Жапырақ сабақты бауыр мүктердің жапырақтарының сабақ бойымен орналасуы екі жақтаулы, кезектемескен және супротивті

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

Жаратылыстану факультеті

Экология кафедрасы

Мүктерді пайдаланып экологиялық мәселелерді шешу

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

І. ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ

1. Мүктердің классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.1.1 Бауыр мүктер класы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.2 Нағыз мүктер класы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.3 Антоцеротты мүктер класы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 ¤сімдіктерді экологиялық мәселелерді шешу үшін қолдану туралы
жалпы мәліметтер. ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Мүктердің адсорбциялық қасиеті. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ІІ. ЗЕРТТЕУ Б¤ЛІМІ

2.1 Эксперимент және анализ методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
2.1.2 Эксперимент жүргізу методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2.2. Эксперимент методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Мүктердің биоиндикатор ретінде қолдануын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Мүктерді пайдаланып ағызынды суларды
тазалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

КІРІСПЕ

Казіргі кезде әлемде экологиялық проблемалар жылдан жылға өршіп,
өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Осы мәселелерді шешу ушін көптеген
елдерде біраз ғылыми зерттеу жұмыстары жүргузілуде. Экологиялық мәселелерді
шешу үшін ең алдымен экологиялық мониторингті жүргізудің көптеген әдістері
белгілі. Соның ішінде биологиялық мониторинг әдістері өзінің тиімді әдіс
екендігін біраз уақыт бойы көрсетіп келеді. Биологиялық әдіспен мониторинг
жасаудың бірқатар тиімділіктері бар, олар: энергия ресурстарының
қажетсіздігі, биологиялық индикатордың оңай табылуы және арзандылығы тағы
басқа. Сол себептен биологиялық әдістермен мониторингті жүргізу соңғы
жылдары жиі қолданылып келеді.
Мүктер – табиғатта кең таралған өсімдіктердің түрі. Оларды өсіру
улкен шығында қажет етпейді. Сонымен қатар мүктерді адсорбциялық қасиеті
басқа өсімдіктермен салыстырғанда жақсы мәнге ие. Мүк тәрізділердің
шаруашылықтағы маңызы және табиғаттағы маңызы зор. Сфагнум мүгінің
антибиотикалық қасиеті бар, медицинада қолданылады. Мүктерден құрылысқа
қажетті престелген плиталар алады. Шымтезек ауыл шаруашылығында отын
ретінде пайдаланылады .
Мүктер өте баяу өседі, жылына 1-2мм-ден бірнеше см-ге дейін
ылғал сіңіргіш, топырақ түзеуге қатысады. Қазіргі кезде мүктерге
жүргізілген тәжірибелердің нәтижесі бойынша мүктердің ауыр металдарды
гүлді өсімдіктерге қарағанда өте күшті адсорбциялайтындағы анықталды.
Ауаның ластануына сәйкес зиянды ауыр металдардың концентрациясы
өседі.
Ал мүктердің кейбір түрлері сол ауыр металдарды адсорбциялап
отырады екен. Мысалыға, мүктің polуtrichum түрі ceratodon түріне
қарағанда ауыр металдарды көбірек адсорбциялайды. Сондықтан мүктер
табиғаттың экологиялық мәселелерді шешуде ерекше маңызға ие.
Экологиялық мәселелердің маңызды және өзекті проблемаларының
бірі, бұл – ластанған өндірістік ағызынды суларды тазалау болып
табылды. Ластанған ағызынды сулар қоршаған ортаға үлкен зиянын
тигізуде. Осы суларды тазалаудың бірқатар әдістері: физика –
химиялық, химиялық және биологиялық әдістері белгілі. Биологиялық
әдістермен ластанған өндірістік ағызынды суларды тазалау басқа
әдістермен салыстырғанда бірқатар ерекшеліктері бар. Ең басты
ерекшелігі бұл осы әдістің арзандылығы болып табылады. Қазіргі
кезде бұл бағытта бірқтар зерттеулер әлі де жүргізілуде .
Менің дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты – мүктерді
экологиялық мәселелерді шешу үшін қолдануды зерттеу және жаңа
ұсыныстрды жасау.
Осы мақсатқа жету үшін келесі сатылардан тұратын жұмыстарды
жүргіздім:
1. Мүктердің табиғаттағы таралуы, классификациясы, қолданылуы
бойынша мәліметтерді жинақтау және жүйелеу.
2. Экологиялық мәселерді шешу үшін қолданылып жатқан
өсімдіктердің, түрлерімен, соның ішінде мүктердің түрлерімен
танысып , мәліметтерді жинақтау.
3. Мүктерді қоршаған ортаның ластануын, яғни экологиялық
мониторингті жүргізу үшін биологиялық индикатор ретінде
қолдану мүмкіндіктерін зерттеу.
4. Ластанған ағызынды суларды улы металл иондарынан тазалау үшін
мүктерді қолдану мүмкіндіктерін зерттеу.
Осы дипломдық жұмыс экология кафедрасында орындалды. Бұл
дипломдық жұмысты жүргізуге және дайындауға көмек көрсеткен б.ғ.к.
доцент М.Х.Сартаеваға және х.ғ.к. Ғ.Изтілеуовке алғысымды білдіремін.

І. ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ

1.1 Мүктердің классификациясы

Мүк тәрізділер - жоғары сатыдағы өсімдіктер эволюциясының
ерекше тармағы. Жоғары сатыдағы өсімдіктер арасында мүк тәрізділер
жоғары бейімделген топ құрайды. Ботаниктер арасында мүктерді
ерекше зерттеушілер бриологтар деп атауы, мүк тәрізділер туралы
ботаника ғылымы бриология болуы кездейсоқтық емес
Мүк тәрізділердің ертедегі табылған қазба қалдықтар растайды.
Олар карбон дәуірінде табылған. Палеозойда мүк тәрізділерден
бауыр мүктер, сфагнум тағы басқа мүктер дамыған деп есептеледі.
Палеозойдың бас кезіндегі мүк тәрізділер тұқымдасы қалыптасып,
мезазойдың ортасында туыстары пайда болған деп есептеледі.

Үштік кезеңде жоғары мамандалған туыстары пайда болуымен
сипатталса, төрттік кезеңде мүк тәрізділердің таралуы мен
ареалдарының кеңеюі сипатталады.

Мүк тәрізділер ерте кезден бері табиғат экономикасында
ерекше орын алып, құрлықтардың түзілуінің күрделі жағдайында, климат
пен өсімдік жабының өзгерісінде сақталып қалды. Мүк тәрізділердің
жердің өсімдік жабынын түзеуге жаппай қатысуы басқа өсімдіктер мен
жануарлардың қорек ету ортасына да ерекше әсер етті. Жоғары
ылғалды және солтүстік, оңтүстік жарты шарлардың қоңыржай
белдеулерінде олар торф қабаттарын түзуге белсене қатысқан.

Мүк тәрізділердің тундра зонасындағы ландшафтың маңызы өте
белгілі. Бұл өсімдіктер әсіресе тропиктік облыстарда көп. Теңіз
денгейінен 3000 м биік тауда мүктік ормандар белдеуі орналсақан.
Құрылысы: Мүк тәрізділер көбінесе көпжылдық өсімдіктер, сирек
жағдайда біржылдық болып келеді. Тіршілік ету ұзақтығына қарамастан оардың
бәрі аласа бойлы.
Мүк тәрізділердің мөлшері бірнеше милиметрден бірнеше сантиметрге
дейін болады. Ірі мүк тәрізділер өте аз кездеседі. Суда тіршілік ететін мүк
- фонтиналистің сабағы 60 сантиметр және одан жоғары болу мүмкін.
Мүк тәрізділер ішкі құрылысы жағынан қарапайымдылығымен ерекшеленеді.
Олардың денесінен ассимиляциялық ұлпаны көруге болады, сондай-ақ жоғары
өсімдіктерге қарағанда әлсіз жетілген өткізгіш, механикалық қор жинаушы
және жабын ұлпаларды көруге болады. Күрделі құрылысты көбею мүшелері
болғанмен, арнайы өсімді (вегативті) мүшелері болмайды. Тек шартты түрде
мүк тәрізділердің жапырақтары мен сабақтары туралы айтуға болады. Оларды
филлидия және каулидия деп атайды.
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің диплоидты спорофитіне қарағанда
гоплоидты гаметофеттіктің құрылымдық мүмкіндіктері мүк тәрізділердің
тіршілігінде өте тар көлемді болып келеді. Мүк тәрізділердің су өткізгіш
жүйесі болмағандықтан, ұзарып өсуі шектеулі.
Мүк тәрізділердің өзіндік ерекшеліктері әсіресе олардың даму циклінен
айқын көрінеді.
Даму циклі: Мүк тәрізділердің өмірлік циклінде, басқа жоғарғы
сатыдағы өсімдіктердегідей екі фазасының – спорофиті мен гаметафитінің
алмасуы байқалады.
Алайда бұлардың гаметафиті басым болып келеді, ал қалған жоғарғы
сатыдағы өсімдіктердің барлығының спорофиті басым болады. Осы ерекшелігіне
байланысты мүк тәрізділерді өсімдіктердің эволюциясында дербес бүйірлік
бұтақ ретінде қарастырады.
Гаметафит дегеніміз жапырақ тектес таллом немесе сабақтан және
жапырақтан тұратын өсімдік. Тамырлары жоқ, олардың қызметін ризоидтары
атқарада. Ал ризоидтар дегеніміз өсімдіктердің сыртқы жасушаларынан пайда
болатын өсінділер болып табылады. Жыныстық көбею органдары көп жасушалы.
Гаметафит жынысты көбеюді қамтамасыз етумен бірге негізгі
вегетативті қызметтерді: фотосинтез, сумен қамту, өсімдіктің
минералды қоректенуін жүзеге асырады.

Мүк тәрізділердің бір жасушалы спорасынан гаметофит өседі.
Алдымен көпжасушалы мүктерге ғана тән даму кезеңі, яғни жіпше
тәрізді бұтақтанған түзіліс- протонема дамиды, одан бірнеше немесе
көптеген бүршіктер пайда болады.
Бұл біріншілік протонема деп аталады. Ал екіншілік протонема
гаметафит немесе спорафит жасушаларының бөлінуінен дамиды.
Протонема дегеніміз – мүк тәрізділер дамуының жасөспірімдік кезеңі
(фазасы).
Мүк тәрізділердің бір топтарының бүршігінен түтікшелі, екіншісінен
жапырақтанған өркендер өседі, оларды бриологтар гаметофорлар деп атайды.
Гаметафоралар жыныс мүшелерін түзеді. Осылайша протонема, оның
бүршіктері гаметафит болып саналады. Бауыр мүктерде түтікшелі немесе
жапырақты өркендері бүршіксіз түзіледі.

