Күнделік әдебиет үлгісі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі:
Жазушының немесе саяхатшының өз көзімен көріп білгенін тізіп жазудан
пайда болған жанр. Былайша қарапайым жай күнделіктерде көбіне жеке өмір
фактілері, кісі назарын аударған көріністер сөз етіледі. Онда авторлық
фантазия да болады. Ал көркем күнделіктерде жазушының әр алуан ой-
сезімдері , алған әсерлері, қызықты оқиғалар бейнеленеді. Дүние жүзінің
көптеген жазушылары өздерінің кейбір шығармаларын күнделік формасында
жазған. Мысалы, олардың қатарына М.И.Тургенев, М. Салтыков- Щедрин, В.
Короленко және басқаларды жатқызуға болады. Өзіміздің қазақ-ғалым арасында
жазушылары күнделікті алғаш қолданған Ш.Уәлиханов еді. Оның Құлжа
күнделіктері ғылыми көркем публицистикалық шығарма. Сондай – ақ қазақ
қаламгерлері ішінде осы әдіспен жазылған шығармалардың бірі Ә.Сәрсенбаевтің
Офицер күнделігі болып табылады.
Орыстың ұлы жазушысы Л.Толстойдың күнделіктері тағылымдық жағынан
теңдессіз маңызға ие, мол пішілген дүние екендігін де гәп бар ма? Ол кейбір
сәл үзілістер мен күнделігін ғұмыр бойы 63 жыл жүргізген. Яғни , 18 жасар
студент шағынан бастап жазып, 82 жастағы атағы әлемге жайылған данышпан
жазушы атанғанға дейін күнделігін тынымсыз толтырып отырған. Сол күнөрім
шежірелері біздің қолымызға том- том кітап болып тигені мәлім. Сондай – ақ
ол Дневник одного себя аталған түрін де жүргізіп келген . Онда мынандай
жазулар бар: ... Чтоб жить честно, надо рваться, путаться, биться ,
ошибаться, и вечно бороться и мишаться. А спокойствие душевная подлость
[1,86 ] немесе жазушының жеке хатшысы В.Булгаковтың Л.Н. Толстой өз
өмірінің ақырғы жылында деп аталатын күнделік кітабында күрделі өмірдің
бізге беймәлім тұстары шыншылдықпен бедерленген. Оны оқып отырғанда мына
бес күндік қонақ өмірінің теңдессіз тұлғаға да кей сәттерде қадірсіздеу
болғанын, оның да күйкі пендешілкпен істеген оғашықтардан ода еместігін,
тіпті отбасылық қарым-қатынастағы трагедиялық қайшылықтар өрбігенде қайран
қалмасқа лажыңыз жоқ. Кезінде Толстойдың зайыбы Софья Андреевна өз басының
келеңсіздіктері жазылған тұстарын күнделіктен өшіріп тастауды күйеуінен
қатты талап етіп және де айтқанын орындатқанын да нақты дерек арқылы
білеміз.Аталған күнделік кітап- ғажап бір дүние , мәңгілік әлемі деуге де
тұрарлықтай Авторы жоғары оқу орындағы оқуын тастап ұлы жазушыға көмекші
болды. Жас азамат өз иесінің әрбір күнінен көріп білгенін, көңілге
түйгендерін түртіп жаза берген ғой. Неткен ерлік! Бай мұра Осы мазмұндас
мысалдар біздің әдебиетімізде бар ма? деп кейде еріксіз ойға шомасың.
Ғ.Орманов,Ә.Тәжібаев секілді әдеби көмекшілер Жамбыл атадан осы тектес
шығарма қалдыра алмады-ау деп те өкінесің.Үзік-үзік жағдаяттар мен ғана
шектелген сияқтымыз ғой. М.Әуезовтің әдеби тұрмыс-тірлігінен толық
қанықтыратын күнделік- жазбаларда кемшіндеу. Тіпті оның шығармашылық
зертханасы әлі күнге жұмбақ күйінде қалып жүргендей әсер етеді. Шығармалары
қалай өмірге келді? Жазу тәсілі қандай еді? Пенделік қасиет-кейпі қандай?
Рас, ол кісі туралы жазылған естеліктерді әркім әр қырынан толықтыра
әңгімелегені мәлім. Бәрібір жетісіңкіремей ме? Егер оның әдеби көмекшісі
болғанда, бүйтіп бармақ тістемеген де болар ма едік? Біздің күнделіктердегі
көбінше пәленше айтыпты-мыс боп келетіні дәлдік шеңберін құшита түсетіні
рас. Оның арғы жағында автордың өсек, өтірікке бой алдыратындығы, өзін
дәріптей бастайтыны жасырын емес. Демек, әңгіме ауаны шындықпен алшақтап,
дәлсіздікке ұрындырады. Бұл болса күнделік табиғатына мүлдем керағар. Кейде
мүйізі қарағайдай ел сыйлайтын ағалардың естелік- күнделіктерінде тіпті
тамақ ішкен мейрамхананың ас мәзіріне дейін , тәптіштеп, ұсақ–түйекті теріп
жазғанын оқып, қарның ашады.
Қазақ жазушыларының кейбірінің күнделіктері де асыл мұра ретінде
ұрпақтар кәдесіне жарауда. Мысалы, классик жазушымыз Ғ.Мүсіреповтің 1997
жылы Ана тілі баспасынан шыққан Күнделік атты еңбегінде қазақ тарихы,
мәдениеті, тілі, әдебиеті туралы алуан түрлі сөз тіркестері жазбақ болған
шығармаларының жоспар хабарлы, кейбір кейіпкерлері хақында дерек – құжаттар
молынан келтірілген. Асыл ағамыз кітаптың беташарында Ұмытшақтық қоюланып
келеді. Сондықтан керекті кейбір нәрселерді кезінде еске түсіру үшін бұдан
былай күнделік жазуды дұрыс көрдім деп жасы шау тартқанда да жаңа машығына
ұқыптылықпен кіріскен екен.Сөйтіп, 1970-1985 жылдар аралығында елу шақты
күнделік-дәптер жазыпты. Солардың басын қосып, тұтас күйінде оқырман
назарына ұсыну бүгіннің міндеті болса керек. Әйтсе де белгілі
қаламгерлердің үзіп-жұлып болса да жүргізген күнделіктері том-том кітап
болып шықпағанымен ғұмырлық баянның біркелкі белестері ретінде баспасөз
арқылы көпшілікке жетіп жатқаны қуантады.Осы орайда дара тұлғалар -
Ғ.Мұстафин, Ә.Тәжібаев, М. Қаратаев, М.Мақатаев, С.Әшімов жазбаларының
мерейтойлық кезендерді еске түсіру мақсатымен оймақтай-оймақтай болып
жарияланып жататыны да көңілге медет.
Халық жазушысы Нұршайықов күнделік жазуды ғұмыр бойы сүйікті машығына
айналдырумен–ақ өшпес өнеге көрсетіп жүрген қажырлы қаламгер. Оның Өмір
өрнектері деп аталатын әдеби күнделіктерінің бірінші кітабы Өлке
баспасынан 2000 жылы жарық көрді. Оған автордың 1953-1986 жылдар аралығында
жазғандары топтастырылған. Әзағаның қойын дәптерлеріне түскендері сан тарау
ойлардың жемісі.Алғашында үзік- үзік қанатты сөздер, мақал- мәтелдер, шағын
әңгіме-диалогтар мәнділігімен қызықтырады. Оларды оқып отырғанда халық
сүйген жазушының шығармашылық зертханасына , әдеби философиялық, және
әлеуметтік көзқарасына терең қаныға түсесің. Бір ғажабы, Әзағаң
күнделіктерін күй талғамай жазады.Ұшақ үстінде, пойыз ырғағымен, көлік
тербелісі дегендей... Ол күнделік жазуда француз философы Мишель Монтонның
(1533-1592) Тағылымды тәжіребиелер (Опыты) деген үш томдық кітабымен,
Сирия әдебиетінің классигі, ғұлама ғалым Абуль- Фарадждың (1226-1286)
Қызық хикаялар кітабы еңбегінің зор әсер еткендігін айтады. Қазақ
қаламгерлерімен журналистері мұндай өнегені алыстан іздеп жатпай-ақ
өзіміздің Әзағаңнан үйренсе, қандай ғанибет болар еді деген ой келеді.
Арғы-бергі қазақ зиялыларының күнделіктерін көп том етіп шығарса
деген тілекте тіл ұшында тұр. Сондай тағылымды жазбалардың жиналмай, ел
кәдесіне жарамай жатқаны қаншама? Соларды бір ізге түсірген жөн. Хаттасулар
да белгілі бір дәрежеде күнделік табиғатымен үйлесім табатынын
ескеріп,оларды да кітапқа жинақтау жағын ойластырған абзал, өйткені ондай
жазбалар дерек пен дәйекке негізделуімен қымбат. Күнделіктер - өмір
ізденістері дейтініміз де содан болар.
Сіз осы күнделік жазасыз ба? Чеховтың әкесі кәдімгі кеңселік жорналдың
тор көздеріне күн сайын өрмек тоқығандай жазу түсіріп отырыпты... Демі
үзілгенде ғана күнделік тоқтаған...Ұрпағымызға әркімнің де айтары бар
шығар, күнделік түртіп жүріңіз. Нәрлі жерде сөз қалмайды. [2,6]
Күнделік - жазушының, ғалым ,не саяхатшының өз көзімен біліп- көрген
жайларын есте сақтау үшін жазатын жанр. Қарапайым күнделіктерде көбіне жеке
адамның өміріне қатысты деректер сөз етіледі. Ал көркем күнделік жазушының
әр алуан ішкі сезімдері, алған әсерлері, суреттеген түрлі оқиғалармен
қызықты.Алғашқы күнделік–үлгілерін жазғандар - орта ғасырдағы саяхатшылар,
елшілер, жылнамашылар. Олардың қағазға түсіргендері, негізінен, өз ғылыми
еңбектеріне қатысты ойлары, ашқан жаңалықтары. Күнделік нақтылы болған
оқиғаның ізімен жазып, адамның өзі куә болған жағдайдан алған әсерін
суытпай, нақтылы жеткізумен ерекше сыршылдық сипатқа ие болады. Ондай
күнделіктерде этнографиялық, тарихи деректер мол болады. Күнделік жанрын
көркем әдебиеттен лайықты орын алады. Дүние жүзінің көптеген жазушылары өз
шығармаларында күнделік түрін қолданады. (М.И.Тургенев, М. Салтыков-Щедрин,
В.Г.Короленко) Әдеби шығармада кейіпкердің атынан берілетін күнделік оның
көңіл- күйін, мінез- құлқын , сырлы әлемін, ішкі сезімін не ғұрлым терең
ашып, әсерлі бейнелеу үшін қолданылатын әдіс. Атақты жазушылар Л.Толстой,
Ф.Достаевский, И.Бунин, А.Чехов т.б. күнделік жүргізіп, оған өз ойларын
мұқият түсіріп отырған. Жазушының көркем шығармасында астарлай көркем
шешімдермен бейнелей беретін кей шындықтары ішкі толғанысы, өмірден түйген
қарапайым парықтары,, өз тәжіребиесінде ақиқатына жеткен, бірақ,
замандастары қоғам қабылдай бермейтін терең сырларын күнделіктерде нақтылы
айтқан. Күнделіктерде өмір баяндық деректер, өмір шындығы, заман суреті
болған оқиғалар төңірегінен алыс кетпейді. Мысалы, А.Янушкевичтің XIX
ғасырдың ортасындағы қазақ даласы, сол кездің адамдары, халықтың тұрмысы
жайлы жазған күнделіктері осындай мұра. Қазақ-ғалым жазушылары арасында
күнделікті алғаш қолданған Ш. Уәлиханов еді Оның Құлжа күнделіктері
ғылыми көркем публицистикалық шығарма. Сондай–ақ қазақ қаламгерлері ішінде
Ғ.Мүсірепов, М.Мақатаев, Г.Бельгер, Б.Бұлқышев, С.Ерубаев т.б. жазды.
Көптеген жазушылар Күнделік түрін (мысалы: Ә.Сарсенбаев Офицер күнделігі,
Ә.Нұршайықов Махаббат, қызық мол жылдар) өз кітаптарында
пайдаланады.[3,245]
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
- Ақын-жазушылардың өмірі мен шығармашылық ғұмырбаянына назар аудару;
- Тақырып табиғаты, жанрлық - көркемдік жүйесін қарастыру;
- Қаламгер күнделіктеріндегі ізденіс мұраттарын, көркемдік таным
арналарын, көзқарас эволюциясын зерделеу;
- Күнделіктердегі ұлт мақтаныштары: қоғам қайраткерлері, мәдениет
қызметкерлері көркемдік мұраттарын назар аудару.
І Күнделік – мемуарлық әдебиеттің ішкі жанрлық бұтағы
Күнделік әдебиет үлгісі. Әдебиет үлгісі болғанда , айта беретін
мемуардың ішкі бір жанрлық бұтағы. Біз күнделік- әдебиет үлгісі дегенде ,
күнделіктің бір ғана саласын айтып отырмыз. Әйтпесе, күнделікпен іштей
туысатын шаңырақ жәдігерлері – тұрмыстық күнделік, күнделік формаларын
пайдаланып жазылған көркем шығармаларда қиял билігі белең алады да, олар
мемуарлық әдебиет үлгісінде саналмайды. Айталық, А.С.Пушкиннің Марқұм Иван
Петрович Белкиннің жазбалары кейіпкердің күнделік өмірнама жазбалары
формасында туған шығарма. Қазақ жазушысы С.Мұқановтың Адасқандар деген
атпен жазылған кейін Мөлдір махаббат болып өзгерген романыда кейіпкері
Бәтес пен Бүркіттің күнделігі райында жазғандығын білеміз.Бексұлтан
Нұржекеевтің Ерлі-зайыптылар романы да осыған келеді. Ал, Венгер
жазушысы Б.Илеин, орыс жазушылары О.Форш, П.Лукницкий романдары әуел баста
қарапайымкүнделік ретінде түзілген де кейін белгілі – бір композициялық
құрылымға келтіріліп романға айналған. Демек, олардың қай- қайсысыда
мемуардан аулақ салған көркем әдебиет үлгісі. Біздің қарастырғалы
отырғанымыз – мемуарлық әдебиеттің үлгісінен саналатын күнделік.
