Іске қатысушы тұлғалар
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.Азаматтық іс жүргізуге қатысушы субьектілер.
1.1. Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар және олардың
субъектілері.
1.2. Сот төрелігін жүзеге асырушы
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Іске қатысушы
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
1.4. Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін көмектесуші
тұлғалар ... ... ...
1.5. Соттағы
өкілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
1.6. Үшінші
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
2-тарау.Азаматтық іс жүргізудің негізгі қатысушылар ретінде.
2.1. Тараптардың түсінігі , құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ..
2.2.Тиісті емес жауапкердің түсінігі,оны ауыстыру.
... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
Кіріспе
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынасының субъектілері дегеніміз –нақты
азаматтық іске қатысушы және сол іс бойынша белгілі процессуалдық статуста
иеленуші тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілеріне ҚР азаматтары заңды
тұлғалары, шетел азаматтары мен ұйымдары, халықаралық ұйымдастырушы және
мемлекет кіреді.
АІЖК-ң субъектілерін 4 топқа бөлеміз:
1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар және іске қатысушыларға: сот,
сот мәжілісінің хатшысы, сот приставы, сот орындаушысы кіреді.
2. Іске қатысушы тұлғалар: АІЖК 44-бабы. Оған: тараптар, үшінші тұлғалар,
прокурор, мемлекет ұйымдары, ерекше өндіріс бойынша арызданушылар, 56
және 57 баптар бойынша арызданушы жекелеген азаматтар.
3. Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін көмектесуші тұлғалар-куәлер,
сарапшылар, мамандар, аудармашылар.
4. Соттағы өкілдер.
Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар азаматтық істер бойынша сот
төрелігін жүзеге асыру кезінде сот пен іске қатысушылар арасында пайда
болатын АІЖ құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастар.
АІЖ құқықттық қатынастарының ерекшеліктері:
1. АІЖ құқығының міндетті субъектісі ретінде: бір тарап сот екінші тарап
іске қатысушы тұлғалар болып табылады.
2. АІЖ құқықтық қатынастары тек құқықтық нысанда пайда болады.
3. АІЖ құқықтық қатынастары бір-бірімен тығыз байланысты және әрбір
азаматтық іс үшін жеке жүйе құрайды. (іс жүргізу сатылары)
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарын субъективті құрамына қарай
былай бөлуге болады.
А) Негізгі құқыққатынастары-сот және талапкер, сот және жауапкер, сот және
арызданушы, ерекше өндіріс бойынша сот және өзге тұлғаның мүддесін қорғап
іске қатысушылар (55-56 ст.) арасында пайда болды.
В) Қосымша құқыққатынастары-сот және дербес талабын мәлімдейтін 3-ші
тұлғалар арасында.
- Сот және дербес талабын мәлімдемейтін 3-ші тұлғалар арасында.
- Сот және басталған іске қорытынды беру үшін қатысатын прокурор арасында.
- Сот және қорытынды беру үшін қатысатын мемлекеттік органдар арасында.
В) Қызметтік –қосалқы құқыққатынастары-бір тарап ретінде сот, екінші
жақтан-куәлер, сарапшылар, мамандар, аудармашылар т.б.
АІЖ құқықтық қатынастарының соңғы 2 түрі алғашқы, яғни, негізгі
құқыққатынасынан пайда болады.
Құқық теориясының жалпыға белгілі ережелеріне сәйкес азаматтық іс жүргізу
құқыққатынастар белгілі алғы шарттардың пайда болуына байланысты
туындайды.
Алғы шарттардың 2-түрі бар: 1. Жалпы және арнайы.
Жалпыға құқық нормасы мен құқық субъектілік жатады. Ал арнайыға: заңды
фактілер (әрекет, әрекетсіздік, оқиға) жатады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары -әділсотты жүзеге асыруға сот
пен іске қатысушыларға қатысты жалпыға міндетті тәртіп ережелері.
Іс жүргізу нормаларының белгілері: -нормаларды мемлекет бекітеді;
-нормалар ҚР территорияда барлық субъектілер үшін міндетті болып табылады;
-олар тек азаматтық сот өндірісі саласындағы қатынастарды реттейді.
Азаматтық іс жүргізу құқық субъектілік-бұл азаматтық іс жүргізу құқықтары
мен міндеттерін иелену қабілеттілігі. Ол екі элементтен тұрады: 1) құқық
қабілеттілік 2) әрекет қабілеттілік (АІЖК 45-46 баб).
Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі
материалдық құқық субъектілері болып табылатын барлық азаматтар мен ұйымдар
үшін бірдей дәрежеде танылады. Азаматтардың іс жүргізу құқық қабілеттілігі
ол туылған кезде пайда болады, қайтыс болғанда тоқтатылады. Заңды
тұлғалардың құқық қабілеттілігі заңда көзделген тәртіп бойынша заңды тұлға
ретінде тіркелген уақыттан бастап пайда болады, ол тараған уақытта
тоқталады. Заңды тұлалардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
бір мезгілде пайда болады, бір мезгілде тоқталады.
Сотта құқықтарын өз әрекеттерімен жүзеге асыру және міндеттерін орындау,
іс жүргізуді өкілге тапсыру, яғни азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі
он сегіз жасқа толған азаматтарда және ұйымдарда толық көлемде болады. Он
төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ
әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын,
мүдделерін сотта олардың ата-аналары, заңды өкілдері қорғайды. Алайда сот
мұндай істерге кәмелетке толмағандардың немесе әрекет қабілеттілігі
шектеулілердің өздерін тартуға міндетті. Он төрт жасқа толмағандардың және
әрекетке қабілетсіздердің құқықтары мен бостандықтарын сотта олардың ата-
аналары қорғайды.
Субъективті құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыратын әртүрлі әрекеттер
заңды факт болып табылады. (В.Шеглов)
Заңды факт-оқиға немесе жағдай –құқыққатынастарының пайда болуына,
өзгеруіне, тоқтатылуына негіз болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқыққатынасының субъектілері дегеніміз –нақты
азаматтық іске қатысушы және сол іс бойынша белгілі процессуалдық статуста
иеленуші тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілеріне ҚР азаматтары заңды
тұлғалары, шетел азаматтары мен ұйымдары, халықаралық ұйымдастырушы және
мемлекет кіреді.
Сот дәлелдемелерді бағалағанда белгілі қағидаларды басшылыққа алуы тиіс:
- судья істе бар дәлелдемелерді олардың жиынтығы мен әділ, жан-жақты және
толық қарауға негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша бағалайды. Аталған
бірінші ереже сот өндірісінің әлемдік практикасында көптен қолданылады. Бұл
қағида дәлелдемелердің растылығы мен жеткіліктілігінің қатыстылығы мен жол
берілуін, ешқандай сыртқы әсерлерден тыс судьяның өзі дербес жүргізіледі; -
судьяның ішкі сенімі өз бетінше тікелей тәжірбиенің көмегенсіз, жалпы
айтқанда шығармашылық сипатқа ие болуға тиісті емес. Ішкі сенім істегі
дәлелдемелердің толықтығына, жан-жақтылығына әділеттілігіне негізделеді.
Дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау сот шешімінің сипаттау бөлімінде
орын алады. Дәлелдемелердің дұрыс бағалануы аппеляциялық және қадағалау сот
инстанцияларында тексеріледі. Шығарылған сот шешімінде қай дәлелдемелерді
сот қабылдағанын, ал қай дәлелдемелерді сот қабылдамай тастағанын көрсетуі
тиіс; - сот дәлелдемелерді бағалағанда заңды, яғни материалдық және
процессуалдық құқық нормаларын басшылыққа алады. Судьяның ішкі сенімі оның
заңды біліміне, көзқарасына, заңдылықтың жалпы бастауы мен мағанасын
түсінуіне, әділеттіліктің белгілеріне ақыл мен адамгершілікке негізделеді.
Дәлелдемелерді бағалағанда ең маңызды орынды заңға дұрыс түсіндірме беру,
мағанасын терең түсіну, заң және құқық аналогиясын дұрыс қолдануды қамтиды;
- дәлелдемелерді бағалағанда қолданылатын төртінші қағида былай
қорытындыланады: Сот үшін ешқандай дәлелдемелердің күні бұрын белгіленген
күші болмайды. Тіпті жазбаша дәлелдемелер ретінде табысталған нотариалды
жолмен куәландырылған мәмілелер, егер олар тараптардың еркінен тыс жасалған
болса, онда сот тарапынан іске қабылдамай тасталынуы мүмкін. Кез-келген
табысталған дәлелдемелер сотпен тексерілуі және бағалануы тиіс.
Дәлелдемелерді алдын-ала бағалау сотпен және іске атысушыларымен сот
мәжілісі залында, оларды зерттеу барысында жүргізіледі. Түпкілікті бағалау
сот шешім шығару барысында заңды фактілерді бекіту негізінде дауласушы
тарптардың құқықтары мен міндеттері туралы қорытындылар жасалғанда жүзеге
асады. Дәлелдемені дұрыс бағалау заңсыз және негізсіз шешім шығаруға әкеліп
соғады.
Сотта азаматтық істерді қарау барысында іс үшін маңызы бар мән-жайларды
бекіту соттық тану жолымен жүзеге асырылады. Соттық тану объективті
әлемдегі заңдылықты (факті, мән-жайлар) тану процесіндегі адамның танып
білуге бағытталған іс-әрекетінің көп түрлілігі.
Азаматтық сот процесінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде іс
үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін, тараптардың
қарсылықтары мен талаптарын, басқа да жағдайларды соттағы дәлелдемелер,
яғни соттың дәлелдеу жолымен бекітеді.
1.Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар және олардың субъектілері.
Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар азаматтық істер бойынша сот
төрелігін жүзеге асыру кезінде сот пен іске қатысушылар арасында пайда
болатын АІЖ құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастар.
АІЖ құқықттық қатынастарының ерекшеліктері:
1. АІЖ құқығының міндетті субъектісі ретінде: бір тарап сот екінші тарап
іске қатысушы тұлғалар болып табылады.
2. АІЖ құқықтық қатынастары тек құқықтық нысанда пайда болады.
3. АІЖ құқықтық қатынастары бір-бірімен тығыз байланысты және әрбір
азаматтық іс үшін жеке жүйе құрайды. (іс жүргізу сатылары)
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарын субъективті құрамына қарай
былай бөлуге болады.
А) Негізгі құқыққатынастары-сот және талапкер, сот және жауапкер, сот және
арызданушы, ерекше өндіріс бойынша сот және өзге тұлғаның мүддесін қорғап
іске қатысушылар (55-56 ст.) арасында пайда болды.
В) Қосымша құқыққатынастары-сот және дербес талабын мәлімдейтін 3-ші
тұлғалар арасында.
- Сот және дербес талабын мәлімдемейтін 3-ші тұлғалар арасында.
- Сот және басталған іске қорытынды беру үшін қатысатын прокурор арасында.
- Сот және қорытынды беру үшін қатысатын мемлекеттік органдар арасында.
В) Қызметтік –қосалқы құқыққатынастары-бір тарап ретінде сот, екінші
жақтан-куәлер, сарапшылар, мамандар, аудармашылар т.б.
АІЖ құқықтық қатынастарының соңғы 2 түрі алғашқы, яғни, негізгі
құқыққатынасынан пайда болады.
2.АІЖК құқықтық қатынастардың пайда болуының алғы шарттары
Құқық теориясының жалпыға белгілі ережелеріне сәйкес Азаматтық іс жүргізу
құқыққатынастар белгілі алғы шарттардың пайда болуына байланысты туындайды.
Алғы шарттардың 2-түрі бар:
1. Жалпы.
2. Арнайы.
Жалпыға : а) құқық нормасы
б) құқық субъектілік жатады.
Арнайыға: Заңды фактілер (әрекет, әрекетсіздік, оқиға) жатады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары -әділсотты жүзеге асыруға сот
пен іске қатысушыларға қатысты жалпыға міндетті тәртіп ережелері.
Іс жүргізу нормаларының белгілері:
а) Нормаларды мемлекет бекітеді
б) Нормалар ҚР территорияда барлық субъектілер үшін міндетті болып
табылады
в) Олар тек азаматтық сот өндірісі саласындағы қатынастарды реттейді.
Азаматтық іс жүргізу құқық субъектілік –бұл азаматтық іс жүргізу
құқықтары мен міндеттерін иелену қабілеттілігі. Ол 2 элементтен тұрады:
а) құқық қабілеттілік
б) әрекет қабілеттілік (АІЖК 45-46 баб)
Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі
материалдық құқық субъектілері болып табылатын барлық азаматтар мен ұйымдар
үшін бірдей дәрежеде танылады. Азаматтардың іс жүргізу құқық қабілеттілігі
ол туылған кезде пайда болады, қайтыс болғанда тоқтатылады.Заңды
тұлғалардың құқық қабілеттілігі заңда көзделген тәртіп бойынша заңды тұлға
ретінде тіркелген уақыттан бастап пайда болады, ол тараған уақытта
тоқталады. Заңды тұлалардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
бір мезгілде пайда болады, бір мезгілде тоқталады.
Сотта құқықтарын өз әрекеттерімен жүзеге асыру және міндеттерін орындау,
іс жүргізуді өкілге тапсыру, яғни азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі
он сегіз жасқа толған азаматтарда және ұйымдарда толық көлемде болады. Он
төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ
әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын,
мүдделерін сотта олардың ата-аналары, заңды өкілдері қорғайды. Алайда сот
мұндай істерге кәмелетке толмағандардың немесе әрекет қабілеттілігі
шектеулілердің өздерін тартуға міндетті. Он төрт жасқа толмағандардың және
әрекетке қабілетсіздердің құқықтары мен бостандықтарын сотта олардың ата-
аналары қорғайды.
