Әбу Насыр Әл - Фараби (870 - 950)

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Әбу Насыр Әл-Фараби

(870-950)

Қасиетті қазақ даласы талай ұлы ғұламаларды дүниеге алып келді. Қазақ
топырағынын көкіреп ояу, көзі ашық, ойшыл азаматтарм бүкіл шығыс араб-парсы
мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде жаза біліп, кейінгі
ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде аты әлемге жайылғандары
да аз емес. Солардың бірі – күллі әлемге танымал ұлы жерлесіміз - Әбу Насыр
әл-Фараби.
Әл-Фараби түрік тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны бізге мәлім,
бұған дәлел оның толық аты жөнінде "Тархан" деген атаудың болуы. Әл-Фараби
870 жылы Сыр бойындағы Арыс өзені Сырға барып құятын өңірдегі, Фараб
қаласында дүниеге келді. Фарабидің то-лық аты-жөні Әбу-Насыр Мұхаммед Иби
Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн Тархан Әл-Фараби, яғни әкесі Ұзлағ, арғы атасы
Тархан. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба-Фараб деп
атап кеткен, осыдан барып ол Әбунасыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбунасыр
атанған. Бұл қаланың орны қазіргі Шәуілдір ауданы, Шымкент облысының
территориясында. Сол түста өмір сүргендердің қалдырған нұсқаларына
карағанда, Отырар қаласы IX ғасырда тарихи қатынастар мен сауда жолдарының
торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған. Замандастары жазған шежірелер
бойынша алғанда, оның арғы аталарының есімдері таза Түркі тілінде
келтіріледі.
Әл Фараби, Әбу-Насыр (Әбу-Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн
Ұзлақ әл-Фараби ат-Түрки) (870-950) - Аристотельден кейін дүниежүзі білімі
мен мәдениетінің екінші ұстазы атанған данышпан, энциклопедист ғалым.
Энциклопедист, ғалым, ойшыл, философ, математик, астролог, музыка теоретигі
– ғалымның жан-жақты тұлғасын көрсетеді. Деректерде сауатын Түрікше ашқаны,
өзін ақын және күйші, әнші ретінде танытқаны айтылады. Оның өлеңдерінан
үзінділер де сақталған. Фарабидің күйшілік өнері туралы әңгімелер көптеп
кездеседі.
Туған жері Сырдария бойындағы ерте заманда түркі халықтарының орталығы
болған Отырар қаласы. Отырарды арабтар Фараб деп атаған. Қай жерден
шыққанын білдіру үшін аты жөніне өзінің туған мекенінің атауын тіркейтін
сол заманның дәстүрімен ұлы ұстаз Фараби аталған. Махмұд Қашқари Диуани
лұғат ат түрк атты еңбегінде Фараб қаласының түрікше аты Қарышоқы деп
көрсетеді.
Әл Фараби заманында бүкіл ОртаАзия мен Түркістан Араб халифатының
ықпалында болған. Соған байланысты қала халқы сауда саттық мәселесінде
ислам қалыптасып, дамуына зор үлес қосқан араб, парсы, түркі тілдерін қатар
қолданған. Соның ішінде рухани, ғылыми тіл араб тіл болған. Сондықтан осы
қалада сауат ашып, осы қалада білімге, ғылымға деген құмарлығы оянған Әл
Фарабидің осы үш тілді жетік білуі заңдылық еді. Ол кейін білім ғылым
іздеп, көп жерді аралайды. Ақыры сол кезде әлемнің ғылым дүниесінің
орталығы болған Бағдадқа келіп, сонда тұрақтап қалады. Сол кездің әйгілі
ғалымдарымен кездесіп, олармен сырлас болады.
Одан кейін ғылыми жолға түсіп, Грек, латын, санскрит және басқа
тілдердіүйренеді. Ол өз заманындағы дамыған ғылым салаларының бәріне,
өнеріне өзіндік үлес қосып, елеулі із қалдырады. Одан қалған ғылыми
еңбектердің өзінің саны жүзден астам. Сол еңбектерді ғылым салаларына қарай
бөлетін болсақ, олар мынандай: астрономия, астрология, математика, логика,
музыка, медицина, табиғат ғылымдары, социология, лингвистика, поэзия
риторика, философия болып келеді.
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бері қарай Қазақстан ғалымдары да ұлы
ұстаздың бай мұрасын жинап, зерттеп тануға өз үлестерін қоса бастады. Қазір
Қазақстан Ғылым академиясының кітапханасында Әл Фарабидің елу шақты еңбегі
бар. Олардың ішінде басқа тілге аударылмаған, ғалымдар арасында осы күнге
дейін белгісіз болып келген: Алмагеске түсініктеме, Геометриялық
сызықтар жасаудың әдістері, Астрология, Китаб әл мусики әл кабир
секілді әрқайсысы бір бір ғылымның шыңын көрсететін аса ірі туындылары бар.
Мұның сыртында соңғы жылдары Қазақстанның Иранда алғашқы Төтенше және
Өкілетті елшісі болған ғалым Мырзатай Жолдасбеков тауып әкеліп, Алматыдағы
Әл Фараби атындағы ұлттық университеттің кітапханасына тапсырған Әл
Фарабидің қолжазбалары - өз алдына бір пара қазына. Олардың көшірмесі (он
үш қолжазба) бүгінде Еуразия ұлттық университетінің Отырар кітапханасында
сақтаулы.
Өмірінің соңына қарай Әл Фараби Мысыр, Шам, Халеб қалаларында болып,
ақырында Шам шахарында келіп, сонда тұрақтайды. Осында қайтыс болады. Оның
денесі Шам шахарының Кіші қақпа (Баб ас Сағир) жағындағы зиратқа қойылады.
Әл Фарабидің ісін жалғастырған, ғылымға берілген шәкірттері көп
болған. Олардың ішінен, ең алдымен, Орта Азияның ұлы ғалымы Әбу Әли ибн
Синаның (Авиценна) есімін атауға болады. Кейінгі кездегі шығыс ғалымдары
оларды бөліп жармай Қос Фараби деп те атайды. Сондай ақ еңбектері ұлы
ұстаз еңбектерімен сабақтасып жатқан ұлы ғалымдар Беруни, Бозжани, Омар
Һайямдар да өздерін Әл Фарабидің шәкірттеріміз деп есептеген. Бұл Ұлы
Ғұламаның өзінен кейінгі талай Ұлыларға да үлгі болғанын көрсетеді.
А. Н. Бернштам, шекарадағы аса манызды мекен және керуен жолдарының
торабы болған Отырарға орта ғасыр авторларының көп назар аударғанын атап
көрсетеді. Географиялық көрінісі түрліше бұл өнір суармалы егіншілікпен
айналысуға да қолайлы болған.
А. Н. Берштамның айтуынша, Отырар қаласы орналасқан аса құнарлы
алқапта қазақ халқының арғы ата-бабалары, қырдағы көшпенділер мен қала
тұрғындары жиі карым-катынас, тығыз байланыс жасап отырған деп пікір қорыту
әбден орынды.
Кеңінен мәлім екі дерек бар: 1218 жылы монғолдар шапқынышылы кезінде
қала қиратылды, бұл "Отырар ойраны" деп аталды, қала қайтадан тез қалпына
келеді. Онаң соңғы әйгілі мәлімет 1405 жылғы ақпанда мұнда Әмір Темір
қайтыс болды. Отырар жайында біздің қолымызда Ибн Хаукальдың, Абул Фиданың,
қытай деректемелерінің мәліметтері бар. Отырар жөнінде Птоломейде де
айтылған. Отырардағы кітапхана, ел ауыздағы аңызға қарағанда, кітабының -
саны жағынан атақты Александрия кітапханасынан кейінгі екінші орында
болған. Қаланың ең ақырғы күйреуі 18 ғасырдағы Жоңғар шапқыншылығына
байланысты.
Бірақ Отырар Қазақстан территориясындағы бірден бір мәдени орталық
емес-ті. Зерттеушілердің кажырлы еңбегі арқасында республиканың
археологиялық картасында басқа да мәдени орталықтар (Тараз, Сығанак,
Түркістан, Мерке, Исфиджаб және басқа қалалар) болғаны көрсетілген.
Сондықтан, біз осы территорияны мекендеген тайпалардың сонау арғы заманда
қалыптасқан өскелең өнері, қол өнері, ғылымы, түркі тілдес жазуы болған деп
қазір батыл айта аламыз.
Осы жазба әдебиеттің пайда болған кезін, ол біздік заманымыздан 300-
400 жыл немесе одак да көп бұрын қалыптасты ма деген мәселені келешекте
тарихшылар мен тіл мамандарының анықтауына тура келеді. Міне, сондықтан да,
қазақ топырагынан шыққан ғалымдар Әбу-Насыр әл-Фараби, Исхақ әл-Отрари,
Исмаил әл-Шаухари, Жемал әл-Түркістани, әл-Сығнақи, әл-Қыпшақи, Қадырғали
Жалаири және басқалар жазған еңбектердің белгілі бір мәдени негізде дүниеге
келуі әбден табиғи нәрсе. Осынау санлақтардың ішінде жалпы әлемге әйгілі
алып тұлға ретінде көзге көрінетін әл-Фарабидің орны ерекше.
Ал енді әл-Фарабидің антика дәстүрімен байланыстылығынан, осының
арқасында оның Аристотельден кейінгі "Екінші Ұстаз" атанып, даңққа
бөленгенін айтатын болсақ, әл-Фараби жастайынан ақ ұлы Аристотельдің,
Платонның, ерте дүниедегі Грецияның басқа да философтарының шығармаларымен
түп нұсқасынан танысқаны жөнінде бізде деректер бар.
Білімге, ізденуге деген құштарлықтың жетелеуімен ол, жас шағында,
дүниедегі құбылыс біткеннің бәрі кісіге әрі ғажап, әрі таңсық көрінетін
кезде саяхат жасап, сол замандағы мәдени әлемнін көптеген орталықтары:
Хорасанда, Бағдадта, Дамйскіде (Шам), Алеппада, Каирда (Мысыр) болған. Өз
өмірінің көп жылдарын ол, араб халифатының саяси және мәдени орталығы
болған, Бағдадта өткізді. Мұнда ол өз білімін әбден тиянақты меңгеріп,
толықтырады, көрнекті ғалымдармен байланыс жасайды, сөйтіп өзінің
білімдарлығы, ақылының алғырлығы және асқан байсалдылығы арқасында көп
ұзамай олардың арасында үлкен аброй-беделге ие болды. Бірақ өресі тайыз
кертартпа хадисшілер оны жек керіп, күндей бастаған, әсіресе, олар әл-
Фарабидің бүкіл ойының негізгі мәніне қарсы шыққан, өйткені, оның дүниеге
көзқарасы шынайы болмысты танып білуге, адам бақытын о дүниеден іздеп
табуға мезгейтін еді. Ақыр сонында әл-Фараби лажсыздан Бағдадтан кетеді.
Өзінің "Фусул ал-мадани" ("Мемлекет қайраткерінің нақыл сөздері") деген
соңғы шығармасында ол: "Адам ғылымға түрліше тосқауыл жасайтын мемлекеттен
кетіп, ғылыми өркен жайған елде тұруға тиіс",— дейді. Әл-Фараби
александриялық (мысырлық) ғалымдар, яғни бір кезде Александриядан
ығыстырылған несторианшыл христиандар тұратын Хоранға келіп қоныс тебеді.
Өмірінің соңғы жылдарын Алеппо мен Дамаскіде өткізеді, мұнда ол солтүстік
Сирияның жетекшісі саяси қайраткері Сейд ад-Дуаль Хамданиге аса кадірлі
болды. Әл-Фараби 950 жылы 80 жасында кайтыс болды. Бейіті қазір Сирия
жеріндегі Баб әс-Сағир зиратында жатыр.
Біздің заманға әл-Фарабидің тек негізгі шығармалары ғана келіп жетті.
Ол шығармалардың ежелден бері-ақ жұртшылыққа танымал болып, философиялық
және ғылыми ойдың одан кейінгі дамуына тигізген әсері толассыз.
"Мүсылман Ренессансы" деген атауға ие болған сол заманға тән белгілері
оның шығармаларымен белгілі бір дәрежеде өз орнын алады. Әл-Фарабидің
шығармаларында көне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.