Әлемдік әдебиетпен философия тарихында күнделік қалпында туып, кейін
халық қажетінде айналған деректі мемуар үлгілері аз емес. Айталық, Филипп
де Каминнің Мемуарлары (XVғ), Бабырдың Бабырнамесі (XV-XVIғ).
Декабристердің мемуарлық жазбалары бәрі-бәрі де әуел баста күнделік
жазбалар ретінде өмірге елеусіз келген. Кейін тарихи сипат алды. Әйтпесе
әлем философтарының Карманный оракул аталатын қойын кітапшалары да әуел
баста күнделікті жай жазбалар ретінде дүниеге келген. Испан философы
Балтасар Грасианның (XVII ғ.) осылай аталатын кітаптарынан күнделік сипатын
көреміз. Тіпті Марко Полоның (XVIII ғ.) жазбаларын да күнделікке жатқызуға
болар еді. Оны айтасыз неміс философы Г. К. Лифтенбергтің Афоризмдері
(XVIII ғ.) де күнделік әдебиетпен еншілес туған десек қателеспеспіз.
А.С.Пушкин, Н.В. Гоголь, Л.Н. Толстой, И.С. Тургенов, Ф.М. Достоевский
күнделіктері орыс әдебиетінде күнделік жанрын орнықтырды. Кейінгі ұрпаққа
ғажап бай әдеби күнделік мұраларын қалдырды. Әрине, олар көзі тірісінде
күнделіктерін жариялауды мұрат тұта қоймады. Есесіне біздің заманда
күнделік жариялау ерсі болмай қалды.
Бір жол, жазылмас күн болмасын (Ю. Олеша), Болған оқиғалар (Е.
Долматовский), Лирикалық күнделік (В. Цыбин) секілді атаулар беріп
күнделік жариялау дағдыға айналды. Эпенди Капиевтің Қойын кітапшалары
(М,1956 ж.) өзі өлген соң жарық көрді.
Қазақ халқының XIX ғасырдағы ұлы ағартушысы Шоқан Уәлихановтың
Ыстықкөл күнделіктері, Қашқар күнделіктері – күнделік-әдебиеттің
қайталанбас асыл үлгілері. Тарихи, этнографиялық мәліметтерге мейлінше бай
ол күнделіктер материалына сүйеніп бүгінде бірсыпыра қазақ жазушылары
роман, повесть жазып жүр. Бұған С. Бақбергенов, С. Мұқанов, Ж. Бейсенбаев
шығармалары куә.
Қазақ даласында қағазға түсіп, араға көп жыл салып барып көпшілікке
жеткен поляк революционері А.Янушкевичтің күнделік жазбалары да қайталанбас
жәдігерлік.
Қазақ әдебиетінің М. Әуезов С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин
секілді нар тұлғаларының күнделіктері әл-әзір арнайы кітап болып жариялана
қойған жоқ. Ептеп ағымдағы баспасөзде төбе көрсетіп жүр. Олардан өзге,
күнделік жазбаларын құнтты жүргізетін жазушылар қатарына Әзілхан
Нұршайықов, Мұзафар Әлімбаев, Мырзабек Дүйсеков секілді қаламгерлерді
жатқызуға болады. Аталмыш жазушылар күнделік жазбаларын ұсынықты
пайдаланып, кітап етіп те жариялап келеді.
Күнделікті кітап болып жарық көрген соң, оқып пікір айтуға болады.
Немесе, колжазба күйінде оқып, оқушылармен күнделік проблемасын бөлісуге
болады. Көзі тірісінде жарияланған күнделік жазбаларға оқырман көпшілік
кінәмшілдеу қарап, талап қойыңқырайды. Олай болуының өзіндік себебі де бар.
Неге десеңіз, күнделік – мынау тіршілік-ғаламға бір кісінің көзімен қарау,
бір кісінің дүниетанымымен безбендеу ғой. Осындай ерекшелігімен де күнделік
жалпы емес, жалқы мінезді жазба. Ал өзіңмен мынау дүниені үзеңгі қағысып
бірге кешіп келе жатқан замандасыңның жеке көзімен қарап, ойымен
таразыланған көріністерге, әрине, келісу, келіспеуің әбден мүмкін. Сөйте
тұра замандас күнделігіне өз көзқарасымызды таңбауымыз керек. Күнделік
ерекшелігі де осында! Күнделіктің – иесінің көзі кеткен соң, жарық көруінің
тиімділігі де осында.
Қазақ халқына қатысты бірнеше жазушының естелігі сақталған. Табиғат
тамыршысы аталған М. Пришвиннің қазақ даласын аралағанда қағазға түсірген
күнделігі едәуір. 1984 жылы қарашада жол түсіп Литваға барған едім,- дейді
Қ.Ергөбек. Сапар мақсаты С.Мұқановқа байланысты еді. Сол сапар Ұлы Отан
Соғысы жылдары Алматыға эвакуациямен келген Литва әдебиетінің көрнекті
өкілі Пятрас Цвирка музейінде болдым, жазушы жесірі Мария Цвиркене ханыммен
әңгімелестім. Мәдениетті елдің өкілі емес пе, Мария Цвиркене Алматыдағы
ауыр жылдар жөнінде күнделік жүргізіпті. Күнделігінде Алматыға, қазақ
халқына, жыр алыбы Жамбыл қарияға қатысты көптеген көз көрген жайлар,
мәліметтер қамтылыпты. Сол ойлардың бірсыпырасын литван тілінен аудартып
жазып алған едім.[4,73]
Қазақстанға соғыс сұрапылына байланысты ығысып келген жандардың
күнделігінің бір ерекшелігі – өз халқың жайлы сырт адамдардың көзімен
қарауға мүмкіндік бар. Бұл ретте күнделік – дерек көзі.
Арнайы кітап болып жарияланған күнделікті кім-кімде зерттеп талдауға
мүмкін. Біз осы дәстүрді бұзып бүгін қолжазба күнделіктер жөнінде әңгіме
маздатпақпыз. Олар – жазушы Сәбит Мұқанов, ғалым Бейсембай Кенжебаев,
әдебиет сыншысы Қалжан Нұрмахановтың күнделіктері. Ендігі әңгіме жылдар
бойы қарап, оқып келген осы күнделіктер хақында болмақ.
Алдымен Сәбит Мұқановтың күнделігін қарастырайық. С.Мұқанов күнделік
жүргізуге өте ұқыпты қараған жазушы. Қайда бармасын, қандай жағдайда
жүрмесін ол үзбей күнделік жазып отырған. Күнделіктер не жайында? Не
жайында дерің, бар ма? Мынау қым-қуыт өмірде Сәбит Мұқанов араласпайтын
мәселе сирек болушы еді ғой. Олай болса, күнделік те сол Сәбең араласқан
көп-көп мәселелер хақында. Күнделіктер әлеуметтік өміріміздің сан-саласын
қамтиды. Бәрі де күнделік жанрына тән – автор көзімен қарап таразыланады,
автор дүниетанымы тұрғысынан бағаланады. Бір өкініші – Сәбит Мұқановтың
күнделіктері әл-әзір ғылыми тұрғыдан іріктеліп, сұрыпталып бір жүйеге
түскен жоқ. Сол себепті жазушының бар күнделік жазбаларын бір топтап
жинақтап әңгімелеуге, өзегінен проблема шығарып талдауға қиын. Еңдігі амал,
жазушының бір күнделік дәптерін қолға ала отырып еркін әңгіме, еркін ой-
толғанысқа ерік беру ғана.
Жазушы – уақыт перзенті. Алайда, уақытқа бірыңғай бағыныштылық шын
жазушыға жараспайды. Жазушы күнделігі жөнінде әңгіме болғанда, бұл жанр
мұрасына өлшем боларлық жайттың бірі осы болмаққа керек.
Қоғам өміріндегі күрделі кезеңдер – үкімет басшылары алмасатын сәт.
Сәбит Мұқанов В.И. Ленин қазасынан бастап бірсыпыра үкімет басшыларының
ауыс-түйісін көзімен көрген жазушы. И.В. Сталин, Н.С. Хрущев, Л.И.
Брежневтің қай-қайсысының да көзін көрді, сөзін естіді. Кейбірімен
кездесіп, әңгімелескенін Өмір мектебі мемуарлық шығармасында желдіртіп
баяндаған кездері жадымызда. Ал Н.С. Хрущевпен ұстақан (стакан)
түйістіргенін замандастары сыр қылып айтады. Кезінде Қазақстан Компартиясы
Орталық Комитетінің бірінші секретары қызметін атқарған Л.И. Брежневпен
кездесу, жүздесу, дастарқандас болуы заңды құбылыс. Жазушы қайтыс болғанда
Л.И. Брежневтің, өз атынан азагүл (венок) жіберуі де кезіндегі таныс,
білістіктің белгісі.
Әрине, қазір аталмыш адамдарды уақыттың бағалауы басқа. Тиісінше
кінәланып жатқан адамдармен кезінде белгілі дәрежеде қатынаста болды екен
деп жазушыны жазғырудың тіпті де реті жоқ. Сәбит Мұқановтың олармен
қатынасы тамыр-таныстықтан сыбайластыққа ұласқан емес. Олардың орнында кім
де болса уақытында Сәбит Мұқановты таныған болар еді. Әйтпесе, олардың
орнында уақытында кім отырса да, Сәбит Мұқанов халықтық мәселемен, немесе
творчестволық жағдаятпен барарына тағы да күмән жоқ.
Шолуға жол беріңкіреген себебіміз – жазушы күнделіктерінен біз әдейі
1964 жылғы бір дәптермен оңаша сырласуды жөн көрдік. 1964 жыл да СССР
тарихындағы жылымық аталған кезеңнің соңғы жылы еді ғой. Саяси науқаннан
сырт қалмайтын жазушы күнделігінде бұл мәселенің көрінісі қалай? Міне,
біздің іздеген әңгімеміз де осы!
Күнделік мәліметіне ден қойсақ тамыздың 7-інде Латвияда Дубулты
өнержайында, Көзіммен әуре болдым. Тәуірленіп келеді. Әлі жазылып болған
жоқ. Ауа ала-құла: түнде, ертемен салқын, кейде түстен кейін жылырақ (19-
20) – деп жазды ол.
14. VIII. 1964. Күндіз газеттен ЦК КПСС пен СССР өкіметінің орта
мектепті қайтадан 10 жылдық жасау туралы қаулысын оқыдым. Мұғалімдер: бұл
мектепті өмірге жақындату емес, алыстату, – дескен еді, соның растығы істе
көрінген. Қате алынған қаулы асқына бастағанда өзгеруі жақсы болды.
Радио кеше, Қырымда демалып жатқан Пальмиро-Тольяттидің кенет қатты
науқастанғанын хабарлады. Бұ да әріптестерінің аяғын құшпағайды...
Күнделікті саяси өмірге құлақ түре жазылған алғашқы ойлар осындай.
Тольяттидің сырқатына жазушы тектен-тек назар аудармайды. Жазушы саяси өмір
ырғағын буынды жерінен ұстап отыр.
Күндіз радио Пальмиро Тольяттидің қайтыс болғанын хабарлады. СССР-
дің, Италияның біраз ғалым-дәрігерлері жанын сақтауға тырысты, ажал жетсе
болмайды екен. (21. VIII. 64) – деп бастап саяси өмірге бойлап
кетеді.
Саяси өмір – күнделікте кең қамтылған негізгі мәселе. Сәбит Мұқановтың
көз алдында И.В. Сталин, Н.С. Хрущев, Л.И. Брежневтің тұлғасы тұр. Жазушы
ел өмірінде өтіп жатқан оқиғалар арқылы осы үш адамның образына әр қырынан
айналып соғып отырады.
Ашығын айтқанда Сталинді ала бөтен жазғыра қоймайды. Әріде ұзақ жыл
өзі көсем тұтып, бар қайраткерлік қызметін есімімен байланыстырған Сәбит
Мұқанов секілді адамның психологиялық жаңа серпін-серпіліс танытып,
көзқарасын бірден өзгерте қоюы да қиын-ау ойлаған кісіге. Бұл көзқарасты
күнделік жазбаның әлденеше сәтінен байқаймыз.
Польмиро Тольяттидің қазасына байланысты жазбадағы Бұл байғұс алғаш
біраз жыл верный Сталиниц болып, өлген соң, қатты қиналу арқылы Хрущев
жолына түсті. Ақыры, бұл жолдың ауыртпалығын көтере алмады – деген
жолдардан осы көзқарастың ұшқынын аңғарамыз. Пікір келесі 10.Х.64 күнгі
жазбасында былай өрістейді. Магазиндерде сатылатын кітаптардың ішінде
Сталин, Сталинград деген сөздер бары түгел өртелуге, құнын мемлекет
төлеуге (Одақта оған бөлген ақша әзірше 93 млн. сом. Қазақстанға 7 млн. сом
деседі) ұйғарған. Бұл тізімге менің 6 томдық таңдамалы шығармаларымнан III,
V, VI томдар кірді деген соң, аздаған запас сатып ал – деп Мәкеңді
жұмсасам, бүкіл Алматы магазиндерінен, кей томнан 4-5 данадан ғана тауыпты,
біразы өтіп кеткен.
Ал сонда кітапханаларды қайтпекпіз? Оларда Сталин аталған
миллиардтаған кітап, журнал, газет бар ғой. 1924-56 жылдар арасында шыққан
бұларда Сталин жоғы кемде-кем емес пе? Олардың бәрін жоюға кімнің әлі
келеді? Сталинді дәлелдеп жамандаудың орнына мына сияқты өрескел өртеуді
кім шығарды екен? Тольятти айтқандай, Сталинді қара күшпен емес, теориялық
күшті дәлелдермен әшкерелеу жөн болар еді. 37-жылдың оқиғалары болмаса,
бұндай дәлелдер әлсіз. Өзгені былай қойғанда, Сталиннің шираған жібін
тарқатты (развенчал) дейтін Н. С. Хрущевтің өзі, 37-жылға дейін Мемлекетті,
партияны басқаруда Сталиннің зорлығын әлденеше рет айтты. Ол сөздерді әлі
ешкім мансұқ қылған (жоққа шығарған) жоқ. Отан соғысы кезіндегі Сталин
ролін әлі ешкім мансұқ қылған жоқ. Сталин түгелімен жаман болса (атын
өшірмек болу – сол ғой) халыққа, дүниеге дәлелдеп айтқан жөн ғой.
Әйтпегендегі іс жұрт көзіне – инквизиция сияқталуы мүмкін ғой. Өйтуді
коммунизм жаулары пайдаланбай ма? – деп ойланады.
