Тамыр жемісті сәбіз өсімдігі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Шаруашылық жайлы мәліметтер ТОО Батсу - Агро

ЖОСПАРЫ:

КІРІСПЕ
1. Сәбіздің химиялық және емдік қасиеттері.
2. Сәбіз дақылының ботаникалық – морфологиялық белгілері
3. Сәбіздің биологиялық ерекшеліктері
4. Сәбіз тұқымының нұрландырылғаннан кейінгі өніп-шығуы
5.Топырақ және климаттық жағдайы
6. Гамма нұрларының сәбіз өсімдіктерінің өніміне әсері
7. Топырақ өңдеу жүйесі
8. Тұқымды себуге әзірлеу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Кіріспе

Соңғы кездерде физика пәнінің дамуының арқасында ядролық энергияны
халық шаруашылығына және ғылымға пайдалану кең өріс алған. Кейбір алынған
бақылау жұмыстарына жүгінетін босақ физикалық нұрлардың организмге әсері
тиісті мөлшерде із қалдырады.
Республикадағы азық-түлікке болған талаптың өсіп келуі өнімнің мол және
сапалы болуын талап етеді.
Осыған байланысты көкеніс тұқымдарын гамма нұрларымен өндеп егу пәнде
(Бресловец 1946, Березена 1956, Крюкова 1963, Ибрагимов 1961-1963,
Кушманбетов 1967-1970ж) өзекті мәселелердің шешілуіне үлес қосты.
Алынған тәжіибенің нәтижесіне сараптама жасағанымызда көкөніс
өсімдіктерінің тұқымын гамма нұрлары СО60-тың нәтижелері мақсатқа лайық
екендігін көрсетті.
Дегенмен, көптеген зертеушілер (Савин, Батыгин 1963, Назаров 1965 және
т.б.) гамма нұрларының нәтижелі әсер беретіндігін атап өтті.
Атом нұрларының көкөніске әсер ететіндігін Батыс ғалымдарына ілгеріден
бері белгілі. Ал енді, Қазақстанда бұл мәселе толық көңіл аударылған жоқ.
Республикамызда көкөніс ғылыми зерттеу инстититутының алған мәліметтері
жеткіліксіз болып отыр.
Қазақстан Республикасының Оңтүстік өңірінде өзіне тән экологиялық
жағдайларға ие болып, жазы ұзақ әрі ыстық болып келеді. Сол үшін көкөніс
(сәбіз) негізінен суармалы егіншілікте өнімді арттырудың жолы, көкөніс
тұқымдарын егуден алдын нұрландыру бідздің тәжірибемзде тиісті нәтиже
берді. Осыған орай біз төмендегі мәселені шешуді лайық деп таптық:
1. Сәбіз тұқымын себуден ілгері гамма нұрларымен өндеп оның өсу, даму,
және өнімге әсерін осы Шымкент қаласының маңындағы Тассай тірек пунктінде
сына көрдік.
2. Сәбіз өсімдігінің гамма нұрларын қай дәрежеде қабылдайтындығын және
морфологиялық құрылғысының өзгеруін Шымкент қаласының маңындағы Тассай
тірек пунктінде жүргізілген тәжірибені байқауымызға болады.
3. Сәбіз сорттарының гамма нұрларына қалай әсер ететіндігін белгілеу.
Биологиялық обьектілерге ион нұрларының әсері ілгеріден үйрене бастаған,
бірақ Республикада көкөністерге (сәбіз) тәжірибеге салынды. Осыған орай
біздің негізгі мақсатымыз ион нұрларның сәбіз өсімдігіне әсерін анықтау.

1. Сәбіздің химиялық және емдік қасиеттері.

Сәбізді дәрумендердің қайнар көзі деп айтады. Тамыржемістерінің
құрамында 100 г жұмсақ мәйегінде 9 мг продәрумен А, В1 - 0,06, В2 - 007, С
- 5, РР - 1,0, В9 - 0,03 дәрумендері, өте көп қант, минералды тұздар -
кальций, темір, фосфор, кобальт, калий, йод бар, салыстырмалы жағынан
көміртегі талшықтары клетчатканың шикізатынан алғанда 10% көп.