Мүк тәрізділер түрлерін бір үйлі және екі үйлі өсімдіктер деп
бөледі. Бір үйлілерде аналық және аталық гаметафоралар бір өсімдікте
болады, екі үйліде әртүрлі өсімдікте болады, кей түрлерінде көп үйлі де
болады.
Көбею мүшелері (гаметангилер): аналық – археогонилер және аталық-
антеридилер жеке емес, топтанып орналасады. Сирек жағдайда көптеген
жіпшелер тәрізді орналасады.
Әдетте гаметангилер тобын түрі өзгерген жапырақ тәрізді өскіндер
қоршайды.
Антеридилер сопақша немесе дөңгелек қалта тәрізді бір қабатты болады.
Сперматогенді жасушаларда қозғалғыш екі талшықты сперматозоидтар түзіледі.
Мүк тәрізділерде архегонилер пішіні бөтелке тәрізді, көп жасушалы
мойны жіңішке, құрсағы кеңейген болып келеді де, онда ірі жұмыртқа жасуша
бекінеді.
Архегонилер пісіп-жетілгенде канал тәрізді, мойын, құрсақ жасушалары
сілемейленіп, жіңішке қуыс түзеді, одан сперматозоидтар жұмыртқа жасушаға
енеді.
Жұмыртқа жасушаларының ұрықтануы тамшылы – сулы ортада өтеді. Бұл
гаметалардың қосылуы және зиготаның одан ары дамуы археогонидің ішінде
жүреді.
Зиготадан бірнеше айдан 2 жылға дейінгі аралықта спорофит дамиды.
Спорофит мүктерде спорогон деп аталады.
Спорофит гаметафитке бағынышты. Морфологиялық тұрғыдан қарағанда
спорофит жоғарғы ұшы шар тәрізді, эллипс тәрізді немесе цилиндр тәрізді
болып келетін қорапшамен аяқталатын, жіңішке сағаққа ұқсас аяқшасы бар
оргон. Қорапшаның ішінде спорангилері мен споралары жетіледі. Спорогон
гаметафитпен тығыз байланыста болады, өйткені одан суды және қажетті
қоректік заттарды алады.
Спорогенді ұлпадан споралардың түзілуіне мейоз әсер етеді. Мұнда
хромосомдар саны 2 есе азаяды. Хромосом жиынтығы гаплоидты Протонема,
гаметафоралар жынысты көбею мүшелері (архегоний, антеридий) гаметалар да
гаплоидты болады.
Аталық және аналық гаметалардың қосылуынан түзілетін зигота да хромосом
жиынтығы диплоидты. Мүк тәрізділерді кейде тіршілігі ылғалдылықпен
байланысқан өсімдіктер ретінде қарастырады.
Гаметафиттің дамуы ауалы ортада жүреді. Мүк тәрізділер ұзақ мерзімді
құрғақшылыққа төзімдірек. Қыналар сияқты олар өзіне зиян келтірмей ұзақ
уақыт құрғақшылыққа шыдайды. Тамшылы – сулы орта жыныстық әрекет үшін,
антеридиден босаған сперматозоидтар архегонийлерге жету үшін қажет.
Шығу тегі. Мүк тәрізділердің балдырлардан шыққандығы туралы болжам
бұрын да, қазір де айтылып жүр.
Мүк тәрізділер сыртқы құрылысы және экологиясы жағынан балдырларға
жақын. Балдырлар секілді, олардың да түтікшелері мен тамырлары болмайды.
Кейбір қарапайым өкілдерінің вегетативтік денесі жерге төселіп өсетін
дихотомиялы бұтақтанған балдырлардың талломына ұқсас талломнан тұрады.
¦рықтануы сумен тікелей байланысты. Балдырлар секілді мүк тәрізділердің
ішінде де, ағаштанған формалар болмайды.
¤су жағдайлары мен географиялық таралуы. Мүк тәрізділердің өкілдері
құрлықтың барлық бөлігінде кең тараған.
Тек хлоридті, сульфатты тұзды жерлер, эрозияға күшті ұшыраған жерлерде
кездеспейді. Тортула туысына жататын ксерофильді мүктер шөлде кездеседі.
Соңғы кездері теңіз бен мұхит жағаларынан тек аздаған түрлері табылған.
Кей мүктер (бриум, меезия, дрепанокладус т.б.) 40 м. Тереңдікте тұщы су
түбінде кездеседі. Тасты жерлерде де болады. Батпақ мүктері көп. Орташа
ылғалды және ылғалды ормандарда көп кездеседі. Оларға тән ареолдар:
реликтілік және эндомизм. Мүктердің түрлік ареолына, туыстық ареал сәйкес
келеді.
Классификациясы. Түрлерінің жалпы саны 35 мыңдай. Мүк тәрізділер 3
класқа бөлінеді: антоцероттылар класы (Anthocerotopsila), бауыр мѕктер
класы (Hepaticopsida), нағыз мүктер класы (Bryopsida немес Musci). Ең
маңыздылары соңғы екі кластың өкілдері.

1. Бауыр мүктер класы.

