ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақстанның оңтүстік бөлімінің сауда – саттығы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақстанның оңтүстік бөлімінің сауда –
саттығы

жоспар.

Кіріспе.
І.Оңтүстік Қазақстанның XIX ғасырдың ІІ-жартысындағы
әлеуметтік-экономикалық жағдайы.
2.Ішкі саудасы
3.Сыртқы саудасы
а Ресеймен сауда байланыстарының күшейе түсуі.
ә Орта Азия хандықтарымен сауда-саттығы

4.Сауданың өлкенің әлеуметтік-экономикалық жағдайына әсерлері.

Қортынды.

Кіріспе

Тарихта жекелей дамып,өзімен-өзі тұйық шаруашылық жүргізіп, ұзақ
уақыттан үлкен жетістіктерге қол жеткізген бірде-бір халық жоқ. Әлемдік
өркениетте өмір сүру үшін барлық халық бір-бірімен байланыста болуы тарихи
заңдылық болып отыр. Табиғаттың өзі бір адамға немесе бір халыққа өмірге
қажетті барлық мүмкіндіктерді бұйыртпаған. Сондақтан қолында барын өзінде
жоққа айырбастау ауыстыру табиғи қажеттілік болып табылада.
Басқа халықтар сияқты ғасырлар бойы осы шындақтың бізде қол үзбей дамып
келеміз. Тек зауда-айырбасты тәуелсіз жүргізіп келген халқымыз, соңғы бір
уақыттарда отар ел есебінде "біреулерге" кіріптар болып жүргізіп келді.
"Артта қалған шығыс елдері"сияқты Қазақатан XIX ғасырдан екінші
жартысында европа алпауыттарының тартыс алаңына айналда.
Орта Азиямен Қазақстанда бірнеше ғасыр одан өзіне тәуелді етуді ойлаған
Ресей үшін экономикасы мықты Англия осы уақытта үлкен қарсыласқа айналды.
Тікелей әскери жаулау жұмыстарын жургізуге бұрындары жүрегі дауламаған
Ресей осы уақытқа дейін өлкені барлау жұмыстарын жүргізіп, реті келгенде
басып алып та отырды.
Өлке туралы деректер жинақтаудаң бірнеше түрі болды. Ал эк-ономикалық;
жағдайы, яғни күш-қуатын тексерудің бірден-бір жолы-сауда істері деп тапқан
патша өкіметі өз көпестерін далаға көптен жіберді.
ХҮШ ғасырдаң аяғында Ресеймен Орта Азия хандықтары арасын-дағы сауда
жолдарының Қазақстан территориясы арқылы өтетін үш бағымның айқындалғанын
көреміз.
"Біріншіден, бұрынғыша Волга өзінің жағалап келіп, Каспсий және
Маңғышлық арқылы Хиуаға өтетін жол. Кейде Буқар мен Қоқонға да өтетін.
Екінші жол-Орынбор немесе Троицкіден Ташкент арқылы Бұқар мен қанға
өтетін.Үшінші жел-Семей мен Петрапавлден бастап Сырысу арқылы Ташкентке
өтетін жол".
Міне осы жылдар XIX ғасырдың І1-ші жартысында одан әрі сауда
байланыстарын кең дамытқан жолдар болды. Оның ішінде соңғы екі жол
Қазақстанның оңтүстік бөлігінен тікелей өтетін жолдар.
Оңтүстік өлкеден өтетін сауда жолдарының ертеде дүниежүзілік мазыңы
болғандықтан тарихтан білеміз."Ұлы Жібек жолы" тарамдары тікелей осы біздің
өлке арқылы өткенің тек кейін су жолдарының ашлуы, тағы басқа тарихи
себептерге байланысты құрықтағы бұл сауда жолдарының маңызы төмендегені
тарихи шындық. Бұдан даладағы сауда істері мүлдем тоқтап қалған екен деген
ой тумауы керек. Тек осы дала арқылы өтетін дүние жүзілік сауда жолының
халықаралық маңызының төмендеменің ұғуымыз керек.
Қазақстанның оңтүстік бөлігіндегі қазақ халқы XIX ғасыр басында Қоқан
және Хиуа хандықтарының үстемдігіне душар болды. Ал XIX ғасырдың ортасында
өлкеде орыс үстемдігі орныға бастады. І964-65 жж, орыс үстемдігі толықтай
орнап, оңтүстік Қазақстан қараған соң бұл Қазақстан жерінің Ресейге қосылу
фактісі аяқталды.
Қазақстанның Ресейге қосылу фактісі тарихтан ерекше орын алады. Өйткені
бұл процесо қазақ халқының өмірін кілт өзгертіп, әлеуметтік топтар арасында
жаңа саяси қатынастар туғызды, қазақ қауымының қоғамдақ өмірі жаңа сүрлеуге
бағытталынды.
Диплом жұмысының тақырыбының да маңыздылығы халық өмір-індегі осындай
жаңаша бетбұрыс кезеңнің уақтысындағы жағдайын айқынрақ ашу, оған әр
кезеңде зерттеушілердің берген бағасын салыстыру, пайдалы-зиянды жағын біле
отырып бүгінгі тәуелсіз мемлекетімізді өркендету іетерінде оны іске
пайдалана білу деп білемін.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы оңтүстік Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық жағдайы, оның ішінде сауда-саттық істері туралы деректер сол
көзідің өзінде жазылда десек қателеспейміз. Деректік қызмет көрсететін
ондай еңбектерден Е. Скярновтың Санкт-Петербургтан 1887 жылы жарық көрген
"Сыр-Даринская область" деп аталатын кітабы, Л.Н.Добросмисловтың Ташкенттен
1912 жылы жарық көрген "Города Сыр-Даринской области"-деген еңбектерін
атауға болады.
Сонымен қатар Е.Яшовтың Колонизация Түркістана за последние годы" деген
еңбегі 1915 жылы жарық көрген Ленинград мемлекеттік архивінен алынған
Сырдария облысының статиетикалық комитетінің облысқа шолу жасаған
мәліметтері. Бұл мәлімет Ташкентте 1918 жылы басылған.
Бұл деректерді біз оқығанда сын көзбен қарап оқып кетуіміз қажет.
Өйткені аталған авторлар патшалығы өкіметтің өзі өлкені бақылау жургізіп,
мәлімет әкелуге жіберген адамдары.
Сондақтан да олардаң еңбектерінде Ресейге қосылу процесін немесе
Ресейдің отарлап алу істерін қазақ халқы үшін үлкен прогресс болда деген
көзқарас басым. Мүмкін алғашқы кездерде орыстар тарапынан езушілік бұрынғы
Қоқан Дйуа хандақтарына қарағанда сәлде болса жеңілдеу болуы, бірі соңынан
белгілі болғандай "тәуелділік" ешбір халық үшн жақсылық әкелшйтінін тарих
дәлелдеді.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы оңтүстік Қазақатан сауда сатадғы туралы
арнайы жазылған еңбектер өте аз. Әдеби еңбектердің көбісі жоғарыда
аталғандай дерктерге сүйене отырып жазылып келді. Бірақ көп авторлар
Ресейге қосылу немесе Ресейдің отарлап алу процесін прогресивті болды деп
баға берген. Бұлай бағалауға мүмкін кей жағадайларда саясатта өзіндік
әсерін тигізген болар. Дегенмен С.Асфиндияров сияқты ағаларымыз кезінде
ашқыты айта білген. Бірақ империялық саясат тек патша өкіметі тусында ғана
емес, кеңестік өкімет тусында да өз жалғасын тауып "артта алған жабайы
қазақ халқы" прогреске тек "орыстар" басып алған соң немеее соларға
қосылған соң көл жеткізген деген сыңар жақ пайымдаулар қалыптасқан біреуді
ақтап, біреуді даттауда мақсат етпеймін, тек қазақ халқының бір езушіден,
екіншісіне өтуі үлкен прогресс болды, экономикалық саясат, демографиялық
жағдайдан жақсыға қарай өзгеруі тек орыстарға қосылған соң болды деген
сыңан жақ көзқараспен келісе алмаймын.
Өйткені халық ушін бір тәуелсіздіктен екінші тәуелсізділік қамытын қию,
анау айтқан "бақыт" болмаса керек. Керісінше, Ресей үшін шет аймақтарда
экономикалық жағынан өзіне тәуелді ету капиталистік империализмнің отарлау
жүйесінің негізін қалады. Бұл Ресейде капита-лизмнің дамуы өзінің
империалистік сатысына жылдам көтерілуіне бірден-бір себепші болды.