Дәрумендердің едәуір мөлшері тамыржемістерінің сыртқы қабатында
қалыптасқан. Тамыржемістеріне тән нәрсе каротин тәтті бұрыштан ғана аздау.
Кобальттың мөлшері ет пен сүтке қарағанда 10 есе көп. Тамыржемісінің
құрамында 15% дейін қант, глюкоза, фрукхоза, эфир майы, каротиноиды
(каротин, фитоен, фитофлуен, ликопин), пантотенді қышқылдар, фолиевты
қышқыл, азоттык, пектинді, аспарагин, умбеллиферон, флавоноид, ферменттер
(амилаза, инвертаза, липаза, катализа, протеаза, перокеидаза) кездеседі.
Азоттық заттар негізінде ақуыз (6,7% дейінгі құрғақ зат), амин қышқылы
(5,5%), амид және басқа да қосындылары. Сәбіздің ақуызы негізінде альбумин
және глобулин. Ақуыздың құрамында онша көп емес, бірақ ауыстыруға болмайтын
амин қышқылдары (% мәйекті ақуызда): валина - 3,8; лейцина -3,5;изолейцина-
4,6;треонина-3,4;аргинина-4,5; метионина - 1,0 (10) бар.
Тамыржемістерінде флавоноидтар онша көп емес, 100 граммында 22-60 мг-га
дейін. Флавон құрамында лютеолин 7 г глюкозид және апигенин; флавонол -
кверцетип және кемпферол 3 диглюкозид. Тамыржемістерінен фосфолипидтер,
лецитин жэне стеролдар алынған.
Сәбіздің 100 граммында табылған 48 мг инозит атеросклерозды емдеуге жэне
сақтандыруға, ағзадағы майларды, липоидтарды реттеуге көп әсерін тигізеді.
Сәбізде минералды элементтердің кұрамдары калий, магний, фосфор, хлор
өте көп. Тамыржемісіндегі магний 100 граммында 38 мг. Осы көрсетілгендері
картоп, орамжапырақтардан, пияздардан, қиярдан, қызанақтан, шалғамнан
әлдеқайда көп, тек асхана қызылшасы мен сүтті салапан ғана аз. Сәбіздің
тамыржемістерінен көптеген микроэлементтер табылңан (күміс, бор, ванадий,
темір, йод, кобальт, мыс, марганец, мырыш және т.б.). Сәбізде йод басқа
көкөністерге қарағанда көп. Тамыржемістеріндегі йодтың кұрамы жағынан
көкөніс дақылдарының ішінде бірінші орынды алады.
Тұқымдары негізінде талшықтардан (клетчаткалар) құралған, осының өзі 15%-
ға дейін майлы май, флавоноид қосындысынан, эфир майы, лимонен, пинен,
гераниол, геранилацетат, даукол, азарон, дипептен, бизаболен, цинеол,
цитраль, цитронеллол, каротол, кариофилленнен тұрады.
Тұқымдарының флавоноидтерінен алынған даукарин деген дәрі пайдаланады.
Сәбізден алынған майда линол мен линолен қышқылы бар.
Гүлдерінде антоцианмен қосылған калий, кальций, магний, фосфор және
флавоноидтар бар.
Сәбіз - нағыз бағалы каротиннің көзі. Тамыржемістерінің құрамында -
каротиннен басқа да каротиноидтар, каротиңцер, ликопин, фитофлюена,
бұлардан басқада бұларға жақын қосындылар бар, каротиннің меншікті құрамы
60-90% дейін, 100 грамм балауса жұмсағында 1 г-нан 24 мг дейін. Төменгі
жағына қарағанда тамыржемісінің жоғарғы жағында каротин көп Өзегінің
сыртында 1,5-2 есе көп, ал ақ, ақсары сорпарының тамыржемістеріне қарағанда
қызыл, қызыл-сарысында каротин көп. Осыған байланысты тамыржемістерін
тағамға пайдаланғанда сыртын мұқият тазалап жуып, пайдалану керек, жұқа
қабығын пышакпен сылып алып тастамау қажет.