Түрлерінің жалпы саны 10 мыңдай болады. Барлық жерлерде кездеседі.
Бауыр мүктерінің вегативті денесінің құрылысының қарапайымдылығы, олардың
ерте пайда болғандығын көрсетеді.
Бауыр мүктер класы екі кластармағынан тұрады: маршанциялар кластармағы
(Magсhantiidae), юнгерманиялар кластармағы (Jungermanniidae). Маршанциялар
кластармағы екі қатардан тұрады: сферокарпалар қатары (Sphaerocarpales)
және маршанциялар қатары (Marchantiales), ал юнгерманиялар кластармағы үш
қатардан тұрады: метцгериялар қатары (Metzgeriales), гапломитриялар қатары
(Haplomitriales) және юнгерманиялар қатары (Jungermanniales).
Бауыр мүктер класының гаметафиттері сыртқы түрі мен құрылысы жағынан
әркелкі, ал спорофиті біркелкілеу болып келеді. Көптеген бауыр мүктерде
протонемасы нашар жетілген, ұзақ өмір сүрмейді. Юнгерманиялар қатары
өкілдерінде ғана протонема тұрақты. Кейбір бауыр мүктердің гаметафиті
қабаттамалы пішінді (сферакарпаларда, маршанций метцгерийлерде) ал
басқаларында денесі жапырақ сабақты өркеннен тұрады (гаплометрийлер,
юнгерманийлер).
Гаметофиттің қабаттамалы пішіні. Қабаттамалы бауырмүктердің мөлшері,
пішіні, өсуі, жалпы көрінісі бойынша елеулі ерекшеліктері бар. Жалпақ,
жерге төселген, дихотомиялы бұтақталған қабаттамасы бар. Субтропиктік,
тропиктік елдерде гаметафордың күрделі бөлшектенуі ерекше байқалады,
төменгі бөлігінде олар тамыр, сабақ тәрізді, жоғарғы бөлігінде жапырақ
тәрізді болады. Бұл бауырмүктерге ағаш тектес пішін береді. Сферакорпус
туысына жататын бауыр мүктердің қабаттамасы қарапайым құрылысты. Оның
гаметафиті бірдей жасушалардан түзілген тақташа тәрізді ортаңғы бөлігі
бірнеше қабатты жасушадан, шеті бірқабатты жасушадан тұрады. Қабаттаманың
төменгі жағында бір жасушалы ризоидтары болады, жоғарғы жағында антеридий
мен археогоний түзілетін алмұрт тәрізді орама дамиды.
Метцгерийлер қатарында қабаттама пішіні құрылысы жағынан әркелкі.
Мысалы: рикордийде қабаттама біртекті паренхималық жасушалардан тұрады,
біртіндеп ол жұқарып бірқабаттыға айналады. Қабаттаманың барлық
жасушаларында хлоропластар болады. Қабаттама құрылысының одан ары
күрделенуі паллавиценилерде байқалады. Қабаттаманың негізгі ұлпасынан
бір немесе екі өткізгіш шоқтар өтеді. Оның ортасында су өткізетін
гидроидтар тобы болады. Гидроидтар жұқа 2-3 қатар лептидтармен қоршалған.
Лептидтермен органикалық заттар қозғалады.
Күрделі құрылысты қабаттама маршанцийлер қатарының өкілдеріне тән.
Жер үсті түрі риччия туысының қабаттамасы 2 ұлпадан: төменгі – негізгі
және жоғарғы – ассимиляциялық. Негізгі ұлпасы хлорофилсіз жұқа қабырғалы
паренхима жасушыларынан тұрады. Ол төменгі жағынан 1-3 қабатты эпидерма
жасушыларымен қапталған. Одан ризоидтар мен құрсақ қабыршақтары тарайды.
Ассимиляциялық ұлпа бірқабатты тік хлоропласты бар паренхима
жасушыларынан тұрады. Су риччилерінде ассимиляциялық ұлпа ауа камерасын
түзеді.
Басқа маршанцийлерде де қабаттамасы негізгі, ассимиляциялық болып
бөлінген. Негізгі ұлпада крахмал, майлы денешіктер, сілемейге толы
жасушалар мен каналдардан тұрады. Ауа камералары жоғарғы жағынан жай
лептесіктерге ашылады. Олар 4-8 қатар жасушалы бір немесе бірнеше қабатпен
қоршалған.
Кейбір бауырмүктерде тұйықтаушы жасушалардың тургорлық өзгерісі
лептесіктердің ашылып, жабылуына көмектеседі. Маршанцийлерде ауа
камерасының ортасы хлоропластары бар қысқа шумақтармен толтырылған.
Маршанцийлерде бір жасушалы ризоидтардың 2 типі бар: тегіс (жай) және ішкі
жағы емізікшелі тілше тәрізді. Әр түрлі пішінді құрсақ қабыршақтары да
бар.
Гометафиттің жапырақ сабақты түрлері: Дөңгелек, көп бөлігі
моноподиальды бұтақталған және төселген сабақтағы жапырақтар 2-3 қатар
болып орналасады. Сабақтың 2 жағында ұқсас бүйір жапырақтар төменінде
амфигастрия деп аталады.
Гаметафит құрылысы жағынан ерекшеленген жапырақ сабақты бауыр мүктерге
такакилер және гапломиттерийлер жатады. Юнгерманийде сабағы бірдей
жасушадан түұрады. Мысалы, хлорантелия туысында. Кей түрлерінде ерекше
пішінді “қабық” түзетін жасушаларды көреміз. Басқа бөлігі өзекті құрайды.
Басқаларында “қабық” ірі жұқа қабырғалы түссіз жасушалардан тұрады.
Сабақтың төменгі (құрсақ) бөлігінен бір жасушалы түссіз немесе боялған
ризоидтар таралады. Олар ұшынан бұтақталады. Бұтақтар ісініп, оларға