Субъективті құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыратын әртүрлі әрекеттер
заңды факт болып табылады. (В.Шеглов)
Заңды факт-оқиға немесе жағдай –құқыққатынастарының пайда болуына,
өзгеруіне, тоқтатылуына негіз болып табылады.
3. Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастардың субъектілері және
оларды жіктеу
Азаматтық іс жүргізу құқыққатынасының субъектілері дегеніміз –нақты
азаматтық іске қатысушы және сол іс бойынша белгілі процессуалдық статуста
иеленуші тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілеріне ҚР азаматтары заңды
тұлғалары, шетел азаматтары мен ұйымдары, халықаралық ұйымдастырушы және
мемлекет кіреді.
АІЖК-ң субъектілерін 4 топқа бөлеміз:
1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар.
Оған: сот, сот мәжілісінің хатшысы, сот приставы, сот орындаушысы
кіреді.
1. Іске қатысушы тұлғалар: АІЖК 44-бабы. Оған: тараптар, үшінші тұлғалар,
прокурор, мемлекет ұйымдары, ерекше өндіріс бойынша арыздаушылар, 56
және 57 баптар бойынша арызданушы жекелеген азаматтар.
2. Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін көмектесуші тұлғалар-куәлер,
сарапшылар, мамандар, аудармашылар.
3. Соттағы өкілдер.
1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар және іске қатысушылар
1.1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар
1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар және іске қатысушылар
Оған: сот, сот мәжілісінің хатшысы, сот приставы, сот орындаушысы
кіреді.
2. Іске қатысушы тұлғалар: АІЖК 44-бабы. Оған: тараптар, үшінші тұлғалар,
прокурор, мемлекет ұйымдары, ерекше өндіріс бойынша арызданушылар, 56
және 57 баптар бойынша арызданушы жекелеген азаматтар.
5. Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін көмектесуші тұлғалар-куәлер,
сарапшылар, мамандар, аудармашылар.
6. Соттағы өкілдер.
Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар азаматтық істер бойынша сот
төрелігін жүзеге асыру кезінде сот пен іске қатысушылар арасында пайда
болатын АІЖ құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастар.
АІЖ құқықттық қатынастарының ерекшеліктері:
4. АІЖ құқығының міндетті субъектісі ретінде: бір тарап сот екінші тарап
іске қатысушы тұлғалар болып табылады.
5. АІЖ құқықтық қатынастары тек құқықтық нысанда пайда болады.
6. АІЖ құқықтық қатынастары бір-бірімен тығыз байланысты және әрбір
азаматтық іс үшін жеке жүйе құрайды. (іс жүргізу сатылары)
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарын субъективті құрамына қарай
былай бөлуге болады.7
А) Негізгі құқыққатынастары-сот және талапкер, сот және жауапкер, сот және
арызданушы, ерекше өндіріс бойынша сот және өзге тұлғаның мүддесін қорғап
іске қатысушылар (55-56 ст.) арасында пайда болды.
В) Қосымша құқыққатынастары-сот және дербес талабын мәлімдейтін 3-ші
тұлғалар арасында.
- Сот және дербес талабын мәлімдемейтін 3-ші тұлғалар арасында.
- Сот және басталған іске қорытынды беру үшін қатысатын прокурор арасында.
- Сот және қорытынды беру үшін қатысатын мемлекеттік органдар арасында.
В) Қызметтік –қосалқы құқыққатынастары-бір тарап ретінде сот, екінші
жақтан-куәлер, сарапшылар, мамандар, аудармашылар т.б.
АІЖ құқықтық қатынастарының соңғы 2 түрі алғашқы, яғни, негізгі
құқыққатынасынан пайда болады.
Құқық теориясының жалпыға белгілі ережелеріне сәйкес азаматтық іс жүргізу
құқыққатынастар белгілі алғы шарттардың пайда болуына байланысты
туындайды.
Алғы шарттардың 2-түрі бар:
1. Жалпы.
2. Арнайы.
Жалпыға : а) құқық нормасы
б) құқық субъектілік жатады.
Арнайыға: Заңды фактілер (әрекет, әрекетсіздік, оқиға) жатады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары -әділсотты жүзеге асыруға сот
пен іске қатысушыларға қатысты жалпыға міндетті тәртіп ережелері.
Іс жүргізу нормаларының белгілері:
а) Нормаларды мемлекет бекітеді
б) Нормалар ҚР территорияда барлық субъектілер үшін міндетті болып
табылады
в) Олар тек азаматтық сот өндірісі саласындағы қатынастарды реттейді.
Азаматтық іс жүргізу құқық субъектілік –бұл азаматтық іс жүргізу
құқықтары мен міндеттерін иелену қабілеттілігі. Ол 2 элементтен тұрады:
а) құқық қабілеттілік
б) әрекет қабілеттілік (АІЖК 45-46 баб)
Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі
материалдық құқық субъектілері болып табылатын барлық азаматтар мен ұйымдар
үшін бірдей дәрежеде танылады. Азаматтардың іс жүргізу құқық қабілеттілігі
ол туылған кезде пайда болады, қайтыс болғанда тоқтатылады.Заңды
тұлғалардың құқық қабілеттілігі заңда көзделген тәртіп бойынша заңды тұлға
ретінде тіркелген уақыттан бастап пайда болады, ол тараған уақытта
тоқталады. Заңды тұлалардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
бір мезгілде пайда болады, бір мезгілде тоқталады.13
Сотта құқықтарын өз әрекеттерімен жүзеге асыру және міндеттерін орындау,
іс жүргізуді өкілге тапсыру, яғни азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі
он сегіз жасқа толған азаматтарда және ұйымдарда толық көлемде болады. Он
төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ
әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын,
мүдделерін сотта олардың ата-аналары, заңды өкілдері қорғайды. Алайда сот
мұндай істерге кәмелетке толмағандардың немесе әрекет қабілеттілігі
шектеулілердің өздерін тартуға міндетті. Он төрт жасқа толмағандардың және
әрекетке қабілетсіздердің құқықтары мен бостандықтарын сотта олардың ата-
аналары қорғайды.
Субъективті құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыратын әртүрлі әрекеттер
заңды факт болып табылады. (В.Шеглов)
Заңды факт-оқиға немесе жағдай –құқыққатынастарының пайда болуына,
өзгеруіне, тоқтатылуына негіз болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқыққатынасының субъектілері дегеніміз –нақты
азаматтық іске қатысушы және сол іс бойынша белгілі процессуалдық статуста
иеленуші тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілеріне ҚР азаматтары заңды
тұлғалары, шетел азаматтары мен ұйымдары, халықаралық ұйымдастырушы және
мемлекет кіреді.
АІЖК-ң субъектілерін 4 топқа бөлеміз:
1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар.
Оған: сот, сот мәжілісінің хатшысы, сот приставы, сот орындаушысы
кіреді.
2. Іске қатысушы тұлғалар: АІЖК 44-бабы. Оған: тараптар, үшінші тұлғалар,
прокурор, мемлекет ұйымдары, ерекше өндіріс бойынша арыздаушылар, 56
және 57 баптар бойынша арызданушы жекелеген азаматтар.
3. Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін көмектесуші тұлғалар-куәлер,
сарапшылар, мамандар, аудармашылар.
4. Соттағы өкілдер.
Сот дәлелдемелерді бағалағанда белгілі қағидаларды басшылыққа алуы тиіс;
1. Судья істе бар дәлелдемелерді олардың жиынтығы мен әділ, жан-жақты және
толық қарауға негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша бағалайды. Аталған
бірінші ереже сот өндірісінің әлемдік практикасында көптен қолданылады. Бұл
қағида дәлелдемелердің растылығы мен жеткіліктілігінің қатыстылығы мен жол
берілуін, ешқандай сыртқы әсерлерден тыс судьяның өзі дербес жүргізіледі.
2. Судьяның ішкі сенімі өз бетінше тікелей тәжірбиенің көмегенсіз, жалпы
айтқанда шығармашылық сипатқа ие болуға тиісті емес. Ішкі сенім істегі
дәлелдемелердің толықтығына, Жан-жақтылығына әділеттілігіне негізделеді.
Дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау сот шешімінің сипаттау бөлімінде
орын алады. Дәлелдемелердің дұрыс бағалануы аппеляциялық және қадағалау сот
инстанцияларында тексеріледі. Шығарылған сот шешімінде қай дәлелдемелерді
сот қабылдағанын, ал қай дәлелдемелерді сот қабылдамай тастағанын көрсетуі
тиіс.
3. Сот дәлелдемелерді бағалағанда заңды, яғни материалдық және
процессуалдық құқық нормаларын басшылыққа алады. Судьяның ішкі сенімі оның
заңды біліміне, көзқарасына, заңдылықтың жалпы бастауы мен мағанасын
түсінуіне, әділеттіліктің белгілеріне ақыл мен адамгершілікке негізделеді.
Дәлелдемелерді бағалағанда ең маңызды орынды заңға дұрыс түсіндірме беру,
мағанасын терең түсіну, заң және құқық аналогиясын дұрыс қолдануды қамтиды.
4. Дәлелдемелерді бағалағанда қолданылатын төртінші қағида былай
қорытындыланады: Сот үшін ешқандай дәлелдемелердің күні бұрын белгіленген
күші болмайды. Тіпті жазбаша дәлелдемелер ретінде табысталған нотариалды
жолмен куәландырылған мәмлелер, егер олар тараптардың еркінен тыс жасалған
болса, сот тарапынан іске қабылдамай тасталынуы мүмкін. Кез-келген
табысталған дәлелдемелер сотпен тексерілуі және бағалануы тиіс.
Дәлелдемелерді алдын-ала бағалау сотпен және іске атысушыларымен сот
мәжілісі залында, оларды зерттеу барысында жүргізіледі. Түпкілікті бағалау
сот шешім шығару барысында заңды фактілерді бекіту негізінде дауласушы
тарптардың құқықтары мен міндеттері туралы қорытындылар жасалғанда жүзеге
асады. Дәлелдемені дұрыс бағалау заңсыз және негізсіз шешім шығаруға әкеліп
соғады.21
Сотта азаматтық істерді қарау барысында іс үшін маңызы бар мән-жайларды
бекіту соттық тану жолымен жүзеге асырылады. Соттық тану объективті
әлемдегі заңдылықты (факті, мән-жайлар) тану процесіндегі адамның танып
білуге бағытталған іс-әрекетінің көп түрлілігі.
Азаматтық сот процесінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде іс
үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін, тараптардың
қарсылықтары мен талаптарын, басқа да жағдайларды соттағы дәлелдемелер,
яғни соттың дәлелдеу жолымен бекітеді.
Соттағы дәлелдеудің негізгі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар
болуы, екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді - соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруға болады.
Соттағы дәлелдеудің мақсаты азаматтық істерде мән-жайды бекіту.
Соттағы дәлелдеу өзара байланысты және өзара шартты бір-бірінен
ажырамайтын үш этаптан тұрады:
- Дәлелдемелерді жинау және табыстау.
- Сот мәжілісінде дәлелдемелерді зерттеу.
- Дәлелдемелерді бағалау.
Азаматтық іс-жүргізу әдебиеттерінде соттағы дәлелдеуге байланысты түрлі
пікірлер айтылған.
Бір авторлар соттағы дәлелдеуді дәлелдемелерді бағалаудағы соттардың
ойлау немесе тану әркеттері деген (А.А.Старченко) 1 Егер осы автордың
пікірімен келісетін болсақ соттағы дәлелдеудің мазмұны дәлелдемелерді
жинау, ұсыну, зерттеуге байланысты іс жүргізу әрекеттерін жоққа шығарады.
Екінші бір автор соттағы дәлелдеуді сот пен іске қатысушылардың
дәлелдемелерді жинау, табыстау және зерттеуге бағытталған әрекеттерінің
жиынтығы деп түсіндіреді. Бұл пікір бірінші автордың пікіріне тіпті қарама-
қайшы, С.В.Курылевтің ойынша логикалық және ойлау әрекеттері соттағы
дәлелдеуге тән құбылыс емес, сондықтан дәлелдемелерді бағалау соттағы
дәлелдеуге қатысы жоқ деген тұжырым жасайды.2
Соттағы дәлелдеуді сот пен іске қатысушылардың не ойлау немесе іс жүргізу
әрекеті деп қана қарастыра алмаймыз. Мұндай дәлелдемелерді жинауға,
ұсынуға, зерттеуге және бағалауға бағытталған ойлау және іс жүргізу
әрекеттерінің жиынтығы деп қарастырғанымыз жөн.
Сот пен іске қатысушылардың жоғарыда айтылған әрекеттері азаматтық іс
жүргізу нормалары мен реттеледі және іс жүргізу сипатына ие болады.
Дегенмен бұл әрекеттер ақылмен, оймен, логикамен тығыз байланысты.
Сондықтан да логикалық - ойлау әрекетінен тыс сот пен іске қатысушылардың
әрекет жасауы мүмкін емес.19
Сонымен, соттағы дәлелдеу түсінігін азаматтық іс жүргізу құқық қатынасына
түсуші субъектілердің ойлау және іс жүргізу әрекеттері деп түсіндіретін
процессуалист ғалымдардың (позициясын) ұстанымын дұрыс деп есептеуге
болады. Ондай ұстанымды П.П.Гуреев,3 И.М. Зайцев,4 В.В Молчанов,
5М.К.Треушников6 сияқты орыстың ұлы ғалымдары ұстанады.