Тамыржемістерінде никотин қышқылы мен Е дәрумені өте көп. Е дәрумені ас
қызылшасына қарағанда 4 есе көп, қиярға қарағанда 10 есе көп, тек қана
порей пиязынан, ақжелкеннің жапырағынан және тәтті бұрыш жемістерінен ғана
аздау.
Тағамдық қуатты күштілігі және сіңімділігі жағынан кар топтан кейін, ал
басқалай көкөніс дақылдарынан әлдеқайда жоғары. Сіңімді құрғақ заттар-
79,3%, көміртектілігі-81,8%, майы - 93,6%, азоттық заттар - 61%.
Тамыр жемістерінің сапалығы 100-200 грамдық салмақта, үлкендерінде
нитраттар көп болады. Кеш пісетін сорттарында нитраттар аз болады, ал кеш
күзде жиналғандарға қарағанда ерте жиналған бума тамыр жемістерінде
нитраттар әдетте көп болады.
Емдік қасиеттері. Адамзат сәбізді ерте заманнан бері пайдалы емдік дәрі
ретінде өте жоғары бағалап келген. Емдік мақсатта сәбілген тамыржемістері
мен тұқымдарын пайдаланады. Сәбіздің тамыржемістерін гипо және
авитаминозда, қанның құрамдары төмендегенде поливитаминдік және жалпы қуат-
күш беретін бағалы дәрі ретінде пайдаланады. Піскен тамыржемістерін демікпе
өкпе ауруларына, іші қататындарға, сондай-ақ бүйрегінде, қуығында тастары
бар адамдарға күнделікті тағамға пайдалануы қажет. Жапырақ сабақтарын және
ақжелкен қоспасынан жасалған қайнатпа тұнбасын бүйрек. бауыр ауруларына
ішеді.
Халық емінде сәбізді несеп жүргізеді, қуықтағы тас пен құмды ерітеді деп
пайдаланады. Халық медицинасында тамыржемісінің ұсақталып туралған
үгіндісін және шырынын күйікті, үсігенді, ірінді жараларды емдеу үшін
пайдаланады (22,31,35,54).
Лейкоплактыны соңғы кезенде Аризои уииверситетінде (АҚШ) сәбіз
тамыржемісінін құрамындағы бетакаратиннің әсері өте зиянды ауруды алдын ала
емдеудегі нәтижесінде лейкоплактың 75% дейінге тежеуілденетіндігі
анықталған.
Аса қауіпті ісік (рак) аурулары кезінде сәбіз тамыржемісінің шырынын
ішуді ұсынады. Ғылыми медицинада сәбіздің тұқымдарынан алынған даукарин
деген дәрі қолданылады. Бұл дәрі жүректің қантамырларын кеңейтіп, ондағы
қан айналымын жақсартады.
Ұсақталған сәбізді және шырынын өте бағалы жеңіл сіңімді жеңіл
(диеталық) тағам ретінде қолданады, әсіресе балаларға қажетті бұл компонент
тағамды жұтымды етіп ағзаны нығайтады, жұқпалы ауруларға деген қарсылықты
күшейтеді. Тістердің түптерінің еттері мен тамақ бездері қабынғанда, ауыз
уылғанда да сәбіздің тамырынын пайдаланады (стоматитте, баспа ауруына),
бала еметін аналардын сүті азайғанда сәбіз шырынын тәулігіне жарты
стаканнан ішу қажет.
Бал қосылған сәбіз шырынын тұмауратып жөтелгенде дауыс қарлыққанда да
қолданады. Май қосылған сәбізі, үіндісін әдетте балаларға ішек құртына
қарсы және іш жүргізу үшін береді.
Ыстық күндері сәбіз шырынын басқа да көкөністердің шырын қосындысын:
сәбіз, ас қызылшасы, балдыркөк (ара қатынастары 8:3:5), сәбіз, балдыркөк,
шомыр (8:5:3) немесе алмұрт, тәтті алма, өрік, шырғанақ шырындарын
пайдаланған жөн.