І. ОНТҮСТІК ҚАЗАҢСТАННЫҢ XIX ҒАСЫРДЫҢ ІІ-ЖРТЫСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК –
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ.

XIX ғасырдаң екінші жартысындағы Қазақстанның оңтүстік бөлімінің
әлеуметтік-экономикалық жағдайына келер болсақ: МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА қазақ
халқы ұзақ жылдар бойы өсіп өнетін және жем-шөптің жетімсіздігіне төзімді
жылқы,түйе, сйыр, қой, ешкі, ауа райына байланысты оңтүстікте басқа түлік
түрлеріне қарағанда түие мен қойға үлкен маңыз берілетін.Оңтүстікте,
Жетісуда байлық түие мен қой санына қарай, ал Сары арқада жылы санына қарай
есептелінетін.
XIX ғасырдың аяғына қарай қазақ халқының көпшілігі жартылай
көшпелігіне отырықшы болды. Оңтүстік өлке бұрыннан да егін шаруашлығына
қолайлы болып отырықшылыққа бейім келетін. Ал көшпелі аудандарда төрт
құрамында түйе мен қой басым келді. Орта Азиялық сауданың жағдайын
рттеуші А.Н.Тетеревшков: "Қой түлігі қазақтардаң экономикалық өмірінде ең
маңызды роль атқарда. Қазақ қойларын орыстар мен Орта Азия сәддегерлері өте
жоғары бағалаған"-деп атап көрсеткен.
Мал шаруашлығында түйе мен қойдан басқа жылқыға үлкен көңіл бөлінді.
Көлік ретінде пайдаланды. Жал-құйрық қыл арқанға, терісі киімге, өті таамқа
жаратылды.
Сауда да малдың барлық түрі сатылып, ақша-товар қатынасы қазақ арасына
тереңдеп ене түсті.
ЕГІНШІЛІК КӘСІБІ оңтүстік халық үшін жаңалық емес болатын. Өйткені ХҮШ
ғасырдан бастап көптеген қазақтар өздерінің ата-баба ғұ-рыптарының белгілі
бір обьективті, субьективті факторларға байланысты ажырап егіншілік
кәсібіне ауысқан болатын. Бұл кәсіп ең алдымен Орта Азда халықтарымен
шекаралас аудандарда, сырдария өзені зонасы мне Оңтүстік Қазақсетаның тау
етегіндегі халықтарда кең қанат жайды. Негізгі егіс түрлері: бидай, арпа,
сулы, тары, бұршақ түрлері болды. Кейбір авторлар айтып жүргендей қазақтар
егін саудасы басқа халықтардан кем болмаған. "Көшпелі қазақтар арасында
егін салу жағынан қазақтарға ешкім тең келе алмайда. Құрғақ, құмдық
жерлерді құнарлы аймаққа айналдыра алады"-деп жазды .Г.И.
Егіншілік кәсібінің негізгі аудандары Шу, Талас, Бадам, Арыс Ақсу, Шаян,
Бөген, Келес өзендерінің аңғарлары болып келеді.
Генерал Черняевтың жорығына қатысуы зерттеуші Северцов Н.А. "Бұл
жерлердің бәрі байырғы Ташкент хандығының Қоқан сарқылмас астық көздері
болған"-деп атап көрсетеді.
Қазақ арасында егіншілік бұрыннан қалыптасқанына халық арасында
қалыптасқан әдет-ғұрыптар куә бола алады. Мысалы: құрғақшлық жылдары
тасаттық берді.
Тек етілген еңбек нәтижелері үстемдік етіп отырған орыс өкіметі
салыстарымен бей-берекет болып жататын.
Оған дәлелді біз А.И.Добросмыеловтың "Города Сыр-Даринской области"деген
еңбегінөн көздеуімізге болады. Ол:"Туркістанды жаулап алған күннен бастап
1868 жылға дейін оның шаруашылық істерін жүргізу командантқа тапсырылды.
Қанша кіріс шығыс болған беймәлім ... .Харауш салығы,танап салығы, зекет 4
салығы басқа қалалардағыдай алынды"-деп мәлімет береді.
Салық мөлшері әр жылы әртүрлі алынған. Дегенмен жылдан-жылға өсіп
отырған. Жоғарыда аталған салықтар атауы Орта Азия хандықтары тұсынан
алған. Ресейліктер алғаш жаулап алғанда салық түрлерін, өлшерін сол
хандықтарын тусындағыдай етіп нұсқада. Бұл да саясаттың бір түрі еді.
Өйткені халықтың наразылығынан қорыққан, әлі бекем орынға алмаған патша
өкіметі осылай етуге мәжбүр де болды. Бірақ келе-келе салықтың түрі де,
оның формасы да өзгере түсті. Бұрындары натуральды түрде алынатын салықтар
енді ақшалай формада алынатын болды. Бұның өзі қазақ малы мен егін
өнімдерінің саудаға кең таратылуына себеп болды.
Қазақ арасында ішкі және сыртқы сауданың өркендеуіне, салық жүйесінің де
өзіндік әсері болды. Сауда жасай келген сырт жерліктер экономикалық
мәселелері мен қатар, ел экономикасы, ішкі саясатына барлау жұмыстарын
қатар жүргізді.
Халықтың әлеуметтік-экономикалық хал-ахуалы елдегі жүргізілген саясатқа
да байланысты болса керек. ХІХ ғасырдың екінші жартысында оңтүстік халқы
дербес саясат жүргізе алған жоқ. Ресей империясы мен Қоқан, Хиуа хандықтары
арасында осы өлке үшін талас жүріп, Ресей үстем болды. Ендігі экономикалық,
саяси мәселенің барлығы дерлік орыс өкіметі арқылы шешілетін болды.
Орыстардың Қазақстанның оңтустігі мен Орта Азия хандықтарын отарлауының
басы 1827 жылы Райм бекінісін салу болып табылады. Алты жылдан соң ол
бекініс сәл жоғары жылжытылып Қазалы бекінісі аталды. Бұдан кейінгі өлке
экономикасы оның ішінде сауда істерінде Қазалының үлкен роль атқарған
көреміз. Жаңадан басып алынған жерлер есебінен 1861 жылы Сырдария линиясы
құрылда. Ол Орынбор генерал-губернаторлығына бағындырылды. Орталығы болып
Перовск Ақмешітқаласы белгіленді. Бұл қала 1853 жылы шабуылмен
Қоқандықтардан тартып алынған бола-тын.
1864 жылы Шымкент, 1965 жылы Ташкент орыстарға тізе бүкті. Чершов әскері
қарсылық көрсеікендердің жанын судай шашты.