Ғылыми әдебиеттерде дәлелдеу әрекеттерін кім жүзеге асырады және қандай
мөлшерде жүзеге асады деген, яғни соттағы дәлелдеудің субъектілері туралы
түрлі ғылыми пікірлер бар.
Революцияға дейінгі ғылыми әдебиеттерде дәлелдеу әрекеттерін тек тараптар
ғана жүзеге асырады делінген. Мысалы: А.Х.Гольстем 7 Дәлелдемелер
әрқашанда тараптар арқылы ұсынылады және бұл таптардың ерекше құқығы болып
табылады, сот ешқашан дәлелдеме немесе анықтама жинамайды деген пікірін
ұсынады.
Ал, А.Ф.Клейнман: дәлелдеудің өзі тараптар мен іске қатысушылардың сотқа
дәлелдемені табыстауынан, оларға анализ жасаудан және дәлелдемелерден даулы
фактілерге қатысты қорытындылар жасаудан тұрады дейді.8
50 жылдармен 80 жылдардың ортасына дейінгі кезеңде сот дәлелдеу
процесінің негізгі субъектісі деген пікір қалыптасқан болатын. Сол
кезеңдегі заң нормаларында, яғни Қаз ССР-нің Азаматтық іс жүргізу
Кодексінде (АЖІК-нің 14,18,48 т.б. баптары) 9 заң сотқа іске қатысты мән-
жайларды толық, жан-жақты, объективті түрде айқындауды міндеттейді.
Дәлелдеу әрекеттеріне елеулі өзгерістер 80-жылдардың ортасынан бері
қарай ене бастады.
Азаматтық іс жүргізу кодексі мынандай ережелерді бекітті:
- Дәлелдемелерді жинау және ұсынуды тараптар мен іске қатысушы тұлғалар
жүзеге асырады.(15, 65, 66, 335-б, 3 бөлімі, 377 баптар т.б.)
- Дәлелдемелерді зерттеу сотпен, тараптармен, іске қатысушы тұлғалармен
сот мәжілісінде істі қарағанда жүргізіледі. (195-206, 208, 210, 211, 354-
356, 376, 398 баптар т.б.)
- Дәлелдемелерді бағалауды сот жүзеге асырады. (16,77 бап) Іске қатысушы
тұлғалар дәлелдемелерде бағалауда өз пікірін білдіруге құқылы, бірақ
бағалаудың іс жүргізу құқықтың салдары болмайды.10
Олай болса, дәлелдемелерді жинауға, ұсынуға, зерттеуге байланысты
әрекеттер іске қатысушы тұлғалармен жүзеге асырылады. Дәлелдеу міндеті ең
бірінші тараптар мен үшінші тұлғаларға жүктеледі. Тараптар, үшінші
тұлғалар, арызданушылар т.б. іске қатысушы тұлғалар дәлелдемелерді жинау,
ұсыну, зерттеу әрекеттеріне белсене араласуы тиіс.5
Сот іс үшін маңызы бар мән-жайларды анықтау мақсатында өз бастамасымен
дәлелдеме жинаудан толығымен босатылған. Бірақ АІЖК-нің 15-бабының 2-
тармағы бойынша заңда көзделген жағдайларда іс үшін маңызы бар
материалдарды алып беруге көмектеседі.
Сонымен, тараптар немесе басқа да іске қатысушылар ұсынған немесе мүдделі
тұлғалардың өтініші бойынша соттың сұрату тәртібімен алынған дәлелдемелерді
зерттеу және бағалауды сот жүзеге асырады.
Азаматтық іс жүргізу заңдарының мазмұнынан дәлелдеудің субъектісі-
тараптар, басқа да қатысушылар және сот екені анықталып отыр.
Жоғарыда айтылған пікірлерді есепке ала отырып: соттық дәлелдеу дегеніміз
- дәлелдемелерді жинау, ұсыну және зерттеуге қатысты тараптар және іске
қатысушы тұлғалар; дәлелдемелерді зерттеу және бағалауға қатысты соттардың
дәлелдемелерді қолдану жолымен іс үшін маңызы бар заңдық фактілерді
бекітуге бағытталған ойлау және іс жүргізу әрекеттері деген анықтама
тұжырымға тоқталамыз.
1.2. Іске қатысушы тұлғалар
Іске қатысушы тұлғалар олар тараптар азаматтық процестің негізгі
қатысушылары болып табылады.
Тараптар дегеніміз- шын мәнінде немесе болжанған материалдық
құқыққатынасының субъектісі ол талапкер немесе жауапкер болып табылады.
Тараптар істің барысында материалдық құқықтық және процессуалдық құқықтық
қызығушылыққа ие болады.
Тараптардың белгілері:
1.Материалдың және процессуалдық мүдделерінің қарама-қарсы болуы.
2.Заңды күшіне енген сот шешімінің толық әсер етуі.
3.Іс бойынша сот шығындарын төлеу міндеттерінің жүктелуі.
Өз мүдделерін немесе талап қойылған мүдделерді көздеп талап қоюшы
азаматтар мен заңды тұлғалар-талапкерлер болып табылады.
Талап қоюшының талабына сәйкес сотта жауапқа тартылатын тұлға жауапкер
болып табылады.
Азаматтық іс жүргізуде мемлекетте бір тарап болуы мүмкін.
Тараптардың құқықтары мен міндеттері АІЖК 47,49-баптарында қарастырылған.
Іске қатысушы тұлғалар іс материалдарымен танысуға, олардан көшірмелер
түсіруге, қарсылықтарын мәлімдеуге, дәлелдемелер табыстауға, сұрақтар
қоюға, өтінім жасауға, түсініктемелер беруге, сот жарыссөздеріне қатысуға,
хаттамамен танысуға, оған ескертпелер келтіруге, сот актілеріне шағымдануға
т.б. әрекеттер жасауға құқылы.9
Одан басқа талап қоюшы талаптың негіздемесін немесе нысанасын өзгертуге,
талаптың мөлшерін ұлғайтуға немесе азайтуға, талаптан бас тартуға құқылы.
Жауапкер талап қоюды тануға құқылы, бұл туралы қолхат жазып беруі тиіс.
Тараптар істі бітімгершілікпен аяқтай алады, оған тараптар қол қояды және
сотпен бекітіледі.
Олар өздеріне берілген барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануға
міндетті.
Азаматтық процесте бірнеше талапкер және бірнеше жауапкер бірге бір
мезгілде іске қатысуы мүмкін. Мұндай қатысу іс жүргізуде тең қатысу деп
аталады.
Тең қатысу АІЖК 50- бабында қарастырылған.
Тең қатысудың мақсаты:
а) Сот процесін жылдамдату және жеңілдету.
б)Сот пен тараптардың жұмысын оңайлату (дәлелдемелерді шоғырландыру)
в) Сот шығындарын азайту.
Тең қатысу мынандай екі жағдайда пайда болады:
а) Даудың пәні жалпы құқыққа немесе міндетке негізделсе (мыс:мұрагерлік
құқық, міндеттемелік құқыққа жауапкершілік)
б) Талап бір негізден туындаса (мыс:бірнеше тұлғаның бірігіп залал
келтіруі)
Тең қатысу активті, пассивті және аралас болып үшке бөлінеді.
а) Бірнеше талапкердің бір жауапкерге қарсы талап қоюы активті қатысу
деп аталады.
б) Бір талапкер бірнеше жауапкерге қарсы талап қойса пассивті қатысу
болып табылады.
в) Біренше талапкер бірнеше жауапкерге қарсы талап қоятын болса бұл
аралас қатысу деп аталады.
Тең қатысу –міндетті не факультетті болуы мүмкін.
Міндетті қатысуда сот тең қатысушылардың барлығын іске қатысуға
мңндеттейді.
Факультативті қатысу-бірнеше қатысушының бірыңғай талабын өзара бір
қатысушыға тапсыру мүмкіндігі. Істі жүргізуді тапсыру сенімхат арқылы
немесе ауызша жүргізіледі. Талап қоюшылардың немесе жауапкерлердің
әрқайсысы екінші тарапқа қатысты процесте дербес болады.
Заңсыз немесе негізгіз жауапкер ретінде іске тартылған тұлға – тиісті
емес жауапкер деп аталынады. Сот істі дайындау үстінде немесе бірінші
сатыдағы сотта оны қарау кезінде талап бойынша жауап беруге тиісті емес
адамға талап қойылып отырғанын анықтаса, істі тоқтатпай талап қоюшының
өтініші бойынша тиісті емес жауапкерді тиісті жауапкермен ауыстыра алады.
Тиісті емес жауапкерді ауыстыру үшін талапкердің келісімі керек және ол сот
ұйғарымымен рәсімделеді.
Егер тарапты ауыстыру сот талқылауы үстінде жүргізілсе, істі қарау кейінге
қалдырылады.
Тарап ауыстырылғаннан кейін істі әзірлеу және қарау басынанан
жүргізіледі.Егер тиісті емес жауапкерді ауыстыруға талапкер келісімін
бермесе іс қойылған талап бойынша қаралады ( 51- бабтың 2 -тармағы ) және
шешім шығарылады.
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 54- бабының 1- тармағы бойынша даулы
немесе шешіммен белгіленген құқық қатынастарынан тараптардың біреуі шығып
қалған жағдайларда (азаматтың қайтыс болуы, заңды тұлғаның таратылуы т.б)
сот ол тарапты оның құқық мирасқорымен ауыстырады.4
Құқық миросқорлығы процестің кез – келген сатысында мүмкін болады.
(1,2,3 инстанцияда істі қарағанда).
Процеске құқық мирасқорының, кіруі жөнінде сот ұйғарым шығарады. Мұндай
ұйғарым шағымдануға жатпайды. Құқық мирасқоры іске қатысу үшін өзінің
құқықмирасқоры екенін дәлелдейтін құжатын көрсетуі тиіс. Мысалы, мұраға
иелік ету, заңды тұлғаның қайта құрылғаны т.б.
Іс жүргізу құқықмирасқорының тиісті емес тарапты ауыстырудан мынандай
айырмашылығы бар:
1. Құқық мирасқоры процестің кез – келген сатысында пайда болады, ал тиісті
емес жауапкер тек 1- инстанциядағы сотта істі қарағанда пайда болады.
2. Құқықмирасқоры істі келген жерінен жалғастырады, ал тиісті емес
жауапкер ауыстырылса іс басынан басталады.
3. Құқықмирасқорлығында барлық құқықтар мен міндеттер құқық миросқорына
өтеді.
Егер құқықмирақоры іске кірісуге қарсылық білдірсе 247- баптың 3- тармағы
бойынша іс қысқартылады.
Құқықмирасқоры өзіне дейінгі қатысқан яғни, құқықмирасын берушінің
жасаған әрекеттерін жалғастырады. Мысалы, құқықмирасқоры өзіне дейінгі
тапсырылып зерттелген дәлелдемелерді қайта жинауға, тапсыруға құқығы жоқ,
егер құқықмирасын беруші оны өз қатысумен тапсырып, зерттеген болса.
Азаматтық іс жүргізуге үшінші тұлғалардың қатысуы. Олардың түрлері.
Үшінші тұлгғалар АІЖҚ 44-бабаына сәйкес іске қатысушы тұлғалардың
құрамына кіреді. Сондықтан іске қатысушы тұлғаларға тән белгілер үшінші
тұлғалар да тиісті болады. Атап айтқанда:
- іс барысында заңды қызығушылыққа ие болады.
- іс жүргізуде өз атынан қатысады.
- процестің қозғалуына, өзгеруіне, тоқтатылуына себебін тигізеді.
- сот шешімінің заңды күші тікелей әсер етеді.
Үшінші тұлғалар АІЖК 47-бабында қаратырылған барлық іске қатысушы
тұлғаларға тиесілі құқықтар мен міндеттерді иеленеді.
Егер азаматтық іс жүргізуде тек талаптар мен жауапкер ғана
қатысатын болса бұл жай құрамды қатысушылардан тұратын процесс болып
табылады.
Кейбір құқық жөніндегі дауларды шешу барысында тараптардың материалдық-
құқықтық мүдделерімен қоса басқа тұлғалардың да мүдделері қорғалуы тиіс
болады. Осы тұлғалардың мүдделерін қорғау үшін заң оларға тараптар арасында
басталған процеске қатысу құқығын береді. Тараптарға қатысты аталған
тұлғалар үшінші тұлға ретінде іске қатысады.1
Сонымен азаматтық іс жүргізудегі үшінші тұлғалар дегеніміз- тараптар
арасында басталған іске қатысатын немесе іске қатысуға тартылатын іске
қатысушы тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізуде үшінші тұлғалардың іске қатысуының 2 түрі бар.
1. Даудың нысанасына дербес талабын мәлімдейтін үшінші тұлғалар.
2. Даудың нысанасына дербес талабын мәлімдемейтін үшінші тұлғалар.
Үшінші тұлғалардың іске тартылуының мақсаты:
-Тарап болып табылмайтын, бірақ іс барысына материалдық-құқықтық
қызығушылығы бар субъектінің мүддесін сотта уақтылы қорғау.
-Бір істе әртүрлі бірнеше талапты біріктіріп қарау мүмкіндігін пайдалану.
(талапкердің талабы және үшінші тұлғаның талабы)
Дербес талабын мәлімдейтін және мәлімдемейтін тұлғаларға жалпы тән
белгілері.
1. Олар басқа тараптар арасында басталған іске қатысады. Өздігінен
ешқашан іс бастамайды.
2. Олар сотта өздерінің жеке құқықтары мен мүдделерін қорғайды.
3. Сот шешімі олардың құқықтарына немесе міндетттеріне әсер етеді
Даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар. Олардың
іске кірісуінің негіздері, тәртібі, құқықтары мен міндеттері.