Дәріні пайдалану және қолдану тәсілі. Сәбіз тұқымдарының 1 ас қасығын
1стакан қайнаған суға салып, түнге карай жылы пештің ішіне қойып тұндырып
қояды. Осылайша бірнеше стакан дәрі даяр болғаннан кейін осынын 3 стаканын
бір күнде ыстық күйінде ішеді. Осы әсіресе, бүйрекке тас байланғанда өте
жақсы нәтиже береді.

2. Сәбіз дақылының ботаникалық – морфологиялық белгілері

Сәбіз - балдыркөк тұқымдас екі жаздық дақыл, бірінші жазда тұқымдары
егіліп, жаппай көктеп, жапырақ сабақтарын және тамыржемістерінің (ұршық
тәрізді, конус пішінді, цилиндрлі немесе домалақ) түстерін әртүрлі (қызыл,
қызғылт, сары, ақсары) қалыптастырады.
Екінші жазда бірінші жаздағы тамыржемістері қоймаларда сақталып,
көктемде ашық алаңға отырғызылып, көп шашыраңқы тіліктелген тілім-тілім
жапырақтарымен қорғалып коршалған гүл шоғырлары мен (күрделі шатыр)
сабақтарын қалыптастырады.
Сәбіздің тұқымдары егістік топыраққа егілгеннен кейін, тұқымдары жаппай
көктеп, тұқым жарнақтарынан жапырақтары көктеп шығады. Алғашқы шыққан
кезіндегі тұқымдар жарнағының сыртқы түстері солғын жасыл, жапырақтары
тілім-тілім, жапырақ алақандары аз көлемді келеді. Басқа дақылдар сияқты
сәбіз де әр түрлі есу кезеңдерін өткізіп өседі. Көктеу, жапырақтану,
сабақтану, гүл түйіндерінің пайда болуы, гүлдену, тұқымдану, пісу
кезеңдерінде өсіп-өнеді.
Жапырақтану кезеңдері. Тұкымдардың жарнактары толық өсіп жетілгеннен
кейін, негізгі жапырақ шығып өседі. Алғашқы шыққан негізгі жапырақ
алақандары тілімделіп, жапырақ алақандарын калыптастырады. Бұл жапырақтар
тұқым жарнақ үстінен шығып жайылып өседі. Жапырақ алақандарының астыңғы
жағының беттері солғын жасыл түсті, білінер-білінбес бозтүсті түктері
болады. Жапырақтар алақаны кішігірім болғанымен, жапырақтар сабағы 2-3 см
ұзындықта, топырақ бетінен жоғары көтеріліп тұруға мүмкіндік жасайды. Тұқым
жапырақтары топырақ бетіне көктеп шыққанда егістік топырақтың қабатына
карай негізгі тамырлары өнеді, одан өскен бірнеше жанама тамырлары болады.
Оның ұзыны бойынан өскен қысқа, ұсақ тамыршалар шығып, топырақтың бос
борпылдақ қабаттарына жайылып өседі. Алғашқы шыққан негізгі тамыры мен
қосалқы, жанама тамырлары нәзік жіңішкс, баяу өсіп жетіледі. Осы
тамырлардың ұзындығы 1,5-10 с.м. Мұндағы тамырларға топырақ ішіндегі ауа
еніп, тыныс алу, құнарлы тыңайтқыштар мен ылғал сіңіріп, қоректену қызметін
атқарады. Осы кезеңдегі негізгі тамыржемістері басқа жанама тамырлардан
жуандығы 0,2-0,3 сантиметрлік түрлерімен күннен күнге жуандап, даму
кезеңдерін өткізеді. Егістіктегі топырақ неғұрлым бос, құнарлы болса, өсуі
жақсарып тез толыса бастайды. Бұл кезеңде оңтүстік аймақтардағы көктемде
тұқымдарынан егіліп өсірілген сәбіздер мамырдың үшінші онкүндігінен бастап
негізгі білеу тамыры өсе бастайды. Осылайша негізгі білеу тамыржемістері
өсіп-өніп, дамуы басталады.
Сәбіздің жапырақ алакандарының ұзындығы 7-12 см, ені 7-10 см. Бір түптен
шығатын жапырақтарының саны 7-13-ке жетеді. Орташа жапырақ сабактарының
ұзындығы 9-13 см, диаметрі 1,2-1,3 см-ге жетеді. Көпшілік жағдайда
жапырақтары көп, не аз болуы егістік топырақтын кұнарлы мен ылғалдығына
байланысты. Неғұрлым топырақ құнарлы болса, жапырақтарының ұзындығы да,
енділігі де артық болып өседі. Сәбіз жапырақтарының сыртқы пішініне қарай
кішкене, орташа, ірі жапырақты болып бөлінеді. Бұнысы сорттарына
байланысты. Ал тамыржемістері отырғызылып өсірілгенде екінші жазда жапырақ
алақандары бірінші жаздағы тұқымнан өсірілгенге қарағанда әлдеқайда кіші
болады. Отырғызылған тамыржемістен 6-8-ге дейін жапырақ шығып өседі. Бұл
-бірінші жазғы жапырақтану кезеңінің жалғасы. Негізінде жапырақтану бірінші
және екінші жаздың алғашқы кезеңінен бастап өседі. Сәбіз басқа да
тамыржемісті көкөніс дақылдары сияқты, сыртқы және ішкі мәйекті жемістері
бірдей болмай, әр түрлі бөлімдерден қалыптасады. Ішіндегі өзекті мәйегімен
негізгі тамыршасының жіңішкергенінен бастап басқалай да пайда болған ұсақ
тамырлары топырақтан қоректік заттар мен ылғалды қабылдап тамыржемістерін
толықтырып, жуандауына ықпал етеді (12-сурет).
Сәбіздің тамыржемістері екі негізгі бөлімнен құралады. Бірінші ішкі
өзекті (сүректен) және сыртқы мәйекті бөлімнен калыптасады. Сыртқы қабықты
мәйекті бөлімі бос жұмсақ, пайдалануға ыңғайлы келеді. Бұл мәйегімен ішкі
өзектің аралығында камбий ұлпалары орналасқан.
Сәбіздің тамыржемістері сапалылық дәмділігіне қарай 5 балдық жүйесімен
анықталады.
Тамыржемістері дәмді, ылғалдығы мәйегі орташа, ішкі өзектерінің диаметрі
1 см-ден артпаса, онда бұның сапасы 5 балл.
Дәмділігі айтарлықтай емес, мәйекті ылғалдығы орташа болғанымен, өзекті
диаметрі 1-ден 1,5 см-ге дейін болса, бұл 4 балл деп бағаланады. Дәмділігі
оңша айтарлықтай болмай, мәйегінің ылғалдығы орташа, өзегінің диаметрі 1,8-
2,2 см-ге дейін болганда, бұл - 3 балл. Тамыржемістері дәмсіз, өзегінің
диаметрі 2,5-3 см-ге жетсе, 2 балл болады. Тамыржемістері дәмсіз
болғанымен, мәйегінің ылғалдығы аз, өзегінің диаметрі 3 см-ден артық болса,
1 балл деп бағаланады. Осы сияқты сапалық дәмділігін бағалау әдістері
бойынша анықталады. Сәбіздің тамыржемістерінің ішкі өзегінің диаметріне
қарап, бұның пайыздығы шығарылады.
Бұған мына формуланы қолданамыз:
Мұнда: X – тамыржемісінің өзегінің пайызы;
Д1- ішкі өзегінің диаметрі, см;
Д2 - анықтауға алынған тамыржемісінің жоғаргы бос жағының жалпы
диаметрі, см. төмен болуы қажет, егер судың деңгейі 60 см-ден жоғары болса,
өнімдері төмендейді. Шекті ылғалдыдық 60% кем болмағанда сапалы өнімдері
толық жетіледі. Ылғалдың мөлшерден тыс көп болуынан өзіне тән түстері
өзгеріп, бозғыл тартып, каротиннің құрамы төмендеп, тағамға жарамсыз
тамыржемістерінің көбеюуіне әсерін тигізеді.
Жарыққа қатынасы. Сәбіз дақылы қысқа және ұзақ күнді жарықта өсуі мен
тамыржемістерінің қалыптасуы біркелкі болады. Бірақ қысқа күндікке
қарағанда ұзақ күндік жарықта тамыржемістерінің қалыптасуы тездетіледі.
Сәбіз дақылының алғашқы көктеп өсіп-өну кезеңдерінде жарық жетіспесе, сабақ
жапырақтары ұзарып-сорайып, өнімдерінің сапасы төмендеп кетеді.
Күн сәулесі жетіспеген жағдайда, көлеңкеде өсірілсе және жиі егіліп,
мезгілінде қоректену аумағының көлемі аз болса, арам шөптер уақытында
оталмаса, өсу жиілігінің салдарынан тамыржемістері кешігіп, өнім сапасы
төмендейді.
Қоректік тыңайтқыштарға қатынасы. Сәбіз дақылы топырақтан өнімдерімен
қоректік элементтердің алып шығуы жағынан орамжапырақтардан кейінгі екінші
орынды алады, сондай-ақ бір тонна өнімімен орташа ессппен алғанда 1,3 кг
фосфор, 3,2 кг азот, 5 кг калий, 4 кг кальцийді алып шығады. Осыған
байланысты қоректену элементтерінің ішінде калий мен кальцийді көбірек
қажет етеді. Сәбіз дақылынан жогаргы сапалы өнімдерін алу үшін, қүпарлы
топырақта өсірген жөн. Қарашірігі мол салынғаннан кейіи екі жылдық оңдеу
қабатыныңтерендігі 25-27 см, батпақтан гөрі жеңіл құмдақты топырақта жақсы
өседі.
Топырақта азот көп болса, жапырақ сабақтары жақсы өсіп жетіледі де, ал
тамыржемістері нашар өседі. Фосфор тыңайтқышы тәттілігін кетереді, ал бұл
тыңайтқыш жетіспесе, жапырақтары қызыл күлгін түсіі болады. Калий
тамыржемістерініңжұмсақ нэзіктілік мэйектігін жақсартады.

3. Сәбіздің биологиялық ерекшеліктері

Жылуға қатынасы. Сәбіз - салқынға төзімді дақыл. Сәбіздің тұқымдары +2-
4°С жылылықта көктей бастайды. Осындай жылылықта 25-30 тәулікке дейін
кешігеді. Тұкымдары +10+15°С жылуда 9-15 тәулікте, ал қолайлы жылу +20+25°С
болғанда 4-5 тәулікте көктеп шығады. Жас өскіндері -3-4°С суыққа төзеді, ал
ұзаққа созылған -6°С суықта үсіп кетеді. Ересек өскендері -8°С үсімейді.
Тамыржемістері -3-4°С аяздарға төзе алмай үсіп кетеді. Аздап үсіген
тамыржемістері сақталмайды. Сәбіздің жақсы өсіп-өнуіне қолайлы жылылық
+20+22°С. Тамыржемістерінің жоғарғы бас жағы +10°С жылуда жуандайды, ал
төменгі жағы жуандамайды. +12+15°С жылуда тамыржемістері ұзарып жұмсақ
мәйектері жақсы болады, ал жоғарғы жылылықта тамыржемістері қысқа және
дәмсіз болып қалады.

Сурет 1
Тамыр жемісті сәбіз өсімдігі

Тамыржемістерін тұқымдыққа бірінші жазда тұқымдарымен өсіргенге
қарағанда келесі жазда өсіргенде жылуға талаптары жоғары болады.
Ылғалдыққа қатынасы. Сәбіз басқа тамыржемістілерге қарағанда құрғақшылыққа
төзімді. Тамыржемістілердің басқаларына қарағанда ылғалға талабы онша көп
емес. Сәбіздің жапырақтары ас қызылшасының жапырақтарына қарағанда ауадағы
ылғалдың жетіспеуіне өте төзімді. Бірақ тұқымдарының жақсы өсіп-өнуіне
ылғалды өте қажет етеді, көктеу кезеңдерінде біркелкі ылғалдылықты талап
етеді. Құрғақ топырақта тамыржемістері жарамсыздана бастайды, осы кезеіне
су берілгенде, тамыржемістерінің ішкі қабаттары толысып сыртқы қабат
қабықтары жарылып, сапасын төмендетеді, осыған байланысты суарудың мөлшері,
жиілігі біркелкі болғанында ғана жақсы сапалы өнімдер алуға болады. Топырақ
астындағы судың деңгейі 60-80 см-ден төмен болуы кажет, егер судың деңгейі
60 см-ден жоғары болса, өнімдер төмендейді. Ылғалдылық 60% кем болмағанда
сапалы өнімдері толық жетіледі. Егер толық мөлшерден тыс көп болуынан өзіне
тән каротиннің құрамы төмендеп, тағамға жарамсыз тамыржемістерінің
көбеюуіне әсерін тигізеді.
Жарыққа қатынасы. Сәбіз дақылы қысқа және ұзақ күндік және жарықта өcyi
мен тамыржемістерінің калыптасуы біркелкі болады. Бірақ қысқа күндікке
қарағанда ұзақ күндік жарықта сәбіз тамыржемістерінің калыптасуы
тездетіледі. Сәбіз , дақылының алғашқы көктеп өcin-өну кезендерінде жарық
жетіспесе, сабақ жапырақтары ұзарып-сорайып, өнімдерінің сапасы төмендеп
кетеді.
Күн сәулесі жетіспеген жағдайда, келешектеде әcipеce және
жиі өсіретін мезгілінде қоректену аумағының көлемі аз болса,
арам шөптер уақытында оталмаса, өте жиілік салдарынан сәбіз тамыр жемістері
және өнім сапасы төмендейді.
Қоректік тыңайтқыштарға қатынасы. Cәбіз дақылы топырақтан өнімдер мен
қоректік элементтердің алып шығуы жағынан орамжапырақтардан екінші орынды
алады, сондай-ақ бip тонна өніммен орташа есеппен алғанда 1,3 кг фосфор,
3,2 кг азот, 5 кг калий, 4 кг кальцийді алып шығады. Осыған байланысты
қоректену элементтерінің ішінде калий мен кальцийдің көбірек кажет
етеді. Cәбiз дақылынан жоғарғы сапалы өнімдерін алу , құнарлы топырақта
өcipген жөн.
Топыракта азот көп болса, жапырақ сабақтары жақсы eрin жетіледі де, ал
тамыржемістері нашар өседі.

a. Сәбізді ашық алаңда өсіріп -өндіру технологиясы
Егістікті таңдау. Егістіктің терең құнарлы борпылдақ бос қабатты болуын
ұнатады. Топырақ жеңіл құмдауыт және ерте кар еріп кететін болса, ерте
егуге қолайлы болады. Неғұрлым ерте егілсе, соғұрлым ерте өнім алуға себебі
тиеді. Ауыр сазды топырақтарда төменгі өнімдері алынады. Тұкымдарының
көктеп шығуы кешігеді, ал тамыржемістері дорекі, ұнамсыз болады. Егер
топырақ ауыр болған жағдайда 1 м2 топыраққа 2-3 кг ағаш үгіндісін немесе
екі-үш жылдың 3-5 кг карашірік енгізілгені жөн болады. Топырақтың
қышқылдығын төмендету үшін 10м2-ге 3-4 кг әкті шашып араластырғаннан кейін
тұқымдарын егуге болады, бірақ әктің көп болуы өнімдерін төмендетіп
жібереді.
Алғы дақылдар. Ең жақсы алғы дақылдар - ерте өнімдері жиналып алынатын
дақылдар - бұлар ерте пісетін орамжапырақ, картоп, кәді, бұршақ тұқымдас
дақылдар, ал жақсылары - орташа мезгілде пісетін орамжапырақ, қияр,
қызанақ, жүгері, пияз. Сәбізді бір орынға 3-5 жылга дейін қайтарып егуге
болмайды, себебі ақ және қарашірік ауруларымен зақымданады. Сәбіздің өзі
көп дақылдарға алғы дақыл болуға қолайлы.
Топырақты өңдеу. Тұқымдарының ұсақтығына және тез көктемейтіндігіне,
бастапқы кезеңде жай өсетіндігіне байланысты топырақтың жақсы өңделгендігін
талап етеді. Топырақты өңдеуді алғы дақылдың өнімдерін жинап алғаннан кейін
лезде дақыл қалдықтарын 5-7 см-ге дейін ұсақтап туратып болғаннан кейін
сыдыра жіберудің алдында 1,5-3 ц га суперфосфат, 0,5-1 цга калийді
енгізеді. 10-12 тәуліктен кейін 25-30 см терендікке сүдігер, ерте көктемде
ең бірінші мүмкіндікке қарай топырақты тырмалап, 0,8-1 цга азот
тыңайтқыштарын енгізу қажет. Тұқымдарды егудің алдында топырақты 12-15 см
тереңдікке топырақ өңдеуішті (культиваторды) жіберіп, қопсытып болғаннан
соң топырақты тегістейді. Осы жұмыстар тиянақты жүргізілгеннен кейін
тұқымдар егілуге тиісті. Тамыржемістілердің бір ерекшеліктері топырақтың 12-
15 см тереңді қабатының ұсақ қиыршықты болғанда жемістері жақсы
қалыптасады.
Сәбіздің өнімділігі мен сапасы тек сортына ғана байланысты емес, осымен
қатар тұқымдардың сапасымен тығыз байланысты.
Егердің алдында тұқымдардың ірілерін сұрыптап алу қажет, ол үшін 0,8-1,0
мм торлы електен өткізу қажет, осы електің бетінде қалғандарын егуге
дайындау қажет, ал електен өтіп кеткендері ұсақ тұқымдар болып
есептелінеді. Іріктелген үлкен тұқымдармен егілгенде өнімдерін 18-20%-ға
арттырады, ал сапалылығын 20-24%-га дейін жақсартады. Тұқымдарды іріктеудің
екінші тәсілі 1 литр суға 40-60 грамм астұзын салып, ерітіп, осы ерітінді
де жақсылап араластырып тұндырады, тұндырылғанда ірі толық тұкымдар
ыдыстардың түбіне тұнады, ерітіндінін бетіне қалқып шыққан ұсақтары мен
жарамсыздарын жинап алып тастайды. Осыдан кейін үш-төрт рет тұқымдарды таза
сумен жуып, содан соң дегдітеді. Осы дегдітілген тұқымдардың 1 кг-ын 3-4
грамм фегтурам дәрісімен араластырып 1-2 тәулік ұстайды. Тұқымды егуін үш-
бес тәулік бұрын ККМ-1 препаратының 0,2-0,3% ерітіндісінде 60-90 минут
қанықтырып ұстау қажет немссе А-3 препаратының 10 литр суға 2 грамын
қайнатылып суытылғандагы ерітіндісінде 48-72 сагат 20-22°С жылылықта
араластырып, тұқымдарды қанықтыру қажет. Осы препараттардың құрамында
тұқымдарға қажетті және топырақта сирек кездесетін микроэлементтер бар
(мырыш, темір, молибден, кобальт, жез). Осы мезгілдерден өткеннен кейін
ерітіндіден сортты 18-20"С жылы бөлмеде кенепке салып жаю керек,
тұқымдардың қалындықтары 1-1,5 см-ден аспауы қажет, осыдан кейін
тұқымдардын үстіңгі беттеріндегілері тез кеуіп кетпеуі үшін, тұқымдардың
біркелкі бөрітуі үшін дымқыл ылғалды кенетпен жауып, екі-үш сағат сайын
араластырып тұруды қажет етеді.
Тұқымдар бөрітіп, ақ мұртын көрсетіп шыға бастағанда сәл ғана дегдітіп,
тұқымдарды еккіштердің жәшіктеріне салып, міндетті түрде ылғалды топыраққа
тұқымдардың енгізілу тереңдіктерін 1,5-2 см-дей етіп егеді. Осылай
дайындалған тұқымдар 5-8 тәулікте көктеп өніп шығады. Осылай дайындаудың
себебі сәбіздің тұқымдары ұсақ, қабықтары қатты болады, ал осы қатты
қабықтарда эфир майы бар, осыған байланысты тұқымдардың көктеп өніп шығуы
15-20 тәулікке дейін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.