің
сақталуын қадағалайды, қаражаттарды жіберу шығындарының орындалуына, бұрын
берілген ресурстардың пайдаланылуына сай келуін тексереді. Сөйтіп, бұл
бақылау шаруашылық-қаржы операцияларының жасалу процесіңде жүзеге
асырылады.
Келесі қаржылық бақылау — қаржы операцияларын жасағаннан кейін
(бюджеттің кіріс және шығыс бөліктерінің орындалуынан кейін, шаруашылық
органдардың ақша қаражаттарын пайдаланғаннан кейін және т.б.) жүргізілетін
бақылау және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында — бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалык, (бөлгіштік) процестер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында
өзінің көрінісін табады.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылган ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Бюджетке түсімдердің түсуін қамтамасыз ету, бюджеттік бағдарламаларды
іске асыру, сондай-ақ бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитті пайдалану)
жөніндегі іс-шаралар кешенін орындау бюджеттің атқарылуы болып табылады.
Бюджеттің атқарылуы ағымдағы қаржы жылғы 1 қаңтарда басталып, 31
желтоқсанында аяқталады.
Бюджеттік кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, бюджеттің
атқарылуы кассалық негізде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі республикалық бюджеттің атқарылуын
қамтамасыз етеді.
Жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджеттердің атқарылуын
қамтамасыз етеді. Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган
Бюджеттік Кодекске сәйкес жергілікті бюджеттердің атқарылуына қызмет етуді
жүзеге асырады.
Ел эконмикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру
үшін мемлекет қазынагерлік, кредит-ақша саясатының, өндірістің негізгі
факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланатып,
жоғары сапалы өнім мен қызыметке деген сұранысты көтермелеп отыруға
міндетті.
Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен
әртараптандыру мақсатында нақтылы тұрғыда мынадай бағыттарға баса көңіл
бөлу керек деп санаймын.
Ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты-инфляцияны тежеуді қамтамасыз
ету. Бұл мақсатқа жету жолындағы жауапкершілік Ұлттық банк пен Үкіметке
жүктеледі. Олардың қолында сол үшін барлық өкілеттіктер мен құралдар бар.
Ақша-кредит саясатының келесі міндеті-қаржы нарығының тұрақтылығын
қамтамасыз ету, инфляциия өсімінің залалды зардаптарын төмендету, сонымен
бір мезгілде экономикалық өрлеуді ынталандыру үшін нақтылы айырбас
бағамының икемділігін сақтап тұру.
Осы орайда Ұлттық қор маңызды рөл атқаруға тиіс.Үкімет Қор қаражатының
ашықтығын және ұтымды құралуы мен пайдаланылуын қамтамасыз етуге тиіс деп
санаймын.[1.15]
Қаржылық бақылау деп әдетте тиісті ақша қорлары бойынша қоғамдық
жалпы өнімді құндық бөлу және оларды белгілі бір мақсатгарға жұмсаудың
негізділігін тексеруге бағытталған айрықшалық қызметті айтады.
Қаржылық бақылау қаржыны басқарудың функционалдық элементтерінің бірі,
ол басқарудың басқа элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде
жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретіндегі қаржыға
бақылау функциясыньщ тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Бұл
функция арқылы қаржы бөлудің қалыптасып отырған үйлесімі, қорлардың ара
салмағы, оларды қалыптастырудың көздері, пайдаланылуы туралы ескертіп
отырады. Қаржының бақылау функциясы материалдық игіліктерді өндіру,
айырбастау, бөлу және тұтыну процесіне қоғам, ең алдымен мемлекет тарапынан
ықпал жасауға мүмкіндік береді.
Бюджет саласындағы жалақы 2007 жылғы 1 қаңтардан бастап 30 % арттылды.
Бюджет саласы қызыметкерлерінің еңбегіне ақы төлеу жүйесін одан әрі
жетілдіру жөніндегі жұмысты жалғастыра беру қажет.[2.4]
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар — бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады.
Қазақстан Республикасында республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылауды
Есеп комитетi жүзеге асырады, ол 1996 жылы Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей
бағынатын және есеп беретiн тұрақты қызмет ететiн мемлекеттiк орган ретiнде
құрылған.
Қазақстан Республикасының Конституциясына, "Қазақстан Республикасының
Президентi туралы" Конституциялық Заңына және бекiтiлген ережеге сәйкес
Есеп комитетi белгiленген тәртiппен алынатын ақпаратты талдау және
жүргiзiлетiн бақылау іс-шараларының негiзiнде Қазақстан Республикасының
Президентiне комитет жұмысы туралы тоқсан сайынғы баяндамаларды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Парламентiне өзiнiң мазмұны мен сипаты бойынша
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң республикалық бюджеттiң атқарылуы туралы
есебi жөнiндегi қорытынды болып табылатын комитеттiң жылдық есебiн берiп
отырады. Есеп комитетiнiң жылдық есебi Қазақстан Республикасының Парламентi
палаталарының бiрлескен отырысында бекiтiледi.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасының бюджетін
талдап, оның негізгі мәселелеірн анықтап, жетілдіру жолдарын анықтау.
Осы мақсатқа сүйене отырып келесі мәселелерді шешуіміз қажет:
1. Мемлекеттік бюджетің экономикалық мәнін, рөлін, жүйесін және
құрылысын анықтау;
2. Мемлекеттік бюджеттің атқарылуын зерттеу;
3. Мемлекеттік бюджеттің бақылауын анықтау;
4. Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамын зерттеу;
5. Мемлекеттік бюджеттің 2006 жылғы кірістері мен шығыстарының талдау;
6. Мемлекеттік бюджеттің атқарылуын бақылауының нәтижелерін зерттеу;
7. Мемлекеттік бюдеттің мәселелерін анықтау;
8. Мемлекеттік бюджеттің дамыту жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі – отандық және шетелдік
авторлардың оқулықтары, ҚР заңдылықтары, периодтық басылымдар.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, әдебиет
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бұл тақырыпта отанымыздың зерттеушілері зерттеді.Олар:
Мельников В.Д., Ли В.Д.[3]
Султанбекова Г. [4]
I ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Мемлекеттік бюджет: экономикалық мәні, рөлі, жүйесі және
құрылысы
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашьшық жүргізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
"мемлекеттік бюджет " ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды.[9.54]
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретіндегі мемлекетгік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіңдегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бүл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жүмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті
көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге
мүмкіндік береді.
Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындай отырып, экономикалық және әлеуметгік дамудың шешуші учаскелеріне
шоғырландырылады.
Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекетгік бюджет
айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды — жалпы мемлекеттік
қажетгіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалык, категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекетгік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және оны
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттаңдыруға пайдаланумен байланысты бөлгіштік
қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық өндіріс
қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера
қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
арасында құнды қайта бөлуге арналған;
қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей байланысты
емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі үзілісте
жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де, өндірістік
емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында — бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалык, (бөлгіштік) процестер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында
өзінің көрінісін табады. Бюджеттік қор — бұл қоғамдық өнім мен үлттық
табыстың құндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы
өндіріс, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару
жөніндегі қажетгіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі
қозғалысының объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың
қалыптасуы мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта болумен байланысты оның
қозғалыс процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылган ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.[10,12]
Мемлекетгік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл
функциялардың іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының
қаралған айрықшалығымен айқындалады. Сонымен бірге мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде
қосалқы функцияларды, атап айтқанда:
• ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу;
• экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру;
• әлеуметгік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
• ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау жөне пайда-
лануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды.
Мемлекетгік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институтгары — салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекетгік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.б.
өзінің шоғырланган көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретіңде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға
жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы
жоспары деп мойыңдау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын,
қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы
өндірістегі айрықша рөлін айқыңдайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орыңдауға жатады.
Мемлекетпк бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі.[11,36] Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау
мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын
бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің
құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекет заңдарының бірі болып табылады
(мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн [1 суретті қараңыз].
Мемлекеттік бюджет — ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық
табыстың 30%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінеді
және қайта бөлінеді. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік
күштерді неғүрлым ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің
талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін
пайдаланылады.[12,26]
Мемлекетгік бюджеттің сапалық сипаттамасы [5, 9б]
1 сурет.
Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Бюджет қаражаттарының әлеуметтік бағыттылығының зор маңызы бар.
Әлеуметтік саясаттағы басымдықтар — халықтың табысы аз жіктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған от бастарын) қолдау, сондай-ақ
денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерінің жүмыс істеп тұруы.
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылуы процесінде ұлттық
шаруашылықтың қаржы-шаруашьшық қызметіне бақылау жасалынады. Нарықтық
қатынастарға көшу жағдайында ресурстарды жұмылдыру және оларды пайдалану
процесіңде бюджеттік бақылаудың маңызы күшейе түсуде.
Мемлекетгік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін басқарудың
барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде
аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік-аумақтық
бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды
және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды
қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттердің
жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру, оларды
теңдестіру процесіңде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара
қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы — бюджет жүйесін
үйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өз-ара қатынастары
мен байланысының ұйымдық нысандары бюджет құқықтарының жиынтығы — бюджет
құрылысын құрайды.
Дүние жүзінің әр түрлі елдеріңде бюджет құрылысы мемлекеттің
құрылысына, аумақтық-әкімшілік бірлігіне, экономиканың даму деңгейіне жөне
нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің жиынтығын білдіреді.
Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың
аумақтық құрылысы мен оның аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің қүрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан — федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық
мемлекет.[13,33]
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға жөне
тиісті құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейлердегі бюджеттерді
қамтиды. Қазақстанда жиынтығыңда мемлекеттік бюджетті құрайтын
республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жүмыс істейді [2
суретті қараңыз].
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге
ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекетік бюджеті, басқа одақтас
республикалардың мемлекетгік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік
бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық
және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетілді. Ол одақтық бюджеттен, 15
одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік өлеуметтік
сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-1990 жж. мемлекеттік
бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50% тиді, оның 35% республикалардың
республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті бюджеттердің қарамағында
болды.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетге шоғырланған.
Республикалық бюджет — бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын қаржыландыру
(профицитгі пайдалану) есебінен қалыптастырылатын және өзіне Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер жүктеген міндеттерді
жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық бюджет бағдарламаларын
қаржыландыруға арналған Қазақстан Республикасының заңымен бекітілген
орталықтандырылған ақша қоры.
Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы.[12,11б ]
2 сурет.
Жергілікті бюджеттер (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджетгері) —
облыстық бюджеттер, қалалардың (аудандық маңызы бар қалалардан басқасы),
аудандардың (қаладағы аудандарды қоспағанда) бюджеттері.
Қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан Республикасының
заңымен, жергілікгі бюджеттер мәслихаттардың
шешімдерімен бекітіледі.