АІЖК 52-бабы бойынша даудың нысанасына дербес талабын мәлімдейтін үшінші
тұлғалар бір немесе екі тарапқа талап қою арқылы бірінші сатыдағы сот шешім
шығарғанға дейін іске кірісе алады, Үшінші тұлғалар іске өз бастамасы
бойынша қатысады. Олар істі сотқа әзірлеу кезінде немесе 1- инстанцияда
істі қарап жатқанда шешім шыққанға дейін қатыса алады. Шешім шығып
қойғаннан кейін қаралған іске мүдделі тұлға жалпы тәртіппен талап бере
алады. Бұндай жағдайда жеке іс қозғалады.
Үшінші тұлғалар іске талап арыз жазу арқылы кіріседі және талап қою
бойынша іс жүргізудің соттылық ережесінен басқа барлық тәртібі сақталады.
Үшінші тұлғаның іске қатысуы жөнінде сот ұйғарым шығарады.25
Дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар талапкердің барлық
құқықтарын пайдаланады және барлық міндеттерін орындайды. Оның талапкерден
айырмашылығы-процеске кірісу уақытына байланысты.
а) Үшінші тұлғалар өздігінен іс бастамайды, олар тараптар арасында
басталған іске кіріседі. Ал талапкер талап арыз жазу арқылы істі бастайды.
б) Талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар қатысатын істерде бір мезгілде
2 талап қаралады, талапкердің және үшінші тұлғаның талаптары.
г) Үшінші тұлға мен талапкердің материалдың–құқықтық мүдделері бір-
бірімен қарама-қарсы болады.
Сонымен дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар дегеніміз-тараптар
арасында басталған іске субъективтік құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау
үшін іске қатысатын іске қатысушы тұлғалар.
Даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші тұлғалар.
Олардың іске кірісуінің негіздері , тәртібі, құқықтары мен міндеттері.
АІЖК 53- бабы бойынша даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін
үшінші тұлғалар, егер іс бойынша тараптардың беруіне қатысты шығатын сот
шешімі өздерінің құқықтарына немесе міндеттеріне әсер етуі мүмкін болса, іс
бойынша бірінші сатыдағы соттың шешімі шыққанға дейін талапкер немесе
жауапкер жағында іске кірісе алады.
Дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар құқық жөніндегі даудың
субъектісі боып табылмайды.
Үшінші тұлғалар мына белгілері бойынша бір-бірінен ажыратылады.
Мәлімдейтін 3-ші тұлғалар талапкердің барлық құқықтары мен міндеттерін
атқарады.Мәлімдемейтін тұлғалар құқық жөніндегі даудың субъектісі
болмағандықтан мына құқықтарды иеленбейді;
- Талаптар бас тартуға, талапты мойындауға, бітімгершілік келісіміне
келуге;
- Қарсы талап қоюға;
- Сот шешімін мәжбүрлеп орындатуды талап етуге;
Осы аталған құқықтардан басқа тараптардың барлық құқықтарын пайдаланады,
міндеттерін атқарады.
Дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші тұлғалардың белгілері:
1.Даудың пәніне жеке талаптарын қоймайды;
2.Қайсы тарап жағынан қатысса сол тараппен материалдық-құқықтық байланыста
болады.
3.Тараптардың біріне қатысты сот шешімі үшінші тұлғаның құқығына әсер ету
мүмкін болғандықтан 3-ші тұлға жеке мүддесін қорғайды.
Даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін 3-ші тұлғалар өз
бастамасымен, тараптардың өтініші бойынша немесе соттың бастамасымен іске
кірісе алады. Үшінші тұлғаның іске кірісуі сот ұйғарымымен рәсімделеді.6
Дербес талаптарын мәлімдемейтін 3-ші тұлғалардың тең қатысушылардан
айырмашылығы:
1. Құқық туралы даудың субъектісі болып табылмайды.
2. Талапкерге немесе жауапкерге қандай да болмасын талап қоймайды.
3. Екі тараптың біреуімен ғана материалдың құқықтық байланыста болады.
Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысуы.
Азаматтың іс жүргізу прокурордың қатысуының негіздері және нысандары.
Азаматтық іс жүргізуде прокурордың іске қатысу негізі - сот ісін
жүргізуде заңдардың дәлме-дәл және бір үлгіде қолданылуын, азаматтарың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін, ұйымдардың заңды
мүдделері мен құқықтарын, мемлекеттік мүдделерді қорғау болып табылады.
Мемлекет атынан жоғары қадағалау жүргізу ісін ҚР-ң Бас прокуроры тікелей
өзі және өзіне бағынатын прокурорлар арқылы жүзеге асырады.(АІЖК 55
-бабының 1- тармағы.)
АІЖК-ң 44- бабына сәйкес прокурор іске қатысушы тұлғалардың құрамына
кіреді.
Азаматтық сот өндірісінде прокурордың іске қатысуының 2 нысаны заңмен
қарастырылған.
1. Сотқа талап арыз немесе шағым беру арқылы істі бастау.
2. Басқа тұлғалардың бастамасымен басталған іске қорытынды жасау үшін
қатысу.
Азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын, заңды мүдделерін және қоғамдық
мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы сотқа талап қоюға, егер адам дәлелді
себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі адамның өтінішімен ғана
прокурор талап қоя алады. Ал, әрекетке қабілетсіз азаматтың мүддесін қорғау
үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне қарамастан талап қоя алады.
АІЖК 309-бабының 1-тармағы бойынша азаматты психиатриялық стационарға
мәжбүрлеп жатқызу туралы іс тек прокурордың арызы бойынша қозғалады.
Талап қоюшы прокурор басқа талапкерден мынандай белгілерімен
ерекшеленеді.
- Прокурор баж салығын төлемейді және барлық сот шығындарынан босатылады.
- 154- бабтың 1- тармағының 3-4 бөлімдерінде көзделген талап арызды
қайтаруға негіз болатын мән-жайлар талап қоюшы прокурорға қатысты болып
табылмайды. (қол қоюға өкілеттілігі жоқ адам қол қойса, талапты әрекетке
қабілетсіз адам берсе)
- Прокурор өз талап арызында қандай құқықтың бұзылғандығына және қай
заңға немесе нормативтік актіге жүгінгендігіне сілтеме жасауы, сонымен
қатар мүдделі тұлғаның өзі талап қоя алмау себебін және өз атынан талап
қоюға келісімін білдіретін құжатты қоса тіркеуі қажет. 55-баптың 4- тармағы
бойынша мүдделі тұлға прокурор мәлімдеген талапты қолдамаса, үшінші
тұлғалардың заңды мүдделері қозғалмаса онда сот талап қоюды қараусыз
қалдырады.
Прокурордың басқа тұлғаның мүдделерін қорғау үшін талап қоюдан бас тартуы
ол тұлғаның істің мәнісі бойынша қарауды талап ету құқығынан айырмайды. Бұл
жағдайда талап қоюшы мемлекеттік баж салығын төлеуден босатылмайды.10
Прокурор өз бастамасы бойынша немесе соттың бастамасымен басталған
істерге қорытынды беру үшін қатысады. Прокурордың бұндай қатысуының өзі 2-
түрге бөлінеді.
а) Міндетті қатысу
б) Факультативті қатысу.
Міндетті қатысу заңмен көзделген жағдайда немесе прокурордың қатысуын сот
міндетті деп тапқан жағдайда пайда болады.
Заңмен көзделген жағдайға АІЖК 284,299, Неке және отбасы заңының
68,71,96, баптары т.б кіреді.
Прокурордың қатысуын сот міндетті деп табады, егер іс күрделі немесе
қоғам үшін маңызы жоғары болса. Іске прокурордың қатысуы жөнінде істі
әзірлеу сатысында судья ұйғарым шығарады және оны прокурорға
жібереді.Жоғарыда аталған жағдайлардан басқа уақытта прокурордың іске
қатысауы міндетсіз болады.
Бірінші сатыдағы сотқа прокурордың қатысуы. Оның құқықтары мен
міндеттері.
Прокурор бірінші инстанциядағы сотта 2 түрлі нысанда іске қатысу
барысында іс-материалдармен танысуға қарсылық білдіруге, дәлелдеулер
табыстауға т.б АІЖК-ң 47- баб көзделген құқықтар мен міндеттерге ие болады.
бірақ прокурор бітімгершілік келісіміне келе алмайды және оған қарсы талап
қойылмайды, себебі прокурор даулы материалдың құқыққатынасының субъектісі
болып табылмайды.17
Азаматтық іс прокурордың талабы бойынша басталса, сол іс бойынша
прокурор қорытынды беруге құқысы жоқ.
Прокурордың апелляциялық және қадағалау сатысындағы соттарға қатысуы.
Прокурор апеляциялық немесе қадағалау инстанциясында төменгі
инстанцияларда қаралған іс бойынша шығарылатын сот актісіне наразылық
келтіру арқылы істі қозғауға немесе шағымдану құқығына ие тараптардың
бірінің шағымы бойынша басталған іске қорытынды
беру үшін қатысуға құқығы бар.
Заңды күшіне енбеген сот шешімдеріне ҚР Бас прокуроры мен оның
орынбасарлары, облыстық прокурор мен оның орынбасары, аудан прокуроры мен
оның орынбасары іске қатысу түрі мен нысанына қарамастан назарылық білдіре
алады.
Заңды күшіне енген сот актілеріне ҚР Бас Прокуроры, оның орынбасары, Бас
әскери Прокурор, облыс пркуроры және оған теңестірілген прокурорлар
наразылық білдіруі құқықтығына ие.
Прокурорға қарсылық білдіру негіздері:
а) егер пркурор: осы істі мұның алдындағы қарау негізінде куә, сарапшы,
маман, аудармасшы сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы
ретінде қатысса.
б) іске қатысушы адамдардың немесе олардың өнімдерінің біреуінің туысы
боса.
в) істің нәтижесіне тікелей немесе жанама түрде мүдделі немесе оның
әділдігіне негізді күмән тудыратын өзге де мән-жайлар болса, ол істі
қарауға қатыста алмайды.
Азаматтық процеске басқа тұлғалардың құқықтарын қорғау үшін
мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының,
ұйымдардың және жекелеген азаматтардың қатысуы.
1.Азаматтық процеске басқа тұлғалардың құқықтарын қорғау үшін
мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының,ұйымдардың және жекелеген азаматтардың қатысуының негіздері
және мақсаттары.
2. Мемлекеттік органдардың қоғамдық және мемлекеттік мүдделері қорғау үшін
сотқа жүгінуі, олардың іс жүргізу құқықтары мен міндеттері.
3.Мемлекеттік органдардың іс бойынша қорытынды беру үшін процеске қатысуы.
Олардың құқықтары мен міндеттері.
Азаматтық процеске басқа тұлғалардың құқықтарын қорғау үшін мемлекеттік
органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, ұйымдардың және
жекелеген азаматтардың қатысуының негіздері және мақсаттары.23
Басқа тұлғалардың мүдделерін қорғау үшін іске қатысушы мемлекеттік
органдар, жергілікті өзін-өзі басқару ұйымдары, жекелеген азаматтар іске
қатысқанда даулы материалдың құқыққатынасының субъектісі болып табылмайды.
Сондықтан олар азаматтық процесте талапкер болып саналмайды. Іс бойынша
өзінің атынан қозғалған тұлға талапкер болып табылады.
Жоғарыда аталған тұлғалар АІЖК-ң 44-бабы бойынша іске қатысушы
тұлғалардың құрамына кіреді және АІЖК-ң 47-бабы бойынша іс жүргізу
құқықтарын иеленеді және міндеттерді атқарады.
Аталған тұлғалардың іске қатысу негізі органдардың заңмен немесе
актілермен белгіленген құзіреттерін, функцияларын немесе қызметтік
міндеттерін атқаруы болып табылады. Сондықтан олар іс бойынша тек
процессуалдық-құқықтық қызығушылыққа ие болады. Аталған тұлғалар процеске
өз атынан қатысады, бірақ бөтен адамдардың мүдделерін қорғайды. Басқа
тұлғалардың мүдделерін қорғау үшін іске қатысушы мемлекеттік органдардың
іске қатысу мақсаты:
- Нақты тұлғалардың мүддесін қорғау арқылы қоғамның немесе мемлекеттің
мүддесін қорғау.
- Өз мүддесін қорғай алмайтын адамдардың құқығын қорғау. (жасына,
денсаулығына байланысты)
- Азаматтық істердің дұрыс шешілуіне көмек көрсету.
АІЖК-ң 56,57-баптарына сәйкес іске қатысудың екі нысаны бар:
1. Өзге тұлғаның мүддесін қорғау үшін істі бастау. Ондай құқыққа
мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары,
ұйымдар және жекелеген азаматтар ие.
2. Басқа тұлғалардың бастамасымен басталған іске қорытынды беру үшін
қатысу. Оған мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының құқығы бар.
Мемлекеттік органдардың қоғамдық және мемлекеттік мүдделері қорғау үшін
сотқа жүгінуі, олардың іс жүргізу құқықтары мен міндеттері.
Процеске қатысудың бірінші нысаны 56-бапта көзделген. Осы бап бойынша
аталған мемлекеттік органдар мен ұйымға мыналар кіреді:
1) Қорғаншы және қамқаошы органдар;
- Некені жарамсыз деп тану (неке және отбасы заң 25- бабының 1 -тармағы)
- Ата-аналық құығынан айыру (68 -б 1- т)
- Ата-аналық құқығын шектеу (71- б 3- т)
- Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп немесе қайтыс болды деп жариялау (АІЖК
296- б 2 -т)
- Азаматты әрекет қабілеттілігі шектеулі деп тану АІЖК (302- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.Азаматтық іс жүргізуге қатысушы субьектілер.
1.1. Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар және олардың
субъектілері.
1.2. Сот төрелігін жүзеге асырушы
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Іске қатысушы
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
1.4. Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін көмектесуші
тұлғалар ... ... ...
1.5. Соттағы
өкілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
1.6. Үшінші
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
2-тарау.Азаматтық іс жүргізудің негізгі қатысушылар ретінде.
2.1. Тараптардың түсінігі , құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ..
2.2.Тиісті емес жауапкердің түсінігі,оны ауыстыру.
... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
Кіріспе
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынасының субъектілері дегеніміз –нақты
азаматтық іске қатысушы және сол іс бойынша белгілі процессуалдық статуста
иеленуші тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілеріне ҚР азаматтары заңды
тұлғалары, шетел азаматтары мен ұйымдары, халықаралық ұйымдастырушы және
мемлекет кіреді.
АІЖК-ң субъектілерін 4 топқа бөлеміз:
1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар және іске қатысушыларға: сот,
сот мәжілісінің хатшысы, сот приставы, сот орындаушысы кіреді.
2. Іске қатысушы тұлғалар: АІЖК 44-бабы. Оған: тараптар, үшінші тұлғалар,
прокурор, мемлекет ұйымдары, ерекше өндіріс бойынша арызданушылар, 56
және 57 баптар бойынша арызданушы жекелеген азаматтар.
3. Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін көмектесуші тұлғалар-куәлер,
сарапшылар, мамандар, аудармашылар.
4. Соттағы өкілдер.
Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар азаматтық істер бойынша сот
төрелігін жүзеге асыру кезінде сот пен іске қатысушылар арасында пайда
болатын АІЖ құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастар.
АІЖ құқықттық қатынастарының ерекшеліктері:
1. АІЖ құқығының міндетті субъектісі ретінде: бір тарап сот екінші тарап
іске қатысушы тұлғалар болып табылады.
2. АІЖ құқықтық қатынастары тек құқықтық нысанда пайда болады.
3. АІЖ құқықтық қатынастары бір-бірімен тығыз байланысты және әрбір
азаматтық іс үшін жеке жүйе құрайды. (іс жүргізу сатылары)
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарын субъективті құрамына қарай
былай бөлуге болады.
А) Негізгі құқыққатынастары-сот және талапкер, сот және жауапкер, сот және
арызданушы, ерекше өндіріс бойынша сот және өзге тұлғаның мүддесін қорғап
іске қатысушылар (55-56 ст.) арасында пайда болды.
В) Қосымша құқыққатынастары-сот және дербес талабын мәлімдейтін 3-ші
тұлғалар арасында.
- Сот және дербес талабын мәлімдемейтін 3-ші тұлғалар арасында.
- Сот және басталған іске қорытынды беру үшін қатысатын прокурор арасында.
- Сот және қорытынды беру үшін қатысатын мемлекеттік органдар арасында.
В) Қызметтік –қосалқы құқыққатынастары-бір тарап ретінде сот, екінші
жақтан-куәлер, сарапшылар, мамандар, аудармашылар т.б.
АІЖ құқықтық қатынастарының соңғы 2 түрі алғашқы, яғни, негізгі
құқыққатынасынан пайда болады.
Құқық теориясының жалпыға белгілі ережелеріне сәйкес азаматтық іс жүргізу
құқыққатынастар белгілі алғы шарттардың пайда болуына байланысты
туындайды.
Алғы шарттардың 2-түрі бар: 1. Жалпы және арнайы.
Жалпыға құқық нормасы мен құқық субъектілік жатады. Ал арнайыға: заңды
фактілер (әрекет, әрекетсіздік, оқиға) жатады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары -әділсотты жүзеге асыруға сот
пен іске қатысушыларға қатысты жалпыға міндетті тәртіп ережелері.
Іс жүргізу нормаларының белгілері: -нормаларды мемлекет бекітеді;
-нормалар ҚР территорияда барлық субъектілер үшін міндетті болып табылады;
-олар тек азаматтық сот өндірісі саласындағы қатынастарды реттейді.
Азаматтық іс жүргізу құқық субъектілік-бұл азаматтық іс жүргізу құқықтары
мен міндеттерін иелену қабілеттілігі. Ол екі элементтен тұрады: 1) құқық
қабілеттілік 2) әрекет қабілеттілік (АІЖК 45-46 баб).
Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі
материалдық құқық субъектілері болып табылатын барлық азаматтар мен ұйымдар
үшін бірдей дәрежеде танылады. Азаматтардың іс жүргізу құқық қабілеттілігі
ол туылған кезде пайда болады, қайтыс болғанда тоқтатылады. Заңды
тұлғалардың құқық қабілеттілігі заңда көзделген тәртіп бойынша заңды тұлға
ретінде тіркелген уақыттан бастап пайда болады, ол тараған уақытта
тоқталады. Заңды тұлалардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
бір мезгілде пайда болады, бір мезгілде тоқталады.
Сотта құқықтарын өз әрекеттерімен жүзеге асыру және міндеттерін орындау,
іс жүргізуді өкілге тапсыру, яғни азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі
он сегіз жасқа толған азаматтарда және ұйымдарда толық көлемде болады. Он
төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ
әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын,
мүдделерін сотта олардың ата-аналары, заңды өкілдері қорғайды. Алайда сот
мұндай істерге кәмелетке толмағандардың немесе әрекет қабілеттілігі
шектеулілердің өздерін тартуға міндетті. Он төрт жасқа толмағандардың және
әрекетке қабілетсіздердің құқықтары мен бостандықтарын сотта олардың ата-
аналары қорғайды.
Субъективті құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыратын әртүрлі әрекеттер
заңды факт болып табылады. (В.Шеглов)
Заңды факт-оқиға немесе жағдай –құқыққатынастарының пайда болуына,
өзгеруіне, тоқтатылуына негіз болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқыққатынасының субъектілері дегеніміз –нақты
азаматтық іске қатысушы және сол іс бойынша белгілі процессуалдық статуста
иеленуші тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілеріне ҚР азаматтары заңды
тұлғалары, шетел азаматтары мен ұйымдары, халықаралық ұйымдастырушы және
мемлекет кіреді.
Сот дәлелдемелерді бағалағанда белгілі қағидаларды басшылыққа алуы тиіс:
- судья істе бар дәлелдемелерді олардың жиынтығы мен әділ, жан-жақты және
толық қарауға негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша бағалайды. Аталған
бірінші ереже сот өндірісінің әлемдік практикасында көптен қолданылады. Бұл
қағида дәлелдемелердің растылығы мен жеткіліктілігінің қатыстылығы мен жол
берілуін, ешқандай сыртқы әсерлерден тыс судьяның өзі дербес жүргізіледі; -
судьяның ішкі сенімі өз бетінше тікелей тәжірбиенің көмегенсіз, жалпы
айтқанда шығармашылық сипатқа ие болуға тиісті емес. Ішкі сенім істегі
дәлелдемелердің толықтығына, жан-жақтылығына әділеттілігіне негізделеді.
Дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау сот шешімінің сипаттау бөлімінде
орын алады. Дәлелдемелердің дұрыс бағалануы аппеляциялық және қадағалау сот
инстанцияларында тексеріледі. Шығарылған сот шешімінде қай дәлелдемелерді
сот қабылдағанын, ал қай дәлелдемелерді сот қабылдамай тастағанын көрсетуі
тиіс; - сот дәлелдемелерді бағалағанда заңды, яғни материалдық және
процессуалдық құқық нормаларын басшылыққа алады. Судьяның ішкі сенімі оның
заңды біліміне, көзқарасына, заңдылықтың жалпы бастауы мен мағанасын
түсінуіне, әділеттіліктің белгілеріне ақыл мен адамгершілікке негізделеді.
Дәлелдемелерді бағалағанда ең маңызды орынды заңға дұрыс түсіндірме беру,
мағанасын терең түсіну, заң және құқық аналогиясын дұрыс қолдануды қамтиды;
- дәлелдемелерді бағалағанда қолданылатын төртінші қағида былай
қорытындыланады: Сот үшін ешқандай дәлелдемелердің күні бұрын белгіленген
күші болмайды. Тіпті жазбаша дәлелдемелер ретінде табысталған нотариалды
жолмен куәландырылған мәмілелер, егер олар тараптардың еркінен тыс жасалған
болса, онда сот тарапынан іске қабылдамай тасталынуы мүмкін. Кез-келген
табысталған дәлелдемелер сотпен тексерілуі және бағалануы тиіс.
Дәлелдемелерді алдын-ала бағалау сотпен және іске атысушыларымен сот
мәжілісі залында, оларды зерттеу барысында жүргізіледі. Түпкілікті бағалау
сот шешім шығару барысында заңды фактілерді бекіту негізінде дауласушы
тарптардың құқықтары мен міндеттері туралы қорытындылар жасалғанда жүзеге
асады. Дәлелдемені дұрыс бағалау заңсыз және негізсіз шешім шығаруға әкеліп
соғады.
Сотта азаматтық істерді қарау барысында іс үшін маңызы бар мән-жайларды
бекіту соттық тану жолымен жүзеге асырылады. Соттық тану объективті
әлемдегі заңдылықты (факті, мән-жайлар) тану процесіндегі адамның танып
білуге бағытталған іс-әрекетінің көп түрлілігі.
Азаматтық сот процесінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде іс
үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін, тараптардың
қарсылықтары мен талаптарын, басқа да жағдайларды соттағы дәлелдемелер,
яғни соттың дәлелдеу жолымен бекітеді.
1.Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар және олардың субъектілері.
Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар азаматтық істер бойынша сот
төрелігін жүзеге асыру кезінде сот пен іске қатысушылар арасында пайда
болатын АІЖ құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастар.
АІЖ құқықттық қатынастарының ерекшеліктері:
1. АІЖ құқығының міндетті субъектісі ретінде: бір тарап сот екінші тарап
іске қатысушы тұлғалар болып табылады.
2. АІЖ құқықтық қатынастары тек құқықтық нысанда пайда болады.
3. АІЖ құқықтық қатынастары бір-бірімен тығыз байланысты және әрбір
азаматтық іс үшін жеке жүйе құрайды. (іс жүргізу сатылары)
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарын субъективті құрамына қарай
былай бөлуге болады.
А) Негізгі құқыққатынастары-сот және талапкер, сот және жауапкер, сот және
арызданушы, ерекше өндіріс бойынша сот және өзге тұлғаның мүддесін қорғап
іске қатысушылар (55-56 ст.) арасында пайда болды.
В) Қосымша құқыққатынастары-сот және дербес талабын мәлімдейтін 3-ші
тұлғалар арасында.
- Сот және дербес талабын мәлімдемейтін 3-ші тұлғалар арасында.
- Сот және басталған іске қорытынды беру үшін қатысатын прокурор арасында.
- Сот және қорытынды беру үшін қатысатын мемлекеттік органдар арасында.
В) Қызметтік –қосалқы құқыққатынастары-бір тарап ретінде сот, екінші
жақтан-куәлер, сарапшылар, мамандар, аудармашылар т.б.
АІЖ құқықтық қатынастарының соңғы 2 түрі алғашқы, яғни, негізгі
құқыққатынасынан пайда болады.
2.АІЖК құқықтық қатынастардың пайда болуының алғы шарттары
Құқық теориясының жалпыға белгілі ережелеріне сәйкес Азаматтық іс жүргізу
құқыққатынастар белгілі алғы шарттардың пайда болуына байланысты туындайды.
Алғы шарттардың 2-түрі бар:
1. Жалпы.
2. Арнайы.
Жалпыға : а) құқық нормасы
б) құқық субъектілік жатады.
Арнайыға: Заңды фактілер (әрекет, әрекетсіздік, оқиға) жатады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары -әділсотты жүзеге асыруға сот
пен іске қатысушыларға қатысты жалпыға міндетті тәртіп ережелері.
Іс жүргізу нормаларының белгілері:
а) Нормаларды мемлекет бекітеді
б) Нормалар ҚР территорияда барлық субъектілер үшін міндетті болып
табылады
в) Олар тек азаматтық сот өндірісі саласындағы қатынастарды реттейді.
Азаматтық іс жүргізу құқық субъектілік –бұл азаматтық іс жүргізу
құқықтары мен міндеттерін иелену қабілеттілігі. Ол 2 элементтен тұрады:
а) құқық қабілеттілік
б) әрекет қабілеттілік (АІЖК 45-46 баб)
Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі
материалдық құқық субъектілері болып табылатын барлық азаматтар мен ұйымдар
үшін бірдей дәрежеде танылады. Азаматтардың іс жүргізу құқық қабілеттілігі
ол туылған кезде пайда болады, қайтыс болғанда тоқтатылады.Заңды
тұлғалардың құқық қабілеттілігі заңда көзделген тәртіп бойынша заңды тұлға
ретінде тіркелген уақыттан бастап пайда болады, ол тараған уақытта
тоқталады. Заңды тұлалардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
бір мезгілде пайда болады, бір мезгілде тоқталады.
Сотта құқықтарын өз әрекеттерімен жүзеге асыру және міндеттерін орындау,
іс жүргізуді өкілге тапсыру, яғни азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі
он сегіз жасқа толған азаматтарда және ұйымдарда толық көлемде болады. Он
төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ
әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын,
мүдделерін сотта олардың ата-аналары, заңды өкілдері қорғайды. Алайда сот
мұндай істерге кәмелетке толмағандардың немесе әрекет қабілеттілігі
шектеулілердің өздерін тартуға міндетті. Он төрт жасқа толмағандардың және
әрекетке қабілетсіздердің құқықтары мен бостандықтарын сотта олардың ата-
аналары қорғайды.