Жергілікті басқару істерінің генерал-губернаторлықтан алыс болғандықтан
жаңа әкімііілік орталық құру мәселесі туды, өйтіп 1867 жылы қараша айында
ерекше Түркістан генерал~губернаторлығы турылды. Орталығы болып Ташкент
қаласы белгіленді.
Генерал губернаторлыққа Сырдария облысы және Жетісу облысын қарады.
Сырдария облысы жеті уезден турды.
1. Шымкент уезі.
2. Жызақ уезі.
3.Перовек уезі.
4.Әулиеата уезі.
б.Қазалы уезі.
б.Ходжент уезі.
7.Құрама уезі.
Облыстың шекарасының тек оңтүстігінде кішкене бөлігі ғана Бухар
хандығының иелігімен шектесті, ал қалған бөліктерін орыс иеліктері қоршап
тұрды.
Бұл уездерді кімдер басқармада дейсің. Мысалы Қазалыға 1867 жыл мен
1905 жыл арасында уезд бастығы болып 14 адам қыз мет еткен. Олардың қандай
макеат көздегенін Дебросмыолов былай дегі жазды: "Больинютво уездных
начальников были в Казалинске временное гости,спенивше устроить только евою
карьеру и полу адть вее, что могла им дать привилегированная служба",
1867 жылдары Сырдария облысының 60°о астам халқын қазақтар құраған.Ал
оны басқарған орыс чиновниктері тек өз пайдаларын ойласа, халықтың әл-
ауқатын қандай дәрежеде екені құпия болмас.

Патша үкіметі қазақ жерін бір жола жаулап алғаннан кейін енді ол жердегі
бай кен орындарын игеруді ойлады. Осы байлықты өз көздерімен көрген орыс
өндіріс иелері мен көпестері Оңтүстік өңірінде де бұл іске ден қоя бастады.
Бұл өңірде алғаш рет Түркістанға жақын маңдағы Қарнақ ауылында алғашқы
шахта және бір шағын қорғасын зауыты құрылды. Оның металл қорыту пеші сол
жердің дайынан жасалынды Сөйтіп, 1867-1870 жылдары барлығы 12.800 килограмм
ғана қорғасын алды. Қорғасын өндіруден пайда түсіре алмағандықтан иесі оны
жабуға мәжбүр болды.
Осы кезде бұл кенді игерсек деген ойлар кейбір кәсіпкерлердің ойынан
кетпеді. Соның бірі — Н.Ң. Иванов 70-жылдардың соңында Түркістан өлкесінің
таукен байлығын зерттеу және пайдалануды кеңінен ұйымдастыруға тілек
білдірді: Алайда оның дайындығы өз дәрежесінде болмай. тек Ащысай шахтасын
жалға алумен ғана шектелді. Жұмысының нәтижесі де көңілін толтырмай, тоғыз
жылдың ішінде ол 37,5 тонна ғана қорғасын өндіруге жетісті . Сөйтіп
жұмысты өз дәрежесінде ұйымдастыра алмау мен қажетті мамандардың аздығынан
бір кездері ірі таукен өнеркәсібін жасау жөніндегі ойы іске аспай қалды.
Түркістан генерал-губернаторынан Ащысайдың қорғасынын өндіру үшін 1887
жылы рұқсатын алған тағы бір кәсіпкер де жұмыс жүргізе алмай, ойыннан бас
тартуға мәжбүр болды. Ал XIX ғасырдың соңында халықаралық жағдайдың
шиеленісуі, соғыс одақтарының құрыла бастауы патша үкіметінің Қазақстанның
оңтүстігіндегі қорғасын кендерін игеру мәселесін күн тәртібінен түсірген
жоқ.
Әрине, өнеркәсіп орындарын дамыту қажеттігі туып отырған кезде ең
алдымен оған қажетті отын мәселесін шешу керек еді. Осыны ойластырған орыс
көсіпкерлері бірден таскөмір шығатын жерлерді зерттеу және оны өндіру
мәселесін ойластырды. Олар Борадцай өзенінің басындағы Ақтасты бұлақ
маңында (қазіргі Жуалы ауданының оңтүстік батысында) 1867 жылы таскөмір
кенін ашты. Ағашы жоқ бұл өңірде өнеркәсіп орны қажет ететін көмірдің
өндірілуінің маңызы зор болды. Бірақ алғашқы жылдары оған сұраныс
болмағандықтан кәсіпорын зиянға отырып, 1872 жылы жабылып қалды.
Бұл кезде Сырдария облысының қазақтары негізінен мал шаруашылығымен
айналысқаны белгілі. Сонымен бірге олар егін шаруашылығымен де жақсы
айналысты. Кей елді мекендерде егіншілікке ерекше мән берілді. Сөйтіп,
Оңтүстік өңірінде тек таза көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын қазақ
шаруаларының саны барған сайын азая берді.

Оңтүстік өңірі бүкіл қазақ жері сияқты барған сайын Ресейдің арзан
тауарларын шығаратын және арзан шикізат алатын аймағына айнала бастады
тұяғына дейін құртып жіберген.
Оңтустікте бұл жылдары алғашқы ірі өнеркәсіп орындары салына бастады.
1882 жылы Мәскеудегі пруссия азаматгығын алған химик Вилгельм Пфафф
Түркістан өлкесінде дермененің бар екендігін есітіп Қазалы қаласындағы орыс
көпесі Н.И. Ивановқа сантонин жасайтын зауыт салуға кеңес береді. 1883 жылы
Н.И. Иванов Шымкент қаласында зауыт салуға кірісіп, керекті машиналар
келтірілді, зауыт іске қосылып, сол жылдың 16-желтоқсанында алғашқы өнім
алынды. Зауытқа отын үшін дермене сабағы, томар, жантақ, кейінірек Шымкент
қаласының жанындағы Лентірден шығатын көмір пайдаланылды.
Казақстанның оңтүстігіндегі арзан шикізатты Ресейге жеткізу, Ташкент пен
Орталық Азиядағы басқа да ірі қалалармен байланысты жақсарта түсу
мақсатында жолдарды жөндеуге мән беріле бастады. 1867 жылдан Түркістан
әскери округінің генерал-губернаторы, округ өскерінің қолбасшысы, негізгі
мамандығы инженер Константин Петрович фон Кауфманның тапсырмасымен көпір де
салынғаи. Соның мысалы, 1879 жылы жоспарланып 1886 жылы Бөген өзенінің
Түркістан — Шымкент жолының қиып өткен жерінде салынған Қызыл көпір
Бізге жеткен аңыз осы көпірдің салынуы туралы былай сыр шертеді. Генерал
Н.П. фон Кауфманның қызы тұрмысқа шығып, жас жұбайлар Түркістандағы
кесенені көруге барады. Бөген өзенінде көрген қазақ жігіттері үлде мен
бүлдеге оранған ару қызды тартып алмақ болып, арба ететін жерден шұңқыр
қазады. Қайтарда өткелдің бас жағынан суды әдейі лайлағанын
байқамағандықтан күйме суға батып, не істерін білмей аттарынан секіріп
түскен екі жасауыл мен арба айдаушыны қамыс арасынан шыға келген жігіттер
байлап, арнайы тігілген үйде ұстаған. Бұл жайды естіген ауыл ақсақалдары
қарулы әскер келеді деп қорқып, үшінші күні босаттырады. Қатты ашуланған
генералды қызы "бізге ешқандай зәбір көрсеткен жоқ" деп басып, кейіннен
өздерінің ойламаған жерден "қырғыздардың" қолдарына түсіп қалып, бастарынан
осындай қызықты оқиға өткенін ол мақтана айтады екен. Осы жерге қызының
өтініші бойынша кепір құрылысы басталып, генералдың қайтыс болар 1886 жылы
салынып біткен. Басқа жерде емес, шағын ғана Бөген өзеніне сонау заманда
темір көпірдің салу тарихы осылай екен. Алғашқыда "Қыздың көпірі"
делінгенімен, кейін оның бояуының түсіне байланысты "Қызыл көпір" аталып
кетсе керек.
Бұл кезде бүкіл Қазақстандағы сияқты оңтүстік өңіріне орыс қоныс
аударушылары келе бастады 1875-1895 жылдары Сырдария облысында 52 орыс елді
мекені құрылып, оның ішіңде Әулиеата уезінде 22, Перовск уезінде 3, Ташкент
уезінде 10, Шымкент уезіндс 17 елді мекен болды. Ондағы шаруалардың саны
олар орналасқан жердің шаруашылықка қаншалықты жайлы екендігіне байланысты
болды. Мысалға алатын болсақ кей жерлерде 20-25 адам ғана болса, енді бір
жерлерде қоныстанушылардың жалпы адам саны 1000-нан асты. Қоныс
аударушылардың саны жыл сайын өсіп, 1909 жылы тек Шымкент уезінде олардың
мекекдері 42-ге, ал Ташкент уезінде 21-ге.жетті.
Келімсектердің көбеюіне байланысты қазақшаруаларының жерлері тарылды,
олар шұрайлы жерлерінен айырылып тау-тасты, құнарсыз жерлерге қарай куылды.
1887-1899 жылдары тек Шымкент уезінде 18 орыс селолары пайда болды.
Әулиеата өңіріне 1877 жылдан бастап дұшандар қомыс аударып келе бастады.
Олар 1862-1877 жылдардағы Шэньси, Ганьсу, Синьзян провинцияларындағы
ұйғырлардың ханзуларға қарсы көтерілісінің жеңілуінен кейін қашып келгендер
еді.

Сөйтіп Оңтүстік өңірінде басқа ұлттардың саны есе бастады.
Ресейдің орталық аудандарынан ауыл шаруашылық құрал-саймандарының көптеп
келе бастауы қазақтардың егіншілікпен айналысуыма едәуір ықпал жасады.
Өндіріс орындарының өсуі шет аймақтың арзан шикізатын бұрынғыдан да көбірек
қажет етті. Сондықтан патша үкіметі өндіріс орындарына қажетті шикізатты
Орталық Азия мен Қазақстанда да өндіру міндетін қойды. Осы мақсатта 1894
жылы Мырзашөлде 12 мың десятина жерді игеру мақсатында суды Сырдариядан
алатын император 1-Николай атындағы канал салынды. Мақтаның өндіріске
қажеттінің өсуіне байланысты 1913 жылы 45 мың десятина жерді суландыратын
Романов каналы қазылды. Соның нәтижесінде Мырза шөл өңірінде мақта
егістігінің көлемі арта түсті.
Бұл жылдары Оңтүстік өңірінде дәнді дақылдар ету жұмыстары да кеңінен
орын алды. Мал шаруашылығына көңіл бөлінді, ол өркендей түсті. Ауылдарға
орыс шаруаларының келуі көбейе түсті.
Жаңа орыс селолары пайда болып, барған сайын олардың саны өсуіне
байланысты ол жерлердің бұрынғы аттары алып тасталынып, енді жаңадан келген
орыс байларының немесе орыстардан шыққан көрнекті қайраткерлердің аттары
қойыла бастады, қазақтар орналасқан елді мекендердің аттарын өзгерту орын
алды. Ауылдардың ежелгі атаулары жойылып, орнына нөмірлер қойылды. Бұл
қазақтың өткен тарихын ұмыттыруға патша үкіметінің тарапынан жасалынған
зымияндық саясат еді. Ал 1914 жылы қыркүйекте, Шымкент қаласын орыс
әскерлерінің қарудың күшімен алуының 50 жылдығына байла-нысты ол Черняев
қаласы деп аталды. Қазақ ауылдарында жер мәселесінде қазақтар мен
орыстардың арасында бітіспес қайшылық өсе бастады.

Бұл өңір халқы бірінші орыс революциясынан шет қала алмады. Осы
революциялық қозғалыстардың басында ұйымдастырушы күш болып жергілікті
партия ұйымдары жүрді. Сол жылдардың өзінде Арал, Перовск, Шымкент,
Әулиеата қалаларында және жаңадан салынып, пайдалануға берілген көптеген
теміржол стансаларының бойларында орталықтан Түркістан өлкесіне арнайы
жіберілген байырғы большевик-тердің тікелей басшылық етуімен көптеген
жұмысшылар толқулары болды.
Революция аяқталғаннан кейін бұл өңірге патша үкіметі революциялық
пиғылдағыларды жер аударта бастады. Осыдан кейін қоныс аударушылар саны мен
олардың елді мекендері көбейе берді.
XX ғасырдың басында бұл өңірде халық саны тез ескені белгілі. 1913-жылы
ол 1.911.964 жетті . Өндіріс орындарының саны көбейді. Байланыс жақсарды.
Өндіріс орындарының өсуіне осы ғасырдың басындағы 1901-1906 жылдардан
салынған Орынбор—Ташкент темір жолы үлкен рөл атқарды. Оның 946 шақырымдық
Орынбор—Қазалы бөлімі 1901 жылы басталып, 1905 жылы аяқталса, 790
шақырымдық Ташкент-Қазалы бөлімі 1902 жылы басталып 1906 жылы аяқталған
еді. Осыдан бастап Ресейден Оңтүстік өңіріне арзан өнеркәсіп тауарлары
қаптап, бұл жақтан арзан шикізаттар кетіп жатты. Осы жолды Жетісумен
байланыстыру міндеті тұрды. 1914 жылдың жазында Арыс қаласынан басталған
жол бірінші дүниежүзілік соғыстың басталып кетуіне байланысты 1915 жылдың
қыркүйегінде Шымкент қаласына әрең жетті.1915 жылы Бурное стансасына барып
барлығы 237 километрлік темір жол салынып, іске қосылған еді. Соғыс
жылдарында бұл темір жол арқылы Ресейгс бұл өңірден көп шикізаттар
әкетілді.

XX ғасырдың басында Сырдария облысының халқының саны біршама өскені, ол
ең алдымен орыс қоныс аударушыларының есебінен болғаны белгілі. Егер әрбір
уезд бойынша алар болсақ, 1906 жылы Әулиеата уезінің жер көлемі 68.010 мың
шаршы шақырым болса, онда 302.581 халық тұрды, Шымкент уезі 100.808 шаршы
шақырым болып, 325.445 адам тұрды, Ташкент уезі 40.380 шаршы шақырым болып,
305.183 адам тұрды. Ал Перовск уезінің жер көлемі 95.965 мың шаршы шақырым
болып, онда 119.721 адам тұрды, Қазалы уезінде 59.550 шаршы шақырым болып,
190.330 адам тұрды. Мал шаруашылығы одан әрі дамыды. Осы жылғы есеп бойынша
Сырдария облысында 5.597.360 бас мал болса, соның ішінде Әулиеата уезінде
1.584.345 бас, Шымкент уезінде 1.546.881 бас, Ташкент уезінде 490.911 бас,
Перовск уезінде 586.262 бас, Қазалы уезінде 888.541 бас мал болды.
Бірінші дүниежүзілік соғыста орыстардың немістер мен австриялықтармен
соғысуына байланысты патша жарлығымен Сырдария облысында да немістердің аты
берілген елді мекендер орыс аттарымен ауыстырыла бастаса, 1915 жылы
Орынбор—Ташкент жолымен бұл өңірге түрлі ауылдар мен селоларда қара жұмыс
істеу үшін мыңдаған тұтқындар әкелінді. Соның ішінде бір ротасы Шымкект
уезінің Леонтьевка, Орловка, Китаевка, Михайловка елді мекендеріндегі
жолдарды жөндеді. Қазіргі кезге дейін бұл жолдың "ауыстриялықтар жолы" деп
аталатыны осыдан.
Бірінші дүниежүзілік соғыс басталған кезде оңтүстік өңіріне келген кәсіп
келері мен көпестер таукен жұмысын өркендетудің кезі келді деп ойлады.
Өйткені соғыс атылатын қарулар үшін қорғасынды, басқа да түсті металдарды
қатты қажет етті. Осыған байланысты Ащысайдағы төрт жерден кен өңдіру
құқғына 1915 жылы М.А. Зайдель деген кәсіпкер ие болды. Алайда, оның да бұл
саладағы ісі алға баспай, екі жыл өткеннен кейін Л.Н. Лесманға сатып
жіберді. Лесман болса көп еңбектеніп, зауытты 1918 жылдың басында іске
қосқан еді, бірақ ол өндіріе орны көп кешікпей-ақ одан алынып мемлекеттің
меншігіне өтіп кеткені белгілі. Сөйтіп, реюлюцияға дейінгі кәсіпкерлер
нәтижелі ештеңе істей алмай, түсті металға бай бұл өңір Ресей түсті металл
өндірісінде ешқандай рөл атқара алмады.
Бұл өңірде мал шаруашылығының өсуіне байланысты жүн, тері өңдеу
кәсіпшіліктері дами бастады. 1913 жылы Әулиеата уезінде 5 тері өңдеу зауыты
болып, оларда барлығы 20 адам жұмыс істеді. Осы жерде жүнді тазартып,
Ресейдің орталығына жіберіп жатты. Мысалға алатын болсақ, 1912 жылы
Сырдария облысынан 97,5 мың пұт жүн жіберіліпті. Басқада кәсіпшіліктер
дамыды. Шымкент, Сайрам, Әулиеата, Түркістан қалаларында мыстан, күмістен
ыдыс жасайтын майда кәсіпкерлер жұмыстары өсті. Киім тігетін, ауыл
шаруашылығы құрал-саймандарын, киіз үйлер жасайтын кәсіпшіліктер дамыды.
Сыр бойындағы қазақтарда балық аулау кәсіпшілігі дамыды. Оның орталығы
Перовск, Қазалы уездері болды. Сырдың құйылысына таман Бөген, Қарашұқат,
Қаратерек, Қараөзек бойындағы қазақтар арасында да тікелей балық
кәсіпшілігімен айналысатын қазақтардың елді мекендері болды. Ал балықты
қайта өңдеу орталығы Арал қаласында орналасты.
Бұл жылдары патша өкіметінің жергілікті өміршілдері қазақтардан шұрайлы
жерлерді тартып алуды одан әрі жалғастырып, салық көлемін өсірді.
Қазақтарға міндеткерлік көбейтілді. Соның бірі— жылқыны көп асырау
міндеткерлігі болды. Жылқы асырауға қолайлы елді мекендерде сарайлар
салғызып, оларда жылқы асырау тапсырылды. Жылқы сол кезде майдан үшін өте
қажет еді. Мінсе келік, жесе тамақ, терісінен әскер үшін аяқ киім жасайтын
шикізат алынды. Әсіресе жылқылар майдандағы зеңбіректерді тарту, жүк артқан
арбаларға жегу үшін өте қажет болды. 1914-1916 жылдары тек Әулиеата уезінің
халқынан 4.014 жылқы алынып майданға жіберілді. Сондай-ақ, бұл уезден
халықтан 4.511 ірі қара, 2.113 қой, 154.202 сом жиналып жіберілді.
Соғыс жүріп жатқан кезде, 1916 жылы 25- маусымда-ақ патшаның тылдағы
қара жұмысқа адам алу туралы жарлығының жер-жерде бұзылуына байланысты
наразылықтар болды. Ол Сырдария облысында да орын алды. Сонымен бірге өз
еркімен барып қара жұмыс істеп қайтуға арыз бергендер де болмай қалған жоқ.
Солардың бір дегі 1916 жылы 18-қыркүйекте Черняев уезінен жіберілген
қазақтар 1917 жылдың 7-қаңтарына дейін жұмыс істеуге келісіп, аттанды. Ал
Әулиеата уезінен шақырылған 22.600 адамды жергілікті беделді адамдар орыс
патшасы ІІ-Николайға жеделхат жолдап, олардың қара жұмысқа аттануларын
уақытша тоқтатуын өтінген болатын. Содан патша ол тілекті қабыл алып,
аттану мерзімдерін 15- қыркүйекке дейін ұзартқан еді, ақырында азамат
соғысының басталып кетуіне байланысты бұл адамдар жіберілмей қалды. Кей
жерлерде қазақтар қара жұмысқа өздері сұранып барды.
Бұл айтылғандар патша өкіметі жылдарындағы қазақ шаруаларының жай-күйін
көрсететін кей мысалдар ғана. Жалпы, кей жердегі қазақ шаруалары Ресейдің
отаршылдық саясатын бас иіп, мойында қоймаған. Кей мәліметтерге қарағанда
Ресейдің отарлығына қарсы қазақ шаруаларының 400-дей ірілі-уақты ұлт-
азаттық кетершістері болған екен.

2.Ішкі саудасы

Қазақ халқының шаруашлығында натуральдылық басым болуына қарай оларда
астық қолөнер заттарының мұқтаждық болды. Сонымен қатар ішкі сауданың
дамуына салық түрлері мен мөлшері де қозғау болды.
Ескере кететін жағдай қазақтар бұрындары көшпелі өмір сүріп көрші елдің
ішкі саудасына араласып кете беретін. Сөйтіп өз қажеттілкктерін көшіп-конып
жүріп те өтей беретін.
XIX ғасырдың бас кезінде Қоқан хандығы қоластына қараған Оңтүстік
Қазақстанда Қазақстанда сауда айырбасы біршама бөлек сипатта болды. Қоқан
әскерлері өздерінің бекінің жүйелерін жасап, қазақтардың бұрынғы жайлау-
қыстау жолдарын қыса түсті. Елге салықты көбейтті. Шамкент, Ақмешіт
Әулиеата, Меркі, Созақ т. б. бек іністердің төңірегіндегілер мал бағуды
тастап, күнкөріс үшін кәсіп іздеген ел көбейді. Бұның өзі сауда қайнар көзі
болған базарлардың туып, өркендеп, қанат жаюына себеп болды.
Сөйтіп, Түркістан Сайрам, Әулие-Ата, ШЫмкент сияқты ескі қалалар ғана
емес Манкент, Қарабұлақ, Қарамұрт Сұлтан – Рабат сияқты елді мекендер де
алуан, түрлі халықтың мол жиналған жеріне айналды. Кейбір дүкендерді базар
басыға белгі мөлшерде төлем төлеп басқа елді мекендер тіпті қыс айларында
да саудагерлерге толып кететін.
Негізгі сауда жолдарынан жырақ жатқан Шымент қаласы маңайдағы қазақ
ауылдарының сауда – саттық орталығына айналды. Шымкент әкелінетін товардан
жарна ретінде Ташкентке түсіп жатты.
Россияға қосылған дейінгі Оңтүстік Қазақстан базарларының қаражат
айналымы жөнінде нақты мәлімет жоқ. Ол кезеңдегі сауданың кіріс шығыс
көлемін анықтауда қиын. Өйткенң сауда жоспарлы емес кездейсоқ жағдайлардың
себебімен туатын, қазақтармен сауда қатынасын жасайтын елдердің немесе мал
өнімдерінің қаншалықты қажет етуіне байланысты болатын. Саукдагерлер қазақ
ауылдарынан қолөнер бұйымдарынга айырбастап алған малдарын орта азия немесе
Роосия қалаларына айдап әкететін. Сауда негізінен мал-зат айырбасы түрінде
жүргізілетін ақша сирек қолданылатын. Саудагерлер әсіресе қазақы қойларға
көп қызығатын. Өйткені қазақтың қылшық жүнді, ірі, құйрықты қойы отарлап
бағуға аса төзімді, даланың ауа райына көнбіс, ұзақ қолда қоңын
тайдырмайды. Айырбас саудада ісікпен тұсақ өлшем белгісі болып саналған.
Өнеркәсіп товарларын қойға айырбастау Ташкент және Қоқан базарларында
аптасына екі рет – сәрсенбі, жексенбі, күндері жүргізілген. Базар күндері
Ұлы жүз қазақтары көбі несе қой мен жылқы айдап келетін болған. Сол сияқты
астық мақта да әкеліп сатқан. Соған қарағанда Орта Азия хандықтары мен
шекеаралас аудандардың қазақтары мақта шаруашылығымен ерте айналасқандығы
байқалады. Ал, Наманған қаласына айдап барған малдардың ұлы жүздің
қазақтары матаға айырбастап қайтып отырған. Шымкент жалпы бағасы 600 мың
сомның матасы 3000 түйеге артылып келіп, қазақ даласмына сатылған.
Жоғарыда аталған Зибершейннің айтуынша ұлы жүз еліндегәі айырбас сауда,
көбінесе, оты да, суда мол тау аңғарларын жайлайтын қазақ ауылдарында
жүргізілген. Оның қолжазбасын оқи отыра қырдағы әуел бастағы айырбас сауда
қазақ даласында кейіннен өріс алған жәрменкелердің алғашқы көрінісі деген
қорытынды жасауға болатын тәрізді.
Сауда орталығы болған базалардың өздеріне тән ерекшеліктері жоқ емес.
Солардың бірі: жер өнімін мал өніміне айрбастау тәсілі деуге болады.
Мысалы, ұлы жүз қазқтары мен қырғыздардың фергана ойпатындағы базаларға
жеткізген малын Орта және Кіші жүз Қазақтары, түрікпендер мен қара –
қалпақтар Бұқара Хиуа базаларына жеткізген.
Сауда айналымы жөніндегі толығырақ мағлұматты біздіңше, Қазақстанның
Россияға қосылған алғашқы жылдары жайлы жағылған деректерден табуға
болады. Ондай деректерде сауданың көлемі мен сипаты барынша нақты және дәл
көрсетілген. Мәселен, А.Н. Тетерениковтың мәліметтері бойынша 1863 жылы
Перовек фортында 200-ге тарта купец, 150 шамасы дүкен, болған. Олардың
ішінде орыс дүкені – 7 –еу, қазақ дүкені 15, бұқаралықтардікі 94,
қоқандықтардікі – 19т.б. Сол 1863 1 ноябірінен 1864 жылдың ноябрінен дейін
фортта 82,931 сол 83 тиынның товар айналымы салады қазақтар 35,576 соига
қал 11491 сомға астық сатады.
Базар саудасына қазақтар белсене араласқан. Өйткені халықтың күнкөріс
қажетіне керекті заттардың басым көпшілігінде де базардан ғана аздап тасуға
болатын.
Базарға түсетін товардың елеулі бөлегін привкавяиктер алыстағы аулдарға
жөнелтіп отырған ол дәуірде базар тек сауда – саттық орны ғана емес дәл сол
жердің өзінде товар өндіретін қол өнершілердің өзіндік ұстағанасында
болатын. Сауда дүкендерінің қатарында базарға келген жүкті түсіретін,
жүргіншілер қоналқыға жайғасатын керуен сарайларда болған.
Сол тұста Түркістан қаласындағы базарда 391 дүкен болған. Оның ішінде
140 дүкен керуен сарай маңына орналасқан. Кейбір мәліметтерге қарағанда осы
жердегі сауданың жылдық айналымы 316 мың сомнан асқан. Товардың дені
негізінен Орта Азиядан келген. Қазақ шаруалары Түркістан базарына астық,
бақша өнімдері, жоңышқа, мал, балық, сондай – ақ тұқымдық дәндер әкелетін.
Тек бұқар саудагерлері ғана олардан 1863 жылдың ішінде 240 мың сомға мал
сатып алған. Орта – Азия саудагерлері қазақ арсында айырбас саудасы ғана
емес, ақшалы да сауда жүргізген.

XIX ғаcырдың екінші жартысында орыcтар отарлап алған соң да ішкі сауда
қызу жүріп жатты. Айырмашылық болды, себебі ғасыр ба-зыңдағыға қарағанда
сауда бір шама ірі қарқын ала түсті және төлем туралы ақшаның ролі ғасырдың
екінші жартысында үстем бола түсті ішкі саудада саудагерлер ролі күшейе
түскен болатын.
Халықтың сол кездегі ішкі саудасы туралы орыс зерттеушісі Смирнов
мынадай мәліметтер келтіреді: "Түзеткіштердің ішкі саудас дасы ұсақ сипат
алған және отырықшы аудандарда біршама жақсы да мыған. Бұл жерлерде көзге
көп түсетін кішкене сауда бөлмелері шалалардың іші түгілі үлкен жылдардың
бойын қаптап кеткен. Мұндай ұсақ саудаға жер өңдеушілерде қатысады. Үлкен
жылдар бойында керуен сарайларын, шайхажалар т.б. орналасқан. Әртүрлі
товарлармен қамтамасыз етілген мен, ең бірінші шығысқа тән нан мен тұз,
тағы сол сияқты күнделікті қажет заттар сатылатын. Тұрақты істейтін
базарлармен қатар кешпөлілер арасында белгілі бір күн-базар күнін белгілеп
жұмыс істейтін базарлар болды. Сауда жолдарына көз жүгіртсек Қазақлы
бекінісінен Сібірге қарай Петро павл, Семей, Қарқаралыға қарай, ал оңтүстік
жолдар Ферғана, Самарқанд, Бұқара Диуаға қарай, ары Каспий теңізіне қарай
кететін Мұндай базарларға қаладан да сауда жасаушлар келетін. Бір бай
қалатыны мұнда қала сауда жасаушлары жергілікті сатушлардан сауда айналымын
көбірек жүргізеді. Саладан керекті заттар алып келіп, бұл жақтан шикізаттар
алып кетіп отырады. Бұндай сауда жасаушалардың саудасы лавкаларда емес,
керуен үстінде жүріп отыратын.
Қазақстан товар ретінде көбіне базарларға малды апаратын. Малменде
алыпсатарлық жасаушлар көбейе түсті. Алғашқы уақыттарда Орта Азиялық
саудагерлер үстем болса, келе~келе орыс көпестерінің сан мөлшері де көбейе
түсті.
Уақ малды сату Түркістан, Әулиеата, Меркі сияқты қала-селоларда
шоғырланды. Бұл қалаларға алыпсатарлардың Семей, Жеті су, тіпті Қытайдан
сатып әкелген малдары келіп сатылып жатты. Олар Балқаш көлінің жағасын
арқылы айдап, Созақ базарына, одан әрі Түркістан базарына жібереді. Кейбірі
Меркі мен Әулиеата Ферғанаға жібереді. Ташкент базарына уақ малдар сол
уездердің маңы мен Түркістаннан барады. Түркістаннан бір еркешті түйе,
көптеген тері, жүн т.т. шикізаттар сатылады. Өйткені мұнда шикізат завод
жоқ. Тіпті бұндай заводтар Сырдария облысында жеткіліксіз болды.
Айта кететін бір жай бұрын ішкі-сыртқы сауда да, айырбас та балама
эквивалент болып үш жасар кошқар алынса, орыстар келген соң нақты ақша
және жергілікті теңге Қоқан деп аталған бұл күміс монета орыстың 20
тиынына тең Қоқан тілләсі алтын моната орыстың 3 сом 80 тиынына теңжәне
орыс сомына сатылатын болды.
Қазақтың үш жасар қойы орыс ақшасымен 2 сом 25 тиын мөлшерінде
бағаланытын еді. Яғни мал тйны өте төмен болды. Өнеркәсіп товарлары құны
әлдеқайда жоғары болатын. Әрине өзіміз аңдап шығармаған соң шикізат дайын
товар р құнынан әлдеқайда арзан болары сөзсіз. Оған дәл қазіргі уақытта да
көз жеткізіп отырмыз.
Енді сол кездері оңтүстік Қазақстанның қолда барда өңдеуге қаншалықты
мүмкіншілігі болғанына көз жүгіртер болса, 1868 жылы Шымкент уезінде 23 су
диірмені 22 тері заводы 4 сабын қайнататын завод болған екен. Басқа
уездерде де осы шамалас өндіріс орындары болды. Тек мәселе олардың жұмыс
істеу қабілетінде болды. Саны көп болғанымен кейбірі өте төмен дәрежеде
жұмыс істеген. Оларға жеткізуде үлкен шғында қажет еткен. Бұл өндіріс
орындарының көбісі орыстарға тәуелді түрде жұмыс жасайтын және солар келген
соң салына бастағанды. Әрине осындай қиындықтардың бәрі келіп өнеркәсіп
товарлары халық қажеттілігін жеткілікті дәрежеде өтей алмады. Дегенмен
жергілікті қол өнершілер товарлары сырттан келген товарлармен заттар
сатылып жататын. ХІХ ғасырдың екінші жарты сында Ресей көпестері
Қазақстанда сауданың жаңа түрін жәрмеңкелілік сауданы пайдалана бастады.
Жәрмеңкелік сауда Ресейдің орталық аудандарында тұрақты товар айналымының
дамымаған кезінде ішкі айырбаста маңызды роль атқарған болатын. Қатынас
жолдары нашар дамыған, халқы көшпелі, территориясы үлкен Қазақстан үшін де
жәрмеңкелік сауда тиімді болды. Қазақстандға тұңғыш жәрмеңке 1832 жылы
Бөкей ордасында хан ордасы жанынан ашылды. Өлке өмірінде жәрмеңкелер XIX
ғасырдың 70-90-ш жылдарында үлкен роль атқара бастаған, олар барлық
жерлерде ұйымдастырйлып, сауданың басым түріне айналды.
Ішкі саудада мал мен өнеркәсіп, қолөнер бұйымдарымен қатар жергілікті
егіншілер өсірген астық өнімдері де сатылада. Бұрынғы әдебиеттерде жалған
айтылып келген, "егіншілікпен хабары аз, жабайы халық" өз өнімдерін мал
және өнеркәсіп товарларына немесе ақбаға айырбас сауда жұмыстарын жүргізе
берді. Қоныс аудару мәселесінің чиновнигі Л.К.Чермак қазақ ауылдарын
аралап, елдің тұрмыс халін бақылау арқылы мынадай қортындыға келген: "Қоныс
аударушлар жергілікті табиғатпен таныс еместігін еске ала келе жер
кәсібінің әдістерін қазаң халқының Үйранудің қажеті. бар",

Жергілікті халықты"бұратана" деп қарайтын патша өкіметінің чиновнигін
мойындатқандай егіншілік өнері бар халық, өз еңбегінің жемісін аз көрді.
Тапқн пайдасының бір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.