Бюджет жүйесінің жүмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің өзара
байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, бақылау
тертібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы
туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекетгік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтылығы, нақтылығы
және жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі бюджет жүйесін үйымдық-экономикалық орталықтандырудың
дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО-ның бюджет жүйесінде неғұрлым
толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті органдарының дербестік
алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену жөніндегі құқықтардың
берілуімен байланысты бұл қағидат әлсіреді. Бюджеттердің бірлігі ел
аумағында қолданылып жүрген мемлекет кірістерінің жалпы жүйесінің өмір
сүруінде, мемлекет шығыстарының біркелкілігінде көрінеді. Бүл қағидат
бюджеттік жоспарлаудың әдіснамасы мен үйымдастырылуының бірлігіне, оның
әлеуметтік-экономикалық болжаумен өзара байланысына кепілдік береді. Бюджет
бірлігі қағидатының міндеті Парламент тарапының бюджеттік қаражаттардың
қозғалысына
тиімді бақылауды белгілеу болып табылады. Бюджет жүйесінің бірлігі
бірыңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге бағытталған және ең алдымен
Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің жалпы экономикалық және саяси
негізін тірек етеді. Ол ретгеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы барлық
деңгейдегі бюджетгердің өзара іс-қимылына, төменгі деңгейдегі бюджеттердің
теңгерімділігі үшін оларды қаржылық қолдауға, сондай-ақ ішінара қайта
бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай құқықтық негізбен, Қаржы министрлігі
бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір
деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы статистикасы
нысанының бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттарымен, ақша жүйесінің
бірлігімен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса
бірыңғай әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды қағидаты
болып отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттің
дербестігі әр түрлі деңгейдегі бюджетгердің арасындағы кірістерді бөлудің
тұрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет қаражатының жұмсалу бағыттарын
белгілеу құқығы арқылы қамтамасыз етіледі.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды бөлуді
шектейтін айқын құқықтар белгіленген. Сонымен бірге бюджеттердің барлық
түрлерінің шығыстары осы аумақтың (аймақтың) әлеуметтік-экономикалық даму
мәселелерімен және биліктің тиісті органдарының нақты функцияларымен,
құзырымен анықталады.
Бюджеттің толықтылығы (толымдылығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық кірістерін және жасайтын шығыстарын
шоғырландыруды, әрбір бап бойынша мемлекеттің барлық түсімдері мен
шығыстары ескерілетін бюджетті жасауды білдіреді. Қазақстан Республикасының
салық және бюджет заңнамаларында белгіленетін барлық түсімдердің, соиың
ішінде мемлекетгік акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және
республикалық мемлекеттік кәсіпорындардан алынатын түсімдердің толық
тізбесінің және шығыстарының бюджеттерде міңдетті және толық көрсетілуімен
қамтамасыз етіледі. Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару органдарының
барлық кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтік
қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін,
сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағьптарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің даму тенденциясын, жалпы мемлекеттік қажеттілікті
есепке алу қажет. Дүниежүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл
қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп
көрсетуге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп
есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудьң
орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың — зейнетақы, әлеуметгік
сақтандыру, жол, халықтың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу қорларының
қаражаттары енгізілген.
Бюджеттің нақтылығына ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары
туралы Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметгік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көпнұсқалық есеп-қисаптармен негізделуі тиіс,
бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай-ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішінде түзетуді пайдаланады.
Нақтылық қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарын, сметаларды және жалпы
тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Нақтылық қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және
бұзылуын жою үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының
шыншыл көрсетілуін, бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың
атқарылуына сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылық дамудың болжамдары
мен бағдарламаларының керсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік
резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздері мен шығыстар
бағыттарының есеп-қисаптарының негізділігімен анықталады.
Бюджеттердіц жариялығы бекітілген бюджеттер мен алдағы қаржы жылына
арналған бюджет туралы заң мен өткен кезендегі олардың атқарылуы туралы
есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Жариялылық елдегі адам құқығын, демократиялық өзгерістерді сақтаудың
маңызды шарты болып табылады. Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен
салықтар, алымдар арқылы) бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық
жүргізу субъектілерінің және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады.
Президент қол қойған Қазақстан Республикасының бюджеті заң мәртебесін
қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндетті
болады.
1.2 Мемлекеттік бюджеттің атқарылуы
Бюджетке түсімдердің түсуін қамтамасыз ету, бюджеттік бағдарламаларды
іске асыру, сондай-ақ бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитті пайдалану)
жөніндегі іс-шаралар кешенін орындау бюджеттің атқарылуы болып табылады.
Бюджеттің атқарылуы ағымдағы қаржы жылғы 1 қаңтарда басталып, 31
желтоқсанында аяқталады.
Бюджеттік кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, бюджеттің
атқарылуы кассалық негізде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі республикалық бюджеттің атқарылуын
қамтамасыз етеді.
Жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджеттердің атқарылуын
қамтамасыз етеді. Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган
Бюджеттік Кодекске сәйкес жергілікті бюджеттердің атқарылуына қызмет етуді
жүзеге асырады.
Бюджеттің атқарылу прициптері:[9,44]
1. Бюджет қаражатын нысаналы пайдалану приципі – бюджет қаражатын
бюджеттік бағдарламалар өздеріне сәйкес жүзеге асырылатын, бюджеттік
бағдарламалардың паспорттарымен, мемлекеттік мекемелердің азаматтық-
құқықтық мәмілелерімен айқындалған іс-шараларға пайдалану.
2. Уақтылық принципі – бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу және
бюджет қаражатын белгіленген мерзімдерде пайдалану.
3. Бюджеттің бір қалыпты атқарылу приципі – қаржы жылының аяғына
төлемдер көлемінің шамадан тыс жиналуына жол бермеу мақсатында бюджет
қаражатын қаржы жылы ішінде бір қалыпты бөлу.
4. Кассаның бірыңғайлық принципі – түсімдердің барлығын бірыңғай
қазынашылық шотқа есепке алу және көзделген шығыстардың барлығын бірыңғай
қазынашылық шоттан ұлттық валютамен жүзеге асыру. Қазақстан Республикасы
бюжет жүйесінің барлық деңгейдегі бюджеттері кассаның бірыңғайлық приципі
негізінде атқарылады.
Бірыңғай қазынашылық шот – аударым операцияларын және олардың есебін
жүргізуді орталықтандырып жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінде ашылатын шот.
Бірыңғай қазынашылық шот қолма-қол ақшаны бақылау шоттарындағы қаражат
қалдықтарын, мемлекеттік мекемелер шоттарын және басқа да шоттарды қамтиды.
Қолма-қол ақшаны бақылау шоты бюджеттің тиісті деңгейінен түскен
түсімдер мен төленген төлемдер бойынша операцияларды есепке алуға арналған.
Мемлекеттік мекеме шоттары Қазақстан Республикасының заң актілерінде
рұқсат етілген бюджеттік шығыстар мен өзге де қаражатты
есепке алуға арналған.
Шетел валютасымен түсетін түсімдер бойынша операцияларды жүзеге асыру
және олардың есебін жүргізу үшін бюджетті атқару жөніндегі орталық
уәкілетті орган Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінде шетел валютасының
түрлері бойынша банк шотын ашады.
Бюджеттің атқарылу негізі болып табылатын құжаттар:
1) Бюджеттік Кодекс;
2) республикалық бюджет туралы заң және тиісті қаржы жылына арналған
жергілікті бюджеттер туралы мәслихаттардың шешімдері;
3) тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды
немесе жергілікті бюджет туралы мәслихат шешімін іске асыру жөнінде
Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе жергілікті атқарушы органдарының
қаулылары;
4) республикалық немесе жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында
Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе жергілікті атқарушы органның
ағымдағы жылы қабылдайтын шешімдері;
5) бюджеттік бағдарламалардың паспорттары;
6) жылдық қаржыландыру жоспары;
7) түсімдер мен қаржыландырудың жиынтық жоспары;
8) Бюджеттік Кодекске сәйкес бюджеттің атқарылу тәртібін белгілейтін
нормативтік құқықтық актілер бюджеттің атқарылу негізі болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды іске
асыру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы жоспарланған жылдың
алдындағы жылғы 20 желтоқсанға дейін қабылданады.
Тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттың
шешімін іске асыру туралы жергілікті атқарушы органның қаулысы мәслихат
жергілікті бюджетті бекіткеннен кейін екі апталық мерзімде қабылданады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды іске
асыру жөнінде – Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті бюджет
туралы мәслихаттың шешімін іске асыру жөнінде жергілікті атқарушы органның
қаулысы бюджеттік бағдарламалар әкімшілеріне, бюджеттің атқарылуы жөніндегі
уәкілетті органға республикалық немесе жергілікті бюджеттің уақтылы
атқарылуын қамтамасыз ету жөніндегі тапсырмаларды көздейді.
Бюджеттің түсімдер бойынша атқарылуы
Бюджеттің түсімдер бойынша атқарылуы бюджетті атқару жөніндегі
уәкілетті органның заңдарға сәйкес бюджетке түсетін түсімдердің толық және
уақтылы есепке алынуын, оларды тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңда немесе мәслихаттың жергілікті бюджет туралы шешімінде
белгіленгеннен төмен емес мөлшерде қамтамасыз ету жөнінде іс-шаралар
кешенін жүргізу болып табылады.
Бюджеттің түсімдер бойынша атқарылуы мыналарды:
түсімдерді бірыңғай қазынашылық шотқа төлеу және есепке алуды;
осы Кодекске сәйкес түсімдерді бюджеттер деңгейлері арасында бөлуді;
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бюджеттен түсімдер сомасын
қайтаруды не оларды салық берешегін өтеу есебіне есепке алуды қамтиды.
Түсімдерді бірыңғай қазынашылық шотқа төлеу және кассалық есепке алу
Бюджетке түсетін түсімдер ақшалай нысанда жүзеге асырылады және
бірыңғай бюджеттік сыныптамаға сәйкес толық көлемде бірыңғай қазынашылық
шотқа есепке алынады.
Бюджетке шетел валютасымен түсетін түсімдер Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкімен келісім бойынша бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті
орган белгілейтін тәртіппен кассалық есепке алынады.
Бюджеттің шығыстар бойынша атқарылуы
Бюджеттің шығыстар бойынша атқарылуы бюджетті атқару жөніндегі
уәкілетті органның, бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік
бағдарламаларды толық және уақтылы, тиісті қаржы жылына арналған не
бюджетпен түзетілген республикалық бюджет туралы заңда және жергілікті
бюджет туралы мәслихат шешімінде бекітілгеннен аспайтын сома шегінде
орындауға бағытталған іс-шараларды жүзеге асыруы болып табылады.
Мыналар:
• міндеттемелер мен төлемдер бойынша бюджеттік бағдарламаларды
(кіші бағдарламаларды) қаржыландыру жоспарларын жасау және
бекіту;
• түсімдер мен қаржыландырудың жиынтық жоспарын жасау және бекіту;
• мемлекеттік мекемелердің міндеттемелер қабылдауына рұқсаттар
беру;
• мемлекеттік мекемелердің азаматтық-құқықтық мәмілелерін тіркеу;
• төлемдер мен аударымдарды жүзеге асыру;
• бюджет қаражатын игеру бюджет шығыстарының негізгі атқарылу
кезеңдері болып табылады.
Бюджет қаражаты есебінен тауарлар (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер)
сатып алу мемлекеттік сатып алу туралы заңдарға сәйкес жүзеге асырылады.
Республикалық бюджеттің атқарылуы
Республикалық бюджеттің атқарылуын Қазақстан Республикасының Үкіметі
қамтамасыз етеді. Заң актiлерiнде көзделген жағдайларда республикалық
бюджетке тауарлық немесе заттай бөлiктегi түсiмдерге және оларды
республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң
жұмсауына байланысты операциялар республикалық бюджетте ақшалай нысанда
көрсетiледi.
Шикізат секторы ұйымдарынан республикалық бюджетке түскен түсімдердің
олардың бекітілген көлемінен асып түсетін бөлігі мен республикалық
меншіктегі және кен өндіруші әрі өңдеуші салаларға жататын мемлекеттік
мүлікті жекешелендіруден түскен қаражатты Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілейтін тәртіппен бюджетті атқару жөніндегі
уәкілетті орган республикалық бюджеттен Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорына аударады. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударылған сома
республикалық бюджеттiң атқарылуы туралы есепте көрсетiледi.
Республикалық бюджеттің шығыстар бойынша атқарылуы:
Қазақстан Республикасы Үкіметінің ағымдағы қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңды іске асыру және республикалық бюджеттік
бағдарламалардың паспорттарын бекіту туралы актілерді қабылдауы;
бюджеттік бағдарламаларды (кіші бағдарламаларды) қаржыландыру
жоспарларын және республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарын
жасау мен бекіту;
бюджеттiң атқарылуы жөнiндегі уәкiлеттi органның, республикалық
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің рұқсаттар беруі;
мемлекеттік мекемелердің міндеттемелер қабылдауы;
республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарына және бюджеттік
бағдарламаларды (кіші бағдарламаларды) қаржыландыру жоспарларына өзгерістер
енгізу;
бюджет ақшасының есебінен төлемдер жүргізу;
республикалық бюджеттің атқарылуы жөніндегі операциялардың есебі
сатыларынан тұрады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі республикалық бюджет тапшылығын
қаржыландыру көздерін айқындайды және бюджеттің атқарылуы барысында
ағымдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен
бекітілген бағдарламалар бойынша сомалардың шегінде мемлекеттік
мекемелердің құрылым мен функцияларын жетілдіру жөніндегі іс-шараларды
жүзеге асыруға байланысты бағдарламаларды іске асыратын мемлекеттік
органдардың тізбесінде өзгерістер енгізуге құқығы бар.
Жергілікті бюджеттердің атқарылуы
Жергілікті атқарушы органдар тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністер
бюджетінің атқарылуын, бюджеттік қаражаттардың тиімді және нысаналы
жұмсалуын қамтамасыз етеді.
Заң актiлерiнде көзделген жағдайларда жергiлiктi бюджетке тауарлық
немесе заттай бөлiктегi түсiмдерге және оларды жергiлiктi бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң жұмсауына байланысты операциялар
жергiлiктi бюджетте ақшалай нысанда көрсетiледi.
Жергілікті бюджеттің шығыстар бойынша атқарылуы:
• жергілікті атқарушы органның ағымдағы қаржы жылына арналған
жергілікті бюджетті бекіту туралы және жергілікті бюджеттік
бағдарламалардың паспорттарын бекіту туралы мәслихаттың шешімін
іске асыру жөнінде акт қабылдауы;
• бюджеттік бағдарламаларды (кіші бағдарламаларды) қаржыландыру
жоспарларын және жергілікті бюджетті қаржыландырудың жиынтық
жоспарын жасаумен бекіту;
• жергілікті уәкілетті органдардың, жергілікті бюджеттік
бағдарламалар әкімшілерінің рұқсаттар беруі;
• мемлекеттік мекемелердің міндеттемелер қабылдауы;
• жергілікті бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарына және
бюджеттік бағдарламаларды (кіші бағдарламаларды) қаржыландыру
жоспарларына өзгерістер енгізу;
• бюджет ақшасының есебінен төлемдер жүргізу;
• жергілікті бюджеттің атқарылуы бойынша операциялардың есебі
сатыларынан тұрады.
1.3 Мемлекеттік бюджетті бақылау
Қаржылық бақылау деп әдетте тиісті ақша қорлары бойынша қоғамдық жалпы
өнімді құндық бөлу және оларды белгілі бір мақсатгарға жұмсаудың
негізділігін тексеруге бағытталған айрықшалық қызметті айтады.
Қаржылық бақылау қаржыны басқарудың функционалдық элементтерінің бірі,
ол басқарудың басқа элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде
жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретіндегі қаржыға
бақылау функциясыньщ тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Бұл
функция арқылы қаржы бөлудің қалыптасып отырған үйлесімі, қорлардың ара
салмағы, оларды қалыптастырудың көздері, пайдаланылуы туралы ескертіп
отырады. Қаржының бақылау функциясы материалдық игіліктерді өндіру,
айырбастау, бөлу және тұтыну процесіне қоғам, ең алдымен мемлекет тарапынан
ықпал жасауға мүмкіндік береді. Бірақ бүл мүмкіндік тек қоғамдық
қатынастарда ғана адамдардың қатысуымен, мынадай белгілі бір шарттардың
кезінде:
– бақылаудың айрықша органдарын құрғанда;
– оларды білікті мамандармен толықтырғанда;
– бұл органдардың құқықтарын реттемелегенде шындыққа
айналады.
Сөйтіп, бақылау функциясы қаржыны бақылаудың құралы ретінде пайдалану
үшін объективті жағдай жасайды, ал оны саналы түрде қолдану қоғамдық
өндірісте қаржының іс-әрекет ету барысында жүзеге асырылады. Егер қаржы
экономикалық базистік қатынастарды, яғни өндірістік қатынастардың бір
бөлігін білдірсе, қаржыны басқару элементгерінің бірі ретіндегі қаржылық
бақылау қондырмалық категория болып табылады. Практикада қаржының бақылау
функциясы қаржылық бақылау нысанында жүзеге асырылады, бірақ бұл ұғымдарды
бірдей деуге болмайды.
Бақылау функциясы — қаржының ішкі қасиеті, ал қаржылық бақылау қаржыға
тән объективті мазмұн ретіндегі бақылау функциясын практикалық
қолдану больш табылады.
Ғылыми негізделген қаржы саясатьш, тиімді қаржы механизмін
қалыптастыруға жәрдемдесу қаржылық бақылаудың мақсаты болып табылады.
Қаржылық бақылаудьщ көмегімен қаржы жоспарларының орындалуы, қаржы-
шаруашылық қызметінің ұйымдастырылуы тексеріледі. Басқа жағынан, қаржылық
бақылаудың нәтижелігі қаржылық жоспарлауда, оперативті басқаруда
пайдаланылады.
Қаржылық бақылаудың өзгешелігі — оның ақша нысанында жүзеге
асырылатындығыңда. Табыстар мен қорланымдардың қалыптасу процестері, ақша
қорларьш қүру және пайдалану оның тікелей объектісі больш табылады. Аланда,
қаржылық бақылаудың іс-қимылы ақша қатынастарының аса кең аясына таралады,
өйткені қаржы басқа экономикалық категориялармен: еңбекақымен, өнімнің
өзіндік құнымен, табыспен, пайдамен, өндірістік құрал-жабдықтармен
(негізгі, айналым капиталымен), күрделі жұмсалымдармен, инвестициялармен
тығыз байланысты. Ал мекемелер мен ұйымдардың бюджет қаражаттарын дұрыс
пайдалануын бақылау олардың барлық жағын — желі мен контингенттерді
өрістетудің толықтығын, қаражаттарды жұмсаудың белгіленген нормаларын
сақтауды қамтиды.
Қаржылық бақылаудың іс-әрекетінщ сферасы бақылаудың басқа түрлерімен:
әкімшілік, құқықтық, әлеуметтік, техникалык, саяси бақылаумен жиі тура
келуі мүмкін. Шаруашылық ұйымдардың қаржы жағы шаруашылық қызметпен тығыз
байланысты болатындықтан қаржылық бақылауды шаруашылық бақылаудан бөліп алу
қиынға түседі, ал кейде мүмкін болмайды, өйткені қаржы операцияларының
көбінде шаруашылық қызметгің басқа процестері қамтып көрсетіледі.
Бақылауды жүзеге асырудың негізгі қагидаттары мыналар болып табылады:
– бақылаудың реттілігі, жаппайлылығы, әмбебаптылығы;
– бақылаудың превентивтілігі, яғни оның алдын алу сипаты;
– әрекеттілік, нақтылық, жариялылық — бұларға бақылау
жұмысын дұрыс ұйымдастырғанда, негізделген әдістерді
қолданғанда, істі ұқыпты зерделегенде, нақты ұсыныстар
енгізгенде ғана жетуге болады;
– бақылаудың алаламаушылыгы (біреуге тартпаушылық);
– бақылау органдары қызметкерлерінің тәуелсіздігі.
Қаржылық бақылаудық мазмұны ашылатын негізгі міндеттеріне мына
төмендегілер жатады:
1. мемлекет, ұйымдар және халык алдындағы қаржылық
міндеітемелердің орындалуын тексеру;
2. шаруашылық жүргізуші субъекіілердің қарамағындағы ақша
ресурстарын (бюджет және меншікті қаражаттарды, банк
кредиттерін, бюджеттен тыс қаражаттарды) пайдаланудың
дұрыстығын тексеру.
3. қаржы операцияларын. есеп-қисаптарын жасау және шаруашылық
жүргізуші субъектілердің ақша қаражаттарын сақтау ережелерін орындауын
(сақтауын) тексеру;
4. өндірістің ішкі резервтерін — шаруашылық рентабелдігін
арттырудың, еңбек өнімділігін өсірудің, айналым активтерінің
айналымдылығьш тездетудің, материал және ақша қаражаттарын
неғұрлым тиімді әрі үнемді пайдаланудың мүмкіндіктерін ашу;
5. қаржы тәртібін бұзушылықты жою және ескерту. Олар
ашылған жағдайда ұйымдарға, лауазымды адамдарға және
азаматтарға белгіленген тәртіппен ықпал етудің шаралары
қолданылады, мемлекет пен ұйымдарға келтірілген залалдың
орнын толтыру қамтамасыз етіледі.
Қаржы тәртібі — бұл белгіленген ұйғарымдардың және мемлекеттің, оның
шаруашылық жүргізуші субъектілерінің ақша қорларын жасаудың, бөлудің және
пайдаланудың тәртібін айқын сақтау.
Қаржылық бақылаудың міндеттерін, олардың түрлерін, нысандары мен
әдістерін, субъектілері мен объектілерін бақылауды жүзеге асырудың
деңгейіне қарай қарастырған жөн, яғни ол микро- немесе макродеңгейде
жүргізіледі.
Макродеңгейдегі қаржылық бақылау — бұл бүкіл мемлекет ауқымында қаржыны
ұйымдастыру мен оның іс-әрекет етуін бақылау. Оның міндеттері мыналар болып
табылады:
– ақшалай қаражаттардың орталықтандырылаған қорларын
қалыптастырьш, тиімді пайдалану процесін қамтамасыз
ету;
– қаржы қатынастарын іске асырудың қолданылып жүрген
нысандары мен әдістерінің объективті қажеттіліктеріне
нысандар мен әдістердің сай келуін бақылау;
– қаржы ресурстарын неғұрлым тиімді пайдалану, салалар
мен аймақтардың қаржы ресурстарына деген қажеттілігін
оптималды түрде және саралай отырып қанағаттандыру,
азаматтардың әлеуметтік-мәдени сферасының қызметтеріне
деген қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру
мақсатында оларды салалар мен аумақтар бойынша бөлудің
алшақтықтарын анықтап, жою және басқалары.
Бұл деңгейде мемлекеттік қаржылар бақылаудың объектісі болып көрінеді.
Құрама қаржы жоспарлары (сметалары), аумақтық, салалық тұрғыда олардың
атқарылуы туралы есептер бақылаудың предметі болып табылады. Әр түрлі
қаржылық көрсеткіштер және жоспарлардың (сметалардың) және есептердің
бірқатар өндіргіштік көрсеткіштері талданады, жинақтап қорытылады және
осының негізінде қаржы қатынастарының нысандары мен әдістерін жетілдіру
жөнінде ұсыныстар жасалады.
Билікгің заң шығарушы органдары мен басқарудың мемлекетгік органдары
бұл деңгейде бақылау субъектіяері болып келеді.
Микродеңгейдегі қаржылық бақылау — меншіктің барлық нысанындағы
шаруашьшық жүргізуші субъекгілер деңгейіңдегі бақылау.
Микродеңгейдегі қаржылық бақылаудың міндеттері:
– кәсіпорындардың қаржы саласындағы қолданылып жүрген
заңдардың сақталуын қамтамасыз ету;
– шаруашылық жүргізуші субъектілердің бюджет алдындағы
міндеттемелерін орындауының дер кездігі мен
толымдьшығьш қамтамасыз ету;
– қаржы ресурстары өсуінің ішкі өндірістік резервтерін
табу;
– ресурстардың барлық түрлерін ұтымды пайдалануға,
бухгалтерлік есепті дұрыс жүргізуге, есептеме жасауга
және басқаларға жәрдемдесу.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі бұл
деңгейде бақылаудың объектісі, ал қаржы көрсеткіштері (табыс, пайда.
өзіндік құн, аударымдар, салықтар және басқалары) оның предметі болып
табылады. Қаржылық бақылауды көсіпорыңдардың экономикалық қызметі, оньщ
жеке мамандары жүзеге асырады. Бұл мақсатқа тәуелсіз аудиторлық ұйымдар да
тартылады.
Қаржылық бақылау нарықтық қатынастар жағдайында айтарлықтай
өзгерістерге ұшырауда. Жаңа экономикалық өзара қарым-қатынастар қаржы
операцияларын, әр түрлі мәмілелерді үнемі тексеруді, қадағалауды
жақтырмайды. Тегіс қамтитын бақылау қалыпты нарықтық қатынастарға тежеуіш
болып келеді. Бірақ өтпелі кезеңнің қиыншылығы қоғам үшін қолайлы бағытта
қаражаттар ағынының қозғалысын басқаруды және бақылауды ысырап етеді. Бұл
жағдайда қаржы тәртібін, қаржы заңнамасын бұзудың тенденциялары күшейеді,
мемлекеттік меншікті пайдалану жөніндегі киянатшылық жиілейді. Сондықтан
қаржылық бақылау шаруашылық өмірдегі кез келген келеңсіз көріністерге берік
тосқауыл болуы тиіс. Мемлекет қоғамдық мүдделерді, әлеуметтік әділдікті
қорғай отырып, қаржының бақылау функциясының мүмкіндіктерін реттеудің
құралы ретінде пайдалана отырып, ұдайы ендіріс, бөлу процестеріне араласуы,
қаржылық бақылаудың нысандарын, өдістерін және оны ұйымдастыруды жетілдіріп
отыруы тиіс.
Қаржылық бақылаудың сыныптамасы субъектілердегі айырмашылықтарга,
бақылау іс-қимылдарын жургізудің уақытына, бақылауды жургізудің тәсілдеріне
(әдістеріне) негізделген. Осы белгілерге қарай, қаржылық бақылау үш бағыт
бойынша: турлері, нысандары, оны жузеге асырудыц әдістері бойынша
жіктеледі.
Қазақстан Республикасының қазіргі қаржылық бақылау жүйесі оны жүзеге
асыратын субъектілеріне (бақылауды жүзеге асыратын мекемелерге немесе
ұйымдарға) қарай мемлекеттік, қоғамдық және аудиторлық бақылау болып
ажыратылады (3 суретті қараңыз).
Мемлекеттік қаржылық бақылау жалпы мемлекеттік жөне ведомстволық
бақылау арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы мемлекеттік қаржылық бақылау ведомстволық бағыныштылығы мен
меншік нысанына қарамастан бақылаудың кез келген объектісіне қолданылады.
Бақылаудың бұл түрін мемлекетгік билік пен басқару
органдары жүргізеді.
Қаржылық бақылаудың түрлері бойынша сыныпталуы
3 сурет.
Мемлекетгік қаржылар жүйесінде бақылау салықтық, бюджеттік бақылау,
сақтық және банктік қадағалау, кедендік бақылау жөне т.т. болып
ажыратылады.
Салықтық бақылау салық заңнамасының атқарылуы. бюджетке салық және
баска төлемдердің, жинақтаушы зейнетақы корларына міндетті зейнетақы
жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз етеді. Салықтық
бақылаумен меншік нысандарына қарамастан, барлық шаруашылық жүргізуші
субъектілр, сондай ақ табыс табатын азаматтар қамтылған.
Бюджеттік бақылау тексерістік және талдамалық (аналитикалық) қызметтің
мынандай түрлерін қамтиды:
– елдің негізгі қаржы жоспарының — мемлекеттік
бюджеттің кірістері мен шығыстары бойышпа орындалуын
бақылау;
– қаржылық ақпаратгы, соның ішінде салықтық бақылаудың
нәтижесін жинау, бұл ақпаратты талдау және бюджетке
қаржы ресурстарын қосымша тарту жөнінде ұсыныстар
жасау;
– шығындардың белгіленген нормалары мен нормативтерін
бақылау арқылы мемлекеттік бюджет қаражаттарының
тиімді, ұтымды жұмсалуын қамтамасыз ету;
– өндірістік емес, мақсаттсыз шығындарды, иесіздікті,
ысыраптар мен ұрлықтарды жою және одан сақтандыру.
Бюджеттік бақылау бюджеттен қаржыланатын мемлекеттік кәсіпорындарда,
мекемелерде және ұйымдарда, сондай-ақ мемлекеттік емес сектордың жұмыс
жасайтын, қызмет көрсететін, шаралар жүргізетін кәсіпорындарында жүзеге
асырылады.
Банктік қадағалау кредит ресурстарын қалыптастыру және олардың
қозғалысы барысында, күрделі құрылыс процесінде, кәсіпорындардың кассалық
тәртіпті сақтауын тексеру кезінде, нақты ақшасыз есеп айырысқанда және
басқа жағдайларда жүргізіледі. Банктік қадағалаумен (бақылаумен) кредит-
есеп-қисап қатынастарына қатысты барлық шаруашылық субъектілер қамтылған.
Сақтандыру сферасындагы қаржылық бақылау (қадағалау) сақтық қорлар
қаражатгарының дер кезінде, толық қалыптасуьш, мақсатты жұмсалуын, сақтық
операцияларының дұрыс жүргізілуін, сақтандыру туралы заңнаманың талаптарын
сақтық қатынастарға қатынасушылардың барлығының орындалуын жүзеге асырады.
Кеден органдары тауарлар мен көлік қүралдарын, оларды есепке алуды
кедендік ресімдеу кезінде де, сондай-ақ кедендік тексерме-де де қүжаттар
мен мәліметтерді тексеру нысанында кедендік бақылауды жүргізеді; олардың
тауарлар мен көлік құралдарын кеден шекарасы арқылы орналастыратын
субъектілердің қаржы және сыртқы экономикалық қызметін тексеруді белгілеуге
немесе жүргізуге құқы бар.
Барлық өкілетті органдар қаржылық бақылауды тиісті бюджеттің жобасын
және оның атқарылуы туралы есепті жыл сайын сессияларда қараған кезде
жүзеге асырады. Өкілетті органдардың жоспар-бюджет және салалық тұрақты
комиссиялары маңызды бақылау функцияларын орындайды, олар алдын ала,
сессияға дейін бюджеттің жобасы мен оның атқарылуы туралы есепті қарайды.
Үкімет, жергілікті әкімшіліктің аппараты оларға қарасты органдардың
бақылаушылық, соның ішінде қаржы-кредиттік қызметті ғана бағалап қоймайды,
сонымен бірге өздері де тікелей қаржылық бақылауды жүзеге асырады.
Республика үкіметі мемлекеттік бюджеттің жасалуы мен атқарылуын бақылап
отырады, мемлекепің қаржылық саясатын жүзеге асырады. Өздерінің
өкілетгікгеріне қарай бақылау функцияларын жергілікті жердегі атқарушы
органдар орындайды.
Ведомстволық қаржылық бақылау жеке министрліктің, ведомствоның
өкілдіктері шегінде олардың жүйесіне кіретін шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметіне жүргізіледі. Оның негізгі
міндеттеріне мыналар жатады:
– жоспарлы тапсырмалардың орындалуын;
– материал және қаржы ресурстарын үнемді пайдалануын;
– меншіктің сақталымдығын;
– бухгалтерлік есептің дұрыс қойылулығын;
– бақылау-тексеріс жұмысының мән-жайын бақылау;
– қырсыздық, ысырапқорлық және нысапсыздық фактілерін
бұлтартпау,
Ведомстволық бақылау шеңберінде ішкішаруашылық бақылау, яғни нақтылы
шаруашылық жүргізуші субъектілерде (фирмаларда, компанияларда, ұйымдар мен
мекемелерде) жүзеге асырылатын бақылау жүргізіледі. Бақылау функциялары бүл
жағдайда қаржы-шаруашылық қызметінің қажетті шарты ретіндегі оның күн
сайынғы процесімен байланысты. Бақылаудың бұл түрі өндірістің бастапқы
буындарының өндірістік капиталды, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға
жауаптылығын арттыруға жәрдемдеседі, ысыраптарды, қаржы тәртібінің әр түрлі
бұзылуларын азайтуға бағытталған.
Ішкішаруашылық бақшаудың мақсаты есеп саясатын да қоса алғанда,
субъектінің экономикалық саясатының сақталуына сарапшылық баға беру, оның
барлық құрылымдары жүзеге асырып келген ішкі бақылаудың жұмысына бага беру
болып табылады. Таза бақылау сипатындағы міндеттерден өзге ішкішаруашылық
бақылау қаржы стратегиясын талдап жасау, экономикалық диагностика,
маркетингтік зерттеулер, басқарушылық кеңестер міндеттерін және басқаларын
шешеді.
Нарықтық қатынастар жағдайында ішкішаруашылық бақылау оның бұрынғы
ұғынысындағы өзінің мағынасын жоғалтып барады: оның орнын мемлекеттік
кәсіпорындарда шаруашылық есеп ынталандырмалары және меншіктің басқа
нысандарының кәсіпорындарында коммерциялық ынталандырмалар басуы тиіс.
Шаруашылық есеп, коммерциялық есеп әр түрлі бұзулардан сақтануға көбірек
кепілдік береді, өйткені жетістіктердегі қызметкердің, кәсіпкердің жеке
ынталылығы өзін-өзі бақылаудың қажеттігін керек қылмайды.
Жүргізу нысандары мен уақытына қарай қаржылық бақылау: алдын ала
бақылау, ағымдағы және кейінгі бақылау болып белінеді.
Бақылаудьщ мұндай нысандары бақылаушы органдардың көбісінің қызметіне
тән.
Қаржылық алдын ала бақылау ақшалай қорларды жасау, бөлу және пайдалану
жөніндегі операциялар істелінгенге дейін жүргізіледі, сондықтан оның қаржы
тәртібін бұзуды алдын-ала ескертуде зор маңызы бар. Бұл жағдайда бекітуге
және орындауға жататын қаржы қызметін жүзеге асырудың негізі болып
табылатын құжаттар — бюджеттердің, қаржы жоспарлары мен сметалардың
жобалары, кредит және касса өтінімдері және т.т. тексеріледі.
Ағымдагы қаржылық бақылау қаржы жоспарларының атқарылу процесінде,
шаруашылық-қаржы операцияларын жүзеге асыру барысында тауар-материал
құндылықтары мен ақша қаражаттарын жұмсаудың нормалары мен нормативтерінің
сақталуын қадағалайды, қаражаттарды жіберу шығындарының орындалуына, бұрын
берілген ресурстардың пайдаланылуына сай келуін тексереді. Сөйтіп, бұл
бақылау шаруашылық-қаржы операцияларының жасалу процесіңде жүзеге
асырылады.
Келесі қаржылық бақылау — қаржы операцияларын жасағаннан кейін
(бюджеттің кіріс және шығыс бөліктерінің орындалуынан кейін, шаруашылық
органдардың ақша қаражаттарын пайдаланғаннан кейін және т.б.) жүргізілетін
бақылау және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz