Салық көзі болып салық төленетін табыс

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 I. Салықтар
және салық жүйесін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Салықтар түсінігі және олардың әлеуметтік-экономикалық
мәні ... ... ... ... .5
1.2 Салық жүйесі және салық жинауды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
ІІ. Мемлекеттік табыстар және олардың
сыныпталуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .10
1. Мемлекеттік қаржы кірістері мен шығыстарының
құрылымы ... ... ... ... ... .13
2. Салық-мемлекеттің реттеу құралы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
ІІІ. Қазақстанда салықтарды және салық жүйесін жетілдіру
1. Қазақстан Республикасын Президентінің 2006 жылғы Қазақстан
халқына жодауынан салық жүйесіне енгізген өзгертулері мен
толықтырулары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..30

Кіріспе.

Салықтар - мемлекеттік кірістің фискалдық нысаны әрі мемлекет пен
нарықтық экономиканың мызғымас атрибуты.
Салық салу аясында қалыптастырылатын салықтық,құқықтық мәдениет мемлекет
болмысын ақша қаражаттарымен қамтамасыз етудің кепілі болып табылады.
Салық салу жүйесі (салықтар) адамзат өркениетінің әрқилы кезеңдерінде
туындап, қалыптасып-дами отырып, бүгінгі күнде әрбір аса немесе белгілі бір
деңгейде дамыған мемлекеттің (мемлекеттердің) мызғымас атрибуты, сол
мемлекеттің қоғам-қауымының қандай да болмасын мұқтаждықтарын
қанағаттандырудың және әлеуметтік-экономикалық аяларын реттеудің тап-тырмас
кұралы ретіңде көрініс табуда.
Салықтар, салық салу және салықтық құқық жөнінде Μ Сперанский. Ш.
Уәлиханов, Ы. Алтынсарин. А. Құнанбаев. Α Байтұрсынов. Ә. Бөкейханов,
кейіннен бұрынғы Кеңес кеңістігінен қазіргі құқықтық көзқарастар осы са-
лықтардың қоғам мен мемлекет үшін ауадай қажет екенін дәлелдеп отыр
Осы салық жүйесінің мындаған жылдар бойы дамып, өркениетті түрде
қалыптасқан шағы XVII ғасырдың соңы мен ХҮІІІ ғасырдың басына тұспа-тұс
келген болатын. Оның іргетасын қалаушылардың ішіндегі бірегейі Адам Смит
деп айтсақ, қателеспейміз. Ол өзінің 1776 жылы шыққан "Халықтардың
байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде" атты кітабында:
"Мемлекеттің тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын
қанағаттандыруға тиіс. Олар төлейтін төлем - салықтың мөлшері өте дәл
айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ, төлеу мерзімі, төлеу тәсілі және
төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты немесе
тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуы тиіс.Сонымен қатар,
әрбір салықтың салмағы халықтың қалтасын ойсыратып кетпей, мүмкіндігінше
аздап алыну қажет. Сонда мемлекет қазынасына келіп түсетін табыс
мөлшерленген межеден артық болмаса, кем түспейді" - деп тужырымдаған.
Міне, осы айтылғаңдардың түпкі тұжырымы ретінде мына келесідей салық
салудың негізгі қағидалары қалыптастырылған болатын- салықтарды барлық
азаматтардың арасында, олардың табыстарына сай біркелкі бөліп, белгілеу;
салықтық төлемнің сомасы, тәсілі және уакыты оны төлеушіге накты әрі күні
бұрын белгілі болғаны дұрыс, салықтар әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен алынуға тиіс; салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мүмкіндігінше аз болуы тиіс.
Салықтың белгіленуі, салық салу мемлекеттің құрылысына, калыптасқан
қоғамдық дәстүрлерге, мемлекеттің экономикасы мен фискалдық саясаты-ның мән-
жайына. билік етуші тармақтардың өктем өкілеттіліктерінің демократиялық
деңгейіне, нақты қалыптасқан жағдайларға қарай жүзеге асырылады, былайша
айтқанда, салықты мемлекеттің экономикалық күш-қуатынын функциясы деп
санауға болады. Осыған орай қатты ескеретін жайт, салықтың (экономикалық)
мән-жайы мен заң жүзінде іске асырылатын мәнінің арасында қарама-қайшылық
туындамауы қажет. Яғни, салық салу мемлекеттің, салық жүйесі деген
сөздердің мағынасын мемлекеттің кірісін салық төлеушілердің - заңды және
жеке тұлғалардың материалдық мүдделеріне нұқсан келтірмей қалыптастыру
керек деп тусінген дұрыс.
Демек, заң жүзінде белгіленіп, бекітілетін салықтар мен өзге де міндетті
төлемдер мемлекеттің салық жүйесінің кұқықтық элементтері ретінде іс
жүзінде ұтымды орын алулары үшін экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан
негізделінулері тиіс.

І САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ

1.1. Салықтар түсінігі және олардың әлеуметтік-экономикалық мәні

Салықтар - мемлекет белгілейтін, белгілі бір мөлшерде және мерзімде
алынатын міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні өз қызмстін жүзеге асыру үшін мемлекетте
жинақталатын ұлттық табыстың бөлігін білдіреді.
Салықтар қаржының маңызды категорияларының бірі болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды, оның өмір сүруінің негізі болып
табылады. Адамзат дамуының барлық тарихында салық нысандары мен әдістері
мемлекет сұранысына және қажеттіктеріне қарай өзгеріп, жаңартылады.
Салықтар өзінің ең үлкен дамуына тауар-ақша қатынастарының жүйесінде
жетілді.
Салық салу қағидаларына мыналар жатады:
1) әділдік қағидасы екі тұрғыда қарастырылады:
а) горизонтальды әділдік - салық төлеушілердің табысына салық бірдей
шарттарда, бір түрде салынуы тиіс;
б) вертикальды әділдікті сақтау салық табыстың бөлігін кайта бөлу үшін
дифферсациалды ставкаларды пайдоланып, прогрессивтік шкаламен салынуы тиіс;
2)қарапайымдылық қағидасы.Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті әрі
қарапайым болуы ксрек.
3)жеңілдіктердің минималды молшсрі. Жсңілдіктср қүн-дык. пропорцияларды
бүрмалап жонс біле түра салық салу субъектілерін тең смес жагдайларга
қояды.
4) салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономика мен
инвестицияның өсуіне, жұмыс істеуінің жақсаруына кедергі келтірмеу керек.
5)салық ставкаларының осы елдің экономикалық ынтымақтастық жөніндегі
елдер салықтарымсн негізгі түрлері бойынша салыстырмалылығы.
Салық түрлерінің мемлекеттегі ерекшелігі болып әр түрлі қоғамдық
қажеттіліктері үшін бейнесіз пайдалануы табылады. Салықтардың мәні
функциясында көрініс табады:
1) мемлекеттік бюджетке түсімді қамтамасыз ететін тарихи
бірінші кызметі салықтың фискалдық қызметі болып табылады;
2) салықтардың қайта бөлу қызметі мемлекет пайдасына әр түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілер табыстарының бөлігін қайта бөлу болып
табылады. Бұл салада қызмет ету масштабы жалпы ұлттық өнімдегі
салықтардың үлесімен анықталады: ол ұлттық табыстың мемлекеттендіру
деңгейін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы - 79,7%; 1998 жылы - 16,6%, 1999
жылы - 17,4%, 2000 жылы - 20,2%-ды құрады;
3) салықтардың үшінші реттеуші қызметі — мемлекеттің экономикалық
қызметін кеңейтуімен байланысты пайда болды. Ол мақсатты түрде ұлттық
шаруашылық бағдарламаларына сәйкес дамуға әсер етеді. Мұнда салық
нысандарын таңдау, ставканы өзгерту, жеңілдік алу әдістерін
өзгерту пайдаланылады. Бұл реттегіштер қоғамның қайта өндірісінің құрылымы
мен пропорциясына, жинақтау және тұтыну көлеміне әсер етеді.
Мемлекет салық саласындағы шаралар жүйесін экономикалық саясатқа сәйкес
әлеуметтік экономикалық және басқа да мақсаттарға, қоғамның әрбір нақты
даму кезеңдеріндегі тапсырмаларға байланысты салық саясатын жүргізеді.

1.2. Салық жүйесі және салық жинауды ұйымдастыру

Мемлекетке алынатын барлық салық түрлерінің жиынтығы, олардың қүрылуының
әдістері мен нысандары, салық қызметі органдары мемлекеттің салық жүйесін
кұрайды.
Салық жүйесі – көптеген салық түрлері, салық төлеушілер, салық жинау
әдістері, салықтық жеңілдіктерінің болуына байланысты күрделі модель болып
келеді.
Салықтарды әр түрлі принциптер бойынша бөлуге болады:
- мемлекет пен төлеушінің қарым-қатынастары және салық салу объектісіне
байланысты; пайдалануы бойынша; салық жинаушы органы, экономималық сипаты
бойынша.
Бірінші сипаты бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салықтар табыс немесе мүлікке ғана (табысқа, пайдаға, мүлікке
және жерге салынатын салық) салынады.
Тікелей салықтар өз ксзегінде нақты және жеке болып бөлінеді.
Нақты салық мүліктің пайдалану тиімділігіне емес, сыртқы сипатына
байланысты салынады; нақты тікелей салықтарға жер, мүлік, ақша капиталына
салынатын салықтар жатады.
Жеке салықтарда табыс қана емес, төлеушінің қаржылық жағдайы да
ескеріледі, мысалы отбасы жағдайы. Оған мыналар жатады: табысқа салынатын
салық, сый мен мұраға салынатын салық жан басына және т.б. салықтар.
Жанама салықтар — тауар, кызметтер бағалары арқылы (қосылған құнға
салынатын салық, акциздер, кедсндік баждар) алынады. Салық сомаларының иесі
тауар және қызметтерді өткізгесін мемлекетке тапсырылады.
Пайдалану сипаты бойынша салықтар жалпы жәнс арнайы болып бөлінеді. Жалпы
салықтар мемлекетке түсіп, белгілі бір пайдалану барысында
түлғасыздандырады. Арнайы салықтар белгілі бір мақсатқа ие болып келеді
(мысалы: әлеуметтік салық, зсйнстақы төлемдері үшін пайдаланылады).
Салықты жинайтын және оны билейтін органына байланысты орталық
(жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Объектінің экономикалық сипаты бойынша салықтар табысқа және тутынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді: біріншісі - салық төлеушінің кез келген
объектіден алған табысына салық салу, екінші жағдайда - бұл тауарлар мен
қызметтерді тұтынғанда төленетін шығындарға салынатын салық.
Салық салу объектісін есепке алу және бағалануы бойынша салық алудың төрт
тәсілі бар: кадастрлық, декларация бойынша, төлем көзіне байлапысты, патент
бойынша.
Кадастрлық әдіске сәйкес салық салу және есепке алу қамтамасыз ету
объектілерінің тізімі негізінде, оның табыс әкелу нормасын (әсер мүліктік)
көрсете отырып, нақты табысын ескермей жүзеге асады.
Салық төлеуші декларацияда табыс көлемін, керекті жеңілдіктерді,
шегерімдерді ескере отырып, салық сомасын есептейді.
Төлем көзіне байланысты салықты табысты алған жердегі бухгалтерия
есептеп, төлетеді.
Патент негізінде салық әр түрлі қызметтен табыс алуға байланысты
бөлінеді. Бұл бойынша салық төлемін анықтау ескеру өте қиын.
Салыктық ессптің екі әдісі пайдаланылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шығындар жұмыстарды жүргізу кезінен
бастап қызметтерді, мүліктерді қабылдау және ол бойынша төлеу жүргізіледі.
Төлеу уақытынан тәуелсіз есептелетін есептеу әдісі бойынша табыстар мен
шығыстар жұмыс жүргізу уақытынан есептеледі. Екінші әдіс - салық қызметтері
үшін қолайлы және оны Қазақстанның барлық салық төлеушілері қолданады. Оның
төлеушілер үшін кемшілігі салық төлемдерін жеткізу уақытында болмаған
жағдайдың өзінде төленіп, айналым каржыларының оқшаулануына әкеліп соғады.
Қазақстандағы салықтар, төлемдер мен алымдардың тізімі:
. Салықтар
1) корпоративтік табысқа салынатын салық;
2) жеке табыс салығы;
3) қосылған кұнға салынатын салық;
4) акциздер;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері мен салығы (қол
қойылған бонус, коммерциялык табу бонусы, роялти, үстеме пайда салығы);
6} әлеуметтік салық;
7) жер салығы;
8) көлік құралдарына салынатын салық;
9) мүлікке салынатын салық.
Жекелеген салық төлеушілер топтары үшін арнайы салық режимі
карастырылған. Оларға жататындар: шағын бизнес субъектілері, шаруа
қожалықтары, ауылшаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар, кәсіпкерлік
қызметтің жекелеген түрлері. Бұл режимде салық төлеу мынадай негізде
жүргізіледі: патент; бір жолғы талон; біртұтас жер салығы; оңайлатылған
декларация. Бұл режим табысқа. мүлікке, әлеуметтік, жанама салықтардың
комбинациясын сипаттайды.
2. Алымдар:
1) заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін;
2) жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін;
3) жылжымайтын мүлік және ол бойынша құқықтарын мемлекеттік тіркегені
үшін;
4) радиоэлектронды құралдар мен жоғары жиілікті кұралдарды мемлексеттік
тіркеу үшін;
5} көлік кұралдарын және тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін;
6) теңіз, өзен және аз өлшемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін
алымдар;
7) азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркеу үшін;
8) дәрі-дәрмек кұралдарын мемлекеттік тіркеу үшін алымдар;
9) Қазақстан Республикасы аумағымен автокөлік кұралдарын өткізу үшін;
10) аукциондардан алынатын алым;
11) елтаңбалық алым;
12) белгілі бір қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын
лицензиялық алым;
13) радио-теледидар ұйымдарына берілетін радиожиілік спектрін
ІІайдалану рұқсаты үшін;
3. Төлемдер:
1) жер учаскелерін пайдалану үшін;
2) су ресурстарын (жер үсті көздерінен) пайдалану үшін;
3) қоршаған ортаны ластағаны үшін;
4) аңдар әлемін пайдаланғаны үшін;
5) орманды пайдаланғаны үшін;
6) ерекше күзетілетін табиғи территорияларды пайдаланғаны үшін;
7) радиожиілік слекторды пайдаланғаны үшін;
8) кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
9) сыртқы (визуальды) жарнаманы пайдалану үшін;
4. Мемлекеттік баждар,
5. Кедендік баждар:
1) кедендік баждар;
2) кедендік алымдары.
Сонымен, Қазақстанның салық жүйесі салық және басқа міндетті төлемдер
түрлері айтарлықтай дифференцияланған. Салық қатынастарын реттейтін
құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде және сәйкес
ережелерде көрсетілгсн.
Мемлекеттік салық қызметі органдары Қазақстанда Қаржы министрлігімен және
облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қала аудандарындағы, сонымен
қатар қаржы полициясымен көрсетілген. Салық қызметі салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы республика зандарының
орындалуына бақылау жасайды.
Салық салуды ұйымдастыру салық механизмі, яғни салық түрлерінің нақты
атаулары, сонымсн қатар оларды пайдаланудың әдістері, тәртібі, іс-
әрекет әдістерін құру мен жұмыс істеуіне байланысты сипатталады.
Салық салу элсменттеріне мыналар жатады: субъект, объект, салық көзі,
салық салу бірлігі, салық ставкасы, квота, салықтық жеңілдіктер, төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері, салық
төлеуге бақылау, салық заңдылықтарын бұзғаны үшін санкциялар.
Салық субъектісі (салық төлеуші) - бұл заң арқылы салық төлеу міндеті
жүктелген жеке немесе заңды тұлға. Салық тасушылар - нақты салық
ауыртпалығы түсетін соңғы салық төлеушілер, яғни жеке тұлғалар.
Салық объектісі - салық салудың негізі болатын ақшалай операциялар,
қызмет көрсету, қызмет түрі, мүлік, табыс. Салық салу объектісі болып,
сонымен қатар, мүлікті беру, табиғи ресурстарды пайдалану, онімге (оның
құнына) қосылған кұн, жұмыс және қызмет көрсету, шаруашылық, айналым
(тауарлы материалды құндылықтар) және т.б. табылады. Салық номенклатурасы
(түрлері және тізімі) өзінің бастауын салық объектілерінен алады.
Салық көзі болып салық төленетін табыс; кейбір салықтар бойынша (мысалы,
табысқа салынатын салық) объектілері мен көздері сәйкес келеді; кейбір
жағдайларда салық көзі болып салық төлеу үшін төлеуші сататын мүлкінің бір
болігі болуы мүмкін.
Салық өлшем бірлігі ~ санау үшін белгіленген салық объектісінің өлшем
бірлігі (1 тенге, табыс, және т.б.)
Салық ставкасы - бұл салық салу бірлігіне бекітілген салық көлемі, ол
салық салудың нормасын сипаттайды; салық төлеушінің табысына пайызбен
бекітілсе, салық квотасы деп аталады. Салық ставкаларының құрылуы жағынан
тұрақты және пайыздық болып бөлінеді.
Тұрақты ставкалар табыс көлеміне байланыссыз салық салыну бірлігіне
абсолютті сомада белгіленеді (нақты салықтар салынғанда: жерге, мүлікке
және т.б. қолданылады).
Пайыздық ставкалар үш түрлі болады: пропорционалдық, прогрессивтік,
регрессивтік.
Бюджеттен тыс қорлар арнайы салықтық немесе мақсатты аударымдар және т.б
көздер есебінен басқа мақсатты шараларды қаржыландыру қызметін атқарады.
Қорлардың автономдылығы оларға лауазымды және атқарушы органдардың
қатысуынсыз бюджеттен тыс қаражаттардың жедел түрде қолданылу мүмкіндігін
береді.
Мемлекеттік несиеде қатынастар кәсіпорындардың ұйымдардың, халықтың
уақытша бос қаражаттарын жұмылдырумен немесе мемлекеттік органдарға берумен
байланысты. Халықаралық несие қатынастарына шетелдік мемлекеттер, олардың
компаниялары, фирмалары, сонымсн қатар халықаралық және мемлекетаралық
қаржы мекемелсрінің қатынастары кіреді.
Жекеменшіктің әртүрлілігі мемлекетке атаулы экономикалық, қаржылық саясат
жүргізуінс және экономикалық әлеуметтік үдерістерге қаржылық механизм
арқылы әсер етуге мүмкіндік береді. Осыған байланысты "мемлекеттік қаржы"
категориясы пайда болды және ол үкіметтің экономикалық қызметтерін
атқаруға, қоғамның әрбір даму кезеңіндегі мін-деттер мен мақсаттарды жүзеге
асыруға негіз болып табылады.

II. Мемлекеттік табыстар және олардың сыныпталуы.

Мемлекеттік табыстар - мемлекеттің меншігіне түсіп, оның материалдық
базасын құру мен қалыптастыруға байланысты ұйымдастырылатын экономикалық
қатынастардың жүйесі.
Табыстар - қаржымен тығыз қарым-қатынаста болатын күрделі экономикалық
категория.
Табыс дегеніміз белгілі бір қызметтің шыгындарымен байланысты нәтижесі
(олардың құру мерзіміне тәуелсіз)- Табыстар өндірістік, коммерциялық,
делдалдық, басқа да мақсатты қызметтің нәтижесі болып табылады және қайта
құрылған өнім мен қызметті бөлу сатысында пайда болады.
Табыстарда аралық сипат болуы мүмкін, яғни құрылған соң бөлудің жаңа
кезеңіне кіреді немесе соңғы табыс ретінде ұдайы өндірістің жаңа сатысына -
айырбасқа өтіп, қызмет етеді (соңғы табыс деген - тұтыну мен жинақтауға
тікелей қолданылатын табыстар). Табыстардың аралық сипаты шаруашылық
субъектісінің табыстары, екінші субъектінің шығындалуы арқылы табылуында
айқын көрінеді, мысалы: кәсіпксрлік сектордың табыс салығын төлеген
әлеуметтік мақсаттарындағы шығындары - халықтың бөлек топтарының табыстары
болып табылады.
Жалпы қоғамдық өнімді бөлу нәтижесінде мемлекеттің, жеке кәсіпорындардың,
шаруашылық ұйымдардың және халықтың бастапқы табыстары құрылады. Бастапқы
табыстар бөлу мен қайта бөлудің негізгі рөлін қаржылар атқаратын күрделі
үдерістерге ұшырайды. Бұл үдерістердің нәтижесінде ақшалай қорлар және ең
алдымен мемлекеттік бюджет құрылады.
Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін халықтан қаржы
түрінде кірістердің бір бөлігі алынады; кәсіпорындардың жалпы табысы
(пайдасы) бөлінеді - бір бөлігі бюджетке түседі, екінші бір бөлігі
өздерінде қалып, ішкі шаруашылық қажеттіктеріне қолданылады.
Сонымен бірге, өндірістік емес саланың мекемелері көрсеткен кызметтері
үшін төлемдер арқылы бастапқы табыстары қайта бөлінеді. Бұл табыстар
өндірістік саланың табыстарын құрайды. Сөйтіп, табыстар шаруашылық
жүргізуші субъектілер бойынша коғамдық өнім құнын бөлу туралы адамдардың
қатынастарын білдіретін өзіндік экономикалық категория ретінде анықталады.
Кірістердің материалды-заттай жағының ұғымы мемлекеттің, шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің және халықтың қарамағындағы ақшалай құралдарын
білдіреді.
Мемлекеттік кірістердің экономикалық табиғаты мсн үйьшдастырылуы
мемлекеттің саяси және экономикалық рөлімен байланысты болып келеді.
Әрбір қоғамдық-экономикалық формация мемлекеттік табыстар жүйесіне ие
болады, ал тауар-ақша қатынастарының даму деңгейімен, өндіріс тәсілімен
жәнс мемлекет қызмстімен түсіндіріледі.
Мемлекеттің табыстары мемлекеттің белсенді қатысуымен байланыстырылады;
ол бюджетте орталықтандырылатын және шаруашылық жүргізуші субьектілерінде
қалдырылатын таза табыстың үлесін, сонымен бірге халықтың жеке табысының
бір бөлігін бекітеді.
Мемлекет қосымша өнімнің және өндірістің қаражаттарының бір бөлігін
иеленеді. Бұл жағдайда мемлекеттік табыстардың басты көзі — мемлекеттік
меншіктен түсетін табыс болып табылады. Мемлекеттік табыстардың бір бөлігі
кәсіпкерлік сектордың, кооперативті ұйымдардьң және халықтың табысы арқылы
құрылады, олар қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырады, сол үшін
мемлекеттің салық жүйесі арқылы жұмылдырылады.
Мемлекеттік меншіктен түсетін табыстарға мыналар жатады:
1) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың табысы (жалпы табыс, косылған
құн салығы, акциз, кедендік баждар)
2) мемлекеттік мүліктен түскен табыстар
3) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың төлемі арқылы қызметінен
түскен түсімдер (тіркеу алымдары, тексеру алымдары, сараптау, талдау
жасаудан түскен түсімдер).
4) бюджеттік мекемелердің арнайы шоттарындағы жинақталған арнайы
ресурстар (жалдау ақысы және т.б).
"Мемлекеттік табыстар" мен "мемлекеттік қаржы ресурстары" деген ұғымдарды
ажырату керек. Қаржы ресурстары - белгілі бір мерзімдегі мемлекеттің,
кәсіпорындардың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншігіндегі
ақшалай корлардың жиынтыгы.
"Қаржылық ресурстар" үғымы "мемлекеттік табыстар" ұғымынан мазмұны
жағынан кеңірек болып табылады. Қаржылық ресурстар құрамына, мемлекеттік
табыстардан басқа, қоғамдық қажеттіліктерге қолдануы мүмкін кірістер болып
табылмайтын қаражаттар кіреді. Мысалы: негізгі қорларды қалыптастыру үшін
амортизациялық аударымдар. айналым құралдарының артықшылықтары, мерзімі
өтіп кеткен крсдиторлық және дебиторлық берешектер, мүлікті өткізуден
түскен табыстар, тәркіленген, мемлекетке мұрагерлікке өткен мүліктср т.б.
Бұл ақшалай қаражаттар (сонымсн бірге мүлікті өткізудсн түскендер)
тікелей мағынада табыстар болып саналмайды, өйткені олар белгілі бір
қызмсттің шығындарына байланысты нәтиже емес, әрі әр түрлі айыптар,
үстемелер кіріс болып саналмайды.
Мемлекеттік қарыздардан түскен түсімдер (қарыздарды өтеуге дейін)
мемлекеттің қаржы ресурстары болып табылады, бірақ олар қарыз құралдары
болғандықтан, мемлекеттің табыстары ретінде қарастырылмайды. Қаржылық
ресурстардың құрамына, сонымен бірге, мемлекеттік сақтандыру ұйымдары иелік
ететін барлық қорлардың сомасы кіреді (мемлекеттің кірістеріне жалпы табыс
пен кездейсоқ және баска да апаттармсн күресу жөніндегі алдын-ала есептеу
шараларын өткізу үшін бөлінген сомалар кіреді). Мемлекеттік табысқа ішкі
шаруашылық ресурстар, тұрақты пассивтердің өсу сомасы кірмейді (мемлекеттік
кәсіпорындар). Сөйтіп, мемлекеттің қаржылық ресурстары негізінен,
мемлекеттік табыстар және басқа да көздер есебінен құралады.
Мемлекеттік табыстардың кайнар көзі - ұлттқ табыс, ал қаржы ресурстары
жалпы қоғамдық өнімнің барлық сомасын бөлу және қайта бөлу кезінде
жұмылдырылады. Мемлекеттік шығындар мемлекеттің барлық қаржылық
ресурстарының жиынтығымен қамтамасыз етіледі.
"Мемлекеттік табыстар" және "мемлекеттік бюджет кірістері" ұғымдарының
мазмұны бөлек болады, соңғысы мемлекеттік табыстардың құрамдас бөлігі болып
табылады, бұдан баска мемлекеттік кірістерге мемлекеттік кәсіпорындар мен
ұйымдардың барлық жалпы табысы, ал мемлекеттік бюджет кірісіне тек таза
табыстың бір бөлігі ғана бюджетке жұмылдырылады.
Мемлекеттік табыстардың сыныпталуы
Мемлекеттік табыстарды жіктеу олардың экономикалық табиғатын, құрылу
қағидаларын, яғни мемлекеттік табыстардың барлық жүйесін түсінуге мүмкіндік
береді.
Меншіктің ұйымдастырылу-құқықтық нысаналарына байланысты мемлекеттік
табыстарға мыналар жатады:
1) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың табысы;
2) халық табысынан аударылатын салықтық түсімдер;
3) жеке кәсіпкерлік сектордан түсетін салықтық түсімдер;
4) ұжымдық ұйымдар мен кәсіпорындардың және кооперативтің
салықтық түсімдері;
5) қоғамдық ұйымдардың салықтық түсімдері.
Құрылу саласына байланысты мемлекеттік табыстар мынадай болып бөлінеді:
1) материалдық өндіріс саласында кұрылған табыстар;
2) өндірістік емес салада құрылған табыстар. Қаржылық мазмұнына
байланысты мемлекеттік табыстарға мыналар жатады:
1) салықтық;
2) салықтан тыс (жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алудан түскен
түсімдер; т,б.)
Салыктық түсімдерді жұмылдыру кезінде меншік нысандары өзгереді.
Жұмылдыру әдісіне байланысты мемлекеттік табыстар мынадай болып
жіктеледі:
1) орталықтандырылған;
2) орталықтандырылмаған;
Ұлттық табыс және жалпы қоғамдық өнім құнының жекелеген құрылымдары
Үкіметтің мемлекетке жататын шаруашылық бірлестіктердің қаржы ресурстарын
және мемлекеттік кірістер жүйесін құрайды. Бұлардың ішінде негізгі орынды
қоғамдық таза табыс алады, бұл мемлекеттік кәсіпорындардың таза табысы,
қосылған құнға салынатын салық, акциздер, сыртқы экономикалық қызметтем
түскен табыс, әлеуметтік қажеттіктерге аударылған аударымдар
(зейнетақы қорына) түрінде болады. Сонымен бірге бұған өнім бағаларының
арасындағы айырманы реттейтін шаруашылық ұйымдардың қарым-қатынас сальдосы
кіреді. Бұл табыстардың түрлері меншіктің әр түрлі нысанындағы және бөлу
үдерісіне әр түрлі қатынасатын кәсіпорындарда құрылады. Егер қосылған құнға
салынатын салық, акциздер, кедендік баждардан түсетін түсімдер түгелімен
мемлекетке берілсе, ал мемлекеттік кәсіпорындардың таза табысының,
әлеуметгік қажеттіктерге аударылатын аударымдардың тек бір бөлігі ғана
беріледі.
Қоғамдық таза табыс қосымша өнімнің ақшалай нысанындағы құнын білдіреді,
яғни қосымша өнімді өткізген кезде таза табыс нысанына ие болады.
Қосымша өнім мен таза табыстың негізгі бөлігі шаруашылық жүргізуші
субъектілердің таза табысы болып табылады.
Таза табыстың негізгі өсу факторлары болып мыналар саналады:
- еңбек өнімділігін арттыру;
өнімді өндіруге материалдык, және ақшалай ресурстарды үнемдеу;
- өнім сапасын жақсарту;
- негізгі және айналмалы өндірістік қорларды тиімді
пайдалануды көтеру;
- өндірістің табиғи жағдайы.
Тәжірибеде дербес шаруашылық жүргізуші субъектілер өздерінің табысын
бағаны көтеру арқылы көбейтуге ұмтылады, бірақ бұл кәсіпорындар тұтынушылар
табысының төмендеуіне алып келеді. Бұл қоғам мүддесіне әсер етеді, өйткені
ұлттық табысты бөлу пропорцияларын өзгертуде дербес шаруашылық жүргізуші
субъектілердің мүдделері көзделеді.

2.1 Мемлекеттік қаржы кірістері мен шығыстарының құрылымы.
Мемлекеттік бюджет мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа да
қатынасушылары арасында қоғамдық өнім бағасын орталықтандырылған ақша
құралдары қорын құру арқылы бөлу мен қайта бөлу және оны кеңейтілген
ұлғаймалы өндіріс және қоғамдық қажеттіліктер мақсатына пайдалану
үдерісінде пайда болатын экономикалық қатынастар сипатына ие.
Мемлекеттік бюджет мемлекеттік билік органдарының функцияларын қамтамасыз
ету үшін ақша қаражаттарының құйылуы мен жұмсалуын көрсеткіштер түрінде
беретін мемлекеттің жиынтық ақша қоры.
Қаржы ресурстарын бюджетте жинақтау мемлекеттің қаржы саясатын сәтті
жүргізу үшін қажет.
Мемлекеттік бюджет ақшалай нысандағы қоғамдық өнімді бөлу және қайта
бөлуге байланысты туындайтын қоғамның қаржы қатынастарының бір бөлігін
сипаттайтын обьективті экономикалық категория болып табылады.
Мемлекеттік бюджет те каржы сияқты бөлу және бақылау функцияларын
атқарады. Бөлу функциясының қолданылу ерекшелігі - қоғамдық өнім қүнын бөлу
коғамдық өндіріс салалары, ұлттық шаруашылық секторлары, аумақтар, салалар,
жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында жүргізіледі. Қазіргі
кезде Қазақстанда мемлекеттік бюджет арқылы жалпы қоғамдық өнім құнының 10%-
ы, жалпы ішкі өнімнің 20%-ы бөлінеді.
Бақылау функциясы қоғамдык өндіріс қажеттіктеріне сәйкес бюджет қорларын
сандық ара қатынаста бөлумен сипатталады.
Мемлекеттік бюджет жиынтық ұғымнан тұрады, яғни оны экономикалық
категория, мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры ретінде
ғана емес, бәріне міндетті занның бірі, негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық үрдістерді реттейтін механизм ретінде де қарастыруға болады.
Мемлекет бюджет саясатын, ягни әлеуметтік-экономикалық даму
бағдарламаларын жүзеге асыратын бюджеттік нысандар мен әдістерді пайдалану
бойынша шаралардың жиынтығын жасайды. Бюджет саясаты бюджет жүйесі арқылы
іске асады.
Бюджет жүйесі - елдің экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға
негізделген барлық бюджеттерідің жиынтығы.
Бюджет жүйесі мына қағидаларға негізделеді:
1. Біртұтастылық: бұл қағида бойынша бюджет жүйесіне кіретін барлық
бюджеттер біртұтас құқықтық базамен, біртұтас бюджет сыныптамасын
пайдаланумен, біртұтас мемлекеттік қаржы статистикасымен, келісілген
бюджет процедураларымен, барлық бюджеттердің қайта бөлу
қатынастары арқылы қалыптасатын ара қатынасымен қамтамасыз етіледі.
2. Бюджеттердің толықтылығы мемлекеттік заңнамамен анықталған барлық
түсімдерді міндетті және толық көрсетіуімсн қамтамасыз етіледі.
3. Нақтылық бюджеттің қаржы операцияларының арнайы
көрсетілуімен, бюджет салаларының орындалуымен сәйкес бөлуін
білдіреді.
4. Жариялылық: Үкімет пен жергілікті билік органдары өз бюджеттерін
жариялауға міндетті. Бұл қағида шаруашылық саясатта байқалатын
қателердің алдын алуға, бюджет баптарын ашуға мүмкіндік береді.
Бюджет жүйесін құрудағы басты құжат - ел Конституциясы мен бюджет жүйесі
туралы Заң. Жыл сайын тиісті каржы жылына республикалық бюджет туралы Заң
кабылданады, онда бюджет көрсеткіштері нақтыланып, бюджет ресурстарының
көздері мен жұмсалуы көрестіледі.
Бюджеттік реттеу - жоғары тұрған бюджеттің төменгіге ресурстардың бір
бөлігін және керісінше теңдестіру мақсатында беруімен сипатталатын қайта
бөлу жүйесі. Реттеу механизміне мыналар жатады: субсидия, субвенция,
реттеуші табыс көздері.
Реттеуші табыс көздері бекітілген және реттеуші болып бөлінеді.
Бекітілген табыстар - бюджет қаражаттарының толық немесе бір болігінің
нақты бюджетке берілуі.
Реттеуші табыстар - жоғарғы тұрған бюджеттің төменгіге бағыттайтын
қаражаты. Бекітілген және реттеуші табыстардың тізімі бюджет жүйесі туралы
занда реттеледі. Егер жиынтық бюджетгегі түсім көлемі әрбір деңгейдегі
биліктің функциясын жүзеге асыруға жеткілікті болса, онда бюджет вертикалды
теңдестірілген болып есептеледі. Горизонталды теңдестірілу - жекелеген
аймақтардағы бюджеттің кіріс және шығыс бөліктерінің өзара тең болуы.
Вертикальды теңдікке қол жеткізу - жалпы тендестірілудің бірінші кезеңі, ал
горизонтальды теңдестірілу екінші кезеңі болып табылады, ол Қазақстанда
бюджеттік алу және субвенциялар арқылы жүргізіледі.
Нарықтың қалыптасуы кезінде бюджеттің негізгі проблемалары мынадан
тұрады:
1. Төлемдердің төленбеуі. Оған әсер еткен айналым қаражаттарының
жеткіліксіздігі. Бұл жеткіліксіздіктің туындауына өз кезегінде мыналар
себеп болды:
- бағаның еркін белгіленуі;
- кәсіпорындардың өзара коммерциялық несие беруінің тоқтатылуы;
- есеп айырысу және төлем несиелерінің тоқтатылуы;
- өндірістің тиімсіздігі.
2. Еңбекақы бойынша қарыз. Ол мынадай себептерге байланысты туындады:
1) ақша қаражаттарының тапшылығы;
2) ақша қаражаттарының коммерциялық құрылымның aйналымынa
жіберілуі;
3) әр түрлі банктерде бірнеше есеп айырысу шоттарының болуы;
4) бюджеттің жоспарланған деңгейде жиналмауы;
3. Салық жуйесінің жеткілікті деңгейде дамымауы. Бұл кемшілік заң
бойынша міндетті төлемдерді жеткілікті деңгейде жұмылдыруға мүмкіндік
бермеді. Салықтан жалтаруға жол берілді; салық төлеушілер үшін
салық механизмі күрделі болды; өзгерістер мен толықтырулар көп
жүргізілді; салық қызметкерлерінің біліктілігі жеткілікті деңгейде
болмады.
4. Орталық пен жергілікті деңгей арасында өкілеттіктер нақты бөлінбеді.
Бұл бюджет арасындағы қатынастардың ортақ идеяға негізделіп құрылуы үшін
керек. Дәлірек айтсақ, елге мемлекет өмірінің негізгі бағыттарын —
энергетиканы, көлікті, қорғанысты, стратегиялық ресурстарды пайдалануды өз
міндетіне алатын қуатты орталық керек. Ал қалған мәселелерді
жергілікті билік игеруі тиіс.
Мемлекеттік бюджет кірістері мен шығығыстарының, ақша қаражаттарының
қорын құру мен пайдалануға байланысты бюджеттің қызмет етуі бюджеттің
кірістері мен шығыстары тәрізді ерекше экономикалық нысан арқылы жүзеге
асады. Ол құн бөлінуінің ерекше кезеңдерін сипаттайды. Екі категория да
объективті, ерекше қоғамдық мақсатқа иғ; яғни кірістер мемлекетті қажетті
ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған
ресурстарды жалпы мемлекеттік қажеттіктерге бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы мемлекеттің нақты әлеуметтік
экономикалық және тарихи жағдайларында жүзеге асырылатын бюджет жене салық
саясаттарының бағыттарымен анықталады.
Әдетте, кірістер көзі ретінде салықтар және оларға тән төлемдер танылады.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің құрамы мен құрылымы
қолданыстағы салық жүйесімен анықталады.
Мемлекеттік бюджеттің құрамы:
1) түсімдер;
2) шығыстар жәнс несиелеу;
3) дефицит (профицит);
4) қаржыландыру (профицитті пайдалану). Түсімдерге мыналар жатады:
а) кірістер;
о) алынған рссми трансферттер;
б) бұрын берілген несиелер бойыншаа негізгі қарызды өтеу.
Өз кезегінде кірістер былай бөлінеді:
а) салықтық түсімдер;
о) салықтық емес түсімдер;
б) капиталмен жасалған операциядан түсетін кірістер; Бюджет түсімдерінің
осы негізгі үш категориясы алынған ресми трансферттер категориясымен,
яғни мемлекеттік басқарудың басқа деңгейіндегі ұлттық органдардан (ағымдағы
және күрделі субвенция мен субсидия, өзара есеп айырысу) және қайтарымсыз
негізде (грант) шетелден тартылған қара-жаттармен толыктырылады.
Бұрын берілген несиелер бойынша негізгі қарызды өтеу категориясы
мемлекеттік шаруашылық жүргізуші субъектілердің бюджет несиелері бойынша
(алдыңғы жылдары кайтарымды негізде несиеленген) төлеген ақша қаражаттарын
білдіріді.
Екінші бөлімдегі шығыстар мен несиелеу негізгі функциоиалдық топ
бойынша сипатталады: жалпы сипаттағы мемлекеттік қызмет, қорғаныс, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздік, білім, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамтамасыз ету
мен әлеуметтік көмек, тұрғын үй-коммуналдық шаруашы-лық, мәдениет, спорт
және ақпараттық кеңістік, экономика салалары, басқа да шығыстар,
мемлекеттік қарызды өтеу, төменгі деңгейдегі бюджеттерге ресми трансферт.
Үшінші бөлім - бюджет тапшылығы (дефициті) несиелеуді қоса алғанда
түсімдер мен шығындардың арасындағы теріс айырманы білдірсе, ал оң айырма
бюджет профицитін білдіреді.
Төртінші бөлімдегі тапшылықты қаржыландыру (профицитті пайдалану) екі
мақсатты көздейді:
1) дефицит жағдайында - ішкі көздерден қаражат тарту (мемлекеттік
бағалы қағаздарды өткізуден, сыртқы заемдардан, Ұлттық банк пен
коммерциялық банктердің несиелері, жыл басындағы бюджет қаражаттарының
қалдығы);
2) профицит жағдайында - жоспардан артық түскен түсімдерді
пайдалану, ең алдымен мемлекеттік міндеттемелерді өтеуге немесе
маңызды бюджет бағдарламаларын қосымша қаржыландыруға
бағытталады.
Кірістер мен шығыстарды былай топтастыру бюджет сыныптамасымен
анықталады.
Бюджет сыныптамасы - бюджет кірістері мен шығыстарын біртекті нысандары
бойынша жүйелеу.
Бюджет сыныптамасы бюджеттің мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының
болжамымен, жоспарымен, бағдарламасымен, министрлік, ведомство, ұйымдар мен
мекемелердің қаржы жоспарларымен тығыз байланысын қамтамасыз етеді; жеке
сметалap мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.