ЕЖЕЛГІ ДӘУІР ӘДЕБИЕТІ - Күлтегін жырлары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

ЕЖЕЛГІ ДӘУІР ӘДЕБИЕТІ
Күлтегін жырлары

Қазақ әдебиеті тарихы қазақ халқының ерте замандардан бастап бүгінге
дейін жасаған көркем әдебиет туындыларын толық қамтыды. Ежелгі дәуірдегі
әдебиетіміз туралы айтқаңда, ең алдымен, екі мәселені айқын түсінуіміз
керек. Біріншісі – біздің ежелгі дәуір әдебиетіміздің туындылары тек қазақ
халқының ғана еншісі емес, олардың басқа түркі тектес халықтардың да
әдебиетіне ортақ екендігі. Екіншісі – қазақ тілінде емес, ежелгі түркі
тілінде жазылғандығы. Енді осы жайттарға түсінік бере кетейік.
Қазақ халқының құрылуына негіз болған ру-тайпалар ол замандарда қазіргі
Қазақстанды, Орта Азияны, Оңтүстік–шығыс Сібірді, Орталық Азияны, Еділ
бойын, Каспий жағалауларын мекен еткен. Олар өзбек, қырғыз, әзірбайжан,
түрікмен, ұйғыр, қарақалпақ, хакас, башқұрт, татар халықтарының төл
құрамына енген ру-тайпалармен аралас өмір кешкен. Сөйтіп, экономикалық,
әлеуметтік, мәдени өмірі бір-бірімен өзара тығыз байланысты болған түркі
тілдес халықтардың әдебиеті де ортақ болды. Кумандар, Дешті Қыпшақтар, тағы
басқадай атанған жартылай көшпелі, жартылай отырықшы түркі тілдес
халықтардың ерлігі, тұрмыс-тіршілігі, арман-қиялы поэзия тілімен жырланып,
ерлік эпостар, ертегілер, аңыздарда баян етілген. Құлпытас, күмбез
түріндегі ескерткіштерге өздерінің елеулі-елеулі тарихи адамдары туралы
жоқтау, мадақтауларын жыр түрінде ойып жазып қалдырып отырған. Бұл түркі
ұлыстарының жазу мәдениеті ертеден пайда болғанын көрсетеді. Ол жазулар
дами келе Күлтегін, Тоңұқық*, Қорқыт ата, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари,
Ахмет Йасауи, Бақырғани, Хорезми, т.б. орта ғасырлық ғұламалар
шығармаларының сақталуына негіз болды.
Ру-тайпалық дәуірде өмірге келген шығармалардың тілі қазаққа түсініксіз
болса, олар қазақ әдебиетінің мұрасы бола ала ма деген сұрақ туындайды.
Кейбір ғалымдардың теріс пікірде екенін де ескеру керек. Алайда, ғылыми
тұрғыдан қарағанда, олардың теріс жауаптары негізсіз. Өйткені, "қай
халықтың болсын ерте замандардағы алғашқы әдебиеті, жазба әдебиет
нұсқалары, сол халықтың бүгінгі тілінде болуы шарт емес. Кейбір халықтардың
ондай әдебиетінің басқа тілде, сол халыққа осы күнде түсініксіз тілде
болуы, бірақ сол халық жерінде, сол халық өкілдері тарапынан жасалған, сол
халықтың бір кездегі өмірін көрсететін әдебиет нұсқалары болуы ықтимал", –
деп көрсетеді ғалым Б.Кенжебаев. Сондықтан да қазақ әдебиетінің ежелгі
дәуіріне қатысты әдеби ескерткіштер көне түркі, шағатай (шағатай, тілі –
араб және парсы сөздері араласқан түркі ру-тайпаларының кітаби тілі, ол сол
кездегі барлық түркі тектес халықтарға түсінікті тіл болған), ұйғыр, араб,
парсы тілдерінде жазылғанмен, біз оларды төл әдебиетіміздің тарихының басы
деп танимыз.
"Ежелгі әдебиет" (VII-XIV ғғ.) деп аталатын жеті ғасырды қамтыған
әдебиетіміздің, ұзақ тарихына қатысты ескерткіштер, шығармалар аз емес.
Олардың алғашқылары деп түркі ру-тайпаларына ортақ Орхон ескерткіштерін
(VII ғ.), "Қорқыт" (VIII ғ.) және "Оғыз-наманы" (IX ғ.) атаймыз.
Ежелгі дәуір әдебиетін Мұхаммед Хорезми, Әбу Насыр әл-Фараби, Әбу
Райхан әл-Бируни, Махмұд Қашқари, Қожа Ахмет Йасауи, Сүлеймен Бақырғани,
Жүсіп Баласағұни тәрізді түркі халықтарының біразына ортақ ойшылдары,
ғалымдары, ақындары жалғастырады (X-XII ғғ.) – Аталған ғұламалар түркі
халықтарынан шыға тұра кезінде араб әдебиетін, араб ғылымын, сонымен бірге
дүние жүзі ғылымын дамытуға үлкен үлес қосқан.
Ежелгі дәуір әдебиетінің негізіне қыпшақ тілінде дамыған кезеңінде
(ХIII-ХVI ғғ.) "Кодекс куманикус", "Махаббатнама", "Жүсіп-Зылиха",
"Гүлстан", "Домбауыл", т.б. қиссалар, дастандар, шежірелер, тарихи мұралар
енеді.
Міне, ежелгі дәуір әдебиетінің белгілі мұралары, үлгілері осындай. Олар
өзінен кейінгі әдебиеттің дамуына, шыңдалуына негіз, түп төркін болған.
Күлтегін жырлары. Орта Азияның түркі тайпалары руна жазбаларды
қолданған, ал араб алфавитіне кейінірек, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.