Субъективті құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыратын әртүрлі әрекеттер
заңды факт болып табылады. (В.Шеглов)
Заңды факт-оқиға немесе жағдай –құқыққатынастарының пайда болуына,
өзгеруіне, тоқтатылуына негіз болып табылады.
3. Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастардың субъектілері және
оларды жіктеу
Азаматтық іс жүргізу құқыққатынасының субъектілері дегеніміз –нақты
азаматтық іске қатысушы және сол іс бойынша белгілі процессуалдық статуста
иеленуші тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілеріне ҚР азаматтары заңды
тұлғалары, шетел азаматтары мен ұйымдары, халықаралық ұйымдастырушы және
мемлекет кіреді.
АІЖК-ң субъектілерін 4 топқа бөлеміз:
1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар.
Оған: сот, сот мәжілісінің хатшысы, сот приставы, сот орындаушысы
кіреді.
1. Іске қатысушы тұлғалар: АІЖК 44-бабы. Оған: тараптар, үшінші тұлғалар,
прокурор, мемлекет ұйымдары, ерекше өндіріс бойынша арыздаушылар, 56
және 57 баптар бойынша арызданушы жекелеген азаматтар.
2. Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін көмектесуші тұлғалар-куәлер,
сарапшылар, мамандар, аудармашылар.
3. Соттағы өкілдер.
1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар және іске қатысушылар
1.1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар
1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар және іске қатысушылар
Оған: сот, сот мәжілісінің хатшысы, сот приставы, сот орындаушысы
кіреді.
2. Іске қатысушы тұлғалар: АІЖК 44-бабы. Оған: тараптар, үшінші тұлғалар,
прокурор, мемлекет ұйымдары, ерекше өндіріс бойынша арызданушылар, 56
және 57 баптар бойынша арызданушы жекелеген азаматтар.
5. Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін көмектесуші тұлғалар-куәлер,
сарапшылар, мамандар, аудармашылар.
6. Соттағы өкілдер.
Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар азаматтық істер бойынша сот
төрелігін жүзеге асыру кезінде сот пен іске қатысушылар арасында пайда
болатын АІЖ құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастар.
АІЖ құқықттық қатынастарының ерекшеліктері:
4. АІЖ құқығының міндетті субъектісі ретінде: бір тарап сот екінші тарап
іске қатысушы тұлғалар болып табылады.
5. АІЖ құқықтық қатынастары тек құқықтық нысанда пайда болады.
6. АІЖ құқықтық қатынастары бір-бірімен тығыз байланысты және әрбір
азаматтық іс үшін жеке жүйе құрайды. (іс жүргізу сатылары)
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарын субъективті құрамына қарай
былай бөлуге болады.7
А) Негізгі құқыққатынастары-сот және талапкер, сот және жауапкер, сот және
арызданушы, ерекше өндіріс бойынша сот және өзге тұлғаның мүддесін қорғап
іске қатысушылар (55-56 ст.) арасында пайда болды.
В) Қосымша құқыққатынастары-сот және дербес талабын мәлімдейтін 3-ші
тұлғалар арасында.
- Сот және дербес талабын мәлімдемейтін 3-ші тұлғалар арасында.
- Сот және басталған іске қорытынды беру үшін қатысатын прокурор арасында.
- Сот және қорытынды беру үшін қатысатын мемлекеттік органдар арасында.
В) Қызметтік –қосалқы құқыққатынастары-бір тарап ретінде сот, екінші
жақтан-куәлер, сарапшылар, мамандар, аудармашылар т.б.
АІЖ құқықтық қатынастарының соңғы 2 түрі алғашқы, яғни, негізгі
құқыққатынасынан пайда болады.
Құқық теориясының жалпыға белгілі ережелеріне сәйкес азаматтық іс жүргізу
құқыққатынастар белгілі алғы шарттардың пайда болуына байланысты
туындайды.
Алғы шарттардың 2-түрі бар:
1. Жалпы.
2. Арнайы.
Жалпыға : а) құқық нормасы
б) құқық субъектілік жатады.
Арнайыға: Заңды фактілер (әрекет, әрекетсіздік, оқиға) жатады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары -әділсотты жүзеге асыруға сот
пен іске қатысушыларға қатысты жалпыға міндетті тәртіп ережелері.
Іс жүргізу нормаларының белгілері:
а) Нормаларды мемлекет бекітеді
б) Нормалар ҚР территорияда барлық субъектілер үшін міндетті болып
табылады
в) Олар тек азаматтық сот өндірісі саласындағы қатынастарды реттейді.
Азаматтық іс жүргізу құқық субъектілік –бұл азаматтық іс жүргізу
құқықтары мен міндеттерін иелену қабілеттілігі. Ол 2 элементтен тұрады:
а) құқық қабілеттілік
б) әрекет қабілеттілік (АІЖК 45-46 баб)
Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі
материалдық құқық субъектілері болып табылатын барлық азаматтар мен ұйымдар
үшін бірдей дәрежеде танылады. Азаматтардың іс жүргізу құқық қабілеттілігі
ол туылған кезде пайда болады, қайтыс болғанда тоқтатылады.Заңды
тұлғалардың құқық қабілеттілігі заңда көзделген тәртіп бойынша заңды тұлға
ретінде тіркелген уақыттан бастап пайда болады, ол тараған уақытта
тоқталады. Заңды тұлалардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
бір мезгілде пайда болады, бір мезгілде тоқталады.13
Сотта құқықтарын өз әрекеттерімен жүзеге асыру және міндеттерін орындау,
іс жүргізуді өкілге тапсыру, яғни азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі
он сегіз жасқа толған азаматтарда және ұйымдарда толық көлемде болады. Он
төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ
әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын,
мүдделерін сотта олардың ата-аналары, заңды өкілдері қорғайды. Алайда сот
мұндай істерге кәмелетке толмағандардың немесе әрекет қабілеттілігі
шектеулілердің өздерін тартуға міндетті. Он төрт жасқа толмағандардың және
әрекетке қабілетсіздердің құқықтары мен бостандықтарын сотта олардың ата-
аналары қорғайды.
Субъективті құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыратын әртүрлі әрекеттер
заңды факт болып табылады. (В.Шеглов)
Заңды факт-оқиға немесе жағдай –құқыққатынастарының пайда болуына,
өзгеруіне, тоқтатылуына негіз болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқыққатынасының субъектілері дегеніміз –нақты
азаматтық іске қатысушы және сол іс бойынша белгілі процессуалдық статуста
иеленуші тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілеріне ҚР азаматтары заңды
тұлғалары, шетел азаматтары мен ұйымдары, халықаралық ұйымдастырушы және
мемлекет кіреді.
АІЖК-ң субъектілерін 4 топқа бөлеміз:
1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар.
Оған: сот, сот мәжілісінің хатшысы, сот приставы, сот орындаушысы
кіреді.
2. Іске қатысушы тұлғалар: АІЖК 44-бабы. Оған: тараптар, үшінші тұлғалар,
прокурор, мемлекет ұйымдары, ерекше өндіріс бойынша арыздаушылар, 56
және 57 баптар бойынша арызданушы жекелеген азаматтар.
3. Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін көмектесуші тұлғалар-куәлер,
сарапшылар, мамандар, аудармашылар.
4. Соттағы өкілдер.
Сот дәлелдемелерді бағалағанда белгілі қағидаларды басшылыққа алуы тиіс;
1. Судья істе бар дәлелдемелерді олардың жиынтығы мен әділ, жан-жақты және
толық қарауға негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша бағалайды. Аталған
бірінші ереже сот өндірісінің әлемдік практикасында көптен қолданылады. Бұл
қағида дәлелдемелердің растылығы мен жеткіліктілігінің қатыстылығы мен жол
берілуін, ешқандай сыртқы әсерлерден тыс судьяның өзі дербес жүргізіледі.
2. Судьяның ішкі сенімі өз бетінше тікелей тәжірбиенің көмегенсіз, жалпы
айтқанда шығармашылық сипатқа ие болуға тиісті емес. Ішкі сенім істегі
дәлелдемелердің толықтығына, Жан-жақтылығына әділеттілігіне негізделеді.
Дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау сот шешімінің сипаттау бөлімінде
орын алады. Дәлелдемелердің дұрыс бағалануы аппеляциялық және қадағалау сот
инстанцияларында тексеріледі. Шығарылған сот шешімінде қай дәлелдемелерді
сот қабылдағанын, ал қай дәлелдемелерді сот қабылдамай тастағанын көрсетуі
тиіс.
3. Сот дәлелдемелерді бағалағанда заңды, яғни материалдық және
процессуалдық құқық нормаларын басшылыққа алады. Судьяның ішкі сенімі оның
заңды біліміне, көзқарасына, заңдылықтың жалпы бастауы мен мағанасын
түсінуіне, әділеттіліктің белгілеріне ақыл мен адамгершілікке негізделеді.
Дәлелдемелерді бағалағанда ең маңызды орынды заңға дұрыс түсіндірме беру,
мағанасын терең түсіну, заң және құқық аналогиясын дұрыс қолдануды қамтиды.
4. Дәлелдемелерді бағалағанда қолданылатын төртінші қағида былай
қорытындыланады: Сот үшін ешқандай дәлелдемелердің күні бұрын белгіленген
күші болмайды. Тіпті жазбаша дәлелдемелер ретінде табысталған нотариалды
жолмен куәландырылған мәмлелер, егер олар тараптардың еркінен тыс жасалған
болса, сот тарапынан іске қабылдамай тасталынуы мүмкін. Кез-келген
табысталған дәлелдемелер сотпен тексерілуі және бағалануы тиіс.
Дәлелдемелерді алдын-ала бағалау сотпен және іске атысушыларымен сот
мәжілісі залында, оларды зерттеу барысында жүргізіледі. Түпкілікті бағалау
сот шешім шығару барысында заңды фактілерді бекіту негізінде дауласушы
тарптардың құқықтары мен міндеттері туралы қорытындылар жасалғанда жүзеге
асады. Дәлелдемені дұрыс бағалау заңсыз және негізсіз шешім шығаруға әкеліп
соғады.21
Сотта азаматтық істерді қарау барысында іс үшін маңызы бар мән-жайларды
бекіту соттық тану жолымен жүзеге асырылады. Соттық тану объективті
әлемдегі заңдылықты (факті, мән-жайлар) тану процесіндегі адамның танып
білуге бағытталған іс-әрекетінің көп түрлілігі.
Азаматтық сот процесінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде іс
үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін, тараптардың
қарсылықтары мен талаптарын, басқа да жағдайларды соттағы дәлелдемелер,
яғни соттың дәлелдеу жолымен бекітеді.
Соттағы дәлелдеудің негізгі табиғат пен қоғамдағы құбылысты
байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар
болуы, екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді - соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін бекітуге
бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруға болады.
Соттағы дәлелдеудің мақсаты азаматтық істерде мән-жайды бекіту.
Соттағы дәлелдеу өзара байланысты және өзара шартты бір-бірінен
ажырамайтын үш этаптан тұрады:
- Дәлелдемелерді жинау және табыстау.
- Сот мәжілісінде дәлелдемелерді зерттеу.
- Дәлелдемелерді бағалау.
Азаматтық іс-жүргізу әдебиеттерінде соттағы дәлелдеуге байланысты түрлі
пікірлер айтылған.
Бір авторлар соттағы дәлелдеуді дәлелдемелерді бағалаудағы соттардың
ойлау немесе тану әркеттері деген (А.А.Старченко) 1 Егер осы автордың
пікірімен келісетін болсақ соттағы дәлелдеудің мазмұны дәлелдемелерді
жинау, ұсыну, зерттеуге байланысты іс жүргізу әрекеттерін жоққа шығарады.
Екінші бір автор соттағы дәлелдеуді сот пен іске қатысушылардың
дәлелдемелерді жинау, табыстау және зерттеуге бағытталған әрекеттерінің
жиынтығы деп түсіндіреді. Бұл пікір бірінші автордың пікіріне тіпті қарама-
қайшы, С.В.Курылевтің ойынша логикалық және ойлау әрекеттері соттағы
дәлелдеуге тән құбылыс емес, сондықтан дәлелдемелерді бағалау соттағы
дәлелдеуге қатысы жоқ деген тұжырым жасайды.2
Соттағы дәлелдеуді сот пен іске қатысушылардың не ойлау немесе іс жүргізу
әрекеті деп қана қарастыра алмаймыз. Мұндай дәлелдемелерді жинауға,
ұсынуға, зерттеуге және бағалауға бағытталған ойлау және іс жүргізу
әрекеттерінің жиынтығы деп қарастырғанымыз жөн.
Сот пен іске қатысушылардың жоғарыда айтылған әрекеттері азаматтық іс
жүргізу нормалары мен реттеледі және іс жүргізу сипатына ие болады.
Дегенмен бұл әрекеттер ақылмен, оймен, логикамен тығыз байланысты.
Сондықтан да логикалық - ойлау әрекетінен тыс сот пен іске қатысушылардың
әрекет жасауы мүмкін емес.19
Сонымен, соттағы дәлелдеу түсінігін азаматтық іс жүргізу құқық қатынасына
түсуші субъектілердің ойлау және іс жүргізу әрекеттері деп түсіндіретін
процессуалист ғалымдардың (позициясын) ұстанымын дұрыс деп есептеуге
болады. Ондай ұстанымды П.П.Гуреев,3 И.М. Зайцев,4 В.В Молчанов,
5М.К.Треушников6 сияқты орыстың ұлы ғалымдары ұстанады.
Ғылыми әдебиеттерде дәлелдеу әрекеттерін кім жүзеге асырады және қандай
мөлшерде жүзеге асады деген, яғни соттағы дәлелдеудің субъектілері туралы
түрлі ғылыми пікірлер бар.
Революцияға дейінгі ғылыми әдебиеттерде дәлелдеу әрекеттерін тек тараптар
ғана жүзеге асырады делінген. Мысалы: А.Х.Гольстем 7 Дәлелдемелер
әрқашанда тараптар арқылы ұсынылады және бұл таптардың ерекше құқығы болып
табылады, сот ешқашан дәлелдеме немесе анықтама жинамайды деген пікірін
ұсынады.
Ал, А.Ф.Клейнман: дәлелдеудің өзі тараптар мен іске қатысушылардың сотқа
дәлелдемені табыстауынан, оларға анализ жасаудан және дәлелдемелерден даулы
фактілерге қатысты қорытындылар жасаудан тұрады дейді.8
50 жылдармен 80 жылдардың ортасына дейінгі кезеңде сот дәлелдеу
процесінің негізгі субъектісі деген пікір қалыптасқан болатын. Сол
кезеңдегі заң нормаларында, яғни Қаз ССР-нің Азаматтық іс жүргізу
Кодексінде (АЖІК-нің 14,18,48 т.б. баптары) 9 заң сотқа іске қатысты мән-
жайларды толық, жан-жақты, объективті түрде айқындауды міндеттейді.
Дәлелдеу әрекеттеріне елеулі өзгерістер 80-жылдардың ортасынан бері
қарай ене бастады.
Азаматтық іс жүргізу кодексі мынандай ережелерді бекітті:
- Дәлелдемелерді жинау және ұсынуды тараптар мен іске қатысушы тұлғалар
жүзеге асырады.(15, 65, 66, 335-б, 3 бөлімі, 377 баптар т.б.)
- Дәлелдемелерді зерттеу сотпен, тараптармен, іске қатысушы тұлғалармен
сот мәжілісінде істі қарағанда жүргізіледі. (195-206, 208, 210, 211, 354-
356, 376, 398 баптар т.б.)
- Дәлелдемелерді бағалауды сот жүзеге асырады. (16,77 бап) Іске қатысушы
тұлғалар дәлелдемелерде бағалауда өз пікірін білдіруге құқылы, бірақ
бағалаудың іс жүргізу құқықтың салдары болмайды.10
Олай болса, дәлелдемелерді жинауға, ұсынуға, зерттеуге байланысты
әрекеттер іске қатысушы тұлғалармен жүзеге асырылады. Дәлелдеу міндеті ең
бірінші тараптар мен үшінші тұлғаларға жүктеледі. Тараптар, үшінші
тұлғалар, арызданушылар т.б. іске қатысушы тұлғалар дәлелдемелерді жинау,
ұсыну, зерттеу әрекеттеріне белсене араласуы тиіс.5
Сот іс үшін маңызы бар мән-жайларды анықтау мақсатында өз бастамасымен
дәлелдеме жинаудан толығымен босатылған. Бірақ АІЖК-нің 15-бабының 2-
тармағы бойынша заңда көзделген жағдайларда іс үшін маңызы бар
материалдарды алып беруге көмектеседі.
Сонымен, тараптар немесе басқа да іске қатысушылар ұсынған немесе мүдделі
тұлғалардың өтініші бойынша соттың сұрату тәртібімен алынған дәлелдемелерді
зерттеу және бағалауды сот жүзеге асырады.
Азаматтық іс жүргізу заңдарының мазмұнынан дәлелдеудің субъектісі-
тараптар, басқа да қатысушылар және сот екені анықталып отыр.
Жоғарыда айтылған пікірлерді есепке ала отырып: соттық дәлелдеу дегеніміз
- дәлелдемелерді жинау, ұсыну және зерттеуге қатысты тараптар және іске
қатысушы тұлғалар; дәлелдемелерді зерттеу және бағалауға қатысты соттардың
дәлелдемелерді қолдану жолымен іс үшін маңызы бар заңдық фактілерді
бекітуге бағытталған ойлау және іс жүргізу әрекеттері деген анықтама
тұжырымға тоқталамыз.
1.2. Іске қатысушы тұлғалар
Іске қатысушы тұлғалар олар тараптар азаматтық процестің негізгі
қатысушылары болып табылады.
Тараптар дегеніміз- шын мәнінде немесе болжанған материалдық
құқыққатынасының субъектісі ол талапкер немесе жауапкер болып табылады.
Тараптар істің барысында материалдық құқықтық және процессуалдық құқықтық
қызығушылыққа ие болады.
Тараптардың белгілері:
1.Материалдың және процессуалдық мүдделерінің қарама-қарсы болуы.
2.Заңды күшіне енген сот шешімінің толық әсер етуі.
3.Іс бойынша сот шығындарын төлеу міндеттерінің жүктелуі.
Өз мүдделерін немесе талап қойылған мүдделерді көздеп талап қоюшы
азаматтар мен заңды тұлғалар-талапкерлер болып табылады.
Талап қоюшының талабына сәйкес сотта жауапқа тартылатын тұлға жауапкер
болып табылады.
Азаматтық іс жүргізуде мемлекетте бір тарап болуы мүмкін.
Тараптардың құқықтары мен міндеттері АІЖК 47,49-баптарында қарастырылған.
Іске қатысушы тұлғалар іс материалдарымен танысуға, олардан көшірмелер
түсіруге, қарсылықтарын мәлімдеуге, дәлелдемелер табыстауға, сұрақтар
қоюға, өтінім жасауға, түсініктемелер беруге, сот жарыссөздеріне қатысуға,
хаттамамен танысуға, оған ескертпелер келтіруге, сот актілеріне шағымдануға
т.б. әрекеттер жасауға құқылы.9
Одан басқа талап қоюшы талаптың негіздемесін немесе нысанасын өзгертуге,
талаптың мөлшерін ұлғайтуға немесе азайтуға, талаптан бас тартуға құқылы.
Жауапкер талап қоюды тануға құқылы, бұл туралы қолхат жазып беруі тиіс.
Тараптар істі бітімгершілікпен аяқтай алады, оған тараптар қол қояды және
сотпен бекітіледі.
Олар өздеріне берілген барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануға
міндетті.
Азаматтық процесте бірнеше талапкер және бірнеше жауапкер бірге бір
мезгілде іске қатысуы мүмкін. Мұндай қатысу іс жүргізуде тең қатысу деп
аталады.
Тең қатысу АІЖК 50- бабында қарастырылған.
Тең қатысудың мақсаты:
а) Сот процесін жылдамдату және жеңілдету.
б)Сот пен тараптардың жұмысын оңайлату (дәлелдемелерді шоғырландыру)
в) Сот шығындарын азайту.
Тең қатысу мынандай екі жағдайда пайда болады:
а) Даудың пәні жалпы құқыққа немесе міндетке негізделсе (мыс:мұрагерлік
құқық, міндеттемелік құқыққа жауапкершілік)
б) Талап бір негізден туындаса (мыс:бірнеше тұлғаның бірігіп залал
келтіруі)
Тең қатысу активті, пассивті және аралас болып үшке бөлінеді.
а) Бірнеше талапкердің бір жауапкерге қарсы талап қоюы активті қатысу
деп аталады.
б) Бір талапкер бірнеше жауапкерге қарсы талап қойса пассивті қатысу
болып табылады.
в) Біренше талапкер бірнеше жауапкерге қарсы талап қоятын болса бұл
аралас қатысу деп аталады.
Тең қатысу –міндетті не факультетті болуы мүмкін.
Міндетті қатысуда сот тең қатысушылардың барлығын іске қатысуға
мңндеттейді.
Факультативті қатысу-бірнеше қатысушының бірыңғай талабын өзара бір
қатысушыға тапсыру мүмкіндігі. Істі жүргізуді тапсыру сенімхат арқылы
немесе ауызша жүргізіледі. Талап қоюшылардың немесе жауапкерлердің
әрқайсысы екінші тарапқа қатысты процесте дербес болады.
Заңсыз немесе негізгіз жауапкер ретінде іске тартылған тұлға – тиісті
емес жауапкер деп аталынады. Сот істі дайындау үстінде немесе бірінші
сатыдағы сотта оны қарау кезінде талап бойынша жауап беруге тиісті емес
адамға талап қойылып отырғанын анықтаса, істі тоқтатпай талап қоюшының
өтініші бойынша тиісті емес жауапкерді тиісті жауапкермен ауыстыра алады.
Тиісті емес жауапкерді ауыстыру үшін талапкердің келісімі керек және ол сот
ұйғарымымен рәсімделеді.
Егер тарапты ауыстыру сот талқылауы үстінде жүргізілсе, істі қарау кейінге
қалдырылады.
Тарап ауыстырылғаннан кейін істі әзірлеу және қарау басынанан
жүргізіледі.Егер тиісті емес жауапкерді ауыстыруға талапкер келісімін
бермесе іс қойылған талап бойынша қаралады ( 51- бабтың 2 -тармағы ) және
шешім шығарылады.
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 54- бабының 1- тармағы бойынша даулы
немесе шешіммен белгіленген құқық қатынастарынан тараптардың біреуі шығып
қалған жағдайларда (азаматтың қайтыс болуы, заңды тұлғаның таратылуы т.б)
сот ол тарапты оның құқық мирасқорымен ауыстырады.4
Құқық миросқорлығы процестің кез – келген сатысында мүмкін болады.
(1,2,3 инстанцияда істі қарағанда).
Процеске құқық мирасқорының, кіруі жөнінде сот ұйғарым шығарады. Мұндай
ұйғарым шағымдануға жатпайды. Құқық мирасқоры іске қатысу үшін өзінің
құқықмирасқоры екенін дәлелдейтін құжатын көрсетуі тиіс. Мысалы, мұраға
иелік ету, заңды тұлғаның қайта құрылғаны т.б.
Іс жүргізу құқықмирасқорының тиісті емес тарапты ауыстырудан мынандай
айырмашылығы бар:
1. Құқық мирасқоры процестің кез – келген сатысында пайда болады, ал тиісті
емес жауапкер тек 1- инстанциядағы сотта істі қарағанда пайда болады.
2. Құқықмирасқоры істі келген жерінен жалғастырады, ал тиісті емес
жауапкер ауыстырылса іс басынан басталады.
3. Құқықмирасқорлығында барлық құқықтар мен міндеттер құқық миросқорына
өтеді.
Егер құқықмирақоры іске кірісуге қарсылық білдірсе 247- баптың 3- тармағы
бойынша іс қысқартылады.
Құқықмирасқоры өзіне дейінгі қатысқан яғни, құқықмирасын берушінің
жасаған әрекеттерін жалғастырады. Мысалы, құқықмирасқоры өзіне дейінгі
тапсырылып зерттелген дәлелдемелерді қайта жинауға, тапсыруға құқығы жоқ,
егер құқықмирасын беруші оны өз қатысумен тапсырып, зерттеген болса.
Азаматтық іс жүргізуге үшінші тұлғалардың қатысуы. Олардың түрлері.
Үшінші тұлгғалар АІЖҚ 44-бабаына сәйкес іске қатысушы тұлғалардың
құрамына кіреді. Сондықтан іске қатысушы тұлғаларға тән белгілер үшінші
тұлғалар да тиісті болады. Атап айтқанда:
- іс барысында заңды қызығушылыққа ие болады.
- іс жүргізуде өз атынан қатысады.
- процестің қозғалуына, өзгеруіне, тоқтатылуына себебін тигізеді.
- сот шешімінің заңды күші тікелей әсер етеді.
Үшінші тұлғалар АІЖК 47-бабында қаратырылған барлық іске қатысушы
тұлғаларға тиесілі құқықтар мен міндеттерді иеленеді.
Егер азаматтық іс жүргізуде тек талаптар мен жауапкер ғана
қатысатын болса бұл жай құрамды қатысушылардан тұратын процесс болып
табылады.
Кейбір құқық жөніндегі дауларды шешу барысында тараптардың материалдық-
құқықтық мүдделерімен қоса басқа тұлғалардың да мүдделері қорғалуы тиіс
болады. Осы тұлғалардың мүдделерін қорғау үшін заң оларға тараптар арасында
басталған процеске қатысу құқығын береді. Тараптарға қатысты аталған
тұлғалар үшінші тұлға ретінде іске қатысады.1
Сонымен азаматтық іс жүргізудегі үшінші тұлғалар дегеніміз- тараптар
арасында басталған іске қатысатын немесе іске қатысуға тартылатын іске
қатысушы тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізуде үшінші тұлғалардың іске қатысуының 2 түрі бар.
1. Даудың нысанасына дербес талабын мәлімдейтін үшінші тұлғалар.
2. Даудың нысанасына дербес талабын мәлімдемейтін үшінші тұлғалар.
Үшінші тұлғалардың іске тартылуының мақсаты:
-Тарап болып табылмайтын, бірақ іс барысына материалдық-құқықтық
қызығушылығы бар субъектінің мүддесін сотта уақтылы қорғау.
-Бір істе әртүрлі бірнеше талапты біріктіріп қарау мүмкіндігін пайдалану.
(талапкердің талабы және үшінші тұлғаның талабы)
Дербес талабын мәлімдейтін және мәлімдемейтін тұлғаларға жалпы тән
белгілері.
1. Олар басқа тараптар арасында басталған іске қатысады. Өздігінен
ешқашан іс бастамайды.
2. Олар сотта өздерінің жеке құқықтары мен мүдделерін қорғайды.
3. Сот шешімі олардың құқықтарына немесе міндетттеріне әсер етеді
Даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар. Олардың
іске кірісуінің негіздері, тәртібі, құқықтары мен міндеттері.
АІЖК 52-бабы бойынша даудың нысанасына дербес талабын мәлімдейтін үшінші
тұлғалар бір немесе екі тарапқа талап қою арқылы бірінші сатыдағы сот шешім
шығарғанға дейін іске кірісе алады, Үшінші тұлғалар іске өз бастамасы
бойынша қатысады. Олар істі сотқа әзірлеу кезінде немесе 1- инстанцияда
істі қарап жатқанда шешім шыққанға дейін қатыса алады. Шешім шығып
қойғаннан кейін қаралған іске мүдделі тұлға жалпы тәртіппен талап бере
алады. Бұндай жағдайда жеке іс қозғалады.
Үшінші тұлғалар іске талап арыз жазу арқылы кіріседі және талап қою
бойынша іс жүргізудің соттылық ережесінен басқа барлық тәртібі сақталады.
Үшінші тұлғаның іске қатысуы жөнінде сот ұйғарым шығарады.25
Дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар талапкердің барлық
құқықтарын пайдаланады және барлық міндеттерін орындайды. Оның талапкерден
айырмашылығы-процеске кірісу уақытына байланысты.
а) Үшінші тұлғалар өздігінен іс бастамайды, олар тараптар арасында
басталған іске кіріседі. Ал талапкер талап арыз жазу арқылы істі бастайды.
б) Талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар қатысатын істерде бір мезгілде
2 талап қаралады, талапкердің және үшінші тұлғаның талаптары.
г) Үшінші тұлға мен талапкердің материалдың–құқықтық мүдделері бір-
бірімен қарама-қарсы болады.
Сонымен дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар дегеніміз-тараптар
арасында басталған іске субъективтік құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау
үшін іске қатысатын іске қатысушы тұлғалар.
Даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші тұлғалар.
Олардың іске кірісуінің негіздері , тәртібі, құқықтары мен міндеттері.
АІЖК 53- бабы бойынша даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін
үшінші тұлғалар, егер іс бойынша тараптардың беруіне қатысты шығатын сот
шешімі өздерінің құқықтарына немесе міндеттеріне әсер етуі мүмкін болса, іс
бойынша бірінші сатыдағы соттың шешімі шыққанға дейін талапкер немесе
жауапкер жағында іске кірісе алады.
Дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар құқық жөніндегі даудың
субъектісі боып табылмайды.
Үшінші тұлғалар мына белгілері бойынша бір-бірінен ажыратылады.
Мәлімдейтін 3-ші тұлғалар талапкердің барлық құқықтары мен міндеттерін
атқарады.Мәлімдемейтін тұлғалар құқық жөніндегі даудың субъектісі
болмағандықтан мына құқықтарды иеленбейді;
- Талаптар бас тартуға, талапты мойындауға, бітімгершілік келісіміне
келуге;
- Қарсы талап қоюға;
- Сот шешімін мәжбүрлеп орындатуды талап етуге;
Осы аталған құқықтардан басқа тараптардың барлық құқықтарын пайдаланады,
міндеттерін атқарады.
Дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші тұлғалардың белгілері:
1.Даудың пәніне жеке талаптарын қоймайды;
2.Қайсы тарап жағынан қатысса сол тараппен материалдық-құқықтық байланыста
болады.
3.Тараптардың біріне қатысты сот шешімі үшінші тұлғаның құқығына әсер ету
мүмкін болғандықтан 3-ші тұлға жеке мүддесін қорғайды.
Даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін 3-ші тұлғалар өз
бастамасымен, тараптардың өтініші бойынша немесе соттың бастамасымен іске
кірісе алады. Үшінші тұлғаның іске кірісуі сот ұйғарымымен рәсімделеді.6
Дербес талаптарын мәлімдемейтін 3-ші тұлғалардың тең қатысушылардан
айырмашылығы:
1. Құқық туралы даудың субъектісі болып табылмайды.
2. Талапкерге немесе жауапкерге қандай да болмасын талап қоймайды.
3. Екі тараптың біреуімен ғана материалдың құқықтық байланыста болады.
Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысуы.
Азаматтың іс жүргізу прокурордың қатысуының негіздері және нысандары.
Азаматтық іс жүргізуде прокурордың іске қатысу негізі - сот ісін
жүргізуде заңдардың дәлме-дәл және бір үлгіде қолданылуын, азаматтарың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін, ұйымдардың заңды
мүдделері мен құқықтарын, мемлекеттік мүдделерді қорғау болып табылады.
Мемлекет атынан жоғары қадағалау жүргізу ісін ҚР-ң Бас прокуроры тікелей
өзі және өзіне бағынатын прокурорлар арқылы жүзеге асырады.(АІЖК 55
-бабының 1- тармағы.)
АІЖК-ң 44- бабына сәйкес прокурор іске қатысушы тұлғалардың құрамына
кіреді.
Азаматтық сот өндірісінде прокурордың іске қатысуының 2 нысаны заңмен
қарастырылған.
1. Сотқа талап арыз немесе шағым беру арқылы істі бастау.
2. Басқа тұлғалардың бастамасымен басталған іске қорытынды жасау үшін
қатысу.
Азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын, заңды мүдделерін және қоғамдық
мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы сотқа талап қоюға, егер адам дәлелді
себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі адамның өтінішімен ғана
прокурор талап қоя алады. Ал, әрекетке қабілетсіз азаматтың мүддесін қорғау
үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне қарамастан талап қоя алады.
АІЖК 309-бабының 1-тармағы бойынша азаматты психиатриялық стационарға
мәжбүрлеп жатқызу туралы іс тек прокурордың арызы бойынша қозғалады.
Талап қоюшы прокурор басқа талапкерден мынандай белгілерімен
ерекшеленеді.
- Прокурор баж салығын төлемейді және барлық сот шығындарынан босатылады.
- 154- бабтың 1- тармағының 3-4 бөлімдерінде көзделген талап арызды
қайтаруға негіз болатын мән-жайлар талап қоюшы прокурорға қатысты болып
табылмайды. (қол қоюға өкілеттілігі жоқ адам қол қойса, талапты әрекетке
қабілетсіз адам берсе)
- Прокурор өз талап арызында қандай құқықтың бұзылғандығына және қай
заңға немесе нормативтік актіге жүгінгендігіне сілтеме жасауы, сонымен
қатар мүдделі тұлғаның өзі талап қоя алмау себебін және өз атынан талап
қоюға келісімін білдіретін құжатты қоса тіркеуі қажет. 55-баптың 4- тармағы
бойынша мүдделі тұлға прокурор мәлімдеген талапты қолдамаса, үшінші
тұлғалардың заңды мүдделері қозғалмаса онда сот талап қоюды қараусыз
қалдырады.
Прокурордың басқа тұлғаның мүдделерін қорғау үшін талап қоюдан бас тартуы
ол тұлғаның істің мәнісі бойынша қарауды талап ету құқығынан айырмайды. Бұл
жағдайда талап қоюшы мемлекеттік баж салығын төлеуден босатылмайды.10
Прокурор өз бастамасы бойынша немесе соттың бастамасымен басталған
істерге қорытынды беру үшін қатысады. Прокурордың бұндай қатысуының өзі 2-
түрге бөлінеді.
а) Міндетті қатысу
б) Факультативті қатысу.
Міндетті қатысу заңмен көзделген жағдайда немесе прокурордың қатысуын сот
міндетті деп тапқан жағдайда пайда болады.
Заңмен көзделген жағдайға АІЖК 284,299, Неке және отбасы заңының
68,71,96, баптары т.б кіреді.
Прокурордың қатысуын сот міндетті деп табады, егер іс күрделі немесе
қоғам үшін маңызы жоғары болса. Іске прокурордың қатысуы жөнінде істі
әзірлеу сатысында судья ұйғарым шығарады және оны прокурорға
жібереді.Жоғарыда аталған жағдайлардан басқа уақытта прокурордың іске
қатысауы міндетсіз болады.
Бірінші сатыдағы сотқа прокурордың қатысуы. Оның құқықтары мен
міндеттері.
Прокурор бірінші инстанциядағы сотта 2 түрлі нысанда іске қатысу
барысында іс-материалдармен танысуға қарсылық білдіруге, дәлелдеулер
табыстауға т.б АІЖК-ң 47- баб көзделген құқықтар мен міндеттерге ие болады.
бірақ прокурор бітімгершілік келісіміне келе алмайды және оған қарсы талап
қойылмайды, себебі прокурор даулы материалдың құқыққатынасының субъектісі
болып табылмайды.17
Азаматтық іс прокурордың талабы бойынша басталса, сол іс бойынша
прокурор қорытынды беруге құқысы жоқ.
Прокурордың апелляциялық және қадағалау сатысындағы соттарға қатысуы.
Прокурор апеляциялық немесе қадағалау инстанциясында төменгі
инстанцияларда қаралған іс бойынша шығарылатын сот актісіне наразылық
келтіру арқылы істі қозғауға немесе шағымдану құқығына ие тараптардың
бірінің шағымы бойынша басталған іске қорытынды
беру үшін қатысуға құқығы бар.
Заңды күшіне енбеген сот шешімдеріне ҚР Бас прокуроры мен оның
орынбасарлары, облыстық прокурор мен оның орынбасары, аудан прокуроры мен
оның орынбасары іске қатысу түрі мен нысанына қарамастан назарылық білдіре
алады.
Заңды күшіне енген сот актілеріне ҚР Бас Прокуроры, оның орынбасары, Бас
әскери Прокурор, облыс пркуроры және оған теңестірілген прокурорлар
наразылық білдіруі құқықтығына ие.
Прокурорға қарсылық білдіру негіздері:
а) егер пркурор: осы істі мұның алдындағы қарау негізінде куә, сарапшы,
маман, аудармасшы сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы
ретінде қатысса.
б) іске қатысушы адамдардың немесе олардың өнімдерінің біреуінің туысы
боса.
в) істің нәтижесіне тікелей немесе жанама түрде мүдделі немесе оның
әділдігіне негізді күмән тудыратын өзге де мән-жайлар болса, ол істі
қарауға қатыста алмайды.
Азаматтық процеске басқа тұлғалардың құқықтарын қорғау үшін
мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының,
ұйымдардың және жекелеген азаматтардың қатысуы.
1.Азаматтық процеске басқа тұлғалардың құқықтарын қорғау үшін
мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының,ұйымдардың және жекелеген азаматтардың қатысуының негіздері
және мақсаттары.
2. Мемлекеттік органдардың қоғамдық және мемлекеттік мүдделері қорғау үшін
сотқа жүгінуі, олардың іс жүргізу құқықтары мен міндеттері.
3.Мемлекеттік органдардың іс бойынша қорытынды беру үшін процеске қатысуы.
Олардың құқықтары мен міндеттері.
Азаматтық процеске басқа тұлғалардың құқықтарын қорғау үшін мемлекеттік
органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, ұйымдардың және
жекелеген азаматтардың қатысуының негіздері және мақсаттары.23
Басқа тұлғалардың мүдделерін қорғау үшін іске қатысушы мемлекеттік
органдар, жергілікті өзін-өзі басқару ұйымдары, жекелеген азаматтар іске
қатысқанда даулы материалдың құқыққатынасының субъектісі болып табылмайды.
Сондықтан олар азаматтық процесте талапкер болып саналмайды. Іс бойынша
өзінің атынан қозғалған тұлға талапкер болып табылады.
Жоғарыда аталған тұлғалар АІЖК-ң 44-бабы бойынша іске қатысушы
тұлғалардың құрамына кіреді және АІЖК-ң 47-бабы бойынша іс жүргізу
құқықтарын иеленеді және міндеттерді атқарады.
Аталған тұлғалардың іске қатысу негізі органдардың заңмен немесе
актілермен белгіленген құзіреттерін, функцияларын немесе қызметтік
міндеттерін атқаруы болып табылады. Сондықтан олар іс бойынша тек
процессуалдық-құқықтық қызығушылыққа ие болады. Аталған тұлғалар процеске
өз атынан қатысады, бірақ бөтен адамдардың мүдделерін қорғайды. Басқа
тұлғалардың мүдделерін қорғау үшін іске қатысушы мемлекеттік органдардың
іске қатысу мақсаты:
- Нақты тұлғалардың мүддесін қорғау арқылы қоғамның немесе мемлекеттің
мүддесін қорғау.
- Өз мүддесін қорғай алмайтын адамдардың құқығын қорғау. (жасына,
денсаулығына байланысты)
- Азаматтық істердің дұрыс шешілуіне көмек көрсету.
АІЖК-ң 56,57-баптарына сәйкес іске қатысудың екі нысаны бар:
1. Өзге тұлғаның мүддесін қорғау үшін істі бастау. Ондай құқыққа
мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары,
ұйымдар және жекелеген азаматтар ие.
2. Басқа тұлғалардың бастамасымен басталған іске қорытынды беру үшін
қатысу. Оған мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының құқығы бар.
Мемлекеттік органдардың қоғамдық және мемлекеттік мүдделері қорғау үшін
сотқа жүгінуі, олардың іс жүргізу құқықтары мен міндеттері.
Процеске қатысудың бірінші нысаны 56-бапта көзделген. Осы бап бойынша
аталған мемлекеттік органдар мен ұйымға мыналар кіреді:
1) Қорғаншы және қамқаошы органдар;
- Некені жарамсыз деп тану (неке және отбасы заң 25- бабының 1 -тармағы)
- Ата-аналық құығынан айыру (68 -б 1- т)
- Ата-аналық құқығын шектеу (71- б 3- т)
- Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп немесе қайтыс болды деп жариялау (АІЖК
296- б 2 -т)
- Азаматты әрекет қабілеттілігі шектеулі деп тану АІЖК (302- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz