Ғылыми басқару тәсілі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе

1Тарау ҰЙЫМДАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ МЕТОДИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Ұйым менеджментінің қалыптасуы мен дамуының негізгі алғышарттары
2. Ұйымның мәні мен құрылымына көзқарастар эволюциясы
3. Ұйымдарды басқарудың кәзiргi көзқарасы (шетел тәжірибесi)

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Жалпы басқару ғылымдарының бір бөлігі ретінде ұйымдардың құрылуы
мен қызмет жасауының теориялық негіздері бірнеше ілімдер саласында
зерттелінді-менеджменте, социологияда, антропологияда, психологияда,
әлеуметтік психологияда, экономикалық ғылымдарда, құқықтануда және
басқаларда.
Ұйымдардың іс-әрекетінің объективті жағдайының өзгеруі, көптеген
жаңа көзқарастардың дамуына, ғылыми концепциялардың көбеюі,
басқарудың меншіктен бөлінуі, нақты ғылым және адам жәйлі
ғылымдардың дамуы ұйымдардың ғылыми тәсілдерін құруына, ықпалын
тигізді. Бұл өмірге көптеген ғылыми идеялар мен ұйымның құрылу
заңдылықтар туралы мектептерді, формальді және формальді емес,
адамдың қатынастар туралы, әлеуметтік жүйелер туралы, жауапкершілік
және қызметтердің бқлінуі туралы, шешім қабылдау теориясы туралы,
басқару процесінің математикалық апраты туралы алып келді.
Қазақстанның қазіргі жағдайындағы әлеуметтік экономикалық жүйелердің
қиын және жантақгы ауысу процессі барысында үйымның калыптасуы мен тиімді
қызмет етуінің кешенді негіздеудің маңызы зор. Үйымның басқару кұрылымына
қойьшатын жаңа талаптарды рыноктың қатынастар, кәсіпкерлік белсенділік,
әртүрлі меншік формаларына өту, мемлекеттік реттеу мен басқару
функцияларының өзгеруі қойып отыр. Ғылыми негізделген принциптерге сүйеніп
құрылған тиімді ұйымдар мен басқару табысты экономикалық реформаларды
жүзеге асырудың басты шартына айналды. Өнімдер мен қызметтер бәсеклестілігі
айтқанды үйымды басқарудың формалардың, әдістердің және құрылымдардың
бәсекелестілігне айналды. Әрбір ұйымның тиімді қызмет етуі, қойылған
мақсаты мен миссясын орындау, стратегиясының жүзеге асырудың маңызды шарты
—
сыртқы орта өзгерістеріне бейімделген, қазіргі тенденцияларды ескере отырып
қалыптастырылған басқару құрылымы.
Қазақстан Республикасының дамуының қазіргі сатысы экономика мен
қоғамды өзгертуде өте күрделі мәселелер пайда болуымен сипатталады.
Елде нарық қатынастарын дамытуға беймдейтін стратегиялық бағыт
басқару жүйесін, ең алдымен ұйымды басқару жүйесін жетілдіруді
талап етеді. Бұл жерде ұйым қатарына қоғамға, оның мүшелеріне,
тұтынушыларға қажетті өнім өндіретін, белгілі жұмыс және қызмет
көрсететін ұйымдар жатады.
Зерттеу максаты мен міндеті: Бітіру жұьысының мақсаты Қазақстан
Республикасында елдің экономикалық мүмкіндіктерін және ұйымдарды
тиімді басқарудың шетелдің даму тәжіребиесін ескере отырып,
ұйымдарды құрудың және тиімді басқарудың теоретикалық әрі
практикалық тиімділігін ашып көрсету болвп табылады. Осы мақсатқа
байланысты келесідей мәсәлелерге тоқталып, олардың мән мағынасы
толық қарастырамыз:
- ұйымдарды басқарудың методикалық және экономикалық негіздері
және дамыған елдердің менеджментке қазіргі көзқарастары;

1Тарау ҰЙЫМДАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ МЕТОДИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Ұйым менеджментін қалыптастыруы мен дамуының негізгі алғышарттары

Ұйымды басқарудың бастапқы теориялары.

Басқару, басқарушылық еңбегі, оның тікелей өндірістен өзгеше іс-
әрекеттің айырықша түріне айналуы еңбек кооперациясымен байланысты.
Қарапайым формадағы еңбек кооперациясы көптеген жұмысшылардың күш-жігерін
жай біріктіру ретінде тіпті алғашқы қауымдық құрылыстада болған. Бірақ
менеджмент тарихын зерттеушілер оның жекелеген нышандары өте ежелгі
қоғамдар – Шумерде, Египетте, Аккада да пайда болғандығын атап көрсетеді –
жоғарғы касталы дін қызметшілері діни функционерлерге, дәлірек айтсақ,
менеджілерге айналды. Бұған діни принциптердің өзгеруі себеп болған –
адамдарды құрбан ету орнына қайыр садақа, мал, май, қолөнер бұйымдарын беру
түріндегі символикалық құрбандықтар орын тебе бастаған. Осының нәтижесінде
абыздардың арасында ритуалдық рәсімдерді сақтаудан басқа салықтарды жинауға
жетекшілік ететін мемлекеттік қазнаны басқаратын мүліктік істерді
жүргізетін іскер адамдардың жаңа типі пайда болды. Олар іс-құжаттарын,
бухгалтерлік есеп айырсуларды жүргізетін, бүгінгі күні басқару процесінің
мазмұнын анықтайтын қамдау бақылау жоспарлау және басқа да функциаларын
атқарған. Сөйтіп, ең алғаш менеджмент коммерциялық және діни қызмет іс-
әрекетін жүргізу құралы ретінде қалыптасты.

Менеджменттің дамуындағы кезекті күрт өзгерісті Вавилон әміршісі
Хаммурапи (б.з.д. 1792-1750 ж.ж.) есімімен байланыстырады. Кең байтақ
иеліктерді тиімді басқару үшін ол тұңғыш рет Хаммурапидің заңдар жиынтығын
шығарады. Сонымен, тұңғыш рет Хаммурапидің билік ету дәуірінде таза зиялы
басқару үлгісі жасалып, адамдар арасындағы қатынастарды ұйымдастыру мен
реттеудің ресми жүйесі пайда болды.

Бұдан едәуір кейін Вавилон мұнарасы мен аспалы бақтар жобасының авторы
ІІ Навуходонасор патша (б.з.д. 605-562 ж.ж.) тоқыма фабрикалары мен астық
қоймаларында өндірістік бақылау жүйесін енгізді.

Басқару жаңалықтарының айтарлықтай бөлігі Ежелгі Римде орын алған,
олардың ішіндегі ең танымалдары – Диоклетианның (б.з.д. 316-243 ж.ж.)
территориялық басқару жүйесі мен күні бүгінге дейін ешбір өзгеріссіз
сақталған Рим католиктік шіркеуінің әкімшілік ұйымдастырылуы.

ХVІІ – ХVІІІ ғ.ғ. ұлы өнеркәсіп төңкерісі, алдыңғы төңкерістерге
қарағанда, басқару теориясымен практикасына әлдеқайда елеулі ықпал етті.
Индустрия (өнеркәсіп) мануфактурасының шектерінен асып, акционерлік
капиталдың қазіргі заманығы жүйесі пісіп жетілген сайын капитал иелері
бизнеспен айналысудан барған сайын алыстай бастады. Жаңа
диверсификацияланған меншік формасы пайда болды. Жалғыз жетекші – меншік
иесінің орнына тек қана пурсатты (айырықша құқылы) таптан ғана емес, барлық
таптар ішінен іріктеп алынған бірнеше жолдамалы менеджерлер пайда болады.

Өндіріс көлемінің өсуі, капитал айналымының жеделдеуі, банк
операцияларының ұлғаюы қазіргі заманғы ғылыми-техникалық революцияның (ҒТР)
ықпалы басқаруды өте-мөте күрделендіре түсті. Ол енді тек бір ғана дұрыс
мағыналы ойды жұмсау саласы бола алмады, арнайы білімдерді, дағдылар мен
сарапшылардың іскерлігін талап етті.

Әрбір өндіріс процесі дрбес функция қызметі мен менеджменттің іс-әрекет
ету саласына бөлініп шығады. Функциялардың саны өсіп, оларды жаңа негізде
үйлестіру мен біріктіру мәселесі шиеленісе түседі. Оларды біріктірү үшін,
әрбір функцияға мамандар штаты бекітіледі, ал үйлестіру функциялары
менеджмент үлесіне тиеді.

Бастапқыда меншік иесі мен менеджер бір тұлғада көрінген. Кейін басқару
капитал мен өндірістен оқшауланады. Бір капиталистің орнына екі –
акционерлер мен исалдамалы басшылар қауымдастығы пайда болады. Келесі даму
кезеңі: менеджерлер көп әрі әрқайсысы нақты функцияны бақылайды. Бұдан соң
бірегей менеджер – маман қайта бөлінеді және оның орнына мамандар
қауымдастығы пайда болады.

Менеджмент жеке меншік секторда бизнес – менджмент ретінде туындаған,
бірақ ғылыми және әлеуметтік күш ретінде орта және шағын кәсіпорында емес,
ірі корпорацияларда дамыды.

1 Кесте. Көне және қазіргі ұйымдастыруды салыстыру.

Көне ұйымдастыру Қазіргі ұйымдастыру
Басшылардың біршама шағын болуы, Басшылардың көп болуы, орта буынды
орта буынды басшылардың мүлде басшылардың көп болуы
болмауы
Басқарылмайтын қызметке қарағанда Басқару топтары айқын белгіленген,
басқарылатын жұмыстар көбінесе басқарылмайтын қызметке қарағанда,
бөлінбеген және ажыратылмаған басқарылатын жұмыстар айқын
бөлінеді және ажыратылады
Ұйымда басшылық қызметті иемдену, Ұйымда басшылық қызмет көбінесе
басшылық көбінесе туған күнінен іскерлік қабілетіне қарай заңдылық
бастап беріледі немесе күшпен пен тәртіпті сақтай отырып беріледі
беріледі
Ұйым үшін маңызды шешімдерді Ұйым үшін маңызды шешімдерді
қабылдай алатын шағын адамдардың қабылдай алатын көптеген адамдардың
болуы болуы
Бұйрыққа және сезімге сүйену Ұжымдың жұмысқа және тиімділікке
сүйену

(М. Мескон, М. Альберт, Ф. Хедоури. Основы менеджмента 1998- б. 43.).

Егер қоғамның капитализмне дейінгі даму кезеңінде басқару функциясы
тікелей өндірістен әлі оқшауланбаған және негізінде бақылау мен еңбекке
мәжбір ету функциясына бара-бар болса, капитализмнің дамуы өндірісті
басқару функциясының ролін арттырады. Ол өз кезегінде барған сайын
күрделеніп, дифференциялданып, өз алдына дербес, өзгеше іс-әрекет ету
саласы бола бастайды. Осы келтірілген деректерден аңғаратынымыз – басқару
барлық қоғамдық формацияда болған.

Әртүрлі мектептердің ұйымдарды басқарудағы тәсілдері.

ХХ ғасырдың бірінші жартысында төрт әртүрлі басқарудағы ой-пікірлер
мектептері көріне бастады. Хронологиялық белгілеріне байланысты олар:
ғылыми басқару мектебі, әкімшілік мектебі, психология және адамдар қарым-
қатынасының мектебі және басқару ғылымының мектебі (немесе сандық мектеп)
(Мескон). Мектептің төртке бөлінуіне байланысты төрт түрлі тәсілге
бөлінеді. Мұнда басқару төрт түрлі көзқараста қарастырылады.

Процестік тәсілде басқару өзара байланысты басқару функциясының
үздіксіз сериясы ретінде қарастырылады.

Жүйелік тәсілде атап көрсетілетіні: басшылар ұйымдастыруды адамдар,
құрылым, міндеттер мен технология секілді өзара байланысты элементтердің
жиынтығы ретінде қарастыруы, сөйтіп өзгермелі сыртқы орта жағдайында алуан
түрлі мақсатқа жетуді көздеуі тиіс.

Ситуациялық (жағдай) тәсілінде басқарудың әртүрлі әдістерінің
жарамдылығы нақты жағдайға қарай анықталады. Ұйымдастырудың өзінде де,
қоршаған ортада да сан алуан факторлар болатындықтан, өндірісті басқарудың
біріңғай, “таңдаулы әдісі” болмайды.

Басқару эволюциясы ғылым ретінде.

Уақытша кезең 1885 1920 1930 1940 1950 1960 Қазіргі уақыт
Басқару мектебі
1. Ғыллыми басқару тәсілі
2. Әкімшілік тәсіл
Мінез құлық туралы ғылым
тұрғысындағы тәсіл
Сәндік әдіс тұрғысындағы
тәсіл
З
Басқарудың процес ретіндегі
тәсілі
Жүйелік тәсіл
Ситуациялық тәсіл

(А. Поршнев. История менеджмента 1997- б. 132.).

Сурет 1.

Ғылыми басқару (1885-1920).

Ғылыми менеджменттің пайда болуы Ф.У. Тейлордың есімімен байланысты
(1856-1915). Бұл мектептің негізгі өкілдері: Френк, Б. Гильберт, Лилиан
Гильберт және Генри Гантт. Тейлор ғылыми менеджменті төрт салада дамыдты:
нормалау, уақыт пен міндетті зерттеу, ұдайы сұрыптау, уақыт пен міндетті,
ұдайы сұрыптау және баулу, ықшалй ынталандыру.

Тейлор өз теориясын тұжырымдай отырып мынадай таутамаға келді:
“дәстүрлі әдістің орнына” ғылым; қарама қарсылықтың орнына үйлесімділік;
дербес жұмыстың орнына ынтымақтастық; еңбек өнімділігін шектеудің орнына
еңбек өнімділігін орнына барынша арттыру; әрбір жұмысшының еңбек
өнімділігін барынша арттыру, оларға барынша қолайлық жағдай жасау.

Тейлор концепциясының негізгі қағидалары:

1) Практикада қалыптасқан ескі, дәстүрлі жұмыс тәсілдерінің орнына
ғылыми іргетасты құру, оның әрібір элементін ғылыми тұрғыдан
зерттеу.

2) Жұмысшыларды ғылыми критерші бойынша таңдау, оларды жаттықтыру және
баулу.

3) Еңбекті ұйымдастырғанда әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы
жауапкершілік.

4) Еңбекті біркелкі бөлісу және әкімшілік пен жұмысшылар арасынадағы
жауапкершілік. 1.

Еңбек өнімділігін барынша арттыруды басты мақсат етіп қоя отырып,
Тейлор жұмысшы еңбегі мен өндірісі құралдарын пайдалануды; материалдар мен
аспаптарды үнемдеп жұмсауды, аспаптарды, жұмыс операцияларын стандарттауды,
жұмыс уақытын дәл есептеуді қарапайым операцияға бөліп, кейіннен
хронометраждау арқылы еңбек процестерін зерттеуді, әрбәр операцияларға
бақылау орнатуды, біріңғайланған еңбек ақыны қолдануды және т.б. көздеді.

Тейлор жұмысындағы басты жүйе – жекелеген жұмысшылардың еңбегін ұтымды
ету, өндіріс процестерін жәнеде соған сәйкес басқару процесін
ұйымдастыруды қайта құру болды.

Тейлор ілімінің көрнекті зерттеушілері Гильберт прибор ойлап шығарып
оны микрохронометром деп атады. Оны кинокамерамен қоса қолданып, белгілі
бір операцияда қандай қозғалыстардың атқарлатындығын және де олардың
әрқайсысы қанша уақыт алатындығын дәл анықтау үшін пайдаланады. Осылайша
олар, артық өнімсіз қозғалыстарды жою мақсатында жұмыс операцияларын
өзгертті, әрі стандартты процедуралар мен жабдықтарды пайдаланып жұмыс
тиімділігін арттыруға тырысты. Г. Эмерсон өндірісті және басқарманы
ұйымдастырудың күрделі міндеттерін жан-жақты ойластырып шешудің
қажеттілігін және тиімділігін тұңғыш рет атап көрсетті. Әсіресе тиімділік
тұрғысынан рационализациялауды қарастырды. Тиімділік деп, шығын мен нәтиже
арасындағы ең қолайлы ара қатынасты атап көрсетті.

Өндірісті ғылыми басқару концепциясы елеулі өзгерісті кезең болды,
соның әсерінен басқару ісі ғылыми зерттеудің дербес саласы ретінде танылды.
Басшылар – практиктер мен ғалымдар ғылым мен техникада пайдаланылатын
тәсілдер мен әдістер практикада ұйымдастыру мақсатына жетуде тиімді
қолдануға болатындығына тұңғыш рет көздері жетті.

Басқарудың классикалық немесе әкімшілік мектебі (1920-1950).

Ғылыми басқару өкілдері өз зертеулерін негізінен өндірісті басқаруға
арнады. Олар басқарылатын деңгейден төменгі статыдағы еңбек өнімділігін
арттырумен шұғылданды.

Әкімшілік мектептері пайда болғаннан кейін мамандар басқаруды ұдайы
жетілдірумен, әкімшілік қызметті ұйымдастыру принциптермен айналысты. Бұл
проблемалар француз зерттеушісі Анри Файольдің (1841-1925) есімімен тікелей
байланысты. Басқару деп есептеді ол, кәсіпорын мақсатына сай жолға қою,
сөйтіп қолда бар ресурстарды пайдалана отырып барлық мүмкіндігін пайдалану.
Файольдің пікірінше, әкімшілік ету жан-жақты қызмет ауқымын қамтитын
басқарудың бір бөлігі жәнеде техникалық (техналогиялық процес),
коммерциялық (сатып алу, сату, айырбастау), қорғаныстық (жеке меншік пен
жеке адамды қорғау), бухгалтерлік (мүлікті түгендеу, баланстық ведомость),
әкімшілік (жұмыскерлерге ықпал ету) салаларын қамтиды.Әкімшілік функцияны
талдай отырып, Файоль оның бес элементін бөліп көрсетті: жоспарлау,
ұйымдастыру, басшылық ету, үйлестіру, бақылау. Тейлор теориясына қарамастан
Файоль әкімшілік функция ұйымдастырудың барлық деңгейінде, тіпті жұмысшылар
арасында да болады деп есептеді.

А. Файоль әкімшілік басқарудың бірқатар принциптерін ойластырды, мның
өзі оның пікірінше кез келген ұйымға қолдануға жарайды.

Оның менеджменттерге арналған он төрт принципінде басқарушылардың
қызмет міндеттерін қалай орындау керектігін көретеді. 1) Жұмысты бөлісу. 2)
Билік. 3) Тәртіп. 4) Дара басшылық. 5) Бағыт билігі. 6) Жеке мүддені жалпы
мүддеге бағындыру. 7) Ақы төлеу. 8) Орталықтандыру. 9) Иерархиялық тізбек.
10) Реттілік. 11) Әділеттілік. 12) Қызметшілердің тұрақтылығы және қызмет
2 лауазымында да болу мерзімі. 13) Ынта-ықылас. 14) Ерекше рух.
Классикалық мектептің өкілі Л. Урвин әкімшілік қызметтің негізгі
элементтерін тұжырымдап, бұған жоспарлауды, ұйымдастыруды, штатты
жинақтауды, басшылықты, үйлестіруді, есеп беруді және бюджет жасауды
жатқызды.

Урвин формальды ұйым құру принциптерін жасуға ерекше көңіл бөлген:

- құрылым талаптарына сәйкес келетін мамандарды таңдап алу,

- арнайы және “бас” штабты құру,

- право мен жауапкершіліктің салыстырмалылығы,

- бақылау өрісі – басшыға тікелей бағынатын адамдар саны,

- мамандандыру,

- анықтық.

Классикалық мектептің келесі өкілі М. Вебер болып саналады. Ол ұйым
билігіндегі жетекшілік пен құрылым проблемаларын зерттеуге ерекше көңіл
бөлген. Басшы ие болатын билік сипатына қарай ұйымдастырудың негізгі үш
түрлі кезеңін ажыратады харизматикалық, дәстүрлі, идхалды (немесе
бюрократтық).

Ұйымдастырудың харизматикалық түрі басшының ерекше сапасы болған
жағдайда пайда болады. Ұйымдастырудың дәстүрлі түрі харизматикалық түрден
туындайды да, мұнда жетекшінің орны табиғи түрде алмастырылып, ұйым мүшесі
қалыптасқан дәстүрге сәйкес бұрыңғы жетекшінің орнын басқан адамға
бағынады. Ең соңында ұйымдастырудың идеалдық түрі биліктік арнайы бөлуге
негізделеді де, ұйым басшының жетекші болуын қамтамасыз етеді. 3.

Адамгершілік қарым-қатынас мектебі (1930-1950).

Ғылыми басқару мектебі мен классикалық мектеп, психология жаңадан дами
бастаған кезде жарық көреді, сондықтанда осы мектептің авторлары адам
факторының маңызын мойындай тұрса да, олардың пікір таласы ақыны әділ
төлеу, экономикалық ынталандыру және формальды қызмет қарым-қатынасын
орнату секілді мәселелермен шектеледі. Адамгершілік қарым-қатынас жніндегі
қозғалыс, ұйымның негізгі тиімді элементі ретінде адам факторын толық
мойындай алмауына жауап ретінде туындаған еді.

М.П. Фоллет пен Э. Мейо адамгершілік қарым-қатынас мектебінің жаңа
бағытта дамуының негізін салушылар деп есептелінеді. Мейо “Уэстерн электри
компани” фирмасымен шартқа отырып, Хоторнс қаласында адам еңбегінің
тиімділігіне психологиялық факторлардың ықпалын зерттеді. Бұл дүние жүзіне
әйгілі “Хоторнс эксперимент” деп аталады.

Бұл бағыттың негізгі қағидасы ресми емес шағын топтардың ролін орындау,
басқару практикасында топтағы психологиялық және әлеуметтік ерекшеліктерді
тауып, пайдалануға мүмкіндік беретіндей тәсілдерді қабылдау болып саналады.

“Адамгершілік қарым-қатынас” мектебінің өкілдері басқару жүйесіндегі
жұмыскерлердің еңбегін жетілдіру тәсілдерін іздестіруге едәуір көп көңіл
бөледі. Олар ұйымның формальды құрылымын қайта құруды ұсынды.

Олар классикалық мектеп ұсынған “жоғарыдан төменге қарай бағыну
үйлесімділігі” принципін қатты сынға алып, биліктік тек жоғарыдан төмен
қарай жүруін тиімді деп есептемеді. Осыған орай олар “комиссия арқылы
үйлесілімдікті” ұсынады, мұның өзі идея қатынасының тиімділігін арттыруды,
жалпы саяси ұйымның жақсы қабылдауын, әрі оның неғұрлым тиімді жүзеге
асырылуын қамтамасыз етеді.

Осындай қортындыларға сүйене отырып, психологиялық мектептің
зерттеушілері былайша топшылады: егер басшылар өз жұмыскерлері туралы
көбірек қамқорлық жасаса, онда олардың қанағаттану сезімі де, еңбек
өнімділігі де жоғары болады.

Бихевиористік мінез-құлық мектебі (1950 жылдан күні бүгінге дейін).

Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін психология мен социологияның дамуы,
зерттеу әдістерінің жетілдіруі жұмыс орнында мінез-құлықты зерттеуді ғылыми
жолға қойды. К. Арджирис, Р. Лайкерт, Дуглас Мак Грегор, Ф. Грецберг,
бихевиористік мінез-құлықытқ мектебінің басқада өкілдері әлеуметтік өзара
әрекеттесудің, мотивацияның билік пен бедел сипатының, ұйымдық
құрылымдарының, ұйымдастырудағы жетекшіліктің, жұмыс мазмұнын ескертудің
және еңбек тұрмысы сапасының алуан түрлі жайларын зерттеді.

Бихеваристік мектеп адамгаршілік қатнас мектебінен едәуір ауытқып,
адамдар арасындағы қатнасты орнықтыру тәсілдеріне назар аударады. Бұл жаңа
бағытта көбінесе адамдардың өз мүмкіндігіне ықпал етуге, ұйымды құруға және
басқаруға негізделеді. Тұтастай алғанда бұл мектептің басты мақсаты адам
ресурстарының тиімділігін арттыру арқылы ұйымдастыру тиімділігін арттыру
болады.

Басқару ғылымы немесе сандық ықпал (1950 жылдан күні бүгінге дейін).

Шет елдегі басқару теориясының жаңа бағыттарының бірі – “басқару
ғылымы” деп аталатыны – басқару ғылымына сандық тәсілдер мен дәл ғылым
аппаратын енгізуге таныскмен сипатталады.

“Жаңа” мектептің ең көрнекті өкілдеріне Р. Акофф, Л. Берланори, С. Бир,
А. Гольдбергер, Н. Джорджеску – Реган, Р. Каллиен, П. Клейн, Р. Люс, Д.
Форрестер секілді ғылымдар жатады. Бұл мектептің қалыптасуы кибернетика мен
операцияны зерттеудің пайда болуына байланысты. Алғашында операцияны
зерттеу сандық талдау әдістерін тұтастай, оны бөлімдерге жіктемей
дайындаумен шектеледі.

Кейіннен операцияны зерттеу ғылымының дербес саласы ретінде қалыптасты,
негізгі екі бағытта дамытылды.

Біріншісі, басқаруда неғұрлым жиірек кездесетін құбылыстың
матеметикалық мделін құруға, запастарды басқаруға, ресурстарды бөлуге,
бұхаралық қызмет көрсету міндеттеріне, ескі жабдықтарды алмастыруға, жұмыс
уақытын реттеуге байланысты болды.

Екіншісі, жүйені зерттеуге – “жүйе техникаларын” құруға айырықша мән
берді.

Қазіргі кезде басқару шешімдерінің теориясы саласындағы зерттеулер
мынандай бағыттарда жүргізіледі:

- ұжымдарда шешімдер шығару процестерін математикалық модельдеу
тәсілдері;

- статистикалық шешімдер теориясын құбылыс теориясын (теория игр)
т.б. қолдана отырып қолайлы алгоритмдік шешімдер;

- экономикалық құбылыстардың сандық қолданбасы және абстрактілі
математикалық модельдерді, соның ішінде қоғам мен жеке фирмалар
ауқымында ұдайы өндіріс модельдері;

- ғылыми - техникалық және экономикалық дамуды болжалдау модельдері
(“Паттерн”, “Форекаст” т.б. жүйесі). 4.

Процестік тәсіл.

Бұл концепция қазіргі кезге дейін қолданылып, басқару ғылымына үлкен
төңкеріс әкелді. Әкімшілік мектептің өкілдері алғашқы болып процестік
тәсілді ұсынған, олар менеджер функциясын көрсетуге тырысқан. Бірақта,
бұлар функцияларды бір-бірімен тәуелсіз ретінде қарастырған. Процестік
тәсіл бұған қарама-қарсы ретінде басқару функцияларын байланысты деп
қарастырған.

Басқаруды процес ретінде қарастырудың себебі, ол бір-бірімен
байланысты. Әрекеттердің үздіксіз сериясы ретінде болады. Бұл әрекеттер
әрқайсысы өзінше процес ретінде болуы, ұйымның тиімділігінің артуына
маңызды. Бұларды басқару функциясы деп атайды. Әр басқару функциясының
процес ретінде болуы, бұнда да әрекеттердің байланыстылығы жүреді.

Бұл концепцияны алғашқы зерттеген А. Фойль бес функцияны бөліп
көрсетті: жоспарлау, ұйымдастыру, билік ету, үйлестіру және бақылау.

Қазіргі заманғы әдебиеттерде келесі функцияларды бөліп көрсеткен –
жоспарлау, ұйымдастыру, билік ету, ынталандыру, басшылық (руководство),
үйлестіру, бақылау, байланыс, зерттеулер, баға беру, шешім қабылдау,
персонал таңдау, келісім-шарттармен келісім жасау.

Жалпы барлық ұйымдарға қолданылатын басқару процесі мынадай
функциялардан тұрады – жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау.

Жүйелік тәсіл.

Жүйе теориясын алғашында нақты ғылымдарда және техникада қолданған.
Басқаруда жүйе теориясын қолдану 50-ші жылдары басқару ғылымы мектебінің
қосқан үлесі маңыздырақ болды. Жүйелік тәсіл – бұл басқарушылардың
принциптері мен жетекшілерді таңдау (набор) емес, бұл ұйым мен басқаруға
қатысты ойлау (мышление) тәсілі.

Жүйенің екі негізгі типі болады: ашық және жабық. Жабық жүйе қатал
белгіленген шекарада, сыртқы ортамен тәуелсіз әрекет етеді. Жабық жүйенің
мысалы сағат бола алады. Ашық жүйе сыртқы ортамен қатынасы арқылы
сипатталады. Энергия, ақпарат, шикізат, - бұл сыртқы ортаның объектілері
болады. Басшылар негізінен ашық жүйемен жұмыс істейді, себебі, барлық
ұйымдар ашық жүйеде болады.

Розенцвейг және Каста профессорлардың айтуынша, жүйелер теориясы
алдыңғы мектептердің ұсыныстармен зерттеулер концепцияларын біріктіру
негізінде басқару тәртібін қамтамасыз етті.

Бірақта, жүйелік теория әлі ұйымға қандай элементтер жүйе ретінде
маңызды бола алатынын көрсеткен жоқ. Олар тек, ұйымның көптеген жүйе
астылардан тұратынын және ашық жүйе ретінде сыртқы ортамен байланыс
жасайтынын көрсетті. Бұл теория басқару функциясына әсер ететін негізгі
өзгерістерді анықтамады. Және де сыртқы ортаның басқаруға әсерімен ұйымның
әрекеттерінің нәтижесіне әсерін анықтамады.

Жайттық тәсіл.

Тұңғыш рет айналымға “басқарудың жайттық теориясы” ұғымын енгізген Р.
Моклер және т.б. зерттеушілер әртүрлі басқару теорияларын біріктіру
ниетімен емес, басқару теориясын басқару іс-тәжірибесі бағытында дамыту
ұмтылыстарының салдарымен түсіндірді.

Жайттың көзқарас басқарудың барлық элементтерін – ұйым құрылымын,
ұйымдағы адамдардың топтық іс-әрекеттерінің, әртүрлі типтері мен жайттарды
категориялауды, басқару стильдерін, әр түрлі басқару әдістерінің топтар мен
индивидтердің мінез-құлық, жүріс-тұрыстарына ықпалы және т.б. зерттеуде
сипат алады. Ұйымдағы адамдарды басқарудың универсалды принциптерін
тұжырымдаудан қайтып, әр жайтқа қарай басқару әдісін, стилін қолдану
керектігін насихаттады.

1.2 Ұйымның мәніне және құрылымына көзқарастар эволюциясы.

Басқару ғылымының бір бөлігі ретінде ұйымның құрылуы мен қызмет
жасауының теоретикалық негізі әртүрлі елімдер салаларында зерттелді –
менеджмент, социология, антропологияда, юрисприденцияда және т.б.

Ұйымның классикалық теориясы.

Көптеген ғалымдардың еңбектері, идеяларымен концепциялары ұйымның
классикалық теорияларында көрініс тапқан. Классикалық теорияның басты
бөлімінің дамуына негізгі үлес қосқан танымал авторлар қатарына: ғылыми
басқару – Ф.В. Тейлор, Ф. Гильберт, Л. Гилбретт, Г.Л. Гантт, Х. Мюнстербер,
Х. Эмерсон, Г.Л. Гаун, М.Л. Кук; жеке ұйымның теориясы – Г. Файоль, Дис.Д.
Лизней, А.К. Рейли, Л. Уврик; бюрократиялық теория – М. Вебер.

Ұйымның басқару аспектілерін ең алғаш талдау жұмыстарын жүргізген Ф.В.
Тейлор мен оның ізбасарлары. Ғылыми басқару ұйымдағы ең төмен деңгейде
орындалатын жұмысқа негізгі көңілді бөлген.

Жеке ұйым теорияларының зерттеулері 1890 және 1940 жылдар аралығында
жүргізілді. Ғылыми басқару ұйымды бөлімдерге бөлу, бақылау салалар, мен
өкілеттіктерді тарату сияқты абстракты проблемаларын шешу үшін ұсыныс
жасамаған.

Ғылыми басқару.

Басқару ғылым, ғылыми пән ретінде ХХғ. басында пайда болған.
Классикалық теория бағытының негізгі шарттары болып, жұмыс жасау, соның
ішінде атқарушының жұмысы, ғылыми әдістермен жүргізілуі тиіс. Тейлордың
ойлауынша жұмыс орнында жиналған объективті мәліметтер істеуіне түрткі
болады деген.

Тейлор ғылыми басқарудың мәнін төрт басқару принципі арқылы көрсеткен:

1) Ескі, долбарлы практикалық жұмыс әдістерін алмастыратын ғылыми
іргетасты қалау, еңбектің әрбір жекелеген түрін ғылыми зерттеу;

2) Жұмысшылар мен менеджерлерді ғылыми критерийлер негізінде іріктеу,
оларды жаттықтыру мен үйрету;

3) Ғылыми негізінде еңбекті ұйымдастыруды және басқаруды іс жүзін
асыруда әкімшілікпен жұмысшылардың бірлесе әрекет етуі;

4) Жұмысшылар мен менеджерлер арасында міндеттерді (жауапкершілікті)
біріңғай және әділ бөлу.

Осы төрт заңдылық ғылыми басқарудың басты идеяларын көрсетеді.
Тейлордың тапсырымы бойынша еңбекті тиімді ұйымдастыру жалпы игілік көлемін
өсіреді де қатысушылардың үлестері басқалардың қысқартуынсыз өседі.
Сондықтан басқарушылар мен жұмысшылар міндеттерін тиімді атқарса екі жақтың
да табыстары өседі. Бұл екі топтың басынан Тейлордың айтуынша “ауыл
революциясын” кешіру керек. “Ақыл революциясы” басқарушылар мен жұмысшылар
арасында бір-бірін түсінушілік арқасында жалпы ортақ мүдделерін
қанағаттандыруынан тұрады.

Жоспарлау мен атқару жұмысын бөлу. Тейлордың жоғарыда келтірілген
төртінші принципіне сәйкес “басшылық жұмысшылардан артық орындай алатын
жұмысшыларды өз мойына алады”... . Ол еңбекті мамандандырудың басқару
деңгейінде де, жұмысшылар деңгейінде де маңызы бірдей деп қорытты.
Тейлордың бұл ұсынысынан кейін сауда - өнеркәсіп фирмалары жұмысшыларға
арналған күнделікті инструкцияларды (нұсқауларды) жасайтын жоспарлау
бөлімдерін құратын болды. Тейлор жұмысшылар тобы үшін функционалды басқару
концепциясын ұсынады. Тейлор аға жұмысшының (топ жетекшісінің) дәстүрлі
функцияларын жоспарлау мен бақылау әрекеттерінен тұрады деп қарастырды.
Жоспарлау бөлімінің функцияларының барлық аспектіде байындықтан өткен
чиновниктер жүзеге асыруы тиіс. Ол әртүрлі чиновниктер атқаруға тиіс төрт
түрлі подфункцияларды бөліп көрсетті. Бақылауға байланысты әрекеттерді де
төрт адам атқаратын етеді (1сурет).

Сөйтіп, топты функцияларды басқару бақылаушының тәжірибесін қолданады.
Жұмысшының өнімділігі артуы тиіс деп жоспарлауға болады, өйткені жұмысшының
өзіде, аға жұмысшының біріде аталған 8 функцияны маманы бола алмайды.
Сондықтан бұлар ұсынған схема өнеркәсібі өз қолдауын таппады. Ф. Тейлор
жұмыстың әртүрлі нақты түрлерінің ерекшеліктерін ескере отырып, құрал-
саймандарды стандарттауға зор мән берген. Ол ең жақсы жұмысшылардың
операцияларын хронометраждап, дұрыс әрі ұтымды қозғалыстарды іріктеп алған,
барлық артық қимылдарды алып тастаған. Еңбектің инпесивтілігі үшін ол
көбірек төлеген, силық 30-дан 100%-ке дейін жеткен. Мұның бәрі еңбек
өнімділігін 2-3 есе өсірген, ал жалақы орта есеппен 60%-ке өскен. 5.

Ф. Тейлор өзінің танымал дифференциалды еңбек ақы жүйесін енгізді. Ол
жұмысшылар өндірген өнімдеріне сәйкес жалақы алуын ұсынды, яғни ол
жалақының келісімді жүйесіне үлкен мән берді. Тейлордың ойынша жұмыс
істеуші адамдарға қатысты негізгі қозғаушы факторды, яғни ақша табу
мүмкіндігін пайдаланды. Демек “ставкалары” неғұрлым жоғары болса,
жұмысшының соғұрлым көп еңбек етуі тиіс.

Тейлор бойынша жұмысшылар тобын функционалды басқару

(Б.З. Мильнер. Теория организации 1999 - 93 б. ).

2 сурет.

Ұйымның теориясы.

Ғылыми басқарудың ХХ ғ. зерттеу мәселелері болып басқарушылардың
мамандандырылуы мен қызмет жасауы, ұйымның біртұтас қызмет етуінің
принциптерін құру мен оларды талдауды қажет етті. Бұл қажеттіліктің жауабын
Г. Фойль өзінің бірқатар ұйымдастыру принциптер ұсыну арқылы көрсетті.

Ұйымның принциптері. Файоль ұйым құрылымын құрастыру принциптерін
бірінші ұсынған. Бұл принциптерді үш түрге бөлуге болады: құрылымдық,
процессуалдық және түпкі нәтиже принциптері. (2 кесте).

2 кесте. Файоль принциптерінің классификациясы.

Құрылымдық Процессуалдық принциптер Түпкі нәтижелік
принциптер принциптер
Жұмыстарды бөлу Әділеттілік Рет
Әмір бірлігі Тұрақтылық
Орталықтандыру Тәртіп Инициатива
өкіліктер мен Персоналды мараппаттау,
жауапкершілік басқару бірлігі
Скалярлық тізбек Субординация (ортақ Сословиелік
мүддеге бағыну) Рух

(С. Жұманбаев. Менеджмент 1998 –78 б.).

Құрылымдық принциптер байланысты жұмыстар мен өкілеттіктер жүйесін құру
үшін жетекші нұсқаулар береді. Ұйымдастыру функциясы жұмыстарды ұсақтатып,
шағын жұмыстарға бөліп, бұл жұмыстарға өзара байланысты бөлімдерді
құрастыру үшін қайта топтастырады әр бөлім үшін жетекші тағайындап және
оларға өкілеттіктер табысталады. Ең соңында, бұл бөлімдер командалар
тізбегінде біріктеледі.

Процессуалдық принциптер ұйымды басқаруда қол астындағылар мен
байланыс орнатар кездегі басшылардың іс қимылдарына назар аударады.

Түпкі нәтижесі принциптеріне ұйымның тілекке сәйкес сипаттамаларын
анықтайтын принциптер жатады. Дұрыс жұбаланып, шебер басқарылатын ұйым
тәртіп әрі тұрақтылық пен сипатталуы тиіс және барлық қызметкерлер өз
жұмыстарын ынталы және бірлік рухында орындауы тиіс.

Файоль бойынша бұл анықтамалар құрылымдық және процессуалдық
принциптердің дұрыс қолданудың нәтижелері болуы тиіс.

Файоль және Муней, Рейлей, Фоллет, Урвин және т.б. еңбектерінің ортақ
мақсаты – ұйымды құру және басқару принциптерін анықтау болған.

Бюрократиялық ұйым теориясы. Бюрократия көптеген мағынаға ие. Әдетте
бюрократияны ірі ұйымдардың жағымсыз нәтижелеріне қатысты қарайды, бұл тым
артық концеляриялық жұмыс, осының салдар ретінде жұмыс бос тұру және
жоспарлаудың бұзылуы. М. Вебер зерттеу көзқарасына сәйкес, бюрократия
жұмысшылар жасайтын болашақ іс- қимылды кепілдейтін ұйым қалпын (немесе
жобасын) суреттейді.

Бюрократиялық құрылым логикасы Веберді келесі шешімге әкелді кез-келген
басқа қалыптан дәлдігі, тұрақтылығы, тәртіп қатандылығымен сенімдгі бойынша
мәртебесі жоғары қалып (форма) бар. Бюрократияны басқа ұйымдар мен
салыстыру “өндірістің механизацияланған әдісімен механизацияланбаған
әдісін” салыстыруымен бірдей. Бюрократиялық қалыптың максималды
артықшылықтарына жету үшін Вебер келесілерді қажетті деп санайды:

1) Мақсатқа жету үшін барлық жұмыстарды жоғарғы мамандалған бүліктерге
бөлу қажет.

2) Әр жұмыс “ретті абстракты ережелер жүйеге” сәйкес орындалу керек.
Оның мақсаты түрлі жұмыстардың біріңғайлығымен үйлестіруін
қамтамасыз ету.

3) Ұйымынң әр мүшесі жоғары басшы алдында өз қол астындағы
қызметкерлер үшін жауапты. Жоғарғы басшлардың өкілеттері белгілі бір
бөлімдерге негізделеді, және оларды оған иерархияның ең жоғары
деңгейдегі басты әкім табысталған, сол себепті берілген өкілеттіктер
заңды болып табылады. Осыған орай командалар тізбегі құрылады.

4) Әр қызмет орындағы адам ұйымдағы өз бөлімін объективті басқарып,
орнатылған ережелерге сүйенеді. Ол өзімен бағыштылары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.