1964 жылдың күзінде өз ойын осылай өрістеткен С. Мұқанов белгілі
дәрежеде Н.В. Сталинді сынайды да. Сөйте тұра Н.С. Хрущевке көбірек тізе
батырады. Әсіресе қазақтың 15 күні Н.С. Хрущев қызметінен алынғанын естіген
Сәбит Мұқанов ол жүргізген саясаттың кемшіліктерін қаза, талдай айтады.
Хрущев 37-жыл үшін, Сталиннің өлі денесінен басқа, еш адамды
жазалаған жоқ. Мысалы, 1937-42 жылдары, Қазақстан басшыларының (ауыл,
аудан, облыс, республика) жүзден 99-ын халық жауы деп жойған Николай
Алсксандрович Скворцов (1-секр. ЦК КПК) ешбір жаза тартқан жоқ, әлі
мемлекеттік пенсияда... Сол кезде және одан кейін көп жыл ЦК КПК-ның
секретарлары болған: Шаяхметов, Сталин, Қойшығұлов және т.б. болған. 37-
жылдарда қылышынан қан тамған Эн-Ке-Ве-дистер... Сәкен Сейфуллинді
азаптап өлтірген бір сұмырай (атын қағазға түсіруге жиіркенем) қазір бар,
чинімен, Алматыда тірі жүр. Оны жұрттың бәрі біледі, бәрі жиіркенеді.
Барлық республикада да осындай хал (1964-22-10) – деп жазыпты ол
күнделігіне.
Жыл күнделігінде жазушы Сталиннің, Хрущевтің үкімет басында отырған
кездерінде асыра сілтеу оқиғаларын ұзақ талдап, таратып жазыпты. Бүгінгі
көзбен қарағанда ол бағалаулардың дұрысы да, бұрысы да болуы ықтимал.
Алайда, қазақ жазушысының жеке өз көзқарасы ретінде күнделікке жарасып тұр.
Абзалында, қоғамдық-әлеуметтік көзқарастар жеке тұлғалардың көзқарасының
қосындысы, жиынтығынан құралатын болса керек.
Сәбит Мұқанов – алдымен жазушы. Сондықтан күнделік жазбаларды жазушының
саяси өмірімізде болып жатқан құбылыстарға жеке көзқарасы деп қарадық. Бұл
– бір мәселе. Екіншіден – күнделіктен жазушының әдебиет жайлы ойларын,
кейбір жоспарларын да білуіміз керек қой. Күнделікте – әдебиет мәселесі
қаншалықты қамтылған?
Сәбит Мұқанов Қазақстан Жазушылар одағын қолымен құрысқан қаламгердің
бірі. Сол себептен де шығар, Қазақстан Жазушылар одағының жұмысына тіпті де
бейтарап қарай алмайды. Күнделіктегі кейбір жазбалардан да осы мінезді
аңғарамыз. Мәселен, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті 1964 жылы 6
мамырда Жұлдыз журналы мен Қазақ әдебиеті газетінің жай-күйі жөнінде
қаулы қабылдаған екен. Шілденің 2-інде Қазақстан Жазушылар одағында партия
жиналысы өтіп, сол қаулыны талқылау болыпты. Жиналыста он алты жазушының
сөйлегені, жазушылар арасында жік болдырмау жөнінде өз ойларын жазыпты
күнделігіне.
Қойын кітапшадағы ендігі бір мәселе жастайынан құлын-тайдай тебісіп
бірге өскен қанаттасы Ғабит Мүсреповтің тағдырына байланысты. Ғабеннің
Хұсни есімді бәйбішесінің қайтыс болуы, жазушының тұрмыс-жайы,
перзенттерінің көңіл-күйі, төсек жаңартуы әңгіме болады. Ғабит туыстарымен
қаладағы үйде қонақ болды. Ас үстінде ол жалғыз қалғанын айтып жылады. 40
жылдай бірге және жақын жасағанда көзіне жас алғанын көргенім осы...
Трагедия... Аянышты... (15. 11. 1964) – деп жазыпты Сәбең күнделігіне.
18. VII. 1964. Еврей Зюсті оқып бітірдім. Тамаша роман. Фейхтвангер
ұлты жебірейді қандай қызу сүйеді...
Бұл – Сәбит Мұқановты оқушы райында көрсететін жазба. Көркем
творчествоны оқумен жемдеп, өзін оқумен демдеп отыру – жазушының қашанғы
дағдысы.
7. VIII күні Рига вокзалына түстік. Онда Авотыда (теңіз жағасы)
демалыста жатқан Баян мен Жанна және Рая Қойшыбаева қарсы алды. Ауа райы
салқын екен. Дубылтаға орналастық.
1964. 25. VIII. Қазақ даласы аталатын өлеңдер циклын бастау.
30. VIII. 1964. Кешкі сағат 5-те Дубылтымен қоштасып, 6-30 да
Москваға ұштық. Бұнда Армения мейманханасының 217-номеріне орналастық.
2. IX. Алматыға 4. ІХ-де ұшатын боп билет алдым. Түстен кейін
Переделкинаға, Серебрякова Галина Иосифовнаға (кейін ол туралы көп кеңес
жазам) барып қайттық. Өте жақсы тұрады екен. Сәкен десе жанын беретін.
18. X. күні. үлкен 8 қап кітапты Алматыдағы Пушкин кітапханасына
жөнелттім. Әлі де біраз тазалау керек.
Жазушының күнделікті тұрмыс-тіршілігі, демалуы үшін Ригаға баруы, көз
сырқатын тартып әбігерленуі, қазақ әдебиетінің Серебрякова сынды досының
саяжайына барып сәлемдесуі, жеке кітапханасынан басы артық кітаптарды
кітапханаға тапсыру, міне жазушы күннпвизиция нан і,
___________________________________ ___________________________________ ______
__________________________________д елігі қамтыған мәселелер. Әсіресе
еліміздің саяси өміріне ден қоюы, өз пікірін білдіруі – батыл да, барынша
жан-жақты қамтылған дерлік. Аздаған үзіндіден аңғарылғандай ол жазбаларда
Сталин, Хрущев, Брежнев жөнінде көптеген ой-пікір орын алған. Осының өзінен
жазушының қарымы мен уақыт ағымына жедел үн қосқысы келетін қалам
қарыштылығын байқаймыз.
Сәбит Мұқановтың күнделігі – Октябрь революциясына қаруымен де,
қаламымен де қатысқан және оның жеңісі мен жемісін бүкіл жан-тәнімен
тілеген жазушының шежіре-жазбалары. Ол тек ой баққан жазушының ғана
жазбалары емес, өз уақытында осы қоғам өмірінің баяндылығы жолына бүкіл
қажыр-қайратын жұмсаған қайраткер бейілдегі адамның жазбалары.
Біз ұдайы қайраткерлік қызметте, қоғамдық ой биігінде болған жазушы
күнделігі жайында аз-кем әңгімеледік. Енді ғалым күнделігі жөнінде айтсақ
па дейміз. Ол – көрнекті ғалым Бейсембай Кенжебаевтың күнделігі. Күнделік
1950-1983 жылдар аралығын қамтиды. Оны Бастан өткендер, ойға келгендер мен
жиған-тергендер деп атапты. Жобалап айтқанда Мәшһүр Жүсіптің Месі
секілді етіп құрған. Күнделіктің алғашқы бетіне беташар ретінде асау
жүректі ақын Сұлтанмахмұт Торайғыровтың:
Сезімнің сыртқа шықпас түсі бар ма?
Оны жасырар адамның күші бар ма?
Біреу күй, біреу пішін, біреу сөзбен
Көрсетпейтін жүрекің іші бар ма? –
деген өлең жолдарын келтіріп отырыпты. Бір дәптер емес, төрт дәптердің
бірдей беташары – осынау жолдар. Әр дәптердің алғашқы бетіне қайталанып
жазылып отырған бұл – әрі өмірлік, ғылым қызығына айналдырған Сұлтанмахмұт
ақын жырына деген зор құрмет. Әрі жыр жолдарын күнделікте айтылар ойдың
темірқазығы етіп алу, оқушыға аңғарту.
Ал, көрнекті ғалымның бұл күнделіктері не жөнінде? Қамтыған тақырыбы,
қадап-қадап айтқан ойлары қандай? Күнделікте қасаң да, қатал уақыт
салдарынан жасырып айтқан ойлар бар ма? Күнделік тағлымы бізге не айтады?
Күнделік қамтыған мәселелерден тақырып тумақ. Тақырып, әдетте
күнделікте автордың азаматтық, қайраткерлік болмысынан келіп шығады.
Бейсембай Кенжебаев кім еді? Кім болып өтті өмірден? Уақытында
қадіріне жеттік пе, жоқ па? Біздің ұғымымызда Бейсембай Кенжебаев сөздің
шын мағынасындағы филолог ғалым еді. Ол не деген сөз? Осы ретте академик Н.
Конрадтың, И.Ю. Крачковский жөнінде айтқан мына бір сөздері ойға оралады:
И.Ю. Крачковский был арабистом-филологом. Что же это собственно означает?
Звания кандидата и доктора филологических наук у нас сейчас присваивают и
лингвистам и литератураведам. Был И.Ю. Крачковский лингвистом и
литератураведом? И да, и нет. Он был филологом в самом точном смысле этого
слова.
Настоящий филолог не имеет права быть только лингвистом. За явлениями
языка он должен видеть самый язык, а через него – мышление, ум. За романом
или стихотворением он должен уметь разглядеть гений народа. Филолог должен
быть и историком, но таким, который видит в истории всю целостность жизни,
борьбы и творчества [5,49]
Иә, ұлы шығыстанушы Н.И. Конрад осылай деген еді Крачковский жөнінде.
Осы ойларды қазақ әдебиеті тарихын сан ғасырға ілгерілетуге және
тереңдетуге мұрындық болған Бейсембай Кенжебаев жөнінде де қайталағың келіп
тұрады.
Б. Кенжебаев – журналист еді. Алайда, бүгін бар да ертең жоқ жеңіл
мәселелерді жазбады. Мезгілдік саясаттың құлына айналмады. Ол журналист
бола жүріп тіл, әдебиет, өнердің ірі мәселелерін көтерді баспасөз бетінде.
Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеді.
Б. Кенжебаев – әдебиет сыншысы еді. Алайда, уақыт жүгін көтере алмас
арзан дүниелерге алданып, малданып – жадағай рецензент, жалпақ шешен
атанған сыншы емес. Әдебиеттегі құбылыстар жайында, бүгін болмағанымен күні
ертең құбылысқа айналар туындылар жайында қалам тербеді. Барды бар деп,
жоқты жоқ деп айта білді. Солай деп жаза білді.
Б. Кенжебаев әдебиет тарихшысы еді. Тарих қойнауына тереңдеп батып
барып түркі халықтарына ортақ асыл мұраларды алғаш бағдарлаған, қазақ
жұртшылығымен алғаш табыстырған осы табанды әдебиетші.
Б. Кенжебаев – тарихшы еді. Халықтың азаматтық тарихы мен әдебиеті
тарихын өзара сабақтастыра қарастырды. Әдебиет тарихын сол халықтың
азаматтық тарихы ізімен жасауға тырысты, әдебиет тарихына тереңдеу арқылы
азаматтық тарихымыздың көп келелі мәселелеріне пікір айтты.
Б. Кенжебаев – лингвист еді. Ана тілінің тазалығы жөнінде журналист
кезінде айтқан пікірін үнемі ұштап, өрістетіп, дамытып отырды. Ол тіл
білімі саласындағы жазбаларын тіл тарихымен байланыстырып отырды. Бұл ретте
ол орыстың үлкен тіл тарихшысы Р. Будаговты еске түсіруші еді.
Міне, осы жайлардан кейін Бейсекеңді сөздің шын мағынасындағы ірі
филолог еді демеске лажымыз қайсы?!
Біз ғалымның біреуге белгілі, біреуге белгісіз дарын қырларын неге
тәптіштеп айтып отырмыз? Айтып отырған себебіміз – күнделік жазбалары
автордың кім екендігіне тікелей тәуелді. Б.Кенжебаевтың күнделігі ғалымның
тарих, этнография, археология, лингвистика, әдебиет, ұстаз ойлары секілді
жазбалардан бас құрайды. Тақырыбына орай ол жазбалардың сан алуан
проблемалары бар. Ол ойлардың проблемалық мәні болса уақытында неге
ағымдағы баспасөзде жарияланбаған? Шынтуайтында, уақытында жариялануға
тиісті-ақ жазбалар. Тәтті-тәтті дей бергенмен тілге дәм үйірілмейтіні
секілді ғалым күнделігін сырттай марапаттай бермей нақты мысалдармен
сөйлейік.
Совет Одағы халықтарының 1959 жылы, 15 январь күні алынған есебі
жарияланды. (Правда № 35, 4. II. 60 ж). Совет Одағында барлығы
208.826.650 адам (94.050.303 еркек, 114.776.347 әйел) бар. Совет одағы
адамдары ішінде 3 миллион 581 мың қазақ бар екен.
Ұмытпасам, 1920 жылғы санақ бойынша Совет одағында қазақ 6 миллион
адам деп айтылушы еді. Сонда соңғы қырық жыл ішінде қазақ өспеген, қайта
кеміген; екі жарым миллион шамасы кеміген.
Бұл неден? Бұл, әрине, 1932 жылғы қиыншылықтан, 1936-1937 жылдар
оқиғасынан, 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысынан деп білу қажет. Өзге
халықтардан қазақ көп опат болған...
1941-1945 жылдардағы соғыс көппен көрген ұлы той: бүкіл елге бірдей.
Ал, 1932 жылғы ашаршылық қазаққа елден ерекше келген пәле: бірді-екілі
оңбағандардың асыра сілтеуінің салдары болды.
Тегі қазақ өспейтін тұқымнан емес, өсетін тұқымнан. Ол келешекте, сөз
жоқ, өседі. Оның өсуіне қазір барлық жағдай бар. Бірақ...
Әлгі 3 миллион 581 мың қазақтың бір жарым проценті өз ана тілінде
сөйлемейді делінген. Яғни, олар қазақ тілін білмейді. Келешекте, қазақтың
жалпы саны өсуімен бірге, оның осы өз ана тілін білмейтіндерінің де саны
өседі. Сонда екі есеп – бір есеп болады...
Елуінші жылдардың аяғында күнделікке түскен осынау жазбалардан не
ұғуға болады? Ойланып, бажайлап, тереңдеп оқысаңыз бұл сұмдық астарлы сөз.
Халық тағдырына жасалған қиянат пен жасалып отырған қиямпұрыстықтың неше
атасын астарлап айтып жұрт құлағына салып отыр. Сүт болып ұйып келе жатқан
халықтың (Қ. Мырзалиев) қалай төгілгенін, келешегінің қалай кесіліп
отырғанын осыдан артық астарлы, осыдан артық батыл айту мүмкін емес шығар,
асылы?! Өзі басымен қайғы болып жүрген елуінші жылдары осындай
демографиялық ойлар айту – ерлік қой. Мұндай ой жұртын сүйген адамның ғана
аузынан шықса керек. Күнделігіндегі бар ой осындай халықтану бағытында
өрістеп отырады.
Құда,анда Осы күні қазақ тілінде жекжат деген мағынада қолданылатын
құда-анда деген қос сөз ерте уақытта одақ, союз деген мағынада
қолданылады екен. Құда – қыз алып, қыз беретін одақ, анда – әскери одақ
деген сөз екен.
Бір заманда, көбінше жаугершілік кезінде бір ел мен екінші ел әрі қыз
алып, қыз беретін одақ, әрі әскери одақ құрады екен: құда, андалы ел болады
екен.
Кейін, жаугершілік саябырсыған заманда оның анда – әскери одақ
мағынасы жойылып, құда – қыз алып, қыз беретін одақ мағынасы ғана қалған.
Бірақ бұрынғы тұлғасында құда-анда деп айтыла берген.
Күнделіктегі екінші бір жазба осындай. Бұл не? Тіл мәселе ме? Тарих
мәселесі ме? Әдебиет пе әлде? Бұл – әрі тіл тарихы, әрі шын тарихтың өзі,
әрі әдебиет. Бұл – ең бастысы елім, жұртымның санасына тарихи сана бітірсем
деп армандаған әзіз жүректің үні. Елуінші жылдардың өзінде ғалымның осындай
филологиялық ізденісте жүруінің өзі кісіге ой салады емес пе?! Тіл тарихына
осылай бойлау ғалым күнделігінде өз алдына өнімді жинақталып, өз алдына бір
арна тартқан, өнегелі атқарылған бір жүйелі еңбек.
Адам жылқы мінезді, – дейді қазақ. Мен осының мәнісі былай-ау деп
ойлаймын.
Жылқы бірінен бірі бөлек, алыс жүрсе кісінеседі. Ал бірімен бірі
қосылыса, жақындаса кетсе тістеседі, тебіседі.
Адам да (әсіресе қазақ) дәл осылай ғой... Сондықтан тағы қазақ адамды:
Алыста жүрсе,
Кісінескен.
Жақындаса,
Тістескен, –
дейді.
– Сенің ең жақсы досың кім? – деп сұрапты бір данышпаннан.
– Кім өз халқымның досы болса, сол менің жақсы досым, – деп жауап
беріпті ол данышпан. (Қытай халқының даналық сөздері).
Қысқасы, ғалым Б. Кенжебаевтың күнделіктері ғылым дүниесінде ой кешіп
жүрген жанның көңіл әуеніне құрылған. Онда ақыр-аяғы оқыған кітабын
конспектілеуге дейін бар. Оқыған мақал-мәтел аудармасы қаншама?! Сондай-ақ
қиын жылдары өзіне сан мәрте төнген қатер жөнінде жазады. Замандастарын
мінездейді. Аяулы адамдар, жақсы замандастары өмірден өткенде қоштасу сөзін
жазып қояды. Дарынды шәкірттеріне бата береді, мамандығы ұстаз болған соң,
студенттердің мінез-қылығын бақылайды. Айтқан ақылды сөздерін күнделік
арқылы қадағалайды. Шәкірт білімін мерей көреді. Күнделіктер – М. Горький
айтқан, кісіні сүйген жүректің дүрсілі. Күнделіктер көне заман
философтарында жиі кездесетін Карманный оракул (Ақыл қалта) іспетті.
Бейне Мәшһүр Жүсіптің Месі іспетті бай қазына.
Дарынды әдебиетші, сыншы Қалжан Нұрмаханов небәрі отыз бес жыл ғұмыр
кешті. Жан Жак Руссо адам баласына Жастық данышпандық дәнін жинау үшін,
қарттық соны жұмсау үшін беріледі деген ғой. Осы данышпандық ойға ден
қойсақ, Қалжан оқу-білім нәрін бойына жаңадан жинап, халқына қызметті енді-
енді бастаған сәтте дүниеден көшті. Сол себепті оның әдеби мұрасы да шағын.
Күнделіктері де санаулы дәптер. Күнделік алымды сыншының әсіресе өмірінің
соңғы екі-үш жылын ғана қамтиды. Күнделік жазбаларда қамтылған жайларды
былай жүйелеуге болар еді. Өмір жайлы сыр, замандастары жөнінде мөлтек
ойлар, алпысыншы жылдардағы қазақ әдебиеті мен театр өнері хақында, өзі
шығармаларын аударған Шыңғыс Айтматов дарыны жайында толғаныстар. Бәрінің
басын қосып сөйлесек, Қалжан күнделіктері – шерлі ойға толы бір дүние.
Бұрын өткен жазушылардың байлықтың, барлықтың арқасында алған терең
білімін бізге аз уақыттың ішінде қисапсыз көп еңбек жұмсап, керек болса бұл
жолда саулық жоғалтып алу керек болды. Бұл үшін өкінуге әсте болмайды.
Өйткені жаумен аш-жалаңаш алысқан елдің қолында бізден аяп қалар ештеңесі
жоқ еді.
Е.Евтушенконың кейбір өлеңдерін түсіну қиын, ал кейбірінде анайылық
ашық айтылады. Солай болғанымен ол нағыз шындықты бүркемей, бал құймай
жазып жүр. Ол – тенденцияның ақыны, бойымыздағы ауруды бүкпей айтады.
Қазіргі уақытта бұлай айту қажет те. Тез өлмеу үшін дертті жасырмау керек
қой. Ал оның осы бір қасиетін жат жерде өз мақсатына пайдаланып жүр. Бұл,
әрине, жақсы емес, біз үшін.
Жалғыз болсаң, ойшыл да, білгір де, данышпан да өзің болады
екенсің. Өйткені өзіңді өзің баса алмайсың. Кейде өзіңнен өзің аса алмайды
екенсің.
Қазіргі жастардың жазып жүрген прозалық шығармалары – тек
нәзирагөйлік қана. Олар әзірге өз шығармаларына жаңа түр де соны, ешкім
айтпаған тың мазмұн да іздеп жүрген жоқ.
Сабырханның Мен соғысты қаламаймын деген өлеңі маған қатты ұнады.
Өлеңде ой жаңалығы, ізденіс, тың серпін сезіледі. Бәрімізге ортақ ойды ақын
көкейімізге қондыра, жеткізе айтып берген. Өлеңнің әсері күшті, ырғағы
ширақы. Осындай өлеңдер мол болса, абзалы жаман болмас еді. 10. VI. 1962
ж.
Бұл күндері менің жақыным да, жолдасым да, ақылшым да, тынысым да
кітап. Ол жүдеген жанымды елегізітпей, өзінің шапағат болар азығын беріп-ақ
келеді. Дырду-думаннан, өзі жүдеу болмағанмен рухани жағынан тозған
жолдастан не пайда? Жақсы лебізімен сусынымды қандырудың орнына сенен сыра
сұраған, кітап оқудың орнына асхана адақтаған достың болғанынан болмағаны
артық қой, асылы. Менде дос аз екен. Соңғы кездері көзім осыған анық жетті.
Тарихта басы артық адам болмайды, бауырым. Оған өз басының қамын
ойлап, қарнын сипаған адам кірмейді де. 24. VII. 62.
Әдебиетші болмасам өмірім ең кемінде он жыл ұзақ болар еді. Мен
татпаған у барма дегендей-ақ, достарымның маған көрсетпеген азабы мен
мазағы бар ма? 29. IX. 1962.
Мен артистің жанын жаңа түсініп келемін. Бұл өзі азабы мол мамаңдық
екен. Бұрын мен олар жөнінде бұлай деп тіпті ойламаушы едім. Енді мен
олардың жайшылықтағы кейбір ерсі сәттерін түсіне бастадым. Бұрын біз тіпті
обал ойлайды екенбіз ғой, ол сорлылар жөнінде. 26 январь 63.
Күнделік – кісінің ғұмыры жеткен жерде аяқталады. Дұрысы, күнделік
көбіне аяқталмай қалады. Өйткені кісі өлерін алдын ала болжап біле бермейді
ғой. Оның үстіне жарық дүниеге келген әрбір пенде алғы күннен үміт етіп
тіршілік кешеді. Күнделік те – иесін алғы күнге жетелейтін, жарық дүниемен
жалғастыратын алтын арқау секілді нәрсе болса керек. Сөйте тұра, әрбір
жазушының күнделігіндегі соңғы ой, соңғы сөйлем, соңғы сөзді оқыр ма еді?
Бұл ретте де күнделік – жазушы тағдырының куәлігіне айналады.
Жазушы, ғалым, сыншы өмірінің соңғы сағаттарының қалай соққанына да
куәлік жасайтын күнделіктер. Атақты Ақын романының авторы, белгілі
дағыстан жазушысы Эфенди Капиевтен жиырма күнделік (майдан күнделігі)
дәптер қалған екен. Жиырмасыншы, соңғы дәптердің ең соңғы сөйлемі: Как
странно: книжечка кончилась минута в минуту перед операцией, хотя я и не
хотел этого[6,416] Ақын, жазушыға іле-шала операция столында ажал жетіп
келіп қанды шеңгелін салды... Кездейсоқтық заңдылыққа айналды. Жазушы
көңіліндегі күдік шындыққа айналды.
Жазушы Сәбит Мұқанов күнделігіндегі соңғы сөзі не туралы екенін
білмейміз.
Ғалым Бейсембай Кенжебаевтың күнделігіндегі соңғы сөйлем жарық
дүниемен қоштасу, арыздасу, бақылдасу сипатында жазылыпты, Құлбек! Жетер!
Дәптерім де бітті, ой-қиялым да бітті! Ішінен керегіңді ал! Қош бол! Қош
бол, жарық дүние! (13. VI. 83) – деп жазыпты ғалым. Денең тітіркенеді
оқығанда. Бұл – ұзақ жыл жасаған адамның өлім бетіне тік қарап, тіршілікпен
байсалды қоштасуы.[4,85]
Біз жоғарыда жасы ұлғайған адамның ажалмен бетпе-бет келіп жарық
дүниемен қалай қоштасқанын әңгімеледік қой. Енді өрімдей жас (отыз бесте)
әдебиет сыншысы Қалжан Ңұрмахановтың күнделігіне үңілейікші. Қалжан
өмірінің соңында күнделігіне:
Стучит, Стучит... Стучит в мою дверь. Кто? Друг? Нет! Нет. Не-ет.
РОК! Черная тень смерти стучит в мою дверь, она гуляет вокруг моего дома,
жадно глядя на меня. Смотри на меня сколько тебе угодно, но я тебя - не
боюсь, могу смотреть в твои глаза прямо и без боязин. Ибо у меня две души,
одну возмешь ты, а другая останется с моим народом.
Та ... та ... та... та-а-а-а-а
Та... та... та... та-а-а-а-а-а
та ... та... та...
Стучи, стучи, стучи покрепче. Напрасно думаешь ты, что я боюсь тебя.
15. 10. 1962, – деп жазған.
Бұл – шынайы қаламгер үшін екі өмір барын, өзінің аз-кем адал, таза
мұрасымен халық жадында қаларына сенген жанның батыл үні. Жап-жас адамның
өлімге мойынсұнып, ажалдың бетіне тік қарауы.
Мейлі жазушы, мейлі ғалым, әйтпесе әдебиет сыншысы болсын күнделік
жеткізген сырлар осындай. Қайсысы да ойландырады. Сәбең жазбасынан
аңғарылған саясат үні, Бейсекең күнделігінен байқалған ұлтын сүйген сабырлы
саз. Қалжекеңнің от-жалынға оранып сөйлеуі бәр-бәрі де қызықты. Қайсысы да
ойландырады. Қайсысы да қайғыға шомылдырады. Мынау жалғанға барынша саналы
көзбен қарауға үйретеді. Күнделік – өмір жайлы сыр. Күнделік – мол-мол
тәжірибе. Күнделік – ой-парасат. Өмірдің нарқын, тіршілік парқын білуге
септессе күнделіктің де әдебиет міндетін атқарғаны.
Күнделік – әдебиет. Мемуарлық әдебиеттің бір ішкі жанры. Күнделік ойға
толы, сырға бай жанр. Күнделік – ойдың кені, торчестволық ойдың қайнары.
Күнделік – қызық жанр, керекті жанр. Жанр келешегін де бір сәт ойлап қойған
жарасады.[4,86]
І Қазақ қаламгерлерінің күнделік жазбалары: ізденіс іздері мен ой жүйесі.
Күнделік көзбен көрген шынайы шындыққа құрылады. Жанрдың қалыпты
формасы жоқ. Ықтимал формаларды қайталаудың өзі қателікке ұрындыруы
мүмкін. Күнделік жазып отырған адамның шын табиғатынан тууға, қаламгердің
шын болмысына ұқсауға керек. Көрнекті мемуарист Корней Чуковскийдің өз
күнделіктерін ойдан шығарылмаған әңгімелер деп атауының сыры да осында.
Жазушымен болған арадағы қысқа сұхбатта: ұлт мұраты мен тарихы,
шығармашылық сырлары, образ жасау жолдары, күнделік жазбалар хақындағы
көзқарас–түйіндерінің тағылымы мол болды. Әңгіме арасында жүрек
жазбалары–күнделік жазу, оның тарихы мен тәжірибесі туралы да сөз етті.
Жазушының ұлт тарихы мен оның еңбегі, халық әдебиеті үлгілері, ақыл-
парасат, сыр-сезім, сұлулық т.т. туралы айтқан толғам-толғаныстары да
нанымды, әсерлі болды.[7.154]
Жазушының жүрек жазбалары әр жылдары – Қазақ әдебиеті (1989. 4
тамыз; 1 кыркүйек), Социалистік Қазақстан (1990, 24 қазан: 1992, 21
наурыз), Парасат (1991, №1) секілді баспасөз беттерінде, Тұтқын қыз
сынды повестер жинағынан (Балауса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі:
Жазушының немесе саяхатшының өз көзімен көріп білгенін тізіп жазудан
пайда болған жанр. Былайша қарапайым жай күнделіктерде көбіне жеке өмір
фактілері, кісі назарын аударған көріністер сөз етіледі. Онда авторлық
фантазия да болады. Ал көркем күнделіктерде жазушының әр алуан ой-
сезімдері , алған әсерлері, қызықты оқиғалар бейнеленеді. Дүние жүзінің
көптеген жазушылары өздерінің кейбір шығармаларын күнделік формасында
жазған. Мысалы, олардың қатарына М.И.Тургенев, М. Салтыков- Щедрин, В.
Короленко және басқаларды жатқызуға болады. Өзіміздің қазақ-ғалым арасында
жазушылары күнделікті алғаш қолданған Ш.Уәлиханов еді. Оның Құлжа
күнделіктері ғылыми көркем публицистикалық шығарма. Сондай – ақ қазақ
қаламгерлері ішінде осы әдіспен жазылған шығармалардың бірі Ә.Сәрсенбаевтің
Офицер күнделігі болып табылады.
Орыстың ұлы жазушысы Л.Толстойдың күнделіктері тағылымдық жағынан
теңдессіз маңызға ие, мол пішілген дүние екендігін де гәп бар ма? Ол кейбір
сәл үзілістер мен күнделігін ғұмыр бойы 63 жыл жүргізген. Яғни , 18 жасар
студент шағынан бастап жазып, 82 жастағы атағы әлемге жайылған данышпан
жазушы атанғанға дейін күнделігін тынымсыз толтырып отырған. Сол күнөрім
шежірелері біздің қолымызға том- том кітап болып тигені мәлім. Сондай – ақ
ол Дневник одного себя аталған түрін де жүргізіп келген . Онда мынандай
жазулар бар: ... Чтоб жить честно, надо рваться, путаться, биться ,
ошибаться, и вечно бороться и мишаться. А спокойствие душевная подлость
[1,86 ] немесе жазушының жеке хатшысы В.Булгаковтың Л.Н. Толстой өз
өмірінің ақырғы жылында деп аталатын күнделік кітабында күрделі өмірдің
бізге беймәлім тұстары шыншылдықпен бедерленген. Оны оқып отырғанда мына
бес күндік қонақ өмірінің теңдессіз тұлғаға да кей сәттерде қадірсіздеу
болғанын, оның да күйкі пендешілкпен істеген оғашықтардан ода еместігін,
тіпті отбасылық қарым-қатынастағы трагедиялық қайшылықтар өрбігенде қайран
қалмасқа лажыңыз жоқ. Кезінде Толстойдың зайыбы Софья Андреевна өз басының
келеңсіздіктері жазылған тұстарын күнделіктен өшіріп тастауды күйеуінен
қатты талап етіп және де айтқанын орындатқанын да нақты дерек арқылы
білеміз.Аталған күнделік кітап- ғажап бір дүние , мәңгілік әлемі деуге де
тұрарлықтай Авторы жоғары оқу орындағы оқуын тастап ұлы жазушыға көмекші
болды. Жас азамат өз иесінің әрбір күнінен көріп білгенін, көңілге
түйгендерін түртіп жаза берген ғой. Неткен ерлік! Бай мұра Осы мазмұндас
мысалдар біздің әдебиетімізде бар ма? деп кейде еріксіз ойға шомасың.
Ғ.Орманов,Ә.Тәжібаев секілді әдеби көмекшілер Жамбыл атадан осы тектес
шығарма қалдыра алмады-ау деп те өкінесің.Үзік-үзік жағдаяттар мен ғана
шектелген сияқтымыз ғой. М.Әуезовтің әдеби тұрмыс-тірлігінен толық
қанықтыратын күнделік- жазбаларда кемшіндеу. Тіпті оның шығармашылық
зертханасы әлі күнге жұмбақ күйінде қалып жүргендей әсер етеді. Шығармалары
қалай өмірге келді? Жазу тәсілі қандай еді? Пенделік қасиет-кейпі қандай?
Рас, ол кісі туралы жазылған естеліктерді әркім әр қырынан толықтыра
әңгімелегені мәлім. Бәрібір жетісіңкіремей ме? Егер оның әдеби көмекшісі
болғанда, бүйтіп бармақ тістемеген де болар ма едік? Біздің күнделіктердегі
көбінше пәленше айтыпты-мыс боп келетіні дәлдік шеңберін құшита түсетіні
рас. Оның арғы жағында автордың өсек, өтірікке бой алдыратындығы, өзін
дәріптей бастайтыны жасырын емес. Демек, әңгіме ауаны шындықпен алшақтап,
дәлсіздікке ұрындырады. Бұл болса күнделік табиғатына мүлдем керағар. Кейде
мүйізі қарағайдай ел сыйлайтын ағалардың естелік- күнделіктерінде тіпті
тамақ ішкен мейрамхананың ас мәзіріне дейін , тәптіштеп, ұсақ–түйекті теріп
жазғанын оқып, қарның ашады.
Қазақ жазушыларының кейбірінің күнделіктері де асыл мұра ретінде
ұрпақтар кәдесіне жарауда. Мысалы, классик жазушымыз Ғ.Мүсіреповтің 1997
жылы Ана тілі баспасынан шыққан Күнделік атты еңбегінде қазақ тарихы,
мәдениеті, тілі, әдебиеті туралы алуан түрлі сөз тіркестері жазбақ болған
шығармаларының жоспар хабарлы, кейбір кейіпкерлері хақында дерек – құжаттар
молынан келтірілген. Асыл ағамыз кітаптың беташарында Ұмытшақтық қоюланып
келеді. Сондықтан керекті кейбір нәрселерді кезінде еске түсіру үшін бұдан
былай күнделік жазуды дұрыс көрдім деп жасы шау тартқанда да жаңа машығына
ұқыптылықпен кіріскен екен.Сөйтіп, 1970-1985 жылдар аралығында елу шақты
күнделік-дәптер жазыпты. Солардың басын қосып, тұтас күйінде оқырман
назарына ұсыну бүгіннің міндеті болса керек. Әйтсе де белгілі
қаламгерлердің үзіп-жұлып болса да жүргізген күнделіктері том-том кітап
болып шықпағанымен ғұмырлық баянның біркелкі белестері ретінде баспасөз
арқылы көпшілікке жетіп жатқаны қуантады.Осы орайда дара тұлғалар -
Ғ.Мұстафин, Ә.Тәжібаев, М. Қаратаев, М.Мақатаев, С.Әшімов жазбаларының
мерейтойлық кезендерді еске түсіру мақсатымен оймақтай-оймақтай болып
жарияланып жататыны да көңілге медет.
Халық жазушысы Нұршайықов күнделік жазуды ғұмыр бойы сүйікті машығына
айналдырумен–ақ өшпес өнеге көрсетіп жүрген қажырлы қаламгер. Оның Өмір
өрнектері деп аталатын әдеби күнделіктерінің бірінші кітабы Өлке
баспасынан 2000 жылы жарық көрді. Оған автордың 1953-1986 жылдар аралығында
жазғандары топтастырылған. Әзағаның қойын дәптерлеріне түскендері сан тарау
ойлардың жемісі.Алғашында үзік- үзік қанатты сөздер, мақал- мәтелдер, шағын
әңгіме-диалогтар мәнділігімен қызықтырады. Оларды оқып отырғанда халық
сүйген жазушының шығармашылық зертханасына , әдеби философиялық, және
әлеуметтік көзқарасына терең қаныға түсесің. Бір ғажабы, Әзағаң
күнделіктерін күй талғамай жазады.Ұшақ үстінде, пойыз ырғағымен, көлік
тербелісі дегендей... Ол күнделік жазуда француз философы Мишель Монтонның
(1533-1592) Тағылымды тәжіребиелер (Опыты) деген үш томдық кітабымен,
Сирия әдебиетінің классигі, ғұлама ғалым Абуль- Фарадждың (1226-1286)
Қызық хикаялар кітабы еңбегінің зор әсер еткендігін айтады. Қазақ
қаламгерлерімен журналистері мұндай өнегені алыстан іздеп жатпай-ақ
өзіміздің Әзағаңнан үйренсе, қандай ғанибет болар еді деген ой келеді.
Арғы-бергі қазақ зиялыларының күнделіктерін көп том етіп шығарса
деген тілекте тіл ұшында тұр. Сондай тағылымды жазбалардың жиналмай, ел
кәдесіне жарамай жатқаны қаншама? Соларды бір ізге түсірген жөн. Хаттасулар
да белгілі бір дәрежеде күнделік табиғатымен үйлесім табатынын
ескеріп,оларды да кітапқа жинақтау жағын ойластырған абзал, өйткені ондай
жазбалар дерек пен дәйекке негізделуімен қымбат. Күнделіктер - өмір
ізденістері дейтініміз де содан болар.
Сіз осы күнделік жазасыз ба? Чеховтың әкесі кәдімгі кеңселік жорналдың
тор көздеріне күн сайын өрмек тоқығандай жазу түсіріп отырыпты... Демі
үзілгенде ғана күнделік тоқтаған...Ұрпағымызға әркімнің де айтары бар
шығар, күнделік түртіп жүріңіз. Нәрлі жерде сөз қалмайды. [2,6]
Күнделік - жазушының, ғалым ,не саяхатшының өз көзімен біліп- көрген
жайларын есте сақтау үшін жазатын жанр. Қарапайым күнделіктерде көбіне жеке
адамның өміріне қатысты деректер сөз етіледі. Ал көркем күнделік жазушының
әр алуан ішкі сезімдері, алған әсерлері, суреттеген түрлі оқиғалармен
қызықты.Алғашқы күнделік–үлгілерін жазғандар - орта ғасырдағы саяхатшылар,
елшілер, жылнамашылар. Олардың қағазға түсіргендері, негізінен, өз ғылыми
еңбектеріне қатысты ойлары, ашқан жаңалықтары. Күнделік нақтылы болған
оқиғаның ізімен жазып, адамның өзі куә болған жағдайдан алған әсерін
суытпай, нақтылы жеткізумен ерекше сыршылдық сипатқа ие болады. Ондай
күнделіктерде этнографиялық, тарихи деректер мол болады. Күнделік жанрын
көркем әдебиеттен лайықты орын алады. Дүние жүзінің көптеген жазушылары өз
шығармаларында күнделік түрін қолданады. (М.И.Тургенев, М. Салтыков-Щедрин,
В.Г.Короленко) Әдеби шығармада кейіпкердің атынан берілетін күнделік оның
көңіл- күйін, мінез- құлқын , сырлы әлемін, ішкі сезімін не ғұрлым терең
ашып, әсерлі бейнелеу үшін қолданылатын әдіс. Атақты жазушылар Л.Толстой,
Ф.Достаевский, И.Бунин, А.Чехов т.б. күнделік жүргізіп, оған өз ойларын
мұқият түсіріп отырған. Жазушының көркем шығармасында астарлай көркем
шешімдермен бейнелей беретін кей шындықтары ішкі толғанысы, өмірден түйген
қарапайым парықтары,, өз тәжіребиесінде ақиқатына жеткен, бірақ,
замандастары қоғам қабылдай бермейтін терең сырларын күнделіктерде нақтылы
айтқан. Күнделіктерде өмір баяндық деректер, өмір шындығы, заман суреті
болған оқиғалар төңірегінен алыс кетпейді. Мысалы, А.Янушкевичтің XIX
ғасырдың ортасындағы қазақ даласы, сол кездің адамдары, халықтың тұрмысы
жайлы жазған күнделіктері осындай мұра. Қазақ-ғалым жазушылары арасында
күнделікті алғаш қолданған Ш. Уәлиханов еді Оның Құлжа күнделіктері
ғылыми көркем публицистикалық шығарма. Сондай–ақ қазақ қаламгерлері ішінде
Ғ.Мүсірепов, М.Мақатаев, Г.Бельгер, Б.Бұлқышев, С.Ерубаев т.б. жазды.
Көптеген жазушылар Күнделік түрін (мысалы: Ә.Сарсенбаев Офицер күнделігі,
Ә.Нұршайықов Махаббат, қызық мол жылдар) өз кітаптарында
пайдаланады.[3,245]
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
- Ақын-жазушылардың өмірі мен шығармашылық ғұмырбаянына назар аудару;
- Тақырып табиғаты, жанрлық - көркемдік жүйесін қарастыру;
- Қаламгер күнделіктеріндегі ізденіс мұраттарын, көркемдік таным
арналарын, көзқарас эволюциясын зерделеу;
- Күнделіктердегі ұлт мақтаныштары: қоғам қайраткерлері, мәдениет
қызметкерлері көркемдік мұраттарын назар аудару.
І Күнделік – мемуарлық әдебиеттің ішкі жанрлық бұтағы
Күнделік әдебиет үлгісі. Әдебиет үлгісі болғанда , айта беретін
мемуардың ішкі бір жанрлық бұтағы. Біз күнделік- әдебиет үлгісі дегенде ,
күнделіктің бір ғана саласын айтып отырмыз. Әйтпесе, күнделікпен іштей
туысатын шаңырақ жәдігерлері – тұрмыстық күнделік, күнделік формаларын
пайдаланып жазылған көркем шығармаларда қиял билігі белең алады да, олар
мемуарлық әдебиет үлгісінде саналмайды. Айталық, А.С.Пушкиннің Марқұм Иван
Петрович Белкиннің жазбалары кейіпкердің күнделік өмірнама жазбалары
формасында туған шығарма. Қазақ жазушысы С.Мұқановтың Адасқандар деген
атпен жазылған кейін Мөлдір махаббат болып өзгерген романыда кейіпкері
Бәтес пен Бүркіттің күнделігі райында жазғандығын білеміз.Бексұлтан
Нұржекеевтің Ерлі-зайыптылар романы да осыған келеді. Ал, Венгер
жазушысы Б.Илеин, орыс жазушылары О.Форш, П.Лукницкий романдары әуел баста
қарапайымкүнделік ретінде түзілген де кейін белгілі – бір композициялық
құрылымға келтіріліп романға айналған. Демек, олардың қай- қайсысыда
мемуардан аулақ салған көркем әдебиет үлгісі. Біздің қарастырғалы
отырғанымыз – мемуарлық әдебиеттің үлгісінен саналатын күнделік.
Әлемдік әдебиетпен философия тарихында күнделік қалпында туып, кейін
халық қажетінде айналған деректі мемуар үлгілері аз емес. Айталық, Филипп
де Каминнің Мемуарлары (XVғ), Бабырдың Бабырнамесі (XV-XVIғ).
Декабристердің мемуарлық жазбалары бәрі-бәрі де әуел баста күнделік
жазбалар ретінде өмірге елеусіз келген. Кейін тарихи сипат алды. Әйтпесе
әлем философтарының Карманный оракул аталатын қойын кітапшалары да әуел
баста күнделікті жай жазбалар ретінде дүниеге келген. Испан философы
Балтасар Грасианның (XVII ғ.) осылай аталатын кітаптарынан күнделік сипатын
көреміз. Тіпті Марко Полоның (XVIII ғ.) жазбаларын да күнделікке жатқызуға
болар еді. Оны айтасыз неміс философы Г. К. Лифтенбергтің Афоризмдері
(XVIII ғ.) де күнделік әдебиетпен еншілес туған десек қателеспеспіз.
А.С.Пушкин, Н.В. Гоголь, Л.Н. Толстой, И.С. Тургенов, Ф.М. Достоевский
күнделіктері орыс әдебиетінде күнделік жанрын орнықтырды. Кейінгі ұрпаққа
ғажап бай әдеби күнделік мұраларын қалдырды. Әрине, олар көзі тірісінде
күнделіктерін жариялауды мұрат тұта қоймады. Есесіне біздің заманда
күнделік жариялау ерсі болмай қалды.
Бір жол, жазылмас күн болмасын (Ю. Олеша), Болған оқиғалар (Е.
Долматовский), Лирикалық күнделік (В. Цыбин) секілді атаулар беріп
күнделік жариялау дағдыға айналды. Эпенди Капиевтің Қойын кітапшалары
(М,1956 ж.) өзі өлген соң жарық көрді.
Қазақ халқының XIX ғасырдағы ұлы ағартушысы Шоқан Уәлихановтың
Ыстықкөл күнделіктері, Қашқар күнделіктері – күнделік-әдебиеттің
қайталанбас асыл үлгілері. Тарихи, этнографиялық мәліметтерге мейлінше бай
ол күнделіктер материалына сүйеніп бүгінде бірсыпыра қазақ жазушылары
роман, повесть жазып жүр. Бұған С. Бақбергенов, С. Мұқанов, Ж. Бейсенбаев
шығармалары куә.
Қазақ даласында қағазға түсіп, араға көп жыл салып барып көпшілікке
жеткен поляк революционері А.Янушкевичтің күнделік жазбалары да қайталанбас
жәдігерлік.
Қазақ әдебиетінің М. Әуезов С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин
секілді нар тұлғаларының күнделіктері әл-әзір арнайы кітап болып жариялана
қойған жоқ. Ептеп ағымдағы баспасөзде төбе көрсетіп жүр. Олардан өзге,
күнделік жазбаларын құнтты жүргізетін жазушылар қатарына Әзілхан
Нұршайықов, Мұзафар Әлімбаев, Мырзабек Дүйсеков секілді қаламгерлерді
жатқызуға болады. Аталмыш жазушылар күнделік жазбаларын ұсынықты
пайдаланып, кітап етіп те жариялап келеді.
Күнделікті кітап болып жарық көрген соң, оқып пікір айтуға болады.
Немесе, колжазба күйінде оқып, оқушылармен күнделік проблемасын бөлісуге
болады. Көзі тірісінде жарияланған күнделік жазбаларға оқырман көпшілік
кінәмшілдеу қарап, талап қойыңқырайды. Олай болуының өзіндік себебі де бар.
Неге десеңіз, күнделік – мынау тіршілік-ғаламға бір кісінің көзімен қарау,
бір кісінің дүниетанымымен безбендеу ғой. Осындай ерекшелігімен де күнделік
жалпы емес, жалқы мінезді жазба. Ал өзіңмен мынау дүниені үзеңгі қағысып
бірге кешіп келе жатқан замандасыңның жеке көзімен қарап, ойымен
таразыланған көріністерге, әрине, келісу, келіспеуің әбден мүмкін. Сөйте
тұра замандас күнделігіне өз көзқарасымызды таңбауымыз керек. Күнделік
ерекшелігі де осында! Күнделіктің – иесінің көзі кеткен соң, жарық көруінің
тиімділігі де осында.
Қазақ халқына қатысты бірнеше жазушының естелігі сақталған. Табиғат
тамыршысы аталған М. Пришвиннің қазақ даласын аралағанда қағазға түсірген
күнделігі едәуір. 1984 жылы қарашада жол түсіп Литваға барған едім,- дейді
Қ.Ергөбек. Сапар мақсаты С.Мұқановқа байланысты еді. Сол сапар Ұлы Отан
Соғысы жылдары Алматыға эвакуациямен келген Литва әдебиетінің көрнекті
өкілі Пятрас Цвирка музейінде болдым, жазушы жесірі Мария Цвиркене ханыммен
әңгімелестім. Мәдениетті елдің өкілі емес пе, Мария Цвиркене Алматыдағы
ауыр жылдар жөнінде күнделік жүргізіпті. Күнделігінде Алматыға, қазақ
халқына, жыр алыбы Жамбыл қарияға қатысты көптеген көз көрген жайлар,
мәліметтер қамтылыпты. Сол ойлардың бірсыпырасын литван тілінен аудартып
жазып алған едім.[4,73]
Қазақстанға соғыс сұрапылына байланысты ығысып келген жандардың
күнделігінің бір ерекшелігі – өз халқың жайлы сырт адамдардың көзімен
қарауға мүмкіндік бар. Бұл ретте күнделік – дерек көзі.
Арнайы кітап болып жарияланған күнделікті кім-кімде зерттеп талдауға
мүмкін. Біз осы дәстүрді бұзып бүгін қолжазба күнделіктер жөнінде әңгіме
маздатпақпыз. Олар – жазушы Сәбит Мұқанов, ғалым Бейсембай Кенжебаев,
әдебиет сыншысы Қалжан Нұрмахановтың күнделіктері. Ендігі әңгіме жылдар
бойы қарап, оқып келген осы күнделіктер хақында болмақ.
Алдымен Сәбит Мұқановтың күнделігін қарастырайық. С.Мұқанов күнделік
жүргізуге өте ұқыпты қараған жазушы. Қайда бармасын, қандай жағдайда
жүрмесін ол үзбей күнделік жазып отырған. Күнделіктер не жайында? Не
жайында дерің, бар ма? Мынау қым-қуыт өмірде Сәбит Мұқанов араласпайтын
мәселе сирек болушы еді ғой. Олай болса, күнделік те сол Сәбең араласқан
көп-көп мәселелер хақында. Күнделіктер әлеуметтік өміріміздің сан-саласын
қамтиды. Бәрі де күнделік жанрына тән – автор көзімен қарап таразыланады,
автор дүниетанымы тұрғысынан бағаланады. Бір өкініші – Сәбит Мұқановтың
күнделіктері әл-әзір ғылыми тұрғыдан іріктеліп, сұрыпталып бір жүйеге
түскен жоқ. Сол себепті жазушының бар күнделік жазбаларын бір топтап
жинақтап әңгімелеуге, өзегінен проблема шығарып талдауға қиын. Еңдігі амал,
жазушының бір күнделік дәптерін қолға ала отырып еркін әңгіме, еркін ой-
толғанысқа ерік беру ғана.
Жазушы – уақыт перзенті. Алайда, уақытқа бірыңғай бағыныштылық шын
жазушыға жараспайды. Жазушы күнделігі жөнінде әңгіме болғанда, бұл жанр
мұрасына өлшем боларлық жайттың бірі осы болмаққа керек.
Қоғам өміріндегі күрделі кезеңдер – үкімет басшылары алмасатын сәт.
Сәбит Мұқанов В.И. Ленин қазасынан бастап бірсыпыра үкімет басшыларының
ауыс-түйісін көзімен көрген жазушы. И.В. Сталин, Н.С. Хрущев, Л.И.
Брежневтің қай-қайсысының да көзін көрді, сөзін естіді. Кейбірімен
кездесіп, әңгімелескенін Өмір мектебі мемуарлық шығармасында желдіртіп
баяндаған кездері жадымызда. Ал Н.С. Хрущевпен ұстақан (стакан)
түйістіргенін замандастары сыр қылып айтады. Кезінде Қазақстан Компартиясы
Орталық Комитетінің бірінші секретары қызметін атқарған Л.И. Брежневпен
кездесу, жүздесу, дастарқандас болуы заңды құбылыс. Жазушы қайтыс болғанда
Л.И. Брежневтің, өз атынан азагүл (венок) жіберуі де кезіндегі таныс,
білістіктің белгісі.
Әрине, қазір аталмыш адамдарды уақыттың бағалауы басқа. Тиісінше
кінәланып жатқан адамдармен кезінде белгілі дәрежеде қатынаста болды екен
деп жазушыны жазғырудың тіпті де реті жоқ. Сәбит Мұқановтың олармен
қатынасы тамыр-таныстықтан сыбайластыққа ұласқан емес. Олардың орнында кім
де болса уақытында Сәбит Мұқановты таныған болар еді. Әйтпесе, олардың
орнында уақытында кім отырса да, Сәбит Мұқанов халықтық мәселемен, немесе
творчестволық жағдаятпен барарына тағы да күмән жоқ.
Шолуға жол беріңкіреген себебіміз – жазушы күнделіктерінен біз әдейі
1964 жылғы бір дәптермен оңаша сырласуды жөн көрдік. 1964 жыл да СССР
тарихындағы жылымық аталған кезеңнің соңғы жылы еді ғой. Саяси науқаннан
сырт қалмайтын жазушы күнделігінде бұл мәселенің көрінісі қалай? Міне,
біздің іздеген әңгімеміз де осы!
Күнделік мәліметіне ден қойсақ тамыздың 7-інде Латвияда Дубулты
өнержайында, Көзіммен әуре болдым. Тәуірленіп келеді. Әлі жазылып болған
жоқ. Ауа ала-құла: түнде, ертемен салқын, кейде түстен кейін жылырақ (19-
20) – деп жазды ол.
14. VIII. 1964. Күндіз газеттен ЦК КПСС пен СССР өкіметінің орта
мектепті қайтадан 10 жылдық жасау туралы қаулысын оқыдым. Мұғалімдер: бұл
мектепті өмірге жақындату емес, алыстату, – дескен еді, соның растығы істе
көрінген. Қате алынған қаулы асқына бастағанда өзгеруі жақсы болды.
Радио кеше, Қырымда демалып жатқан Пальмиро-Тольяттидің кенет қатты
науқастанғанын хабарлады. Бұ да әріптестерінің аяғын құшпағайды...
Күнделікті саяси өмірге құлақ түре жазылған алғашқы ойлар осындай.
Тольяттидің сырқатына жазушы тектен-тек назар аудармайды. Жазушы саяси өмір
ырғағын буынды жерінен ұстап отыр.
Күндіз радио Пальмиро Тольяттидің қайтыс болғанын хабарлады. СССР-
дің, Италияның біраз ғалым-дәрігерлері жанын сақтауға тырысты, ажал жетсе
болмайды екен. (21. VIII. 64) – деп бастап саяси өмірге бойлап
кетеді.
Саяси өмір – күнделікте кең қамтылған негізгі мәселе. Сәбит Мұқановтың
көз алдында И.В. Сталин, Н.С. Хрущев, Л.И. Брежневтің тұлғасы тұр. Жазушы
ел өмірінде өтіп жатқан оқиғалар арқылы осы үш адамның образына әр қырынан
айналып соғып отырады.
Ашығын айтқанда Сталинді ала бөтен жазғыра қоймайды. Әріде ұзақ жыл
өзі көсем тұтып, бар қайраткерлік қызметін есімімен байланыстырған Сәбит
Мұқанов секілді адамның психологиялық жаңа серпін-серпіліс танытып,
көзқарасын бірден өзгерте қоюы да қиын-ау ойлаған кісіге. Бұл көзқарасты
күнделік жазбаның әлденеше сәтінен байқаймыз.
Польмиро Тольяттидің қазасына байланысты жазбадағы Бұл байғұс алғаш
біраз жыл верный Сталиниц болып, өлген соң, қатты қиналу арқылы Хрущев
жолына түсті. Ақыры, бұл жолдың ауыртпалығын көтере алмады – деген
жолдардан осы көзқарастың ұшқынын аңғарамыз. Пікір келесі 10.Х.64 күнгі
жазбасында былай өрістейді. Магазиндерде сатылатын кітаптардың ішінде
Сталин, Сталинград деген сөздер бары түгел өртелуге, құнын мемлекет
төлеуге (Одақта оған бөлген ақша әзірше 93 млн. сом. Қазақстанға 7 млн. сом
деседі) ұйғарған. Бұл тізімге менің 6 томдық таңдамалы шығармаларымнан III,
V, VI томдар кірді деген соң, аздаған запас сатып ал – деп Мәкеңді
жұмсасам, бүкіл Алматы магазиндерінен, кей томнан 4-5 данадан ғана тауыпты,
біразы өтіп кеткен.
Ал сонда кітапханаларды қайтпекпіз? Оларда Сталин аталған
миллиардтаған кітап, журнал, газет бар ғой. 1924-56 жылдар арасында шыққан
бұларда Сталин жоғы кемде-кем емес пе? Олардың бәрін жоюға кімнің әлі
келеді? Сталинді дәлелдеп жамандаудың орнына мына сияқты өрескел өртеуді
кім шығарды екен? Тольятти айтқандай, Сталинді қара күшпен емес, теориялық
күшті дәлелдермен әшкерелеу жөн болар еді. 37-жылдың оқиғалары болмаса,
бұндай дәлелдер әлсіз. Өзгені былай қойғанда, Сталиннің шираған жібін
тарқатты (развенчал) дейтін Н. С. Хрущевтің өзі, 37-жылға дейін Мемлекетті,
партияны басқаруда Сталиннің зорлығын әлденеше рет айтты. Ол сөздерді әлі
ешкім мансұқ қылған (жоққа шығарған) жоқ. Отан соғысы кезіндегі Сталин
ролін әлі ешкім мансұқ қылған жоқ. Сталин түгелімен жаман болса (атын
өшірмек болу – сол ғой) халыққа, дүниеге дәлелдеп айтқан жөн ғой.
Әйтпегендегі іс жұрт көзіне – инквизиция сияқталуы мүмкін ғой. Өйтуді
коммунизм жаулары пайдаланбай ма? – деп ойланады.
1964 жылдың күзінде өз ойын осылай өрістеткен С. Мұқанов белгілі
дәрежеде Н.В. Сталинді сынайды да. Сөйте тұра Н.С. Хрущевке көбірек тізе
батырады. Әсіресе қазақтың 15 күні Н.С. Хрущев қызметінен алынғанын естіген
Сәбит Мұқанов ол жүргізген саясаттың кемшіліктерін қаза, талдай айтады.
Хрущев 37-жыл үшін, Сталиннің өлі денесінен басқа, еш адамды
жазалаған жоқ. Мысалы, 1937-42 жылдары, Қазақстан басшыларының (ауыл,
аудан, облыс, республика) жүзден 99-ын халық жауы деп жойған Николай
Алсксандрович Скворцов (1-секр. ЦК КПК) ешбір жаза тартқан жоқ, әлі
мемлекеттік пенсияда... Сол кезде және одан кейін көп жыл ЦК КПК-ның
секретарлары болған: Шаяхметов, Сталин, Қойшығұлов және т.б. болған. 37-
жылдарда қылышынан қан тамған Эн-Ке-Ве-дистер... Сәкен Сейфуллинді
азаптап өлтірген бір сұмырай (атын қағазға түсіруге жиіркенем) қазір бар,
чинімен, Алматыда тірі жүр. Оны жұрттың бәрі біледі, бәрі жиіркенеді.
Барлық республикада да осындай хал (1964-22-10) – деп жазыпты ол
күнделігіне.
Жыл күнделігінде жазушы Сталиннің, Хрущевтің үкімет басында отырған
кездерінде асыра сілтеу оқиғаларын ұзақ талдап, таратып жазыпты. Бүгінгі
көзбен қарағанда ол бағалаулардың дұрысы да, бұрысы да болуы ықтимал.
Алайда, қазақ жазушысының жеке өз көзқарасы ретінде күнделікке жарасып тұр.
Абзалында, қоғамдық-әлеуметтік көзқарастар жеке тұлғалардың көзқарасының
қосындысы, жиынтығынан құралатын болса керек.
Сәбит Мұқанов – алдымен жазушы. Сондықтан күнделік жазбаларды жазушының
саяси өмірімізде болып жатқан құбылыстарға жеке көзқарасы деп қарадық. Бұл
– бір мәселе. Екіншіден – күнделіктен жазушының әдебиет жайлы ойларын,
кейбір жоспарларын да білуіміз керек қой. Күнделікте – әдебиет мәселесі
қаншалықты қамтылған?
Сәбит Мұқанов Қазақстан Жазушылар одағын қолымен құрысқан қаламгердің
бірі. Сол себептен де шығар, Қазақстан Жазушылар одағының жұмысына тіпті де
бейтарап қарай алмайды. Күнделіктегі кейбір жазбалардан да осы мінезді
аңғарамыз. Мәселен, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті 1964 жылы 6
мамырда Жұлдыз журналы мен Қазақ әдебиеті газетінің жай-күйі жөнінде
қаулы қабылдаған екен. Шілденің 2-інде Қазақстан Жазушылар одағында партия
жиналысы өтіп, сол қаулыны талқылау болыпты. Жиналыста он алты жазушының
сөйлегені, жазушылар арасында жік болдырмау жөнінде өз ойларын жазыпты
күнделігіне.
Қойын кітапшадағы ендігі бір мәселе жастайынан құлын-тайдай тебісіп
бірге өскен қанаттасы Ғабит Мүсреповтің тағдырына байланысты. Ғабеннің
Хұсни есімді бәйбішесінің қайтыс болуы, жазушының тұрмыс-жайы,
перзенттерінің көңіл-күйі, төсек жаңартуы әңгіме болады. Ғабит туыстарымен
қаладағы үйде қонақ болды. Ас үстінде ол жалғыз қалғанын айтып жылады. 40
жылдай бірге және жақын жасағанда көзіне жас алғанын көргенім осы...
Трагедия... Аянышты... (15. 11. 1964) – деп жазыпты Сәбең күнделігіне.
18. VII. 1964. Еврей Зюсті оқып бітірдім. Тамаша роман. Фейхтвангер
ұлты жебірейді қандай қызу сүйеді...
Бұл – Сәбит Мұқановты оқушы райында көрсететін жазба. Көркем
творчествоны оқумен жемдеп, өзін оқумен демдеп отыру – жазушының қашанғы
дағдысы.
7. VIII күні Рига вокзалына түстік. Онда Авотыда (теңіз жағасы)
демалыста жатқан Баян мен Жанна және Рая Қойшыбаева қарсы алды. Ауа райы
салқын екен. Дубылтаға орналастық.
1964. 25. VIII. Қазақ даласы аталатын өлеңдер циклын бастау.
30. VIII. 1964. Кешкі сағат 5-те Дубылтымен қоштасып, 6-30 да
Москваға ұштық. Бұнда Армения мейманханасының 217-номеріне орналастық.
2. IX. Алматыға 4. ІХ-де ұшатын боп билет алдым. Түстен кейін
Переделкинаға, Серебрякова Галина Иосифовнаға (кейін ол туралы көп кеңес
жазам) барып қайттық. Өте жақсы тұрады екен. Сәкен десе жанын беретін.
18. X. күні. үлкен 8 қап кітапты Алматыдағы Пушкин кітапханасына
жөнелттім. Әлі де біраз тазалау керек.
Жазушының күнделікті тұрмыс-тіршілігі, демалуы үшін Ригаға баруы, көз
сырқатын тартып әбігерленуі, қазақ әдебиетінің Серебрякова сынды досының
саяжайына барып сәлемдесуі, жеке кітапханасынан басы артық кітаптарды
кітапханаға тапсыру, міне жазушы күннпвизиция нан і,
___________________________________ ___________________________________ ______
__________________________________д елігі қамтыған мәселелер. Әсіресе
еліміздің саяси өміріне ден қоюы, өз пікірін білдіруі – батыл да, барынша
жан-жақты қамтылған дерлік. Аздаған үзіндіден аңғарылғандай ол жазбаларда
Сталин, Хрущев, Брежнев жөнінде көптеген ой-пікір орын алған. Осының өзінен
жазушының қарымы мен уақыт ағымына жедел үн қосқысы келетін қалам
қарыштылығын байқаймыз.
Сәбит Мұқановтың күнделігі – Октябрь революциясына қаруымен де,
қаламымен де қатысқан және оның жеңісі мен жемісін бүкіл жан-тәнімен
тілеген жазушының шежіре-жазбалары. Ол тек ой баққан жазушының ғана
жазбалары емес, өз уақытында осы қоғам өмірінің баяндылығы жолына бүкіл
қажыр-қайратын жұмсаған қайраткер бейілдегі адамның жазбалары.
Біз ұдайы қайраткерлік қызметте, қоғамдық ой биігінде болған жазушы
күнделігі жайында аз-кем әңгімеледік. Енді ғалым күнделігі жөнінде айтсақ
па дейміз. Ол – көрнекті ғалым Бейсембай Кенжебаевтың күнделігі. Күнделік
1950-1983 жылдар аралығын қамтиды. Оны Бастан өткендер, ойға келгендер мен
жиған-тергендер деп атапты. Жобалап айтқанда Мәшһүр Жүсіптің Месі
секілді етіп құрған. Күнделіктің алғашқы бетіне беташар ретінде асау
жүректі ақын Сұлтанмахмұт Торайғыровтың:
Сезімнің сыртқа шықпас түсі бар ма?
Оны жасырар адамның күші бар ма?
Біреу күй, біреу пішін, біреу сөзбен
Көрсетпейтін жүрекің іші бар ма? –
деген өлең жолдарын келтіріп отырыпты. Бір дәптер емес, төрт дәптердің
бірдей беташары – осынау жолдар. Әр дәптердің алғашқы бетіне қайталанып
жазылып отырған бұл – әрі өмірлік, ғылым қызығына айналдырған Сұлтанмахмұт
ақын жырына деген зор құрмет. Әрі жыр жолдарын күнделікте айтылар ойдың
темірқазығы етіп алу, оқушыға аңғарту.
Ал, көрнекті ғалымның бұл күнделіктері не жөнінде? Қамтыған тақырыбы,
қадап-қадап айтқан ойлары қандай? Күнделікте қасаң да, қатал уақыт
салдарынан жасырып айтқан ойлар бар ма? Күнделік тағлымы бізге не айтады?
Күнделік қамтыған мәселелерден тақырып тумақ. Тақырып, әдетте
күнделікте автордың азаматтық, қайраткерлік болмысынан келіп шығады.
Бейсембай Кенжебаев кім еді? Кім болып өтті өмірден? Уақытында
қадіріне жеттік пе, жоқ па? Біздің ұғымымызда Бейсембай Кенжебаев сөздің
шын мағынасындағы филолог ғалым еді. Ол не деген сөз? Осы ретте академик Н.
Конрадтың, И.Ю. Крачковский жөнінде айтқан мына бір сөздері ойға оралады:
И.Ю. Крачковский был арабистом-филологом. Что же это собственно означает?
Звания кандидата и доктора филологических наук у нас сейчас присваивают и
лингвистам и литератураведам. Был И.Ю. Крачковский лингвистом и
литератураведом? И да, и нет. Он был филологом в самом точном смысле этого
слова.
Настоящий филолог не имеет права быть только лингвистом. За явлениями
языка он должен видеть самый язык, а через него – мышление, ум. За романом
или стихотворением он должен уметь разглядеть гений народа. Филолог должен
быть и историком, но таким, который видит в истории всю целостность жизни,
борьбы и творчества [5,49]
Иә, ұлы шығыстанушы Н.И. Конрад осылай деген еді Крачковский жөнінде.
Осы ойларды қазақ әдебиеті тарихын сан ғасырға ілгерілетуге және
тереңдетуге мұрындық болған Бейсембай Кенжебаев жөнінде де қайталағың келіп
тұрады.
Б. Кенжебаев – журналист еді. Алайда, бүгін бар да ертең жоқ жеңіл
мәселелерді жазбады. Мезгілдік саясаттың құлына айналмады. Ол журналист
бола жүріп тіл, әдебиет, өнердің ірі мәселелерін көтерді баспасөз бетінде.
Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеді.
Б. Кенжебаев – әдебиет сыншысы еді. Алайда, уақыт жүгін көтере алмас
арзан дүниелерге алданып, малданып – жадағай рецензент, жалпақ шешен
атанған сыншы емес. Әдебиеттегі құбылыстар жайында, бүгін болмағанымен күні
ертең құбылысқа айналар туындылар жайында қалам тербеді. Барды бар деп,
жоқты жоқ деп айта білді. Солай деп жаза білді.
Б. Кенжебаев әдебиет тарихшысы еді. Тарих қойнауына тереңдеп батып
барып түркі халықтарына ортақ асыл мұраларды алғаш бағдарлаған, қазақ
жұртшылығымен алғаш табыстырған осы табанды әдебиетші.
Б. Кенжебаев – тарихшы еді. Халықтың азаматтық тарихы мен әдебиеті
тарихын өзара сабақтастыра қарастырды. Әдебиет тарихын сол халықтың
азаматтық тарихы ізімен жасауға тырысты, әдебиет тарихына тереңдеу арқылы
азаматтық тарихымыздың көп келелі мәселелеріне пікір айтты.
Б. Кенжебаев – лингвист еді. Ана тілінің тазалығы жөнінде журналист
кезінде айтқан пікірін үнемі ұштап, өрістетіп, дамытып отырды. Ол тіл
білімі саласындағы жазбаларын тіл тарихымен байланыстырып отырды. Бұл ретте
ол орыстың үлкен тіл тарихшысы Р. Будаговты еске түсіруші еді.
Міне, осы жайлардан кейін Бейсекеңді сөздің шын мағынасындағы ірі
филолог еді демеске лажымыз қайсы?!
Біз ғалымның біреуге белгілі, біреуге белгісіз дарын қырларын неге
тәптіштеп айтып отырмыз? Айтып отырған себебіміз – күнделік жазбалары
автордың кім екендігіне тікелей тәуелді. Б.Кенжебаевтың күнделігі ғалымның
тарих, этнография, археология, лингвистика, әдебиет, ұстаз ойлары секілді
жазбалардан бас құрайды. Тақырыбына орай ол жазбалардың сан алуан
проблемалары бар. Ол ойлардың проблемалық мәні болса уақытында неге
ағымдағы баспасөзде жарияланбаған? Шынтуайтында, уақытында жариялануға
тиісті-ақ жазбалар. Тәтті-тәтті дей бергенмен тілге дәм үйірілмейтіні
секілді ғалым күнделігін сырттай марапаттай бермей нақты мысалдармен
сөйлейік.
Совет Одағы халықтарының 1959 жылы, 15 январь күні алынған есебі
жарияланды. (Правда № 35, 4. II. 60 ж). Совет Одағында барлығы
208.826.650 адам (94.050.303 еркек, 114.776.347 әйел) бар. Совет одағы
адамдары ішінде 3 миллион 581 мың қазақ бар екен.
Ұмытпасам, 1920 жылғы санақ бойынша Совет одағында қазақ 6 миллион
адам деп айтылушы еді. Сонда соңғы қырық жыл ішінде қазақ өспеген, қайта
кеміген; екі жарым миллион шамасы кеміген.
Бұл неден? Бұл, әрине, 1932 жылғы қиыншылықтан, 1936-1937 жылдар
оқиғасынан, 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысынан деп білу қажет. Өзге
халықтардан қазақ көп опат болған...
1941-1945 жылдардағы соғыс көппен көрген ұлы той: бүкіл елге бірдей.
Ал, 1932 жылғы ашаршылық қазаққа елден ерекше келген пәле: бірді-екілі
оңбағандардың асыра сілтеуінің салдары болды.
Тегі қазақ өспейтін тұқымнан емес, өсетін тұқымнан. Ол келешекте, сөз
жоқ, өседі. Оның өсуіне қазір барлық жағдай бар. Бірақ...
Әлгі 3 миллион 581 мың қазақтың бір жарым проценті өз ана тілінде
сөйлемейді делінген. Яғни, олар қазақ тілін білмейді. Келешекте, қазақтың
жалпы саны өсуімен бірге, оның осы өз ана тілін білмейтіндерінің де саны
өседі. Сонда екі есеп – бір есеп болады...
Елуінші жылдардың аяғында күнделікке түскен осынау жазбалардан не
ұғуға болады? Ойланып, бажайлап, тереңдеп оқысаңыз бұл сұмдық астарлы сөз.
Халық тағдырына жасалған қиянат пен жасалып отырған қиямпұрыстықтың неше
атасын астарлап айтып жұрт құлағына салып отыр. Сүт болып ұйып келе жатқан
халықтың (Қ. Мырзалиев) қалай төгілгенін, келешегінің қалай кесіліп
отырғанын осыдан артық астарлы, осыдан артық батыл айту мүмкін емес шығар,
асылы?! Өзі басымен қайғы болып жүрген елуінші жылдары осындай
демографиялық ойлар айту – ерлік қой. Мұндай ой жұртын сүйген адамның ғана
аузынан шықса керек. Күнделігіндегі бар ой осындай халықтану бағытында
өрістеп отырады.
Құда,анда Осы күні қазақ тілінде жекжат деген мағынада қолданылатын
құда-анда деген қос сөз ерте уақытта одақ, союз деген мағынада
қолданылады екен. Құда – қыз алып, қыз беретін одақ, анда – әскери одақ
деген сөз екен.
Бір заманда, көбінше жаугершілік кезінде бір ел мен екінші ел әрі қыз
алып, қыз беретін одақ, әрі әскери одақ құрады екен: құда, андалы ел болады
екен.
Кейін, жаугершілік саябырсыған заманда оның анда – әскери одақ
мағынасы жойылып, құда – қыз алып, қыз беретін одақ мағынасы ғана қалған.
Бірақ бұрынғы тұлғасында құда-анда деп айтыла берген.
Күнделіктегі екінші бір жазба осындай. Бұл не? Тіл мәселе ме? Тарих
мәселесі ме? Әдебиет пе әлде? Бұл – әрі тіл тарихы, әрі шын тарихтың өзі,
әрі әдебиет. Бұл – ең бастысы елім, жұртымның санасына тарихи сана бітірсем
деп армандаған әзіз жүректің үні. Елуінші жылдардың өзінде ғалымның осындай
филологиялық ізденісте жүруінің өзі кісіге ой салады емес пе?! Тіл тарихына
осылай бойлау ғалым күнделігінде өз алдына өнімді жинақталып, өз алдына бір
арна тартқан, өнегелі атқарылған бір жүйелі еңбек.
Адам жылқы мінезді, – дейді қазақ. Мен осының мәнісі былай-ау деп
ойлаймын.
Жылқы бірінен бірі бөлек, алыс жүрсе кісінеседі. Ал бірімен бірі
қосылыса, жақындаса кетсе тістеседі, тебіседі.
Адам да (әсіресе қазақ) дәл осылай ғой... Сондықтан тағы қазақ адамды:
Алыста жүрсе,
Кісінескен.
Жақындаса,
Тістескен, –
дейді.
– Сенің ең жақсы досың кім? – деп сұрапты бір данышпаннан.
– Кім өз халқымның досы болса, сол менің жақсы досым, – деп жауап
беріпті ол данышпан. (Қытай халқының даналық сөздері).
Қысқасы, ғалым Б. Кенжебаевтың күнделіктері ғылым дүниесінде ой кешіп
жүрген жанның көңіл әуеніне құрылған. Онда ақыр-аяғы оқыған кітабын
конспектілеуге дейін бар. Оқыған мақал-мәтел аудармасы қаншама?! Сондай-ақ
қиын жылдары өзіне сан мәрте төнген қатер жөнінде жазады. Замандастарын
мінездейді. Аяулы адамдар, жақсы замандастары өмірден өткенде қоштасу сөзін
жазып қояды. Дарынды шәкірттеріне бата береді, мамандығы ұстаз болған соң,
студенттердің мінез-қылығын бақылайды. Айтқан ақылды сөздерін күнделік
арқылы қадағалайды. Шәкірт білімін мерей көреді. Күнделіктер – М. Горький
айтқан, кісіні сүйген жүректің дүрсілі. Күнделіктер көне заман
философтарында жиі кездесетін Карманный оракул (Ақыл қалта) іспетті.
Бейне Мәшһүр Жүсіптің Месі іспетті бай қазына.
Дарынды әдебиетші, сыншы Қалжан Нұрмаханов небәрі отыз бес жыл ғұмыр
кешті. Жан Жак Руссо адам баласына Жастық данышпандық дәнін жинау үшін,
қарттық соны жұмсау үшін беріледі деген ғой. Осы данышпандық ойға ден
қойсақ, Қалжан оқу-білім нәрін бойына жаңадан жинап, халқына қызметті енді-
енді бастаған сәтте дүниеден көшті. Сол себепті оның әдеби мұрасы да шағын.
Күнделіктері де санаулы дәптер. Күнделік алымды сыншының әсіресе өмірінің
соңғы екі-үш жылын ғана қамтиды. Күнделік жазбаларда қамтылған жайларды
былай жүйелеуге болар еді. Өмір жайлы сыр, замандастары жөнінде мөлтек
ойлар, алпысыншы жылдардағы қазақ әдебиеті мен театр өнері хақында, өзі
шығармаларын аударған Шыңғыс Айтматов дарыны жайында толғаныстар. Бәрінің
басын қосып сөйлесек, Қалжан күнделіктері – шерлі ойға толы бір дүние.
Бұрын өткен жазушылардың байлықтың, барлықтың арқасында алған терең
білімін бізге аз уақыттың ішінде қисапсыз көп еңбек жұмсап, керек болса бұл
жолда саулық жоғалтып алу керек болды. Бұл үшін өкінуге әсте болмайды.
Өйткені жаумен аш-жалаңаш алысқан елдің қолында бізден аяп қалар ештеңесі
жоқ еді.
Е.Евтушенконың кейбір өлеңдерін түсіну қиын, ал кейбірінде анайылық
ашық айтылады. Солай болғанымен ол нағыз шындықты бүркемей, бал құймай
жазып жүр. Ол – тенденцияның ақыны, бойымыздағы ауруды бүкпей айтады.
Қазіргі уақытта бұлай айту қажет те. Тез өлмеу үшін дертті жасырмау керек
қой. Ал оның осы бір қасиетін жат жерде өз мақсатына пайдаланып жүр. Бұл,
әрине, жақсы емес, біз үшін.
Жалғыз болсаң, ойшыл да, білгір де, данышпан да өзің болады
екенсің. Өйткені өзіңді өзің баса алмайсың. Кейде өзіңнен өзің аса алмайды
екенсің.
Қазіргі жастардың жазып жүрген прозалық шығармалары – тек
нәзирагөйлік қана. Олар әзірге өз шығармаларына жаңа түр де соны, ешкім
айтпаған тың мазмұн да іздеп жүрген жоқ.
Сабырханның Мен соғысты қаламаймын деген өлеңі маған қатты ұнады.
Өлеңде ой жаңалығы, ізденіс, тың серпін сезіледі. Бәрімізге ортақ ойды ақын
көкейімізге қондыра, жеткізе айтып берген. Өлеңнің әсері күшті, ырғағы
ширақы. Осындай өлеңдер мол болса, абзалы жаман болмас еді. 10. VI. 1962
ж.
Бұл күндері менің жақыным да, жолдасым да, ақылшым да, тынысым да
кітап. Ол жүдеген жанымды елегізітпей, өзінің шапағат болар азығын беріп-ақ
келеді. Дырду-думаннан, өзі жүдеу болмағанмен рухани жағынан тозған
жолдастан не пайда? Жақсы лебізімен сусынымды қандырудың орнына сенен сыра
сұраған, кітап оқудың орнына асхана адақтаған достың болғанынан болмағаны
артық қой, асылы. Менде дос аз екен. Соңғы кездері көзім осыған анық жетті.
Тарихта басы артық адам болмайды, бауырым. Оған өз басының қамын
ойлап, қарнын сипаған адам кірмейді де. 24. VII. 62.
Әдебиетші болмасам өмірім ең кемінде он жыл ұзақ болар еді. Мен
татпаған у барма дегендей-ақ, достарымның маған көрсетпеген азабы мен
мазағы бар ма? 29. IX. 1962.
Мен артистің жанын жаңа түсініп келемін. Бұл өзі азабы мол мамаңдық
екен. Бұрын мен олар жөнінде бұлай деп тіпті ойламаушы едім. Енді мен
олардың жайшылықтағы кейбір ерсі сәттерін түсіне бастадым. Бұрын біз тіпті
обал ойлайды екенбіз ғой, ол сорлылар жөнінде. 26 январь 63.
Күнделік – кісінің ғұмыры жеткен жерде аяқталады. Дұрысы, күнделік
көбіне аяқталмай қалады. Өйткені кісі өлерін алдын ала болжап біле бермейді
ғой. Оның үстіне жарық дүниеге келген әрбір пенде алғы күннен үміт етіп
тіршілік кешеді. Күнделік те – иесін алғы күнге жетелейтін, жарық дүниемен
жалғастыратын алтын арқау секілді нәрсе болса керек. Сөйте тұра, әрбір
жазушының күнделігіндегі соңғы ой, соңғы сөйлем, соңғы сөзді оқыр ма еді?
Бұл ретте де күнделік – жазушы тағдырының куәлігіне айналады.
Жазушы, ғалым, сыншы өмірінің соңғы сағаттарының қалай соққанына да
куәлік жасайтын күнделіктер. Атақты Ақын романының авторы, белгілі
дағыстан жазушысы Эфенди Капиевтен жиырма күнделік (майдан күнделігі)
дәптер қалған екен. Жиырмасыншы, соңғы дәптердің ең соңғы сөйлемі: Как
странно: книжечка кончилась минута в минуту перед операцией, хотя я и не
хотел этого[6,416] Ақын, жазушыға іле-шала операция столында ажал жетіп
келіп қанды шеңгелін салды... Кездейсоқтық заңдылыққа айналды. Жазушы
көңіліндегі күдік шындыққа айналды.
Жазушы Сәбит Мұқанов күнделігіндегі соңғы сөзі не туралы екенін
білмейміз.
Ғалым Бейсембай Кенжебаевтың күнделігіндегі соңғы сөйлем жарық
дүниемен қоштасу, арыздасу, бақылдасу сипатында жазылыпты, Құлбек! Жетер!
Дәптерім де бітті, ой-қиялым да бітті! Ішінен керегіңді ал! Қош бол! Қош
бол, жарық дүние! (13. VI. 83) – деп жазыпты ғалым. Денең тітіркенеді
оқығанда. Бұл – ұзақ жыл жасаған адамның өлім бетіне тік қарап, тіршілікпен
байсалды қоштасуы.[4,85]
Біз жоғарыда жасы ұлғайған адамның ажалмен бетпе-бет келіп жарық
дүниемен қалай қоштасқанын әңгімеледік қой. Енді өрімдей жас (отыз бесте)
әдебиет сыншысы Қалжан Ңұрмахановтың күнделігіне үңілейікші. Қалжан
өмірінің соңында күнделігіне:
Стучит, Стучит... Стучит в мою дверь. Кто? Друг? Нет! Нет. Не-ет.
РОК! Черная тень смерти стучит в мою дверь, она гуляет вокруг моего дома,
жадно глядя на меня. Смотри на меня сколько тебе угодно, но я тебя - не
боюсь, могу смотреть в твои глаза прямо и без боязин. Ибо у меня две души,
одну возмешь ты, а другая останется с моим народом.
Та ... та ... та... та-а-а-а-а
Та... та... та... та-а-а-а-а-а
та ... та... та...
Стучи, стучи, стучи покрепче. Напрасно думаешь ты, что я боюсь тебя.
15. 10. 1962, – деп жазған.
Бұл – шынайы қаламгер үшін екі өмір барын, өзінің аз-кем адал, таза
мұрасымен халық жадында қаларына сенген жанның батыл үні. Жап-жас адамның
өлімге мойынсұнып, ажалдың бетіне тік қарауы.
Мейлі жазушы, мейлі ғалым, әйтпесе әдебиет сыншысы болсын күнделік
жеткізген сырлар осындай. Қайсысы да ойландырады. Сәбең жазбасынан
аңғарылған саясат үні, Бейсекең күнделігінен байқалған ұлтын сүйген сабырлы
саз. Қалжекеңнің от-жалынға оранып сөйлеуі бәр-бәрі де қызықты. Қайсысы да
ойландырады. Қайсысы да қайғыға шомылдырады. Мынау жалғанға барынша саналы
көзбен қарауға үйретеді. Күнделік – өмір жайлы сыр. Күнделік – мол-мол
тәжірибе. Күнделік – ой-парасат. Өмірдің нарқын, тіршілік парқын білуге
септессе күнделіктің де әдебиет міндетін атқарғаны.
Күнделік – әдебиет. Мемуарлық әдебиеттің бір ішкі жанры. Күнделік ойға
толы, сырға бай жанр. Күнделік – ойдың кені, торчестволық ойдың қайнары.
Күнделік – қызық жанр, керекті жанр. Жанр келешегін де бір сәт ойлап қойған
жарасады.[4,86]
І Қазақ қаламгерлерінің күнделік жазбалары: ізденіс іздері мен ой жүйесі.
Күнделік көзбен көрген шынайы шындыққа құрылады. Жанрдың қалыпты
формасы жоқ. Ықтимал формаларды қайталаудың өзі қателікке ұрындыруы
мүмкін. Күнделік жазып отырған адамның шын табиғатынан тууға, қаламгердің
шын болмысына ұқсауға керек. Көрнекті мемуарист Корней Чуковскийдің өз
күнделіктерін ойдан шығарылмаған әңгімелер деп атауының сыры да осында.
Жазушымен болған арадағы қысқа сұхбатта: ұлт мұраты мен тарихы,
шығармашылық сырлары, образ жасау жолдары, күнделік жазбалар хақындағы
көзқарас–түйіндерінің тағылымы мол болды. Әңгіме арасында жүрек
жазбалары–күнделік жазу, оның тарихы мен тәжірибесі туралы да сөз етті.
Жазушының ұлт тарихы мен оның еңбегі, халық әдебиеті үлгілері, ақыл-
парасат, сыр-сезім, сұлулық т.т. туралы айтқан толғам-толғаныстары да
нанымды, әсерлі болды.[7.154]
Жазушының жүрек жазбалары әр жылдары – Қазақ әдебиеті (1989. 4
тамыз; 1 кыркүйек), Социалистік Қазақстан (1990, 24 қазан: 1992, 21
наурыз), Парасат (1991, №1) секілді баспасөз беттерінде, Тұтқын қыз
сынды повестер жинағынан (Балауса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz