Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні және оның ұйымдастырушылық негіздері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ

І. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ ЖОСПАРЛАУ МЕН БОЛЖАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
. 1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні және оның
ұйымдастырушылық негіздері
1.2 Мемлекеттік бюджетті жоспарлау мен жобалаудың теориялық және
методологиялық аспектілері

ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БЮЖДЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ
2.1 Республикалық және жергілікті бюджеттердің қазіргі кезеңдегі
орындалу барысын талдау
2.2 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік үрдістің қазіргі жағдайы

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ
Үкіметтің таңдап алған эконмикалық саясаты негізінде жасалынатын әрбір
дамып жатқан қоғамның экономикалық құрылымның құрылуына және дамуында
алдыңғы, аңықтаушы рөлді мемлекеттік реттеу алады. Соның ішінде мемлекетке
өзінің экономиалық және әлеуметтік реттеуін жүзеге асыруға мүмкіндік
беретін аса маңызды механизмдердің бірі – қоғамның қаржы жүйесі. Осы қаржы
жүйесінің ең маңызды саласы – мемлекеттік бюджет. Осы қаржы жүйесі арқылы
мемлекет мемлекет органдарына жүктелген қызметтерін орындауға мүмкіндік
беріп, орталықтанған және орталықтанбаған қаржы қорларының құрылуына ықпал
етеді.
Бюджеттің ролі, мәні және процедуралық аспектілері экономикада
нарықтық қатынастардың белсеңді өзгеруі жағдайында түбегейлі өзгереді.
Бюджет мемлекеттің саясатын жүзеге асыру бойынша негізгі құрал болып
табылады. Сапалы мемлекеттік қызмет көрсету, ұлттық қауіпсіздік және
қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, денсаулық сақтау және білім сферасын
дамыту, әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыздандыруды көрсету, және
де экономиканың нақты секторының дамуын қолдау сұрақтарын шешу бюджетке
негізделеді. Нарықтық экономикасы бар мемлекеттің институционалды негізінің
элементі болып бюджет табылады. Бюджеттің бағытын анықтаған кезде бюджеттік
саясаттың барлық аспектілерімен тығыз байланыстағы мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігінің мүдделерін ескеру керек.
Бюджет – қайта өндіру процесінің жүзеге асырылуының аса маңызды
құралы. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаның орындалуына, қоршаған
аймақты қорғауды қамтамасыз етілуіне, ғылыми – техникалық процесті
жетілдіруге, қорғаныс саласының дамуына және басқа да мемлекеттік
қызметтерді орындауға шарттар жасалынады. Сондықтан шаруашылық механизмінің
бюджеттік қатынастарды дамытпай, ғылыми жетілген бюджетті саясат
орындалмай, бюджеттік процесті басқаруының эффективті жүйесі болмай дұрыс
жұмыс істеуі болмайды.
Сол сияқты, біздің еліздегі эконмикалық реформалауы қоғамдық қаржы
жүйесінің қайта құрылуы қай бағыттарда болтынына, мемлекеттің бюджеттік
саясаты заман талаптарына сәйкестігіне тәуелді.
Қаржылық баланс жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орынды алуда. Ол
жыл сайын заң түрінде нақтыланып отырады және мемлекеттің ақша қаражатының
орталықтандырылған қорын дұрыс қолдану және құру бойынша экономикалық
қатынастардың жүйесі болып табылады.
Жоспарлау өз кезегінде мақсаттардың, приоритеттердің жолдарын және
оларға жету құралдарын анықтаудың ғылыми негізделген процессі. Тәжірибеде
ол жоспар құру арқылы жүзеге асады. Оның негізгі ерекшелігі көрсеткіштердің
нақтылығы, олардың сандық және уақыт бойынша анықталғандығы болып
табылады.
Осы жұмыстың негізгі мақсаты қоғамдық қаржы жүйесінің маңызды элементі
болып табылатын мемлекеттік бюджеттің, оның құрылуының, орындалуы мен
ұйымдастырылуының, бюджеттік жүйе мен бюджеттік процестің негізгі шарттарын
талдау болып таблады.
Бұл жұмыста экономикалық қауіпсіздік мүддесінің Қазақстандағы бюджетті
жоспарлау процедурасымен сәйкестігіне талдау жасалды. Нарықтық моделі бар
экономикасы дамыған елдерде болжамдау мен жоспарлау экономиканы мемлекеттік
реттеудің маңызды құралы болып табылады. Бұл құралды мақсатты түрде
қолданып, бұл елдер техникалық прогресте, халықтың өмірлік деңгейін
жоғарлатуда және басқа да әлеуметтік-экономикалық облыстарда көптеген
жетістіктерге жеткені белгілі. Соған байланысты шет мемлекеттердің
тәжірибесі де сараланды.

І. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІ ЖОСПАРЛАУ МЕН БОЛЖАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні және оның ұйымдастырушылық
негіздері

Бюджет – мемлекеттің заңмен немесе жергілікті өкілді органдардың
шешімдерімен бекітілетін, мемлекет өз міндеттерін қамтамасыз етуіне
арналған және салықтар, алымдар, басқа да міндетті төлемдер, капиталмен
жүргізілетін операциялардан алынатын кірістер, салыққа жатпайтын және заң
актілерінде көзделген өзге де түсімдер есебінен құрылатын
орталықтандырылған ақша қоры.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде өіне
тән объективті сипаты бар. Оның дербес бөлу сала ретінде бар болуы дамуы
орталықтандырылған сәйкес ресурстарға мұқтаж болатын қоғамдық өндіріспен
алдынала объективті анықталған 1.
Ақша құралдарының орталықтануы барлық халық шаруашылығы масштабындағы
қорлардың іркіліссіз айналымын ұйымдастыру және экономиканың барлық
салаларының дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етуі үшін қажет.
Айрықша бюджеттік саланың құндылық бөлінуінің бар болуы тағы табиғат
пен мемлекет функцияларымен шарттасылған. Соңғысы тез қарқынмен дамып
жатқан салаларды қаржыландыру үшін, қоғамдық масштабта әлеуметтік-мәдени
шараларды өткізу үшін, қорғаныс саласындағы мәселелерді шешу үшін,
мемлекеттік басқарудағы жалпы шығындарды өтеу үшін орталықтандырылған
қаражаттарды қажет етеді. Сол сияқты мемлекеттік бюджеттің бар болуы -
адамдардың субъективті қалау емес, ол кеңейтілген қайта өндірудің
қажеттіліктерімен, табиғат және мемлекет функцияларымен анықталған
объективті қажеттілік.
Мемлекеттік бюджетте мемлекетпен жүзеге асырылатын қаржылық
орталықтандыру қағидасы нақты қолданған. Орталықтандырылған қаржылық
ресурстар мемлекеттің өндірілетің жоспарланған қарқынын және
үйлесімділігін, салалық және территориялық құрылымын дамытуға, бірінші
кезекте экономика салаларының прогрессивті дамуына қажетті мөлшердегі
қаржыларды қалыптастыру, ірі әлеуметтік жаңғыртуларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді. Қаржылардың орталықтанылуы арқасында мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатының табысты жүзеге асуына жағдайлар
дайындап, қаржылар экономикалық және әлеуметтік дамудың шешімді
телімдерінде шоғырланады.
Қаржылық қайта бөлудің ерекше бөлімі ретінде мемлекеттік бюджет
өзіндік қоғамдық арнаулы қызметін атқарады – жалпы мемлекеттік қаржыларды
қанағаттандырады2.
Бюджет қатынастары арқасында ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету
және қоғамдық өндірістің салалық және территориялық құрылымдардағы
жоспарланған жылжытуларға жетумен байланысты өндірісті дамыту шығындары
өтелінеді; жалпы мемлекеттік масштабтағы резервтік қорлар құрылды;
өндіріске қатысты емес, жалпы басқару шығындары өтелінді; ұжымдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру және еңбекке жарамсыздарды асырауға арналған
қорларды құруға кеткен шығындар, мемлекет шекарасын қорғауға кеткен
шығындар, Қорғаныс күштерін асырауға, интеграцияның және басқа да дамуларға
кеткен шығындар іске асырылады.
Біз көріп отырғанымыздай, мемлекеттік бюджет қаржылық қатынастардың
аңықталған жиынтығы ретінде жалпы қаржы категорияларына тән сипаттарға ие
болады: бюджеттік қатынастардың бөлу сипаты; әрқашанда ақша түрінде іске
асырылады; қалыптастыру және арнаулы ақшалай қорлармен еріп жүреді. Сонымен
қатар, мемлекеттік бюджет құндық бөлудің өзіндік саласы ретінде келесімен
сипатталады:
Мемлекет қолындағы кері өнім құны бөлшегінің және жалпымемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты бөлу
қатынастарының экономикалық түрі болып табылады;
Құндылық тұтынуға кіретін өндірістік емес саланың қаржыларын және құру
мен құнның өндірістік тұтынуымен байланысты қоғамдық қызмет салаларымен,
экономика секторларымен, ел территорияларымен, халық шаруашылығы салалары
арасындағы құндылықтарды қайта бөлуге бағытталған;
Қоғамдық өнімнің тауарлы түріндегі қозғалысымен тікелей байланысты
емес және одан белгілі айырудағы бөлудің құндылық сатысын білдіреді. Сол
уақытта материалды өндірісте және өндірістік емес саладағы қаржылық
қатынастар тауар-ақша қатынастарымен тығыз байланыста болады;
Қоғамдық өнім құнының бюджеттік бөлу түрлері және пропорциялары қоғам
дамуының әрбір кезеңінің алдында мақсаттармен жалпы кеңейтілген қайта
өндірудің қажеттіліктермен анықталады;
Бюджеттік бөлу саласы қаржы-несие жүйесінің басқа салаларымен
салыстырғанда алдыңғы қатарда жүріп, орталық орынды алады.
Қаржылық баланс жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орынды алуда.Ол
жыл сайын заң түрінде нақтыланып отырады және мемлекеттің ақша қаражатының
орталықтандырылған қорын дұрыс қолдану және құру бойынша экономикалық
қатынастардың жүйесі болып табылады. Мемлекеттік бюджет орталықтандырылған
және облыс, аудан, қала бюджеттерінен тұратын жергілікті бюджет болып
бөлінеді.Нысаны бойынша мемлекеттік бюджет баланс сияқты болып келеді. Оның
кірісті бөлігіне салық, салықтық емес түсімдер жатады, ал шығысты бөлігіне-
әлеуметтік қызметтерге кеткен шығындар, шаруашылық қажеттіліктері
(кәсіпорындарға дотациялар, субсидиялар,мемлекеттік бағдарламаларды іске
асыру үшін кеткен шығындар), мемлекеттік өкімет пен басқару органдарын
қамтамасыз етуге кеткен шығындар,мемлекеттік қарыз бойынша төлемдер және
т.б 3. Мемлекетте салық салу шарттарын қою мүмкіндігі бар болғандықтан,
ол жалпы сұраныс пен ұсыныстың көлеміне белсенді әсер ете алады.
Мемлекеттік баланс концепциясы барлық мемлекеттік шығындар мен
кірістердің сомаларының теңдігін қарастырады.Алайда тәжірибеде бюджеттің
шығысты бөлігі кіріс мөлшерінен асады. Ең бастысы екеуінің арасы өте алшақ
болып кетпеу керек. Көбінесе дефицитті немесе тапшылықты жабу көздерін
ішкі және сыртқы қарыз деп бөледі. Сыртқы қарыз көмегімен жабылатын жалпы
тапшылық қаражаттарды қолдануды жоспарлаумен байланысты бағаланады. Елдің
ішінде шығындарды үлкейтуге бағытталған сыртқы қарыз мемлекет
экономикасына ынталандырушы әсер етеді. Егер де сыртқы қарыз шетелде
шығындардың өсуіне әкелсе, онда ол ішкі сұранысқа әсер ете алмайды.
Қаржыландырудың ішкі көздеріне Ұлттық Банктен, коммерциялық банктерден
және банктік емес сектордан алынған қарыз жатады. Ұлттық банктен алынған
таза қарыз ақша массасының көлемін (қарыздың жалпы сомасы мен сол бойынша
қайтару немесе қайтарым қарыз сомасының арасындағы айырым) ұлғайтады.
Мемлекеттік бюджет жалпы шығын мен табысқа әсер ететін экономикалық
факторларды анықтауда басты рольді атқарады. Яғни, бюджетті құрайтын
табыстың, шығыстың және басқа да қаржылық баптардың болжамы керек. Табысты
болжамдауда экстрополяция әдісін қолдануға болады, бірақ мұндай есептеудің
нәтижелері нақты болмауы мүмкін,өйткені ол салықтық база эволюциясын
есептемейді, бұрынғы даму негізіне базаланады. Нақтырақ болжамға
функционалды тәуелділіктерді құру арқылы жетуге болады. Мұндай құрылым
дезагрегировалық деңгейі туралы шешім қабылдауды және де сәйкесінше есепті
салықтық базаны таңдауды талап етеді. Негізгі салықтық категориялар
арасындағы айырмашылықтарды талдау керек және егер де салық топтарының
базалары едәуір ерекше болса, онда бұл салық топтарын дезагрегировалау
керек.
Қосылған құн салығы үшін салықтық база болып қосылған құн мөлшері
табылады, табыс салығы үшін – салық салынуға жататын пайда сомасы, акциз
үшін- акциз қойылған тауарлар сатылымының сомасы, және т.б. 4.
Салық сомасының өсімшесі салық базасының және де салық салудың да
(мысалы,салық қойылымдарының өсуі) өсуімен байланысты болуы мүмкін.
Өзгерудің бірінші түрін автоматты әсер, ал екінші түрін дискреционды деп
атауға болады.
Автоматты әсер икемділік коэффициенті көмегімен өлшенеді 5. Мысалы:
салықтық табыс өсімшесінің қарқыны мен ЖІӨ өсімшесінің қарқыны арасында
қарым-қатынас құрылсын. Және салықтық жүйе салыстыру мерзімі ішінде
өзгермеді деген шарт қойылсын.
   Қазақстан Республикасының Үкiметi бюджеттiк қатынастарды реттеу
саласында: Қазақстан Республикасының Парламентiне республикалық бюджеттi
және оның атқарылуы туралы жылдық есептi табыс етедi;
Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетiне
республикалық бюджеттiң атқарылуы туралы жылдық есептi табыс етедi;
жергiлiктi бюджеттердiң жобаларын әзiрлеу тәртiбiн айқындайды;
республикалық бюджеттiң атқарылуын қамтамасыз етедi, республикалық және
жергiлiктi бюджеттердi атқару тәртiбiн айқындайды;
тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды iске асыру
туралы қаулы қабылдайды; қарыз алуды жүзеге асырады; шикiзат секторы
ұйымдарының тiзбесiн бекiтедi; орта мерзiмдi фискалдық саясат жобасын
әзiрлеу тәртiбiн айқындайды; бюджеттiк инвестициялық жобаларды
(бағдарламаларды) қарау тәртiбiн айқындайды; салықтық емес түсiмдердi алуға
жауапты және олардың түсуiне бақылауды жүзеге асыратын уәкiлеттi
мемлекеттiк органдардың тiзбесiн, оларды бюджетке аудару тәртiбiн
айқындайды; мемлекеттiк емес қарыздар бойынша мемлекеттiк кепiлдiктер беру
қажеттiгi туралы шешiмдер қабылдайды; Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң
мемлекеттiк емес қарыздар бойынша мемлекеттiк кепiлдiктер беру тәртiбiн,
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң, жергiлiктi атқарушы органдардың
қарыздарын және мемлекет кепiлдiк берген қарыздарды алу, пайдалану, өтеу
және оларға қызмет көрсету, оларды тiркеу мен есепке алу, мемлекеттiк және
мемлекет кепiлдiк берген борыштың мониторингi мен оны басқару тәртiбiн
айқындайды; мемлекеттiк мекемелердiң өз иелiгiнде қалған тауарларды
(жұмыстарды, көрсетiлетiн қызметтердi) өткiзуден түсетiн ақшаны пайдалану
тәртiбiн айқындайды; Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң және жергiлiктi
атқарушы органдардың резервiн пайдалану тәртiбiн айқындайды; Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына активтердi есептеу, Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорын пайдалану тәртiбiн айқындайды; Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкiмен бiрлесiп Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын орналастыру
үшiн рұқсат етiлген қаржылық активтердiң және, материалдық емес активтерді
қоспағанда, өзге мүліктің тiзбесiн айқындайды; Қазақстан Республикасы
Ұлттық қорының жыл сайынғы аудитiнiң өткiзiлуiн қамтамасыз етедi; төмен
тұрған бюджеттерден жоғары тұрған бюджетке - бюджеттiк алып қоюлардың және
жоғары тұрған бюджеттен төмен тұрған бюджеттерге бюджеттiк субвенцияларды
аударудың тәртiбi мен кезеңдiлiгiн айқындайды; жалпы сипаттағы ресми
трансферттер көлемдерi есептерiнiң әдiстемесiн айқындайды; Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң орта мерзiмдi фискалды саясатын бекiтедi; заттай
нормаларды бекiтедi; бiрыңғай бюджеттiк сыныптаманы бекiтедi және оны жасау
тәртiбiн айқындайды;
бюджеттiк бағдарламалардың тиiмдiлiгiн бағалауды жүргiзу тәртiбiн
айқындайды; iшкi бақылау жүргiзу тәртiбiн белгiлейдi; орталық атқарушы
органдардың, сондай-ақ олардың аумақтық органдарының және оларға
ведомстволық бағынысты мемлекеттiк мекемелердiң штат санының лимитiн
бекiтедi; жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың үлгiлiк құрылымын және
жергiлiктi атқарушы органдардың штат саны лимитiн бекiтедi; Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкiмен бiрлесiп Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорын қалыптастыру және пайдалану туралы жылдық есептi жасайды; Қазақстан
Республикасының Конституциясымен, заңдарымен және Қазақстан Республикасы
Президентiнiң актiлерiмен өзiне жүктелген өзге де функциялардыорындайды.
Бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган: Қазақстан
Республикасы Yкiметiнiң орта мерзiмдi фискалдық саясатының жобасын
әзiрлейдi; тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы,
бюджетке өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдардың жобаларын
әзiрлейдi және оларды қарауға Қазақстан Республикасының Үкiметiне табыс
етедi; бюджеттiк кредиттеудi жоспарлау мен талдауды жүзеге асырады;
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi жүзеге
асырады.
Экономикалық жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган бюджеттiк
қатынастарды реттеу саласында: республиканың әлеуметтiк-экономикалық
дамуының орта мерзiмдi жоспарының жобасын әзiрлейдi; басым бюджеттiк
инвестициялық жобалардың (бағдарламалардың) тiзбесiн қалыптастырады;
байланысты гранттарды тартуға басымдығы бар өтiнiмдердiң тiзбесiн
қалыптастырады және оны Қазақстан Республикасының Yкiметiне бекiтуге
енгiзедi; бюджеттiк инвестициялар мен байланысты гранттардың тиiмдiлiгiн
бағалауды жүргiзедi; Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де
өкiлеттiктердi жүзеге асырады.
Бюджеттiң атқарылуы жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган: республикалық
бюджеттi атқарады және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуына қызмет көрсетудi
жүзеге асырады; тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы,
бюджетке өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдардың жобаларын
әзiрлеуге қатысады; тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы заңды iске асыру туралы Қазақстан Республикасы Үкiметi қаулысының
жобасын әзiрлеуге қатысады; бюджетке түсетiн түсiмдердi болжауға және
мемлекеттiк бюджетке кiрiстердiң түсуi саласындағы мемлекеттiк саясаттың
мақсаттары мен басымдықтарын айқындауға қатысады; республикалық бюджет
қаражаты есебiнен бюджет кредиттерiнiң берiлуiн, оларға қызмет көрсетiлуiн
және олардың нысаналы пайдаланылуына бақылауды жүзеге асырады, олардың
есепке алынуын, мониторингiн және қайтарылуын қамтамасыз етедi; Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асырады.
Облыс, республикалық маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы
бар қала) әкiмдiгi: жергiлiктi бюджет жобасын әзiрлейдi және оны мәслихатқа
табыс етедi; жергiлiктi бюджеттiң атқарылуын қамтамасыз етедi және
мәслихатқа оның атқарылуы туралы жылдық есептi табыс етедi; тиiстi қаржы
жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы жергiлiктi өкiлдi органның шешiмiн
iске асыру туралы қаулы қабылдайды; жергiлiктi атқарушы органның орта
мерзiмдi фискалдық саясатын бекiтедi; экономикалық, бюджеттiк жоспарлау,
бюджеттi атқару жөнiндегi жергiлiктi уәкiлеттi органдарды құрады; облыстың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар
қаланың) бюджет комиссиясын құрады, ол туралы ереженi бекiтедi, оның
құрамын айқындайды; Бюджеттік Кодексте көзделген жағдайларда тиiстi қаржы
жылының бiрiншi тоқсанына арналған жергiлiктi қаржы жоспарын бекiтедi;
Бюджеттiк комиссиялардың құзыретiне: алдағы үш жылдық кезеңге
арналған орта мерзiмдi фискалдық саясат жөнiнде ұсыныстар талдап-жасау;
тиiстi қаржы жылына арналған бюджеттер жобаларының көрсеткiштерiн айқындау
жөнiнде ұсыныстар талдап-жасау; алдағы үш жылдық кезеңде және жоспарланып
отырған қаржы жылында қаржыландыруға арналған бюджеттiк бағдарламаларды
iрiктеу, орта мерзiмдi фискалды саясатты негiзге ала отырып, оларды iске
асыру тетiгiн айқындау жөнiнде ұсыныстар талдап-жасау; республикалық немесе
жергiлiктi бюджеттердiң шығыстарын ұлғайтуды немесе түсiмдерiн қысқартуды
көздейтiн нормативтiк құқықтық актiлердiң жобалары бойынша ұсыныстар талдап-
жасау; тиiстi қаржы жылына арналған бюджеттердi нақтылау жөнiнде ұсыныстар
талдап-жасау;
бюджеттiк бағдарламалардың iске асырылуын бағалау нәтижелерiн қарау және
солар бойынша ұсыныстар талдап-жасау; Бюджеттік Кодексте, сондай-ақ
бюджеттiк комиссиялар туралы ережелерде көзделген өзге де өкiлеттiктер
кiредi.

1.2 Мемлекеттік бюджетті жоспарлау мен болжаудың теориялық және
методологиялық аспектілері

Республикалық бюджет жобасын дайындау үшін Қазақстан
Республикасының Президенті бюджеттік комиссияны құрады. Бұл комиссия
Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрілігімен енгізілген
республикалық бюджет жобасының негізгі болжамдық көрсеткіштерін
қарастырады.Бюджеттік процесте басты рөлді Қаржы Министрлігі атқарады. Ол
ҚР-ның Президентінің жыл сайын халыққа үндеуін ескере отырып, территория
дамуының экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларына және елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативті жоспарының негізгі
параметрлеріне негізделе отырып алдағы үш жылдық мерзімге мемлекеттік
бюджеттің болжамдық көрсеткіштерін жасайды. Қазіргі уақытта Қазақстанда
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ортамерзімдік (бес жылдық) және
ағымдағы (жылдық) индикативті жоспарлары құрылуда.Қоғамдық іс-әрекеттердің
барлық аспектілерінің стратегиялық жоспарлануы және реттелуі бойынша
практикалық жұмыстарды өкіметтің атқарушы органы Қазақстан Республикасының
Үкіметі жүзеге асырады.Экономиканы реттеуге және жоспарлық жұмысқа тікелей
қатысатын ҚР Үкіметінің жұмысшы органдарының жүйесіне, ең алдымен,
Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігін жатқызамыз. Бұл
Министерства ҚР Үкіметінің кеңейтілген отырысында қарастырылатын квартал
сайын “Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының
қорытындысы” атты доклад құрайды. Мұнда аналитикалық және кестелі-
графикалық материалдармен көрсетілген есепті мерзім ішіндегі экономика
дамуының тенденциясына көңіл бөлінеді, қалыптасқан негативті факторларды
шешудің жолдары көрсетіледі, және де алдағы кварталға экономикалық дамудың
болжамы беріледі. Материалдар Министерствалар мен Агенстволардың,
облыстардың, Алматы және Астана қалаларының, отандық және шетелдік
эксперттердің ақпараттарына негізделеді.
Индикативті болжамды көрсеткіштерімен салыстыра отырып экономиканың
нақты көрсеткіштерінің мониторингісі жүргізіледі. Пайда болған
өзгерістердің негізінде ауытқудың себептері талданады және оларды жақсарту
бойынша ұсыныстар беріледі.
ҚР-ның экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі басқаруды жүзеге
асыратын орталық атқарушы орган болып табылады және заңнамамен көрсетілген
аяда ҚР-ның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын, ҚР-ның
стратегиялық жоспарын және ҚР-ның әлеуметтік-экономикалық дамуының
индикативті жоспарын жасаудың салааралық үйлесуін басқаруды жүзеге асырады
және ортамерзімге мемлекеттік бюджеттің болжамды көрсеткіштерін және
сәйкесінше қаржылық жылға республикалық бюджет жобасын құрастырады 8.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі
бағыттарын жасаумен ҚР-ның экономика және бюджеттік жоспарлау
Министрлігінің құрылымдық бөлімшесі болып келетін экономикалық саясат және
индикативті жоспарлау Департаменті айналысады.
Әлеуметтік-экономикалық дамудың көрсеткіштерінің нақты тізімі өкілетті
органмен анықталады, яғни ол ҚР Қаржы Министрлігі және ҚР Ұлттық
Банкісімен келісе отырып жұмыс істейтін, Қазақстан Республикасының
экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі.
Республикалық индикативті жоспарды жүзеге асыру екі кезеңнен тұрады.
Бірінші кезеңде алдағы қаржылық жылға республикалық және жергілікті
бюджеттердің жоспарларының және алдағы үш жылдық мерзімге мемлекеттік
бюджеттің болжамды көрсеткіштерінің құрылуының негізі болып табылатын
Республикалық индикативті жоспар жасалынады.
Министрлік орталық және жергілікті басқару органдарына, басқа да
мемлекеттік органдарға, және де ұлттық компанияларға республикалық
индикативті жоспар Баяндамасының құрылымы мен көрсеткіштерінің тізімін,
формасын жібереді. Одан кейін Министрлік алдағы үш жылдық мерзімге
арналған экономика дамуының макроэкономикалық көрсеткіштерінің болжамын
жасайды және оны Республикалық бюджеттік комиссияға қарастыруға жібереді.
Республикалық индикативті жоспардың Маңызды көрсеткіштерінің болжамы
бюджеттік комиссиямен қолдауы жасалғаннан кейін Министірлік үш күндік
мерзімде орталық және жергілікті атқарушы органдарға, басқа да мемлекеттік
органдарға, және де ұлттық компанияларға жоспардың көрсеткіштерін қайта
жібереді.
Екінші кезеңде елдің экономикасының дамуының болжамдық бағаларының
нақты анықталуы және бюджеттік комиссиямен қарастырылғанын ескере отырып,
бөлімдердің түзетілуі жүргізіледі.
Қазақстан Республикасында бюджеттің құрылуы бюджеттік тапсырыстардың
қосылуына және бюджеттік ұйымдар арасында шектеулі қаражаттың ары қарай
нақты бөлінуіне келіп тоқталуда. Нәтижесінде өз кезегінде төлемсіздік
тізбегін әкелетін, несиелік қарыз тудыратын,”нақты емес” бюджет құрылатын.
Әсіресе, арнайы шоттар мәселесін айта кету керек. Олардың бар болуы тиімді
жоспарлау мәселесін бұзатын: тәжірибеде арнайы шоттар арқылы бір соманы
қабылдау кезінде мемлекеттік органдар қосымша пайда алатын, сөйтіп, олар
коммерциялық іс-әрекетке бағытталған және көбінесе, өздерінің негізгі
функцияларына тиімсіз жұмыс істеген 8.
Сонымен, бюджетті құру процессі мемлекеттің нақты мәселелерін шешуге
көмектеспеді және де ең бастысы қабылдау керек болған шаралардың, және іске
асыруға жататын бағдарламалардың қаржылық қамтамасыз ету сұрақтарын
шешпеді. Бюджетті құру және қабылдау кезінде бағдарламалық приоритеттер
есептелмеген жағдайда, елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мәселесін шешу өте қиын.
Мысалы, осы жылдың бірінші кварталында мемлекеттік бюджеттен әр түрлі
бюджеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін 264,9 млрд.теңге шығындалған.
Бұл көрсеткіш жылдың алғашқы үш айында әубастан жоспарланған шығынның
сомасынан 80% аз шаманы құрайды. Айта кететін жайт, бұл жерде тек қана
қажетті, бірақ жоспарланбаған нәрселерге бюджеттік қаражаттың шашылуы
туралы айтылып тұрған жоқ,сонымен қатар облыстық өкілдердің республикалық
бюджеттік комиссия алдында айқай-шумен қорғаған бағдарламаларының
қаржыландырылусыз қалды деген сөз. Қаржы Министрлігігің есебі бойынша
мұндай қаржылық диетадан зардап көргендер отынды-энергетикалық комплекс
және жер қойнауын қолдану (мұнда бірінші кварталда жоспарланған істің тек
жартысы ғана қаржыланд ырылған), ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және
қоршаған ортаны қорғау (60%-дан аз), мәдениет, спорт, туризм және
ақпараттық кеңістік (70%-дан аз) 9.
Көптеген аймақтарда бірінші кварталда өздерінің аймақтық
қаражаттарын дұрыс қолдана алмаған. Бұл жерде көзге түскендер, олар Батыс
Қазақстан, Қарағанды және Жамбыл облыстары, сонымен қатар Астана және
Алматы қалалары. Бұнымен қатар басқа барлық аймақтарда қазна табысы
бюджетті құрған кезде жоспарланғаннан көп болып шықты. Нәтижесінде, алғашқы
үш ай қортындысы бойынша барлық аймақтарды қоса алғандағы фактілі табыстары
шығындарынан асып түсіп, 22 млрд.теңгені құрады.
Бұл жоспарланбаған миллиардтар ең бастысы Экономика және бюджеттік
жоспарлау министрлігінің көп штаттарына және оның аймақтық бөлімшелеріне
қарамастан, біздің елімізде сапалы бюджеттік жоспарлаудың жоқ екенін
дәлелдейді.
Жалпы елде 1999 жылдан бастап жоспарлаудың жаңа жұмыстары жүргізіле
басталған. Жаңа әдістер мен процедуралар бюджеттік қаражатты тиімді және
нәтижелі босатуға көңіл аударумен бюджеттік жоспарлау процесіне енгізілді.
Бұл, ең бастысы, қойылған мемлекеттік мақсатқа жету үшін қажетті осы
мақсаттардың табыс көлемімен есебін, жоспарланатын жүйе үшін басты
мақсаттарды шешуге бағытталуын, ресурстардың бір қалыпты концентрациясын,
салық төлеуші қаражаттарының мүмкіншіліктерін және басқа да мемлекеттік
табысты жалпы мемлекеттік бағдарламамен өлшемдеуді талап етеді.
Бюджеттік жоспарлаудың жақсаруына республикада бюджеттік бағдарламалау
әдісінің енгізілуі ықпал етті. Бұл әдіс бағдарлама әкімшіліктері арасында
ресурстарды бөлу, мемлекеттік приоритеттерді басқару мен құру үшін негіз
болып табылады. Сонымен қатар бюджеттік бағдарламалаудың артықшылығы
құрылатын бюджеттің негіздемелі болуын қамтамасыз ету, бағдарлама
жасалуының нәтижесіне көңіл бөлу; транспарантты ақпаратты қоғамға көрсете
алу мүмкіндігін ашу және есепберудің жоғары болуы болып табылады.
Бюджетті жоспарлау процесіндегі позитивті өзгерістерге қарамастан,
тәжірибеде жаңа нормалардың іске асуы нашар болып келеді 10. Оның ішінде
негізгілері:
─ республикалық бюджетті құру кезіндегі есептелетін негізгі
макроэкономикалық көрсеткіштердің толық бағаланбауы;
─ жергілікті бюджеттердің қаржылық міндеттерін жүзеге асыру кезінде
белгілі бір қиыншылықтарға әкелетін, республикалық бюджет пайдасына келетін
салықтық түсімдердің орталықтандырылуы;
─ мақсаттар мен мәселелердің негізделуінің жеткіліксіздігі;
─ жыл бойы республикалық бюджеттік бағдарламаның теңсіз орындалуы,
және керісінше қаржылық жылдың соңында орындалуы;
─ бөлек республикалық бюджеттік бағдарламалардың орындалмауы немесе
толық орындалмауы.
Ендігі кезекте бюджетті жоспарлау негіздеріне кеңінен тоқталып өтейік.
Бюджеттi жоспарлау туралы жалпы ережелердің қатарына жататындар:
1. Бюджеттi жоспарлау жоспарланып отырған кезң¦ге арналған бюджет
түсiмдерiнiң көлемiн және басымдықты ескере отырып, мемлекеттiң әлеуметтiк-
экономикалық даму мiндеттерiне сәйкес оларды пайдалану бағыттарын айқындау
жөнiндегi ұсыныстарды әзiрлеу процесi болып табылады.
      2. Бюджет бiр қаржы жылына жоспарланады. Кезектi қаржы жылына
арналған бюджеттiң жобасымен бiр мезгiлде алдағы үш жылдық кезеңге арналған
бюджеттiң болжамы жасалады.
      3. Республикалық бюджеттiң жобасын әзiрлеу тәртiбiн Қазақстан
Республикасының Президентi айқындайды. Жергiлiктi бюджеттердiң жобаларын
әзiрлеу тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайды.
Бюджеттi жоспарлау қағидалары:
• сабақтастық қағидасы - бюджеттi алдыңғы кезеңде негiзге алынған
орта мерзiмдi фискалдық саясат бағыттарын сақтап, өткен және
ағымдағы қаржы жылдары бюджетiнiң атқарылу нәтижелерiн ескере
отырып жоспарлау;
• басымдық қағидасы - бюджеттi алдағы орта мерзiмдi кезеңге арналған
әлеуметтiк-экономикалық дамудың басым бағыттарын сақтай отырып
жоспарлау;
• негiздiлiк қағидасы - бюджеттi нормативтiк құқықтық актiлер және
бюджет жобасына белгiлi бiр түсiмдердi немесе шығыстарды енгiзу
қажеттiгiн айқындайтын басқа да құжаттар негiзiнде жоспарлау және
олардың көлемдерiнiң негiздiлiгi бюджеттi жоспарлаудың негiзгi
принциптерi болып табылады.

      Мемлекеттiк мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетiлетiн
қызметтердi) сатудан түскен өздерiнiң иелiгiнде қалатын ақша түсiмдерi мен
шығыстарының тиiстi қаржы жылына арналған болжамы бюджеттiк жоспарлау
жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган белгiлеген нысан бойынша жасалып,
бюджеттiк өтiнiммен бiрге табыс етiледi.
Бюджеттiк бағдарламалардың (iшкi бағдарламалардың) тiзбесi
белгiленген нысанда өткен жылғы есептiлiк деректерiн, ағымдағы жылға
арналған жоспарлы көрсеткiштердi және алдағы үш жылдық кезеңге арналған
болжамды көрсеткiштердi көрсете отырып, алдағы үш жылдық кезеңге әкiмшi
жоспарлайтын бюджеттiк бағдарламаларды айқындайды 11.
Бюджеттiк бағдарламаға түсiндiрме жазба жоспарланып отырған бюджеттiк
бадарламаның қысқаша сипаттамасын айқындайды, оның мәнiн, республиканың
немесе аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуына қажеттiгi мен рөлiн ашып
көрсетедi, өткен жылғы бюджеттiк өтiнiмнен ауытқу себептерiн көрсетедi.
Бюджеттiк бағдарлама (iшкi бағдарлама) паспортының жобасы бюджеттiк
бағдарламаның мақсаттарын, мiндеттерiн, нормативтiк-құқықтық негiздемесiн,
күтiлетiн нәтижелерiн, iс-шараларын, жауапты орындаушыларын, орындау
мерзiмдерiн, ұлттық валютамен көрсетiлген құнын, қаржыландыру көздерiн
айқындайтын құжат болып табылады. Бюджеттiк бағдарлама (iшкi бағдарлама)
бойынша шығыстардың есебi бекiтiлген заттай нормалар ескерiле отырып
айқындалатын бюджеттiк бағдарламалардың сандық және құндық көрсеткiштерiн
ашып көрсетедi.
Бюджеттiк өтiнiмдердi қарау тәртібін қарастырамыз.
1. Бюджеттiк өтiнiмдердi бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi уәкiлеттi орган
қарап, оларға бағалау жүргiзедi және солар бойынша тиiстi қорытынды
дайындайды. Бюджеттiк бағдарлама әкiмшiсi бюджеттiк өтiнiмдi шығыстар
лимитi шегiнде енгізуге мiндеттi.
      2. Бюджеттiк комиссия бюджеттiк өтiнiмдер мен бюджеттiк жоспарлау
жөнiндегi уәкiлеттi органның қорытындысын қарап, олар бойынша шешiм
қабылдайды.
      3. Бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерi мен бюджеттiк жоспарлау
жөнiндегi уәкiлеттi органның арасындағы келiспеушiлiктердi бюджеттiк
комиссия қарайды.
      4. Бюджеттiк комиссия бюджеттiк бағдарламалар бойынша түпкiлiктi
шешiм қабылдағаннан кейiн бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерi қосымша
өтiнiмдердi ұсынуға құқылы емес.
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның
жобасын әзiрлеу. Бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган
Республикалық бюджеттiк комиссия қабылдаған шешiмдердiң негiзiнде алдағы
қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын
жасап, оны Республикалық бюджеттiк комиссияның қарауына енгiзедi. Алдағы
қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын
қарау және айқындау жоспарланып отырған қаржы жылының алдындағы жылдың 1
тамызынан кешiктiрiлмей аяқталады. Тиiстi қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заң жобасының мәтiнiнде:
- алдағы қаржы жылындағы республикалық бюджет кiрiстерiнiң,
шығындарының, операциялық сальдосының, таза бюджеттiк кредит беруiнiң,
қаржы активтерiмен жүргiзiлетiн операциялар бойынша сальдосының,
тапшылығының (профицитiнiң), тапшылығын қаржыландырудың (профициттi
пайдаланудың) көлемдерi;
- жалақының, зейнетақының, айлық есептiк көрсеткiштiң ең төменгi
мөлшерi;
- жергiлiктi бюджеттерден республикалық бюджетке бюджеттiк алып қоюлар
көлемi;
- республикалық бюджеттен жергiлiктi бюджеттерге берiлетiн бюджеттiк
субвенциялар көлемi;
- Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң резервi мөлшерi;
- Қазақстан Республикасының мемлекеттiк кепiлдiктерi бойынша
мiндеттемелердi орындау сомасы;
- Қазақстан Республикасының мемлекеттiк кепiлдiктер беру лимитi;
- Үкiметтiк борыш лимитi болады.
Республикалық бюджет жобасын қарау мен бекiту туралы жалпы ережелер.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын
Қазақстан Республикасының Үкiметi жоспарланып отырған жыл алдындағы жылдың
1 қыркүйегiнен кешiктiрмей Қазақстан Республикасының Парламентiне
енгiзедi12. Қазақстан Республикасының Үкiметi алдағы қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасымен бiр мезгiлде мынадай
құжаттарды және материалдарды:
      1) әлеуметтiк-экономикалық дамудың орта мерзiмді жоспарын;
      2) алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық
саясатты;
      3) республикалық бюджеттiк бағдарламалар паспорттарының
жобаларын;
      4) республикалық бюджеттiң түсiмдерi бойынша негiздемелер мен
болжамдық есептердi;
      5) соңғы есептiлiк күнгi жағдай бойынша мемлекеттiк және
мемлекет кепiлдiк берген борыштың жайы туралы деректердi;
      6) алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасында
негiзге алынған шешiмдердi ашып көрсететiн түсiндiрме жазбаны табыс етедi.
      Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасы Парламентi Палаталарының бiрлескен отырысында кемiнде екi
оқылымда және ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан кешiктiрiлмей бекiтiледi
12. Қазақстан Республикасының Парламентi ағымдағы жылдың 1 желтоқсанына
дейiн алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды
қабылдамаған жағдайда, Қазастан Республикасының Президентi алдағы қаржы
жылының бiрiншi тоқсанына арналған республикалық қаржылық жоспар туралы
жарлық шығаруға құқылы, ол республикалық бюджеттi Қазақстан Республикасының
Парламентi бекiткенге дейiн қолданылады. Алдағы қаржы жылының бiрiншi
тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары ағымдағы жылдың 30
желтоқсанынан кешiктiрiлмей алдағы қаржы жылына арналған республикалық
бюджет жобасының төрттен бiр бөлiгі көлемiнде бекiтiледi. Республикалық
қаржы жоспарының атқарылуы осы Кодексте белгiленген тәртiппен жүзеге
асырылады.
      Кезектi қаржы жылының бiрiншi тоқсанына арналған республикалық
қаржылық жоспар бекiтiлген жағдайда, осы қаржы жылына арналған
республикалық бюджет сол жылғы 1 наурыздан кешiктiрiлмей тиiс. Бұл ретте
аталған қаржы жылына арналған республикалық бюджет сол жылдың бiрiншi
тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары ескерiле отырып бекiтiледi.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң
қосымшаларымен, Қазақстан Республикасы Президентiнiң алдағы қаржы жылының
бiрiншi тоқсанына арналған республикалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.