саңырауқұлақтар бекінеді. Эпифитті бауыр мүктердің ризоидтары субстратқа
тығыз бекінеді.
Нағыз мүк тірізділердің жапырақтарының пішіні өте алуан түрлі. Екі
айыр жапырақтың айырының өлшемі бірдей немесе әртүрлі болады. Олар бір
жазықтықта немесе оралымда орналасады. Түрі өзгерген төменгі айыр, мысалыға
фрулланидің пішіні қалта тәрізді немесе қалпақ тәрізді. Бұл әдетті
түрлерде судың резерві ретінде жиі кездеседі. Лепидальдыларда қалпақ
тәрізді қалдықтар тек қана арқа жапырақтарынан дамып қоймайды сонымен
бірге амфигастрияда дамиды.
Юнгерманиялардың жапырақтары бір қабатты, сирек екі қабатты,
жапырақтың жасушаларының үлкен бөлігі паренхималы, изодиаметриялық. Бұл
бөлік теңдей қалың қабырғамен немесе үшбұрышты және шиеленіскен қабырғамен
жасуша бұрышында орналасқан. Жапырақ сабақты бауыр мүктердің жапырағының
екі жағы да кутикуламен қапталған.
Жапырақ сабақты бауыр мүктердің жапырақтарының сабақ бойымен орналасуы
екі жақтаулы, кезектемескен және супротивті.
Жапырақтың басты қызметі фотосинтезбен ылғалдылықты сақтау болып
табылады. Маманданған жабынды жапырақтар спериантимен бірге гаметангий мен
жас спорогонды құрғап кетуден сақтайды.
Юнгерманиялы мүктерде хлоропласт және май тамшылары дөңгелек немесе
сопақ пішінді болып, жасушада бір немесе бірнешеу немесе 50-60 тап
кездеседі. Май тамшылары жай ұшқыш эфир майларынан түзілетіндігін және
жасушаның тіршілік әрекетінің өкілі екендігі ұйғарылады.
Юнгерманиялардың сабақтарының ұзарып өсуі жоғарғы жасушалардың
бөлінуінен басталады. Бұтақтануы қырындағы жапырақтардың орнынан басталады.
Бұтақтануы моноподиалды, бірақ тез өскен кезде бұтақтарының мөлшері
сабағына жетеді, міне сол кезде жалған айыршықты бұтақтар көрініс табады.
Кластың негізгі өкілі кәдімгі маршанция (Marshantia polymorpha). Ол
гаметофитiнiң ұзындығы 10-12 см болатын, дихотомиялы бұтақталған, пластинка
тәрізді талломнан тұрады. Таллом екі жағынан бірдей эпидермиспен қапталған.
Жоғары эпидермистің ауа келіп тұратын тесігі – устьицесі болады. Бұл төрт
қатар болып орналасқан, арнайы жасушалармен қоршалған, үлкен жасуша аралық
қуыстар. Устьицелердің астында ауа қуыстары болады. Төменгі эпидермистен
бір жасушалы ризоидтар мен қызғыштау немесе көкшілдеу түсті қабықшалар
кетеді. Оларды кейде редукцияға ұшыраған жапырақтарға жатқызады. Жоғарғы
эпидермистің астында ассимиляциялық ұлпа орналасады. Ол бір ядролы,
хлопропластары бар, вертикаль орналасқан, бағаналы паренхималық
жасушалардың қатарынан тұрады. Оның астында жасуша қабықшалары жұқа,
хлорофилдері жоқ паренхималық жасушалардың қабаты жатады. Яғни
маршинциялардың талломының құрылысы дорсивентральды болып келеді.
Талломының үстіңгі жағында ерекше бұтақшалар - тіректер (подставки)
пайда болады, ал олардың жоғарғы жағында жыныс органдары жетіледі.
Маршанция екі үйлі өсімдік. Бір өсімдіктерде тірек тоғыз сәулелі жұлдызша
формалы болып келеді. Осы сәулелердің арасында, оның астыңғы жағынан
аналық жыныс органы архегонийлері орналасады. Екінші бір өсімдіктерде тірек
сегіз бұрышты қалқанша формалы болып келеді. Қалқаншаның жоғарғы жағындағы
антеридиальды қуыстың ішіне антеридийлері еніп жатады. Архегонияның құрсақ
жағында жұмыртқа жасушасы жетіледі. Жұмыртқа жасушасы мен сперматозоид
қосылғаннан соң, зиготадан спорогон жетіледі. Ол қысқа сағақты (тірсекті)
қорапшадан тұрады және гаусториялары арқылы геаметофитке бекініп тұрады.
Қорапшаның ішінде спора түзетін жасушалардан мейоздың нәтижесінде
гаплоидты споралармен элатералар пайда болады. Элатералар дегеніміз
қабырғалары спираль тәрізді қалыңдаған, ұзынша келген өлі жасушалар. Олар
споралардың массасының (үйіндісінің) ыдырауын және қорапшадан сыртқа
шашылуын қамтамасыз етеді. Қолайлы жағдайда спорадан протонема (өскінше)
жетіледі. Оның үстіңгі жасушасынан маршанцияның талломы өсіп шығады.
Вегетативті көбеюі, линза формалы, түсі жасыл болып келетін өнім
бүршіктері (выводковые почки) арқылы жүзеге асады. Олар талломның үстінде
болатын ерекше кәрзеңкелердің ішінде, олардың түбінде төселіп жататын
жасушалардың бөлінуінің нәтижесінде пайда болады.
Маршанциялардың түрлері табиғатта кең таралған. Оларды көп жағдайда
ылғалы мол жерлерден: көлдер мен өзендердің жағасынан, жыралардан,
ормандардағы төменгі ярусты түзетін шөптесін өсімдіктердің арасынан
кездестіруге болады.

2. Нағыз мүктер класы.

Түрлерінің жалпы саны 25 мыңдай болады. Көптеген түрлері солтүстік
ендіктің поляр шеңберіне жақын орналасқан елдерінде өседі. Тундраның үлкен
кеңістігінде, батпақты және орманды жерлердің өсімдіктер жабынында олар
басым болып, құрлықтағы көптеген батпақ және мүкті ормандар түріндегі
күшті ылғалсорғыштарды қалыптастыруға белсенді қатысады.
Гаметафиті тік сабақтық өстен (каулидий) тұрады. Оның сыртын жапырақ
тәрізді өсінділер (филлидий) жауып тұрады. Оларды шартты түрде жапырақ
және сабақ деп айтуға болады. Сабақтың төменгі жағынан көптеген ризоидтары
пайда болады. Бүйірінен бұтақтанады. ¤стің ұзындыққа өсуі үстіңгі
пирамидальды жасушалардың бөлінуінің нәтижесінде жүзеге асады. ¤суі
моноподиальды немесе симподиальды болуы мүмкін. Соған байланысты жыныстық
көбею органдары және спорогоны гаметафиттің жоғарғы жағында немесе
бүйірлік бұтақшаларында орналасады.
Классификациясы. Нағыз мүктер класы үш кластармағынан тұрады: андреев
мүктері кластармағы (Andreacidaе), шымтезек мүктерi кластармағы
(Sphaghidaе), жасыл мүктер кластармағы (Bryidaе). Соңғы екі кластармағының
өкілдерінің маңызы үлкен.
Гаметафиттің сабағы. Барлық нағыз мүктердің каулидиі немесе сабағы
жапырақтармен жабылған. Мүктердің сабақтарының өсуі негізгі екі типтен
тұрады. Олар артротропты және плагиотропты типтер. Ортротропты типінде –
тік өседі, ал плагиотропты типінде – көлбеу өседі.
Сабағының өсу белгілері гаметангидің сабаққа орналасуымен жақсы
үйлеседі. ‡йлесуінен жоғарғы жемістенген және қырынан жемістенген мүктер
өседі. Қырынан жемістенген мүктерге тік сабақты, жоғарғы жағында
архегоний, уақыт өте спорогон да дамитын мүктер жатады. Ал екінші тип өзіне
сабақтары субстратқа жазық бекінген қалбиған эфитті мүктерді, жүзгіш
фонтиналис сияқты мүктерді қамтиды. Нағыз мүктердің жоғарғы жағынан
жемістенген және қырынан жемістенген болып бөлінуі барлық ауыспалы
формалардың нәтижесінде бірнеше уақытқа дейін жасанды сияқты көрінеді,
бірақ шағылысуы белгілі тенденцияда қалыпты процесте өтеді.
Сабағының көлденең кесіндісі көбінесе дөңгелек, кейде сопақ, үшбұрышты
немесе қабырғалы көріністе.
Сабақтың анатомиялық құрылысы алуан түрлі. Сабақ бір түрлі немесе әр
түрлі жасушалардан тұруы мүмкін. Екінші жағдайда ұлпада дифференциация,
көрініс табады: механикалық, яғни формадағы жасуша қабырғаның қалыңдауы
және олардың скулпьтурасына түтікше тәрізді өсімдіктердің склереидтері
сәйкестенеді, ал өткізушісі – судың және минералды заттардың өтуін
қамтамасыз етеді.
Қабықты немесе склеродерманы түзетін механикалық ұлпаны, мүктердің
сабағын, сабақтың механикалық жасушалары – стереидтер түзеді. Бұл ұзынына
қарай созылған, әдетте сарғыштау, құба, қызыл-құба, қара түстерге боялған
қысқа празенхималық жасушалар. Тәртіп бойынша бұл қабықшасының соншалықты
қалыңдауынан тіптен саңылау түгелдей жойылып кетеді. Ішкі қалыңдаған
қабырғаларда су өткізетін саңылаулар (поралар) болады. Стереидті
жасушалардың ішкі беттік қабырғасы жасушалардың ішкі беттік қабырғасы
жасуша алқабында қалың желіні құрайтын папилло тәрізді өскін түрінде
қалыңдауы мүмкін. Бұл стереидті жасушалардың ішкі беттік қабырғасының
қалыңдауы судың сақталуын қамтамасыз етеді.
Мүктер қатарының қабығының бір немесе бірнеше ішкі қабаттары
хлоропластары жоқ, жұқа, мөлдір қабырғалы, кеңейген саңылаулы жасушалардан
тұрады. Бұл жасушаның қабаттары гилодерма деген атауға ие болған. Гилодерма
әсіресе сфгагнум меезия түрлерінде жақсы дамыған. ¤сімдік құрғап қалған
кезде гиалодерманың ішкі қабырғаларының жасушалары ішке енеді, ал су келген
кезде қабырғалар жазылып, жасуша суды сіңіріп, гиалодерма астында жатқан
ұлпаларға суды жеткізеді.
Қабықтың ішкі жағы, сабақтың бүкіл ішкі бөлігін толтырып жататын
біркелкі паренхималық жасушалардан түзілген негізгі ұлпамен шектелген.
Әдетте қабық біртіндеп негізгі ұлпаға ауысады. Негізгі ұлпаның
жасушылары плазматикалық заттарға: хлоропластарға, крахмалға, майларға
толтырылған. Негізгі ұлпа хлоропластың көмегімен фотосинтезге
қабілетті, бірақ одан басқа хлоропласт судың қосалқы заттар мен секреция
өнімдерінің сақталу орны болып табылады. Негізгі ұлпа сонымен қатар суды
өткізу қызметін де атқарады.
Мүк сабағының эпидермасында лептесік болмайды. Одан басқа әдетте
сабақтың кез келген беткей жасушаларынан кірпікше тәрізді бейне-ризоидтар –
біркелкі көп жасушалы қабықшасы құба түске боялған, қиғаш көлденең
қабырғалы жіптер шығуы мүмкін. Әдетте ризоид мүктің субстратқа мықты
бекінуін және судың адсорбциялануын қамтамасыз етеді. Ризоидтар мысалыға,
фунаридің сабағы сияқты тік бағытталған немесе өрмелегіш, жатаған
сабақтың субстратқа қараған құрсақ бөлігінің ұзына бойынан жетіледі.
Ризоид үзіктері топырақтан судың сіңуін ризоид пен жеке өсімдік
арасындағы капилляр кеңістігіндегі судың сақталу ұзақтығын қамтамасыз
етеді. Су мүктерінде ризоидтар субстратқа бекіну қызметін атқарады.
Қоректену шарты өзгерген жағдайда ризоидтар жасыл түсті екіншілік
протонемаға айналуы мүмкін.
Сабақтың төбе аймағында, жапырақ қуысында, жапырақтың сабақтан ығысқан
жерінде ерте кезден ақ бірнеше жасушалардан түзілген, ілмек тәрізді
кірпікшелер деп аталатын өзіндік ерекшелігі бар жiп тәрiздi өскін өсіп
шығады. Жіп тәрізді өскіннің сабақтың өсу нүктесін құрғап кетуден сақтайтын
шырыш бөлетін қабілеті бар.
Ризоидтармен ілмек тәрізді кірпікшелерден басқа сабақтың жоғарғы
жағында кейбір қырынан жемістенетін мүктердің сабағынан жасыл түсті өскін-
парафиллии дамиды. Парафиллидің пішіні алуан түрлі. Кейде оларда арқау
болмайды, сабақ бойымен орналасуы тәртіпсіз. Ризоид сияқты парафиллии суды
өткізіп, сақтармен бірге фотосинтез қызметін атқарады.
Сабақтың бұтақтануы: Мүктерде дихотомиялы бұтақтану болмайды. Қырынан
бұтақтанады, әрбір жаңа бұтақ жапырақтан төмен пайда болады.
Жоғары жағынан жемістенген мүктердің сабағы тік, әдетте әлсіз
бұтақтанған. Көптеген түрлерде, бұтақтану тек сабақтың төбе аймағынан
дамиды. Архегонии мен спорогон сабақтың немесе негізгі бұтақтың төбе
аймағынан дамиды. Гаметангидің дамуына әдетте төбе аймағының жасушалары
жұмсалғандықтан, сабақ пен бұтақтың апикальді өсуі тоқтайды. Тәртіп
бойынша, бұл мүктердің қырынан жаңаша бұтақтануы гаметангидің астында өтеді
және бағыттаушы сабаққа қарай өседі. Ал төбе аймағында қайтадан
гаметангилер дамуы мүмкін. Симподиальды типте бұтақтану біртіндеп жүреді,
ал жалған дихотомиялыда қос бұтақтану жүреді. Кейбір мұктерде бірнеше
бұтақтану жүреді.
Қырынан жемістенетін мүктердің сабағы төселмелі және моноподиальды
бұтақтанушы. Архегоний мен антеридий басты сабақтың төбе аймағында басты
сабақты жағалай шығады. Осыған байланысты басты сабақтың өсуі спора түзу
барысында тоқтамайды, тіптен әрі қарай өсе береді. Сабақтың әрбір жағында
жүйелі түрде жоғары көтерілуші көптеген бұтақтар пайда болады. Жаңадан
шыққан бұтақтар төбе аймағына жақын орналасады. Дамыған бұтақтардың төбе
аймағының өсуі шектелген.
Бұтақтардың дамып, өсуі жоғары жағынан жемістенген және қырынан
жемістенген мүктерде де басты сабақтың өсу нүктесіне байланысты.
Жапырақтары. Мүктердің жапырақтары жатаған, көлденеңінен сабаққа
мықтап бекінген, қарапайым, тұтас, қырында тістері болуы мүмкін, тек өте
сирек дара түрде кездеседі.
Жапырақтар сабаққа оралма тәрізді орналасқан. Жапырақ жүйелі түрде
жоғары қарай салынады. Жапырақтың өсуі екі жақтаулы төбе аймағының
жасушаларының бөлінуінен басталады.
Жапырақ сабақ бойына орналасуына байланысты төменгі, ортаңғы және
жабынды болып ажыратылады.
Жабынды жапырақтар гаметангиді қоршай орналасады. Архегониді қоршайтын
жапырақтарды – перихециалды, ал антеридиді қоршайтын жапырақтарды –
перигониалды деп атайды.
Төменгі жапырақтар – қатты редукцияға ұшыраған. Олар сабақтың жерүсті
немесе жерасты бөлігінен дамиды. Сабақты немесе орташа жапырақтар төменгі
жапырақтардан биігірек орналасқан.
Жапырақ тақтасы бірқабатты, сирек екі немесе көп қабатты. Жапырақ
тақтасының жасушасы әдетте хлоропластарға бай және фотосинтез қызметін
атқарады.
Пішіні бойынша жапырақтар алуан түрлі. Жапырақтың қырының құрылысы
алуан түрлі. Оралған және теріс оралған жапырақтың қырлары, капиллярлы су
жиналатын микроскопиялық жолақты береді. Жапырақ қырларының оралуы мүктерге
тән, қорғаныш қызмет атқарады және жапырақты құрғап кетуден сақтайды.
Жапырақ тақтасында екі типтегі жасушалар ажыратылады:
1. Паренхималық жасушалар - әдетте дөңгелек немесе бұрышты, көпбұрышты
болып келетін ені мен ұзындығы бірдей жасушалар. 2. Празенхималық жасушалар
яғни қысқа, сүйірленген, соңғы ұштарымен бір-біріне кірісіп орналасқан
жасушалар.
Мүктердің барлық жапырақ тақтасының бірдей жасушадан түзілуі сирек
кездеседі.
Мүктердің жасуша полиморфизмі пішінінің алуан түрлілігімен
ерекшеленбей, жасуша қабықшасының белгілерімен де ерекшеленеді.
Мүктер қатарында жапырақтың өзіндік ерекшелігі бар ассимиляциялық және
су сақтағыш элементтері жақсы көрінеді. Бұл туыстық қарым-қатынасы жағынан
қалып қоятын, әр түрлі систематикалық топтағы мүктерге тән белгі. Жасуша
диморфизмі сфагнум мүктерінде жарқын көрінетіні белгілі, ал басқа нағыз
мүктерден – тек леукобриевалар мен калимперовалар туысын атауға болады.
Жапырағы екі жасуша типінен тұрады: 1. жасыл жасуша типі құрамында
хлоропласты бар. 2. ¤лі жасуша типі, яғни түссіз, хлоропластары жоқ, су
сақтағыш жасушалар.
Сфагнум мүктерінде флорофил түзгіш жасушалар саны көп мөлшерде дамып,
жапырақтың барлық бойымен су сақтағыш жасушалармен қоршалып жатады.
Леукобриевалар қатарында көпқабатты жапырақтың орта тұсында үш қабат
хлорофилл түзетін жасушалар орналасқан.
Аталған екі топтың өкілдері экологиясы мен географиясы жағынан
ерекшеленеді. Сфагнум мүктері – батпақты жерлердің мекендеушісі, әсіресе
солтүстік жарты шарда кең тараған. Леукобриеваларға тропиктік және
субтропиктік эпифиттер кіреді. Тек қана леукобриумның кейбір түрлері ғана
солтүстік бірыңғай зонаға кіреді.
Сфагнум мүктерінде тарамыс болмайды. Басқа жоғары жағынан жемістенген
мүктердің көпшілігінде қарапайым бұтақтанбаған тарамыс дамыған.
Көп жағдайда тарамыс жапырақтың арқа жағына, төменгі жағына шығады.
Бірақ кейбіреулерінде төбе аймағына шығады. Арқа тұсына шыққан тарамыс
алуан түрлі құрылыста болады. Фиссиденс туысында жапырақтың арқа тұсына
шыққан тарамыс қанат тәрізді болып келеді. Политрихалық мүктердің
көпшілігінде жоғарғы көкірек тұсында сопақтау, хлоропластқа бай бірқатар
жасушалар кіретiн ассимиляциялық пластинкадан тұратын тарамыстар болады.
Сонымен қатар даусониялылар туысының түрлерінде де пластинкалар болады.
Поттиевалар туысының алоина және кроссидиум түрлерінде жапырақтың
жоғарғы бөлігінде хлороплстқа өте бай жасушаларды кейде жіптің бұтақтануы
сияқты тарамыстар дамиды.
Көптеген жоғары жағынан жемістенетін мүктер күрделі құрылысты,
стереидті шоқтар мен ішкі жасушалардан тұратын тарамыстарға ие. Жапырақ
негізінен тургор көрсеткішімен байланысты болады. Ылғалды ауа райында олар
сумен толтырылады. Осы тарамыстың салдарынан су сіңіріледі, білеуленеді
және созылады. Сонымен бірге жапырақ тақтасы да созылады. Құрғақ ауа
райында керісінше – тарамыс құрғайды.
Шығаратын жасушалар – жұқа қабырғалы, кіші диаметрлі, жасушаның ұзына
бойына созылған, әрқашан көрсеткіш жасушаның арқа жанында болады. Кіші
жасушалар – эпидерманың тарамысын бейнелейді.
Тарамыстың стреиді – жасуша бойымен созылған, өзінің құрылысы бойынша
сабақтың стереидіті жасушаларынан айырмашылығы жоқ. Тарамыстың механикалық
ұлпасы тарамыстың орта тұсында лента ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.