Жергілікті бюджеттің шығыстарын жоспарлау
ЖОСПАРЫ.
Тақырыбы: Жергілікті бюджетті жоспарлау және болжау мәселелері.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1-бµлім.
1.1.Қазақстан Республикасының “Бюджет кодексіне”
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
1.2 Бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары
1.3.Алымдар мен төлемдерді
жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
2-бµлім Жергілікті бюджеттің шығыстарын жоспарлау.
2.1 Бюджет кірісінің жіктемесі ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Бюджет шығысының
жіктемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Әлеуметтік салаға бөлінетін бюджеттік қаржыларды
жоспарлау ... ... ... ..
2.4. Білім беруге арналған бюджет шығыстарын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ќорытынды: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Қазақстан Республикасының бюджет кодекiсiн шолу.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен және қабылдануы осы кодекске
көзделген өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады.
Бюджет кодексi бюджеттік және бюджетаралық қатынастарды реттейді
және бюджет жүйесі жұмыс істеуінің, бюджет қаражаттарының құрылуы мен
пайдалануының негізгі ережелерін, принциптері мен тетіктерін белгілейді.
Егер Қазақстан Республикасының бекіткен халықаралық шартта осы
Кодекстегіден өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың
ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
бүкіл аумағында қолданыста болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға
қолданылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актілері, осы атілердің қайтарымды негізде ақша бөлу
туралы ерешелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяталғаннан кейін күшін
жояды.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерістер мен толықтырулар енігзу туралы заңдар, тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттардың шешімдеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай – ақ Қазақстан
Республикасының үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың оларды іске
асыру туралы актілері тиісті қаржы жылының 1 қаңтарына бастап қолданысқа
енгізіледі.
Егер заң актілерінде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде
Қазақстан Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін ережелер көзделсе,
онда Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері қолданылады.
Мемлекеттік бюджет – араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін,
талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық
бюджет;
Инвестициялық ұсыныс – инвестициялық жобаның (бағдарламаның)
мақсатын, оған жету жолдарын көрсететіні және инвестициялық жобаны
(бағдарламаны) одан әрі алдын ала іріктеуді жүзеге асыру мүмкіндігін
қамтамасыз ететін инвестициялық жоба (бағдарлама) тұжырымдамасы;
Кассалық алшақтық – қаржы жылы ішінде шығыстар көлемінің бюджетке
түсетін түсімдер мен бюджет қаражатының бос қалдықтары көлемінен асып
түсуі;
Жергілікті бюджет – облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган –жергілікті
бюджеттен қаржыландырылатын, жергілікті бюджеттің орташа мерзімді кезеңге
арналған болжамды көрсеткіштерін және тиісті қаржы жылына арналған
жергілікті бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі функцияларды жүзеге
асыратын атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті орган – жергілікті
бюджеттен қаржылындыратын, бюджетті атқару, жергілікті бюджеттің атқарылуы
жөніндегі бюджеттік есеп және есептілікті жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын атқарушы орган;
Кірістерді бөлу нормативі – кірістерді әр түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің арасында бөлудың проценттік арақатынасы;
Салалық (секторлық) бағдарлама – Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекітетін, экономиканың жекелеген салаларының (секторларының) неғұрлым
маңызды міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Басым (республикалық немесе жергілікті) бюджеттік инвестициялық
жобалардың (бағдарламалардың) тізбесі республикалық немесе жергілікті
бюджеттердің қаражаты есебінен қаржыландыру жоспарланған инвестициялық
жобалардың (бағдарламалардың) тізімі болып табылатын, республиканы немесе
аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарына
қосымша;
Бюджет қаражатын алушы – бюджет қаражатын игерудің барлық деңгейінде
бюджет қаражатын пайдаланатын орталық және жергілікті атқарушы органдар,
мемлекеттік мекемелер, жеке және заңды тұлғалар, сондай – ақ қаржылық
қызмет көрсететін, соның ішінде азаматтық – құқықтық мәмілелер негізінде
қызмет көрсететін тұлғалар;
Аймақтық бағдарлама - мәслихаттар бекітетін, аймақтың (аумақтың)
әлеуметтік – экономикалық дамыту міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Түзетілген бюджет – тиісінше Қазақстан Республикасының Парламентінде
немесе мәслихатта нақтыланбай, Қазақстан Республикасының Үкіметі және
жергілікті атқарушы органдар енгізген өзгерістер мен толықтыруларды ескере
отырып бекітілген немесе нақтыланған бюжет;
Әлеуметтік – экономикалық дамудың орташа мерзімдік жосапры
–Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе мәслихат бекітетін, республиканы
немесе аймақты әлеуметтік – экономикалық дамытудың үш жылдық кезеңге
арналған негізгі көрсеткіштері мен бағыттарын және оларды іске асыру
жөніндегі шараларды айқындайтын құжат;
Трансфеттер – бюджетне және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына,
сондай-ақ бюджеттен, соның ішінде жеке және заңды тұлғаларға Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке төленетін өтеусіз және
қайтарылмайтын төлемдер;
Бекітілген бюджет – тиісті қаржы жылына арналған, Қазақстан
Республикасының Парламенті немесе тисті мәслихат бекіткен бюджет;
Нақтыланған бюджет – атқарылуы барысында Қазақстан Республикасының
Парламенті немесе тиісті мәслихат қабылданған өзгерістер мен толықтыруларды
ескере отырып тиісті қаржы жылына бекітілген бюджет;
Қаржыландыру – бюджет қаражатын алушыларға осы қаражатты бөлу;
Қаржы жылы – бюджеттің атқарылуы жүзеге асырылатын, күнтізбелік
жылдың 1 қаңтарынан басталып, 31 желтоқсанында аяқталатын уақыт кезеңі;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық әукілетті орган – орташа
мерзімді кезеңге арналған мемлекеттік бюджеттің болжамды көрсеткіштерін
және тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын жоспарлау
жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган – ішкі мемлекеттік
қаржы бақылауы функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган – республикалық
бюджетті және өз құзыреті шегінде жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі
бюджеттік есеп пен есептілікті атқару, жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Экономикалық жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган – Қазақстан
Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуының негізгі бағыттарын
әзірлеу функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.
Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының осы бапта көрсетілмеген
басқа ұғымдары осы Кодекстің тиісті баптарында айқындалған мәндерде
пайдаланылады.
Қазақстан Республикасы бюджет заңдары ұғымдарының анықтамалары
бюджеттік қатынастарға қатысты Қазақстан Республикасының басқа да заң
салалары ұғымдарының анықтамаларымен сәйкес келмеген кезде Қазақстан
Республикасы бюджет заңдарының ұғымдары пайдаланылады.
Осы кодексте пайдаланылатын Қазақстан Республикасының басқа да заңдар
салаларының ұғымдары, егер осы Кодексте өзгеше көзделмеген болса, Қазақстан
Республикасы заңдарының осы салаларында пайдаланып жүрген мәнінде
қолданылады.
Бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
1) кірістері:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансфеттер түсімдері;
2) шығындар:
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік кредит беру;
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану);
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
осы баптың 1-тармағында көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады. [3]
Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттердің басты белігі
республикалық бюджетке шоғырланған.
Республикалық бюджет – бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын және
өзіне Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер
жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық
бюджет бағдарламаларын қаржыландыруға арналған Қазақстан Республикасының
заңы мен бекітілген орталықтандырылған қоры.
Жергілікті бюджеттер – облыстық бюджеттер, қалардың, аудандарың
бюджеттері.
Қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлердің
өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің
атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, нақтылығы және
жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі бюджет жүйесін ұйымдық – экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО – ның бюджет
жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алынумен және оларға қаржы ресурстарын иелену
жөніндегі құқықтарының берілумен байланысты. Бұл қағида әлсіреді.
Бюджеттердің бірлігі ел аумағында қолданылып жүрген мемлекет кірістерінің
жалпы жүйесінің өмір сүруіне мемлекет шығыстарының бір келіктігінде
көрінеді. Бұл қағида бюджеттік жоспарлаудың әдіснамасы мен
ұйымдастырылуының бірлігіне, оның әлеуметтік-экономикалық болжаумен өзара
байланыста кепілдік береді. Бюджет бірлігі қағидатының міндеті Парламент
тарапынан бюджеттік қаражатарының қозғалысына тиімді бақлауды қаржы
саясатын қамтамасыз етуге бағытталған және ең алдымен Қазақстан
Республикамыз егеменді мемлекеттердің жалпы экономикалық және саяси
негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы барлық
деңгейдегі бюджеттердің зара іс-қимылына, төменгі деңгейдегі бюджеттердің
теңгерімділігі үшін оларды қарждылық қолдауға, сондай-ақ ішінара қайта
бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі біріңғай құқытық негізбен, Қаржы министрлігі
бекіткен біріңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір
деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы стастикасы
нысанының бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттарымен ақша жүйесінің
бірлігімен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса
бірыңғай әлеуметтік – экономикалық саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесінің құруды маңызды қағидаты
болып оытрған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттің
дербестігі әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы кірістерді бөлуді
тұрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет қаражатының жұмсалу бағыттарын
белгілеу құқығы арқылы қамтамасыз етіледі.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды
бөлуді шектейтін айқын құқықтар белгіленген сонымен бірге бюджеттердің
барлық түрлерінің шығыстары осы аумақтың әлеуметтік – экономикалық даму
мәселелерімен және биліктің тиісті органдарының нақты функцияларымен,
құзырымен анықталады.
Бюджеттің толықтылығы бюджетке үкіметтің барлық қаржы операцияларының
оның жинайтын барлық кірістерін және жасайтын шығыстарын шоғырландыруда
әрбір бап бойынша мемлекеттің барлық түсімдерімен шығыстары ескерілетін
бюджетті жасауды білдіреді. Қазақстан Республиксының салық және бюджет
заңнамаларында белгіленетін барлық түсімдердің, соның ішінде мемлекеттік
акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және республикалық мемлекеттік
кәсіпорындардың алынатын түсімдердің шығыстарын бюджетке жинақтап,
жұмылдырудың объективтік қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты
барлық ақша түсімдерін, сондай – ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы
бағыттарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің дамуы тенденциясын,жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке
алу қажет. Дүние жүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл
қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп
көрсетуге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп
есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың
орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың – зейнет ақы, әлеуметтік
сақтандыру, жол, халықтың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу қорларының
қаражаттары енгізілген.
Бюджеттің нақтылығына ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары
туралы Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынға Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуына индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көп нұсқалық есеп – қисаптарымен негізделуі
тиіс, бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларында жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүние жүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішіндегі түзетуді пайдаланады.
Нақтылы қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарының сметаларды және жалпы
тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Нақтылы қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және
бұзылуын жою үшін ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының шыншыл
көрсетілуін бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың атқарылуына
сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылы дамудың болжамдарымен
бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік резервтердің
болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздерімен шығыстар бағыттарының
есеп – қисаптарының негізділігімен анықталады.
Бюджеттердің жариялылығы бекітілген бюджеттермен алдағы қаржы жылына
арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы туралы
есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Жариялылық елдерге адам құқығын, демократиялық өзгерістерді сақтаудың
маңызды шарты болып табылады. Бюджет кірістерінің қалыптасуы бюджет
ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізу субъектілердің және
қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады. Сондықтан олар бюджеттің
мазмұны, оны қалыптастыруды көздері, салық төлемдерін алудың тәртібі,
сондай – ақ бюджет қаражыттарының бағыттары туралы болуы тиіс. Президент
қол қойған Қазақстан Республикасынің бюджеті заң мәртебесін қабылдайды және
оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндеті болады. Заң,
өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз бетінде
жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістерімен шығыстарының көлемі, оның
негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және оның
жабудың әдістері жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және
бірін бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында
және “Бюджет жүйесі туралы”, “Жергілікті өкілді және атқарушы органдар
туралы”, “Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы”
арнайы заңдарда және басқа да заң актілерінде қамтып көрсетілген.
Төменгі – жергілікті бюджеттердің қалыпты және тиімді жұмыс істеудің
шарттары дербестікпен қатар теңгерімділік болып табылады.
Барлық деңгейлер бюджеттердің теңгерімділігі бюджет – қаржы
саясатының қажетті талабы болып табылуы мүмкін. Бюджеттерді қарау және
бекіту кезінде билік пен басқарудың тиісті органдары бюджеттердің белгілі
бір мөлшерлерін белгілеу мүмкін.
Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға болмайтындығы заңмен
белгіленген. Бюджет тапшылығы жабудың негізгі нысандары мыналар болып
табылады:
- мемлекеттік қарыздар шығару;
- кредит ресурстарын пайдалану.
Тапшылықты азайту немесе жою мақсатымен секвестрлеу – ағымдағы қаржы
жылының қалған уақыты ішінде барлық баптар бойынша белгілі бір пайызға
мемлекеттің шығыстарын үйлесімді төмендету – пайдаланылады.
Бюджеттердің атқарылуы процесінде секвестрлеуге жатпайтын бюджеттік
бағдарламалардың тізбесін республика Парламентімен биліктің жергілікті
органдары анықтап бекітеді.
1. 2. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары.
Бюджеттік құралдардың қалыптасу, бөлісу және пайдалану процестерін
пайдалану процестерін басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы
іске асырылады. Бюджеттік жоспарлау мен болжамдаудың ролі мен мәні
бюджеттік құралдарды қалыптастыру мен олардың негізгі мақсаттарда , яғни
әлеуметтік реформаларды дамыту мен әрі қарай тереңдетуге , білім мен
денсаулық сақтауды дамытуға , индустриалды- инновациялық дамуға , аграрлық
сектордың дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің мүмкіндіктерін анықтайтын
адресті қаржылық жоспар – бюджетті құрғанда көрінеді.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағанасы барлық қаржылық жүйенің
әр түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты
орталықтандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді әр
деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процесінде көрінеді. Бюджеттік
жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметті- экономикалық даму
бвғдарламасы табылады.
Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны- бюджеттік
жоспарлау, яғни бюджетті құру мен атқаруына байланысты жоспарлау, барлық
халықшаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі болады. Сонымен қатар ,
қаржы ресурстарын басқарудағы бюджеттік жоспарлаудың ролі өте зор, себебі
ол тек қана бюджеттің кірісі мен шығындарының жоспарын құруы және оларды
атқаруы, яғни төлемдер бойынша міндеттермелерді тағайындау мен бюджеттік
қаржыландыру көлемін анықтаумен шектелмейді. Бюджеттің басқа қаржы
жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджеттік жоспарлауға жалпы
мемлекеттік мән береді. Ол мемлекеттік басқаруды реформалау мен биліктік
өкілеттілікті орталықсыздандырудың барлық бюджеттік процеске қатысушылар
арсындағы қаржылық және бюджетаралық қатынгастарды жетілдіру байланысында
және мемлекеттік шығындарды, олардың формалары мен қаржыландыру әдістерін
ұтымдылауда білінеді.
Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаумен , бюджеттік арнаулардың мақсаттық
сипаттарымен, резервтердің барлығымен және кірістер мен шығындардың
теңгерушіліктермен өзара талаптарына сәйкес болуы тиіс. Жоспарлау
процесінің негізгі мақсаты – ол төлемдердің әрбір түрі бойынша салықтар
мен басқа да кірістердің жылдық түсімін анықтау және әр түрлі деңгейдегі
бюджеттер арасында кірістерді дәйекті бөлісін қамтамасыз ету. Кірістер
мен шығындарды басқарудың мағанасы тиісті өкілетті органдардың
мемлекеттік бюджетке салықтар мен түсімдердің түсуін болжамдау , талдау
мен бақылау жөніндегі жұмыстарын ұйымдастыру мен басшылық ету , бюджеттік
құралдарды тиімді жұмсау және мемлекеттік бюджеттің кірістік пен шығындық
бөлімдерін атқару жөнінде есеп дайындаумен тұжырымдалады.
Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
- орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылық жоспар
арасындағы қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды
анықтау;
- бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық
қамтамасыз етудегі қатысу дәрежесін тағайындау;
- қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік
мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу;
- салалар , іс- әрекет салалары мен экономика секторларының қаржы
жоспары негізінде мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы көлемі мен
әртүрлі көздер арқылы түсетін кірістер көлемін анықтау;
- бюджеттің жалпы және шығын түрлері бойынша шығындар көлемін
анықтау.
Бюджеттік жоспарлау процесінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер
арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығындарын тиімді бөлуді,
әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін , жыл бойы кірістердің бірқалыпты
түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз
етеді. Сонымен бірге мемлекеттік материалды және қаржы резервтер, жоспарды
орындау мен бюджетті атқару барысына қаржылық бақылау қарастырылады.
Бюджетті жоспарлау мен бюджеттік болжамдау тығыз байланысты. Бюджеттік
болжамдау маңында бюджеттің кірістік және шығыстық бөлімдерінің дамуының
ықтимал бағыттарына нақты бағалау процесі түсіндіріледі. Бұл экономика
дамуын болашақ жоспарлауына негізделеді, себебі натуралды көрсеткіштердің
болашақ өсуінің есепсіз бюджеттік ресурстарды сапалы ғылыми болжамдау
мүмкін емес.
Бюджеттік болжамдаудың негізгі мақсаты – ол экономикада қазіргі кезеңде
пайда болған тенденцияларды , нақты әлеуметтік- экономикалық шарттарды
және олардың өзгерістерінің болашақ бағалауларын есепке ала отырып ,
бюджеттің оңтайлы дамуын жасау мен дәйектемелеу. Мұндай болжамдау
нәтижесінің мемлекеттің қаржы – бюджеттік саясатында тиімді шаралар
қабылдауда өте маңызды мәні бар.
Бюджетті жоспарлау мен болжау келесі үш маңызды бағыттарда жұмыс істеуді
қарастырады:
- кірістер мен шығындардың барлық түрлері бойынша контингентердің
болжамдық мөлшерін анықтау ;
- әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша
реттеуші кірістердің бөлісі;
- қаржылық жәрдем мен бюджеттік қамсыздандыруды теңестіру себебінен
жоғары және төмен тұрған бюджеттер арасында арақатынасты дайындау.
Бюджеттік жоспарлау мен болжамдау іс- әрекеттің негізгі шарты- ол жалпы
мемлекеттік мұқтаждыққа қажетті бюджеттік құралдардың тұрақты және
бірқалыпты түсуін қамтамамсыз ету.
Бюджеттік жоспарлау бірлестік , жалғастырушылық , басымдылық ,
теңгерушілік және дәйектемелік принциптер талаптарына сәйкес іске
асырылады.
Бюджеттік жоспарлаудың бірлестік принципі құрамына республикалық және
жергілікті бюджеттер кіретін елдің мемлекеттік бюджеттін құрумен қамтамасыз
етіледі. Әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бұл принцип республикалық және
жергілікті бюджеттерден қаржыландыратын бюджеттік бағдарламалар тізімін
қалыптастыруға , бюджеттер деңгейлер арасындағы кірістер бөлісу
нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бюджеттік алымдар мөлшерін
тағайындауға негізделеді.
Жоспарлаудың жалғастырушылық принципі орта мерзімді фискалдық
саясаттың бағыттары мен елдің әлеуметтік – экономикалық даму болжамдарына
негізделген ағымдағы және болашақ бюджеттік жоспарлау тіркесімімен
қамтамасыз етіледі.
Басымдылық принцип елдің орта мерзімді әлеуметті- экономикалық даму
жоспарының басымдылықты бағыттары негізінде бюджетті жоспарлау мен
қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің кірістері мен шығындарының теңгерушілік принципі бюджетті
қалыптастыруда баланстық әдісті пайдалану негізі арқылы қамтамасыз
етіледі. Бюджеттің теңгерушілігінің қажеттілігі қайбір деңгейдегі бюджетті
атқару мақсатымен дәлелденеді және ол немесе жоғары бюджеттен субвенция
беру арқылы немесе бюджет шығындарын қысқарту арқылы немесе мемлекеттік
берешекті қалыптастыру арқылы не болмаса басқа да заңнамалармен
қарастырылған әдістер арқылы қамтамасыз етіледі.
Дәйектемелік принцип бюджет жобасына осы немесе басқа түсімдер не
шығындарды енгізу қажеттілігін анықтайтын нормативті құқықтық актілер
негізі арқылы бюджет жоспарлаумен қамтамасыз етіледі.
Бюджетті жоспарлағанда аймақта арасындағы табиғатты-климаттық және
әлеуеті-экономикалық ерекшеліктері есепке алу қажет, себебі олар әр аймақ
тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары. Сондықтан
бюджетті кодекске сәйкес натуралды нормативтер-ол бюджетті жоспарлау мен
атқаруда міндетті түрде пайдаланылатын материалды немесе материалды емес
қажетті байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері. Олар Үкіметпен жасалады
және бекітіледі.
Жергілікті бюджеттерге қолданатын кірістері бөлісу норматьивтер-ол әр
деңгейдегі бюджеттер арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл
нормативтердің тұрақты сипаты бар, себебі ол орта мерзімді фискалдық
саясаттың негізінде анықтамалады және оларды пайдалану бюджет жүйесі
бойынша шығындық өкілеттілікті шектеуге байланысты.
1.3. Алымдар мен төлемдерді жоспарлау.
Салықтан басқа Қазақстан Республикасы Салық Кодексінде белгіленген және
белгілі бір мөлшерде бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер іс-
әрекет етеді.
Алымдар , баждар және төлемдер деп әдетте заңда және жеке тұлғалардың
мемлекеттік орындардың оларға көрсететін қызметтері үшін төлемдерін
айтады. Бұл төлемдердің сомасы жергілікті бюджеттердің кірісіне не
белгіленген үлестерде бюджеттер мен тиісті ұйымдарға не арнаулы қызметтер
көрсететін ұйымдардың мекемелердің шығындарын ішінара немесе толық өтеуі
2.2. Бюджет шығысының жіктемесі.
Мемлекеттің функцияларын іске асыру мүмкін, егер де олар материалдық
құралдар мен қамтамасыз етілсе, себебі мемлекеттің іс әрекеті мемлекеттік
құралдарды тікелей шығыстарымен байланысты. Шығыстар нақты шығындардың
көлемін көрсетеді. Сондықтан, бюджеттердің барлық деңгейлері бойынша
мемлекеттік шығыстардың бір бірімен өзара байланысты нақты түрлерінің
жиынтығы әр мемлекеттің бюджет шығыстар жүйесін болып табылады. Шығыстар
жүйесін құру құралдарынан арнаулы бағыттау үнемі режимімен мемлекеттік
құралдарды жұмсаудың қайтып оралмас принциптеріне негізделеді.
Мемлекеттік шығыстар мақсатты белгілеулер бойынша қатаң іске асырылуыға
тиіс, яғни бюджетте қарастырылған бағыттар бойынша. Құралдардың қайтып
оралмас принципі негізінде әлеуметтік саланы қаржыландыруда пайдаланады. Ал
егерде экономиканың дамуы қаржыландыру құралдары жөнінде айтсақ, онда
нәтижелік инвестициялау орын алады. Яғни бұл арада бөлінген бюджеттік
құралдарды қайтару принципі әрекетте болады. Үнем режимін сақтау принципі
–ол өз алды бюджет шығыстарын төмендетудің формалары мен әдістерінің
жүйесі. Бұл жүйе бюджет ресуростарының нәтижелі және тиімді пайдалану іске
асыруға мүмкіншілік береді.
Мемлекеттік бюджет шығыстары жүйесі бірнеше факторлармен шарттанады.
Олардың ішінде негізгі болып мемлекеттің табиғаты мен функциялары, елдің
әлеуметті экономикалық даму деңгейі мемлекеттің әкімшілк аумақтық
жайластырушылығы, бюджет құралдары беру формалары саналады. Мемлекеттік
бюджет шығыстарының құрамы мен құрылымы оларды экономикалық мазмұны және
ЖІӨ бөлу жөніндегі мемлекет алдындап тұрған мақсаттармен анықталады. Бюджет
шығыстарының ел экономикасындағы ролі мен мәнін анықтау мақсат пен олар әр
түрлі белгілер бойынша жіктеледі. Бюджет кодексінде бюджет жүйесінің барлық
деңгейлері бойынша әрекеті бар бюджет шығыстарының жіктеуі тағайындалған.
Мемлекеттің барлық шығыстары негізінде мемлекеттік бюджетте шоғырланған
құралдар арқылы қаржыландырылады. Бұл шығыстар қоғамдық қайта өндірістегі
роліне байланысты екі топқа бөлуге болады:
- өндірістік қорларды ұлғайту мен өндірістік үздіксіз процесін
қамтамасыз ету үшін
- қорғам мүшелірінің әлеуметті мәдениеттік мұқтаждықтары қанағаттандыру
үшін.
Бірінші топқа мемлекеттік бюджеттің экономикаға қаржыладыруға бағытталған
шығыстары жатады. Екінші топқа әлеукметті мәдениеттік шараларджы білім
беруді, ғылым, қорғаныс пен мемлекетті басқөаруды қаржыландыру үшін
арналған бюджет шығыстары жатады. -----------------------
Осы екі топ арасындағы ара қатынас бюджеттің тиімділігін анықтайды.
Экономиканың бәсеке қабілеттілігі дамуға бағытталған шығындардың денігейі
қаншалықты жоғары және бюджеттің тұтиынушылық шығындары соған сәйкес төмен
болса соғұрлым бюджет құралдарын пайдалану тиімділігі жоғары болады. Әрине
бюджет құроалдарын пайдалану титімділігі бұл арада мемлекеттік бюджеттің
шығыстаны қалыптастыру әдістеріне мемлекеттің жүргізіп ждатьөқанг
әлеуметтік саясатына және елдің бүгінгі күнгі әлеуметті экономикалық
ахалына байланысты.
Бюджет тьүрлері бойынша шығыстарға қалыптастыру ерекшеліктері олдардың
арнаулы маңында жатыр. Сондықтан бюджет түрлері бойынша шығыстарды
қалыптастырғанда келесі негізгі факторрларды есептеу ажет:
- басқару органдары арасынджағы функцияларды шектеу
- мекемелердің бағңынушылығы
- мекемелерджің іс әрекет шекарасы
- шығывстарды тиісті бюджетке апару
Республиғалық бюджеттің шығыстары келесі бағыттар бойынша қаржыландыру үшін
қалыптасады:
- жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер
- қорғаныс қоғамдық тәіртіп қауіпсіздік
- құқықтық, соттық, құқық қорғау қызметтері
- білім беру
- денсаулық сақтау
- әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету
- мәдениеьт спорт туризм және ақпарат кеңістігі
- тұрғын үй комуналдық шаруашылығы
- ауыл орман су балық шаруашылықтары мен қоршағана ортана қорғау және
жер қатынастары
- өнеркәсіп құрылыс және жер қойнауын пайдалану
- көлік және коммуникация
- басқа да бағыттар
Осыған сәйкес юбірақ тиісті әкімшілік аумақтарға арналған шығыстар
бюағыттары тиөмен тиұрған бюлджеттер деңгецлері бойыншща да қалыптасады.
Жергілікті бюджеттері шығыстарына қалыптастыру Бюдлжет кодексімен
нормативті құқықтық актілермен және тиісті маслихаттар шешімдері мен
реттеледі. Биліктің жергілікті органдларына аумақтардың экономикалық және
қаржылық базаларын пайдалану жөнінде өкілеттік берілген. Әрбір бөлек
әкімшілік аумақтарын эконмоикадық базасы ретніде жергілікті тұрғындардың
әлеуметтік эконолмикалық мұқтаждықтары қамтамасыз ету үшін қажетті
кірістер көзедрі болатын меншікті мүлікпен оларға берілген объектілер
санадладжы. Ал қаржылық база болып меншікті бюдлжеттік құралдармен жоғары
тұрған бюджеттерден берілетін ресми трансферттерді қалыптасатын қаржылық
ресурстар табылады.
Бюджет жүйесіінң әрбір деігейінің шығыстар құрамы мен қалыптасуы
әрекеттегі заңнамалық актілерімен тиісті аумақ бойынша қаржыландыруы
қажет нақыт объектілер және оларды іс әрекетін қамтамасыз ету үшін
қажетті шығындарды анықталады.
Республикалық және жергілікті бюджеттер шығыстьарының лимиті бюджеттік
жосапарлау жөніндегі тиісті уәкілетті органдардың ағымдағы және даму
бюджеттік бағдларламалар үшін қалыптастарады. Бюджеттің болжамдық
көрсеткіштері бюджет құралдарын пайдаланудың басымдылық бағыттар
көрсеткшітері операциялық қалдық мөлшері орташа мерзімді фискалдық
саясатпен белгіленген көрсеткіштер және республика мен аймақтар дамуын
орташа мерпзщімді жоспарлаумен анықталған көрсеткшітер бюджет шығыстарымен
лимитін анықтау негшіздері болады. Бұл лимиттерді бюджеттік комиссиада
құроалып бекітілгеннен кейін бюдждет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органдар
бюдлжеттік бағңдарлама әкімшілікткеріне жеткізеді.
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарына мемлекет лимитін
есептегенде келесілер қолоданылады:
- ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындардың жалпы сомасы
- бекітілген натуралды нормалар
- тиісті қаржы жылдавғы ағымдағы бюджеттік бағдарламалар көлоемі
- орташа мсепрзімсді фикалды саясатта нарықталған бюджет шығыстарының
өсуі немесе төмендеуі
- ғаымдағы қаржылық жылды аяқталатын ағымдағы бьюджеттік бағдарламалар
Даму бюджеттік бағдарламалар үшін шығыстар лимиті бағдарламалар
әкімшіліктері арасында бөлінбей аныфқталады және оның көлемі бюджеттің
барлық шығыстарының жалпы болжамдық көлемі мен ағымдағы бюджеттік
бағдарламалар бойы анықталған бюджет шығыстары лимитінің жалпы көлемі
арасындағы айырмаыс оретінде есептеледі.
Өкімет тағайындаған мерзімде бюджеттік бағдарламалар әкімшішлктері бюдлжет
жоспарлау жөнінденгі уәкілетті органга бюджетті өтініш ұсынады. Бюджеттік
өтініш ол бюджеттік бағдарламаларды дәлелдеук мен оларды қаржыландыру
сомасын анықату үшін қажетті және бюджетьтік бағдарлдамалар әкімшілігі жыл
сайын жасап ұсынатын құжаттар жиынтығы. Бюдлжеттік өтінішгтерді құрудың
негіңзгі мақсаты ол бағдарламаны орындау нәтимжесімен қавжетті ресурстар
жөніндегі сандық және қарждылық тақпарат базасы арқылы болжамдық мерзщімді
бюджеттік бағдарламалар таңдау және олардың нәтижелігімен тисіділігін
бағалау.
Бюджеттік өтініш аймақтың әлеуметтің экономикалық дамуыныңі орташа мерзімді
жоспары тиісиі мерзімидегі мемлекеттік салалық жә”не аймақтық бағдарламалау
негізінде құрылады. Оның мәліметтері бағдарлама жөнінде нақты және толық
ақпараттарды көрсетуі тиіс. Бұл өтінішті бюджеттік бағдарламалар әкімсшілік
түрі ағымдағы және даму бюдлжеттік бағдарламалық үшіән бекітілонген
шығыстар лимиті мөлшері мен тиісті бюдждеттік комиссия анықтаған тиісті
бюджеттен қаржыландырылатын инвестициялық жобавлар тізімиі мен көлоемі
нігіздерінде құүрады. Ресупбликалық немесе жеоргілікті бюдлжеттіку
бағдарлама әкімшілігі тек қана бір бюджеттік өтініш құүрады.
Бюджеттік өтініш келесі бөлімдерден тұрады:
- бюджеттік бағдарламалар тізімі ждәне шығындар солмасы
- әрбьір бюджетті бағдарламаға түсінджірме хат
- бюдлжеттік өтінішке кірген әрбір бюджеттік бағдарламаны паспорптының
жобасы
Бюджеттік өтініш бағдарламаларды қаржыландыру жоспары мен қаржылоандырудың
жиынтық жоспаорын құру үшін негіз болып табылады.
Шығыстарды қайта құрылымдау аумағындағы бюджеттік саясат экономиканың әр
салаларына мемлекет қатысуының салыстырмалы тиімділігіне баға беру мен
мемлекеттке жөнді және қасиетті емес бағыттардлы қатынасуын бюджет
құраладары арқылы қаржыландыруда азайтуға негізделеді. Бұл саясат бюджет
құралдарын шоғырландырып, мемлекеттің ағымдағы міндеттемелерін атқарумен
бірге экономика дамуының басымды бағыттарын шешуге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, бюджеттік бағдарламаларда қарастырылған шаралардың бюджет
шығыстарымен байланысын айқын белгілеу мен бюджет құралдарын пайдалану
тиімділігін жоғарлатуға экономикалық және бюджеттік жоспарлаудың әсершіл
жүйесін дасау, бағдарламалық құжатитарды оңтайдандыру мен қалыптагдыру және
оларды бағалау әдісін дайывндау себепші болады.
Бюджет шығыстарын жоспарлауының сапасын жоғарлатуға мүмкіншілік беретін
жолдардың бірі – ол натуралдық нормаларды пайдалану, яғни мемлекеттік
органдар топтары бойынша бір қызметкерге шаққандағы ағымдағы шыңындардың
орташаландырылған нормативін пайдалану орнына қажетті материалды және
материалды емес байлықтарды тұтынудың минималды натуралдық көрсеткіштерін
қолдану.
Республиканың әлеуметті экономикалық дамуының орташа мерзімді жоспарының
негізінде және мемлекеттік пен салалық бағдарламаларға сәйкес басымды
бюджеттік шығыстар ретінде алдысыздағы жылдарға келесі бағыттар
анықтадған:
- денсаулық сақтауды реформалау мен оның дамуы
- білім берудің дамуы
- әлеуметтік реформалардың әрі қарай тереңдеуі
- индустриалды инновациялық дамытуды
- аграрлық секторды дамытуды
- жаңа тұрғын үй сасясатын іске асыруды
- Астана қаласының дамуы.
2.3. Әлеуметтік салаларға бөлінетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформалар басынан бастап
әлеуметтілік бағдардағы реттелетін Ұлттық нарық жүйесін құруға
бағытталған. Экономика дамуының әлеуметтік бағыттылығының бір көрінісі
болып елдің қаржы ресурстарны орталықтандыру мен қайта бөлісі табылады.
Осынгың салдарынан мемлекет әртүрлі механизмдерді пайдлана отыврып нақты
мұқтажды азаматтарға жавәрдемақы төлоеу арқөылы адтрестік әлемуттік көмек
көрсетеді. Мысалы, 2005 жылы әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламарды
қаржыландыруға арналған ресупбликалық бюджеттің шығындар көлемі ішкі
жалпы өнім құнына шаққандағы деңгейі 4,4 пайызға жетті.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мазмұнын оның әлеуметтік көмек
көрсетумен әлеуметтік қамтамсыз ету жөніндегі барлық іс әрекет қосындысы
қалыптастырады. Әлеуметтік саясаттың маңызы мемлекеттің нақты әлеуметтік
функцияларын іске асыруда көріністі болады.
Әлеуметтік мемелкеттің барлық экономикасының дамуынан бөлек қарастыруға
мүмкін емес себебі әлеуметтік саланың іс әрекетте болуы оның басты шартын
ол бұл саланы қаржыны қамтамасыз ету. Әлеуметтік саланы қаржыландыру
нарықтық экономикадағы мемелекеттер ролі жөніндегі мәселелермен бірге
қарастыру қажет, себебі экономикалық реформаларды мемлекетпен нарықтың
әсер салаларын шектеудің өте маңызды ролі бар. Мемлекеттің араласу
ауқымдары нақты елге тән ерекшеліктер дәстүрлер және әлем экономикасының
бүгінгі дамуымен анықталады.
Шаруашылықты жүргізу нарықтық механизмін объективтік кемшіліктерін жеңу
үшін қажетті экономиканы мемлекеттік реттеу формаларымен мемлекеттің
араласу ауқымдары түрлі болуы мүмкін.
Біріншіден оң мемлекеттік реттеудің тек қорғау функциясын атқару ретінде
болатын, ал қайта бөлу іс әрекеті минималды шығындарды қаржыландырумен
шектелетін мемлекеттің араласуының минималды формасын реттеу. Мұндай
әдістеме мемлекеттік қаржылық реттеудің механизмдерін пайдаланудың
шекарасын шектейді, сондықтан әлеуметтік саланың көптеген мәселелері
мемлекет көмегімен шешілу мүмкін емес.
Екіншіден, ол мемлекеттік реттеудің нарықтық механизмге кірісуі, демек
соған бағынатын мемлекеттің араласуының тікелей емес формасы. Демек
мемлекет өзіне экономикалық және әлеуметтік салалары арасындағы қарама-
қарсылықты реттеу міндеттемелерін жіктеген. Біздің республикада
экономиканы мемлекеттік реттеудің осы формасы іске асырылуда.
Үшіншіден, ол мемлекеттік реттеудің нарықты өзіне бағындырған
орталықтандырылған жоспарлау арқылы экономикаға шексіз әсерін тигізетін
мемлекеттің араласуының тікелей формасы.
Қазақстан Республикасы азаматтарының зейнетақылық қамтамасыз етуге
құқықтары бар. Бұл аумақтағы мемлекеттің саясаты ҚР Конститутциясына
негізделеді және “Зейнетті қамтамасыз ету жөнінде” атты заңмен реттеледі.
Осы заңға сәйкестік 1998 жылдан бастап Қазақстанда зейнеттік қамтамасыз
етудің сол уақытқа дейін әрекетте болған ынтымақтық жүйесінің орнына
жинақтаушы жүйесін енгізілді. Бұл заңмен тағы бір тағайындалған шарт ол
1998 жылдың сәуір айының бірінші жұлдызына дейін зейнетке шыққан
азаматтарға мемлекет зейнетті қамтамасыз етуді кепіл етеді. Бюджет
құралдары ақылы зейнеттік қамтамасыз етудің құқықтары бар азаматтарға
зейнетақы республикалық бюджет құралдарынан төленеді.
Зейнетақы төлемдері жөніндегі уәкілетті орган ретінде мемлекеттік
кәсіпорын формасында құрылған зейнетақы төлемдер жөніндегі орталық
болады. Бұл орталық келесі функцияларды орындайды:
- зейнетақымен қамтамасыз етуге құқықтары бар азаматтарға республикалық
бюджет құралдары арқылы зейнетақы төлеу;
- азаматтарға әлеуметітк жеке кодтар иелену;
- міндетті зейнетақылық жарналарды кейіптеулік есебі;
- міндетті зейнетақылық жарналарды агенттерден жиынтық зейнеттік
қорларға аудару
- мемлекет алдында салықтық міендеттелер атқаруға бағылауды қамтасывз
ететін орталық атқарушы органдарға объектілердің тізілімдемелірі мен
төлем құжаттарын ұсыну.
Осы Орталық жаңа зейнеттік жүйе енгізу барысында зейнетақылық төлемдерді
категориялар бойынша келесі тәртіппен тағайындады:
А)1998 ж 1 қаңтарға дейін зейнетақы алатын азаматтарға
Ә) зейнеттік жасқа жеткен азаматтарға:
- 1998 ж 1 қаңтарджан бастап 61 жасқа толған ер адамдарға , 56 жасқа
толған әйелдерге
- 1998 ж 1 шілдеден бьастап 61,5 жасқа толған ер адамдарға, 56,6 жасқа
толған әйелдерге
- 1999 ж 1 шілдеден бастап 62 жасқа толған ер адамдарға, 57 жасқа
толған әйелдерге.
- 2000ж 1 шілдеден бастап 62,5 жасқа толған ер адамдарға, 57,6 жасқа
толған әйелдерге
- 2001 ж 1 шілдеден бастап 63 жасқа толған ер адамдарға, 58 жасқа
толған әйелдерге.
Орталық азаматтың жас шамасына байланысты зейнетақылық төлемдерді ер
адамдардың еңбек стажы 25 жылдан және әйелдердің стажы 20 жылдан кем
болмаған шартта толық көлемінде зейнет ақы тағайындайды. Ал толық емес
көлеміндегі зейнеттік төлемдер нормативтік актілерде белгілеген тәртіппен
есеаптеледі. Зейнетақылық төлемдер өмір бойы төленеді. Егер де зейнетақы
алушы қайтыс болса, онда оның жанұясына орталықтан мезгілде 15 айлық
есептемелік көрсеткіш мөлшерінде төлем беріледі.
Орталықтан төленетін зейнетақылық төлемдер әрбіреу үш жыл қатарының
орташа айлық табысының 60 пайыз мөлшерінде есептеледі. Бұл арадла табыс
құрамына еңбек ақының барлық түрлерімен Үкімет белгілеген басқа да
табыстар кіреді. Осы табыстың көлемі тиісті жылға республикалық бюджет
жөніндегі заңды белгіленген 15 айлық есептелемелік көрсеткіштен аспауы
тиіс. 1998 жылы 1 қаңтарға дейінгі мерзім үшін орташа айлық табыс
мөлшері халықты әлеуметтік қорғау аумағындағы орталық атқарушы орган
анықтаған тәртіппен жиынтық зейнетақы қорға міндетті зейнетақылық
төлемдер жасалған табысқа сәйкес белгіленеді. Осылай есептелген
зейнетақылық төлемдердің максималды мөлшері 25 айлық есептемелік
көрсеткіштің 75 пайызынан аспауға тиіс.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде жәрдемақылар маңызды орын алады.
Республика азаматтары мүгедекке байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Жергілікті бюджетті жоспарлау және болжау мәселелері.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1-бµлім.
1.1.Қазақстан Республикасының “Бюджет кодексіне”
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
1.2 Бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары
1.3.Алымдар мен төлемдерді
жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
2-бµлім Жергілікті бюджеттің шығыстарын жоспарлау.
2.1 Бюджет кірісінің жіктемесі ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Бюджет шығысының
жіктемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Әлеуметтік салаға бөлінетін бюджеттік қаржыларды
жоспарлау ... ... ... ..
2.4. Білім беруге арналған бюджет шығыстарын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ќорытынды: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Қазақстан Республикасының бюджет кодекiсiн шолу.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен және қабылдануы осы кодекске
көзделген өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады.
Бюджет кодексi бюджеттік және бюджетаралық қатынастарды реттейді
және бюджет жүйесі жұмыс істеуінің, бюджет қаражаттарының құрылуы мен
пайдалануының негізгі ережелерін, принциптері мен тетіктерін белгілейді.
Егер Қазақстан Республикасының бекіткен халықаралық шартта осы
Кодекстегіден өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың
ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
бүкіл аумағында қолданыста болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға
қолданылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актілері, осы атілердің қайтарымды негізде ақша бөлу
туралы ерешелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяталғаннан кейін күшін
жояды.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерістер мен толықтырулар енігзу туралы заңдар, тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттардың шешімдеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай – ақ Қазақстан
Республикасының үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың оларды іске
асыру туралы актілері тиісті қаржы жылының 1 қаңтарына бастап қолданысқа
енгізіледі.
Егер заң актілерінде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде
Қазақстан Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін ережелер көзделсе,
онда Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері қолданылады.
Мемлекеттік бюджет – араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін,
талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық
бюджет;
Инвестициялық ұсыныс – инвестициялық жобаның (бағдарламаның)
мақсатын, оған жету жолдарын көрсететіні және инвестициялық жобаны
(бағдарламаны) одан әрі алдын ала іріктеуді жүзеге асыру мүмкіндігін
қамтамасыз ететін инвестициялық жоба (бағдарлама) тұжырымдамасы;
Кассалық алшақтық – қаржы жылы ішінде шығыстар көлемінің бюджетке
түсетін түсімдер мен бюджет қаражатының бос қалдықтары көлемінен асып
түсуі;
Жергілікті бюджет – облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган –жергілікті
бюджеттен қаржыландырылатын, жергілікті бюджеттің орташа мерзімді кезеңге
арналған болжамды көрсеткіштерін және тиісті қаржы жылына арналған
жергілікті бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі функцияларды жүзеге
асыратын атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті орган – жергілікті
бюджеттен қаржылындыратын, бюджетті атқару, жергілікті бюджеттің атқарылуы
жөніндегі бюджеттік есеп және есептілікті жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын атқарушы орган;
Кірістерді бөлу нормативі – кірістерді әр түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің арасында бөлудың проценттік арақатынасы;
Салалық (секторлық) бағдарлама – Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекітетін, экономиканың жекелеген салаларының (секторларының) неғұрлым
маңызды міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Басым (республикалық немесе жергілікті) бюджеттік инвестициялық
жобалардың (бағдарламалардың) тізбесі республикалық немесе жергілікті
бюджеттердің қаражаты есебінен қаржыландыру жоспарланған инвестициялық
жобалардың (бағдарламалардың) тізімі болып табылатын, республиканы немесе
аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарына
қосымша;
Бюджет қаражатын алушы – бюджет қаражатын игерудің барлық деңгейінде
бюджет қаражатын пайдаланатын орталық және жергілікті атқарушы органдар,
мемлекеттік мекемелер, жеке және заңды тұлғалар, сондай – ақ қаржылық
қызмет көрсететін, соның ішінде азаматтық – құқықтық мәмілелер негізінде
қызмет көрсететін тұлғалар;
Аймақтық бағдарлама - мәслихаттар бекітетін, аймақтың (аумақтың)
әлеуметтік – экономикалық дамыту міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Түзетілген бюджет – тиісінше Қазақстан Республикасының Парламентінде
немесе мәслихатта нақтыланбай, Қазақстан Республикасының Үкіметі және
жергілікті атқарушы органдар енгізген өзгерістер мен толықтыруларды ескере
отырып бекітілген немесе нақтыланған бюжет;
Әлеуметтік – экономикалық дамудың орташа мерзімдік жосапры
–Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе мәслихат бекітетін, республиканы
немесе аймақты әлеуметтік – экономикалық дамытудың үш жылдық кезеңге
арналған негізгі көрсеткіштері мен бағыттарын және оларды іске асыру
жөніндегі шараларды айқындайтын құжат;
Трансфеттер – бюджетне және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына,
сондай-ақ бюджеттен, соның ішінде жеке және заңды тұлғаларға Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке төленетін өтеусіз және
қайтарылмайтын төлемдер;
Бекітілген бюджет – тиісті қаржы жылына арналған, Қазақстан
Республикасының Парламенті немесе тисті мәслихат бекіткен бюджет;
Нақтыланған бюджет – атқарылуы барысында Қазақстан Республикасының
Парламенті немесе тиісті мәслихат қабылданған өзгерістер мен толықтыруларды
ескере отырып тиісті қаржы жылына бекітілген бюджет;
Қаржыландыру – бюджет қаражатын алушыларға осы қаражатты бөлу;
Қаржы жылы – бюджеттің атқарылуы жүзеге асырылатын, күнтізбелік
жылдың 1 қаңтарынан басталып, 31 желтоқсанында аяқталатын уақыт кезеңі;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық әукілетті орган – орташа
мерзімді кезеңге арналған мемлекеттік бюджеттің болжамды көрсеткіштерін
және тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын жоспарлау
жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган – ішкі мемлекеттік
қаржы бақылауы функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган – республикалық
бюджетті және өз құзыреті шегінде жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі
бюджеттік есеп пен есептілікті атқару, жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Экономикалық жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган – Қазақстан
Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуының негізгі бағыттарын
әзірлеу функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.
Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының осы бапта көрсетілмеген
басқа ұғымдары осы Кодекстің тиісті баптарында айқындалған мәндерде
пайдаланылады.
Қазақстан Республикасы бюджет заңдары ұғымдарының анықтамалары
бюджеттік қатынастарға қатысты Қазақстан Республикасының басқа да заң
салалары ұғымдарының анықтамаларымен сәйкес келмеген кезде Қазақстан
Республикасы бюджет заңдарының ұғымдары пайдаланылады.
Осы кодексте пайдаланылатын Қазақстан Республикасының басқа да заңдар
салаларының ұғымдары, егер осы Кодексте өзгеше көзделмеген болса, Қазақстан
Республикасы заңдарының осы салаларында пайдаланып жүрген мәнінде
қолданылады.
Бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
1) кірістері:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансфеттер түсімдері;
2) шығындар:
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік кредит беру;
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану);
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
осы баптың 1-тармағында көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады. [3]
Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттердің басты белігі
республикалық бюджетке шоғырланған.
Республикалық бюджет – бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын және
өзіне Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер
жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық
бюджет бағдарламаларын қаржыландыруға арналған Қазақстан Республикасының
заңы мен бекітілген орталықтандырылған қоры.
Жергілікті бюджеттер – облыстық бюджеттер, қалардың, аудандарың
бюджеттері.
Қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлердің
өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің
атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, нақтылығы және
жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі бюджет жүйесін ұйымдық – экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО – ның бюджет
жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алынумен және оларға қаржы ресурстарын иелену
жөніндегі құқықтарының берілумен байланысты. Бұл қағида әлсіреді.
Бюджеттердің бірлігі ел аумағында қолданылып жүрген мемлекет кірістерінің
жалпы жүйесінің өмір сүруіне мемлекет шығыстарының бір келіктігінде
көрінеді. Бұл қағида бюджеттік жоспарлаудың әдіснамасы мен
ұйымдастырылуының бірлігіне, оның әлеуметтік-экономикалық болжаумен өзара
байланыста кепілдік береді. Бюджет бірлігі қағидатының міндеті Парламент
тарапынан бюджеттік қаражатарының қозғалысына тиімді бақлауды қаржы
саясатын қамтамасыз етуге бағытталған және ең алдымен Қазақстан
Республикамыз егеменді мемлекеттердің жалпы экономикалық және саяси
негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы барлық
деңгейдегі бюджеттердің зара іс-қимылына, төменгі деңгейдегі бюджеттердің
теңгерімділігі үшін оларды қарждылық қолдауға, сондай-ақ ішінара қайта
бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі біріңғай құқытық негізбен, Қаржы министрлігі
бекіткен біріңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір
деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы стастикасы
нысанының бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттарымен ақша жүйесінің
бірлігімен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса
бірыңғай әлеуметтік – экономикалық саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесінің құруды маңызды қағидаты
болып оытрған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттің
дербестігі әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы кірістерді бөлуді
тұрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет қаражатының жұмсалу бағыттарын
белгілеу құқығы арқылы қамтамасыз етіледі.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды
бөлуді шектейтін айқын құқықтар белгіленген сонымен бірге бюджеттердің
барлық түрлерінің шығыстары осы аумақтың әлеуметтік – экономикалық даму
мәселелерімен және биліктің тиісті органдарының нақты функцияларымен,
құзырымен анықталады.
Бюджеттің толықтылығы бюджетке үкіметтің барлық қаржы операцияларының
оның жинайтын барлық кірістерін және жасайтын шығыстарын шоғырландыруда
әрбір бап бойынша мемлекеттің барлық түсімдерімен шығыстары ескерілетін
бюджетті жасауды білдіреді. Қазақстан Республиксының салық және бюджет
заңнамаларында белгіленетін барлық түсімдердің, соның ішінде мемлекеттік
акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және республикалық мемлекеттік
кәсіпорындардың алынатын түсімдердің шығыстарын бюджетке жинақтап,
жұмылдырудың объективтік қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты
барлық ақша түсімдерін, сондай – ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы
бағыттарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің дамуы тенденциясын,жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке
алу қажет. Дүние жүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл
қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп
көрсетуге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп
есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың
орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың – зейнет ақы, әлеуметтік
сақтандыру, жол, халықтың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу қорларының
қаражаттары енгізілген.
Бюджеттің нақтылығына ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары
туралы Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынға Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуына индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көп нұсқалық есеп – қисаптарымен негізделуі
тиіс, бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларында жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүние жүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішіндегі түзетуді пайдаланады.
Нақтылы қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарының сметаларды және жалпы
тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Нақтылы қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және
бұзылуын жою үшін ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының шыншыл
көрсетілуін бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың атқарылуына
сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылы дамудың болжамдарымен
бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік резервтердің
болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздерімен шығыстар бағыттарының
есеп – қисаптарының негізділігімен анықталады.
Бюджеттердің жариялылығы бекітілген бюджеттермен алдағы қаржы жылына
арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы туралы
есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Жариялылық елдерге адам құқығын, демократиялық өзгерістерді сақтаудың
маңызды шарты болып табылады. Бюджет кірістерінің қалыптасуы бюджет
ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізу субъектілердің және
қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады. Сондықтан олар бюджеттің
мазмұны, оны қалыптастыруды көздері, салық төлемдерін алудың тәртібі,
сондай – ақ бюджет қаражыттарының бағыттары туралы болуы тиіс. Президент
қол қойған Қазақстан Республикасынің бюджеті заң мәртебесін қабылдайды және
оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндеті болады. Заң,
өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз бетінде
жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістерімен шығыстарының көлемі, оның
негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және оның
жабудың әдістері жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және
бірін бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында
және “Бюджет жүйесі туралы”, “Жергілікті өкілді және атқарушы органдар
туралы”, “Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы”
арнайы заңдарда және басқа да заң актілерінде қамтып көрсетілген.
Төменгі – жергілікті бюджеттердің қалыпты және тиімді жұмыс істеудің
шарттары дербестікпен қатар теңгерімділік болып табылады.
Барлық деңгейлер бюджеттердің теңгерімділігі бюджет – қаржы
саясатының қажетті талабы болып табылуы мүмкін. Бюджеттерді қарау және
бекіту кезінде билік пен басқарудың тиісті органдары бюджеттердің белгілі
бір мөлшерлерін белгілеу мүмкін.
Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға болмайтындығы заңмен
белгіленген. Бюджет тапшылығы жабудың негізгі нысандары мыналар болып
табылады:
- мемлекеттік қарыздар шығару;
- кредит ресурстарын пайдалану.
Тапшылықты азайту немесе жою мақсатымен секвестрлеу – ағымдағы қаржы
жылының қалған уақыты ішінде барлық баптар бойынша белгілі бір пайызға
мемлекеттің шығыстарын үйлесімді төмендету – пайдаланылады.
Бюджеттердің атқарылуы процесінде секвестрлеуге жатпайтын бюджеттік
бағдарламалардың тізбесін республика Парламентімен биліктің жергілікті
органдары анықтап бекітеді.
1. 2. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары.
Бюджеттік құралдардың қалыптасу, бөлісу және пайдалану процестерін
пайдалану процестерін басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы
іске асырылады. Бюджеттік жоспарлау мен болжамдаудың ролі мен мәні
бюджеттік құралдарды қалыптастыру мен олардың негізгі мақсаттарда , яғни
әлеуметтік реформаларды дамыту мен әрі қарай тереңдетуге , білім мен
денсаулық сақтауды дамытуға , индустриалды- инновациялық дамуға , аграрлық
сектордың дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің мүмкіндіктерін анықтайтын
адресті қаржылық жоспар – бюджетті құрғанда көрінеді.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағанасы барлық қаржылық жүйенің
әр түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты
орталықтандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді әр
деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процесінде көрінеді. Бюджеттік
жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметті- экономикалық даму
бвғдарламасы табылады.
Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны- бюджеттік
жоспарлау, яғни бюджетті құру мен атқаруына байланысты жоспарлау, барлық
халықшаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі болады. Сонымен қатар ,
қаржы ресурстарын басқарудағы бюджеттік жоспарлаудың ролі өте зор, себебі
ол тек қана бюджеттің кірісі мен шығындарының жоспарын құруы және оларды
атқаруы, яғни төлемдер бойынша міндеттермелерді тағайындау мен бюджеттік
қаржыландыру көлемін анықтаумен шектелмейді. Бюджеттің басқа қаржы
жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджеттік жоспарлауға жалпы
мемлекеттік мән береді. Ол мемлекеттік басқаруды реформалау мен биліктік
өкілеттілікті орталықсыздандырудың барлық бюджеттік процеске қатысушылар
арсындағы қаржылық және бюджетаралық қатынгастарды жетілдіру байланысында
және мемлекеттік шығындарды, олардың формалары мен қаржыландыру әдістерін
ұтымдылауда білінеді.
Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаумен , бюджеттік арнаулардың мақсаттық
сипаттарымен, резервтердің барлығымен және кірістер мен шығындардың
теңгерушіліктермен өзара талаптарына сәйкес болуы тиіс. Жоспарлау
процесінің негізгі мақсаты – ол төлемдердің әрбір түрі бойынша салықтар
мен басқа да кірістердің жылдық түсімін анықтау және әр түрлі деңгейдегі
бюджеттер арасында кірістерді дәйекті бөлісін қамтамасыз ету. Кірістер
мен шығындарды басқарудың мағанасы тиісті өкілетті органдардың
мемлекеттік бюджетке салықтар мен түсімдердің түсуін болжамдау , талдау
мен бақылау жөніндегі жұмыстарын ұйымдастыру мен басшылық ету , бюджеттік
құралдарды тиімді жұмсау және мемлекеттік бюджеттің кірістік пен шығындық
бөлімдерін атқару жөнінде есеп дайындаумен тұжырымдалады.
Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
- орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылық жоспар
арасындағы қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды
анықтау;
- бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық
қамтамасыз етудегі қатысу дәрежесін тағайындау;
- қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік
мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу;
- салалар , іс- әрекет салалары мен экономика секторларының қаржы
жоспары негізінде мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы көлемі мен
әртүрлі көздер арқылы түсетін кірістер көлемін анықтау;
- бюджеттің жалпы және шығын түрлері бойынша шығындар көлемін
анықтау.
Бюджеттік жоспарлау процесінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер
арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығындарын тиімді бөлуді,
әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін , жыл бойы кірістердің бірқалыпты
түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз
етеді. Сонымен бірге мемлекеттік материалды және қаржы резервтер, жоспарды
орындау мен бюджетті атқару барысына қаржылық бақылау қарастырылады.
Бюджетті жоспарлау мен бюджеттік болжамдау тығыз байланысты. Бюджеттік
болжамдау маңында бюджеттің кірістік және шығыстық бөлімдерінің дамуының
ықтимал бағыттарына нақты бағалау процесі түсіндіріледі. Бұл экономика
дамуын болашақ жоспарлауына негізделеді, себебі натуралды көрсеткіштердің
болашақ өсуінің есепсіз бюджеттік ресурстарды сапалы ғылыми болжамдау
мүмкін емес.
Бюджеттік болжамдаудың негізгі мақсаты – ол экономикада қазіргі кезеңде
пайда болған тенденцияларды , нақты әлеуметтік- экономикалық шарттарды
және олардың өзгерістерінің болашақ бағалауларын есепке ала отырып ,
бюджеттің оңтайлы дамуын жасау мен дәйектемелеу. Мұндай болжамдау
нәтижесінің мемлекеттің қаржы – бюджеттік саясатында тиімді шаралар
қабылдауда өте маңызды мәні бар.
Бюджетті жоспарлау мен болжау келесі үш маңызды бағыттарда жұмыс істеуді
қарастырады:
- кірістер мен шығындардың барлық түрлері бойынша контингентердің
болжамдық мөлшерін анықтау ;
- әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша
реттеуші кірістердің бөлісі;
- қаржылық жәрдем мен бюджеттік қамсыздандыруды теңестіру себебінен
жоғары және төмен тұрған бюджеттер арасында арақатынасты дайындау.
Бюджеттік жоспарлау мен болжамдау іс- әрекеттің негізгі шарты- ол жалпы
мемлекеттік мұқтаждыққа қажетті бюджеттік құралдардың тұрақты және
бірқалыпты түсуін қамтамамсыз ету.
Бюджеттік жоспарлау бірлестік , жалғастырушылық , басымдылық ,
теңгерушілік және дәйектемелік принциптер талаптарына сәйкес іске
асырылады.
Бюджеттік жоспарлаудың бірлестік принципі құрамына республикалық және
жергілікті бюджеттер кіретін елдің мемлекеттік бюджеттін құрумен қамтамасыз
етіледі. Әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бұл принцип республикалық және
жергілікті бюджеттерден қаржыландыратын бюджеттік бағдарламалар тізімін
қалыптастыруға , бюджеттер деңгейлер арасындағы кірістер бөлісу
нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бюджеттік алымдар мөлшерін
тағайындауға негізделеді.
Жоспарлаудың жалғастырушылық принципі орта мерзімді фискалдық
саясаттың бағыттары мен елдің әлеуметтік – экономикалық даму болжамдарына
негізделген ағымдағы және болашақ бюджеттік жоспарлау тіркесімімен
қамтамасыз етіледі.
Басымдылық принцип елдің орта мерзімді әлеуметті- экономикалық даму
жоспарының басымдылықты бағыттары негізінде бюджетті жоспарлау мен
қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің кірістері мен шығындарының теңгерушілік принципі бюджетті
қалыптастыруда баланстық әдісті пайдалану негізі арқылы қамтамасыз
етіледі. Бюджеттің теңгерушілігінің қажеттілігі қайбір деңгейдегі бюджетті
атқару мақсатымен дәлелденеді және ол немесе жоғары бюджеттен субвенция
беру арқылы немесе бюджет шығындарын қысқарту арқылы немесе мемлекеттік
берешекті қалыптастыру арқылы не болмаса басқа да заңнамалармен
қарастырылған әдістер арқылы қамтамасыз етіледі.
Дәйектемелік принцип бюджет жобасына осы немесе басқа түсімдер не
шығындарды енгізу қажеттілігін анықтайтын нормативті құқықтық актілер
негізі арқылы бюджет жоспарлаумен қамтамасыз етіледі.
Бюджетті жоспарлағанда аймақта арасындағы табиғатты-климаттық және
әлеуеті-экономикалық ерекшеліктері есепке алу қажет, себебі олар әр аймақ
тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары. Сондықтан
бюджетті кодекске сәйкес натуралды нормативтер-ол бюджетті жоспарлау мен
атқаруда міндетті түрде пайдаланылатын материалды немесе материалды емес
қажетті байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері. Олар Үкіметпен жасалады
және бекітіледі.
Жергілікті бюджеттерге қолданатын кірістері бөлісу норматьивтер-ол әр
деңгейдегі бюджеттер арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл
нормативтердің тұрақты сипаты бар, себебі ол орта мерзімді фискалдық
саясаттың негізінде анықтамалады және оларды пайдалану бюджет жүйесі
бойынша шығындық өкілеттілікті шектеуге байланысты.
1.3. Алымдар мен төлемдерді жоспарлау.
Салықтан басқа Қазақстан Республикасы Салық Кодексінде белгіленген және
белгілі бір мөлшерде бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер іс-
әрекет етеді.
Алымдар , баждар және төлемдер деп әдетте заңда және жеке тұлғалардың
мемлекеттік орындардың оларға көрсететін қызметтері үшін төлемдерін
айтады. Бұл төлемдердің сомасы жергілікті бюджеттердің кірісіне не
белгіленген үлестерде бюджеттер мен тиісті ұйымдарға не арнаулы қызметтер
көрсететін ұйымдардың мекемелердің шығындарын ішінара немесе толық өтеуі
2.2. Бюджет шығысының жіктемесі.
Мемлекеттің функцияларын іске асыру мүмкін, егер де олар материалдық
құралдар мен қамтамасыз етілсе, себебі мемлекеттің іс әрекеті мемлекеттік
құралдарды тікелей шығыстарымен байланысты. Шығыстар нақты шығындардың
көлемін көрсетеді. Сондықтан, бюджеттердің барлық деңгейлері бойынша
мемлекеттік шығыстардың бір бірімен өзара байланысты нақты түрлерінің
жиынтығы әр мемлекеттің бюджет шығыстар жүйесін болып табылады. Шығыстар
жүйесін құру құралдарынан арнаулы бағыттау үнемі режимімен мемлекеттік
құралдарды жұмсаудың қайтып оралмас принциптеріне негізделеді.
Мемлекеттік шығыстар мақсатты белгілеулер бойынша қатаң іске асырылуыға
тиіс, яғни бюджетте қарастырылған бағыттар бойынша. Құралдардың қайтып
оралмас принципі негізінде әлеуметтік саланы қаржыландыруда пайдаланады. Ал
егерде экономиканың дамуы қаржыландыру құралдары жөнінде айтсақ, онда
нәтижелік инвестициялау орын алады. Яғни бұл арада бөлінген бюджеттік
құралдарды қайтару принципі әрекетте болады. Үнем режимін сақтау принципі
–ол өз алды бюджет шығыстарын төмендетудің формалары мен әдістерінің
жүйесі. Бұл жүйе бюджет ресуростарының нәтижелі және тиімді пайдалану іске
асыруға мүмкіншілік береді.
Мемлекеттік бюджет шығыстары жүйесі бірнеше факторлармен шарттанады.
Олардың ішінде негізгі болып мемлекеттің табиғаты мен функциялары, елдің
әлеуметті экономикалық даму деңгейі мемлекеттің әкімшілк аумақтық
жайластырушылығы, бюджет құралдары беру формалары саналады. Мемлекеттік
бюджет шығыстарының құрамы мен құрылымы оларды экономикалық мазмұны және
ЖІӨ бөлу жөніндегі мемлекет алдындап тұрған мақсаттармен анықталады. Бюджет
шығыстарының ел экономикасындағы ролі мен мәнін анықтау мақсат пен олар әр
түрлі белгілер бойынша жіктеледі. Бюджет кодексінде бюджет жүйесінің барлық
деңгейлері бойынша әрекеті бар бюджет шығыстарының жіктеуі тағайындалған.
Мемлекеттің барлық шығыстары негізінде мемлекеттік бюджетте шоғырланған
құралдар арқылы қаржыландырылады. Бұл шығыстар қоғамдық қайта өндірістегі
роліне байланысты екі топқа бөлуге болады:
- өндірістік қорларды ұлғайту мен өндірістік үздіксіз процесін
қамтамасыз ету үшін
- қорғам мүшелірінің әлеуметті мәдениеттік мұқтаждықтары қанағаттандыру
үшін.
Бірінші топқа мемлекеттік бюджеттің экономикаға қаржыладыруға бағытталған
шығыстары жатады. Екінші топқа әлеукметті мәдениеттік шараларджы білім
беруді, ғылым, қорғаныс пен мемлекетті басқөаруды қаржыландыру үшін
арналған бюджет шығыстары жатады. -----------------------
Осы екі топ арасындағы ара қатынас бюджеттің тиімділігін анықтайды.
Экономиканың бәсеке қабілеттілігі дамуға бағытталған шығындардың денігейі
қаншалықты жоғары және бюджеттің тұтиынушылық шығындары соған сәйкес төмен
болса соғұрлым бюджет құралдарын пайдалану тиімділігі жоғары болады. Әрине
бюджет құроалдарын пайдалану титімділігі бұл арада мемлекеттік бюджеттің
шығыстаны қалыптастыру әдістеріне мемлекеттің жүргізіп ждатьөқанг
әлеуметтік саясатына және елдің бүгінгі күнгі әлеуметті экономикалық
ахалына байланысты.
Бюджет тьүрлері бойынша шығыстарға қалыптастыру ерекшеліктері олдардың
арнаулы маңында жатыр. Сондықтан бюджет түрлері бойынша шығыстарды
қалыптастырғанда келесі негізгі факторрларды есептеу ажет:
- басқару органдары арасынджағы функцияларды шектеу
- мекемелердің бағңынушылығы
- мекемелерджің іс әрекет шекарасы
- шығывстарды тиісті бюджетке апару
Республиғалық бюджеттің шығыстары келесі бағыттар бойынша қаржыландыру үшін
қалыптасады:
- жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер
- қорғаныс қоғамдық тәіртіп қауіпсіздік
- құқықтық, соттық, құқық қорғау қызметтері
- білім беру
- денсаулық сақтау
- әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету
- мәдениеьт спорт туризм және ақпарат кеңістігі
- тұрғын үй комуналдық шаруашылығы
- ауыл орман су балық шаруашылықтары мен қоршағана ортана қорғау және
жер қатынастары
- өнеркәсіп құрылыс және жер қойнауын пайдалану
- көлік және коммуникация
- басқа да бағыттар
Осыған сәйкес юбірақ тиісті әкімшілік аумақтарға арналған шығыстар
бюағыттары тиөмен тиұрған бюлджеттер деңгецлері бойыншща да қалыптасады.
Жергілікті бюджеттері шығыстарына қалыптастыру Бюдлжет кодексімен
нормативті құқықтық актілермен және тиісті маслихаттар шешімдері мен
реттеледі. Биліктің жергілікті органдларына аумақтардың экономикалық және
қаржылық базаларын пайдалану жөнінде өкілеттік берілген. Әрбір бөлек
әкімшілік аумақтарын эконмоикадық базасы ретніде жергілікті тұрғындардың
әлеуметтік эконолмикалық мұқтаждықтары қамтамасыз ету үшін қажетті
кірістер көзедрі болатын меншікті мүлікпен оларға берілген объектілер
санадладжы. Ал қаржылық база болып меншікті бюдлжеттік құралдармен жоғары
тұрған бюджеттерден берілетін ресми трансферттерді қалыптасатын қаржылық
ресурстар табылады.
Бюджет жүйесіінң әрбір деігейінің шығыстар құрамы мен қалыптасуы
әрекеттегі заңнамалық актілерімен тиісті аумақ бойынша қаржыландыруы
қажет нақыт объектілер және оларды іс әрекетін қамтамасыз ету үшін
қажетті шығындарды анықталады.
Республикалық және жергілікті бюджеттер шығыстьарының лимиті бюджеттік
жосапарлау жөніндегі тиісті уәкілетті органдардың ағымдағы және даму
бюджеттік бағдларламалар үшін қалыптастарады. Бюджеттің болжамдық
көрсеткіштері бюджет құралдарын пайдаланудың басымдылық бағыттар
көрсеткшітері операциялық қалдық мөлшері орташа мерзімді фискалдық
саясатпен белгіленген көрсеткіштер және республика мен аймақтар дамуын
орташа мерпзщімді жоспарлаумен анықталған көрсеткшітер бюджет шығыстарымен
лимитін анықтау негшіздері болады. Бұл лимиттерді бюджеттік комиссиада
құроалып бекітілгеннен кейін бюдждет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органдар
бюдлжеттік бағңдарлама әкімшілікткеріне жеткізеді.
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарына мемлекет лимитін
есептегенде келесілер қолоданылады:
- ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындардың жалпы сомасы
- бекітілген натуралды нормалар
- тиісті қаржы жылдавғы ағымдағы бюджеттік бағдарламалар көлоемі
- орташа мсепрзімсді фикалды саясатта нарықталған бюджет шығыстарының
өсуі немесе төмендеуі
- ғаымдағы қаржылық жылды аяқталатын ағымдағы бьюджеттік бағдарламалар
Даму бюджеттік бағдарламалар үшін шығыстар лимиті бағдарламалар
әкімшіліктері арасында бөлінбей аныфқталады және оның көлемі бюджеттің
барлық шығыстарының жалпы болжамдық көлемі мен ағымдағы бюджеттік
бағдарламалар бойы анықталған бюджет шығыстары лимитінің жалпы көлемі
арасындағы айырмаыс оретінде есептеледі.
Өкімет тағайындаған мерзімде бюджеттік бағдарламалар әкімшішлктері бюдлжет
жоспарлау жөнінденгі уәкілетті органга бюджетті өтініш ұсынады. Бюджеттік
өтініш ол бюджеттік бағдарламаларды дәлелдеук мен оларды қаржыландыру
сомасын анықату үшін қажетті және бюджетьтік бағдарлдамалар әкімшілігі жыл
сайын жасап ұсынатын құжаттар жиынтығы. Бюдлжеттік өтінішгтерді құрудың
негіңзгі мақсаты ол бағдарламаны орындау нәтимжесімен қавжетті ресурстар
жөніндегі сандық және қарждылық тақпарат базасы арқылы болжамдық мерзщімді
бюджеттік бағдарламалар таңдау және олардың нәтижелігімен тисіділігін
бағалау.
Бюджеттік өтініш аймақтың әлеуметтің экономикалық дамуыныңі орташа мерзімді
жоспары тиісиі мерзімидегі мемлекеттік салалық жә”не аймақтық бағдарламалау
негізінде құрылады. Оның мәліметтері бағдарлама жөнінде нақты және толық
ақпараттарды көрсетуі тиіс. Бұл өтінішті бюджеттік бағдарламалар әкімсшілік
түрі ағымдағы және даму бюдлжеттік бағдарламалық үшіән бекітілонген
шығыстар лимиті мөлшері мен тиісті бюдждеттік комиссия анықтаған тиісті
бюджеттен қаржыландырылатын инвестициялық жобавлар тізімиі мен көлоемі
нігіздерінде құүрады. Ресупбликалық немесе жеоргілікті бюдлжеттіку
бағдарлама әкімшілігі тек қана бір бюджеттік өтініш құүрады.
Бюджеттік өтініш келесі бөлімдерден тұрады:
- бюджеттік бағдарламалар тізімі ждәне шығындар солмасы
- әрбьір бюджетті бағдарламаға түсінджірме хат
- бюдлжеттік өтінішке кірген әрбір бюджеттік бағдарламаны паспорптының
жобасы
Бюджеттік өтініш бағдарламаларды қаржыландыру жоспары мен қаржылоандырудың
жиынтық жоспаорын құру үшін негіз болып табылады.
Шығыстарды қайта құрылымдау аумағындағы бюджеттік саясат экономиканың әр
салаларына мемлекет қатысуының салыстырмалы тиімділігіне баға беру мен
мемлекеттке жөнді және қасиетті емес бағыттардлы қатынасуын бюджет
құраладары арқылы қаржыландыруда азайтуға негізделеді. Бұл саясат бюджет
құралдарын шоғырландырып, мемлекеттің ағымдағы міндеттемелерін атқарумен
бірге экономика дамуының басымды бағыттарын шешуге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, бюджеттік бағдарламаларда қарастырылған шаралардың бюджет
шығыстарымен байланысын айқын белгілеу мен бюджет құралдарын пайдалану
тиімділігін жоғарлатуға экономикалық және бюджеттік жоспарлаудың әсершіл
жүйесін дасау, бағдарламалық құжатитарды оңтайдандыру мен қалыптагдыру және
оларды бағалау әдісін дайывндау себепші болады.
Бюджет шығыстарын жоспарлауының сапасын жоғарлатуға мүмкіншілік беретін
жолдардың бірі – ол натуралдық нормаларды пайдалану, яғни мемлекеттік
органдар топтары бойынша бір қызметкерге шаққандағы ағымдағы шыңындардың
орташаландырылған нормативін пайдалану орнына қажетті материалды және
материалды емес байлықтарды тұтынудың минималды натуралдық көрсеткіштерін
қолдану.
Республиканың әлеуметті экономикалық дамуының орташа мерзімді жоспарының
негізінде және мемлекеттік пен салалық бағдарламаларға сәйкес басымды
бюджеттік шығыстар ретінде алдысыздағы жылдарға келесі бағыттар
анықтадған:
- денсаулық сақтауды реформалау мен оның дамуы
- білім берудің дамуы
- әлеуметтік реформалардың әрі қарай тереңдеуі
- индустриалды инновациялық дамытуды
- аграрлық секторды дамытуды
- жаңа тұрғын үй сасясатын іске асыруды
- Астана қаласының дамуы.
2.3. Әлеуметтік салаларға бөлінетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформалар басынан бастап
әлеуметтілік бағдардағы реттелетін Ұлттық нарық жүйесін құруға
бағытталған. Экономика дамуының әлеуметтік бағыттылығының бір көрінісі
болып елдің қаржы ресурстарны орталықтандыру мен қайта бөлісі табылады.
Осынгың салдарынан мемлекет әртүрлі механизмдерді пайдлана отыврып нақты
мұқтажды азаматтарға жавәрдемақы төлоеу арқөылы адтрестік әлемуттік көмек
көрсетеді. Мысалы, 2005 жылы әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламарды
қаржыландыруға арналған ресупбликалық бюджеттің шығындар көлемі ішкі
жалпы өнім құнына шаққандағы деңгейі 4,4 пайызға жетті.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мазмұнын оның әлеуметтік көмек
көрсетумен әлеуметтік қамтамсыз ету жөніндегі барлық іс әрекет қосындысы
қалыптастырады. Әлеуметтік саясаттың маңызы мемлекеттің нақты әлеуметтік
функцияларын іске асыруда көріністі болады.
Әлеуметтік мемелкеттің барлық экономикасының дамуынан бөлек қарастыруға
мүмкін емес себебі әлеуметтік саланың іс әрекетте болуы оның басты шартын
ол бұл саланы қаржыны қамтамасыз ету. Әлеуметтік саланы қаржыландыру
нарықтық экономикадағы мемелекеттер ролі жөніндегі мәселелермен бірге
қарастыру қажет, себебі экономикалық реформаларды мемлекетпен нарықтың
әсер салаларын шектеудің өте маңызды ролі бар. Мемлекеттің араласу
ауқымдары нақты елге тән ерекшеліктер дәстүрлер және әлем экономикасының
бүгінгі дамуымен анықталады.
Шаруашылықты жүргізу нарықтық механизмін объективтік кемшіліктерін жеңу
үшін қажетті экономиканы мемлекеттік реттеу формаларымен мемлекеттің
араласу ауқымдары түрлі болуы мүмкін.
Біріншіден оң мемлекеттік реттеудің тек қорғау функциясын атқару ретінде
болатын, ал қайта бөлу іс әрекеті минималды шығындарды қаржыландырумен
шектелетін мемлекеттің араласуының минималды формасын реттеу. Мұндай
әдістеме мемлекеттік қаржылық реттеудің механизмдерін пайдаланудың
шекарасын шектейді, сондықтан әлеуметтік саланың көптеген мәселелері
мемлекет көмегімен шешілу мүмкін емес.
Екіншіден, ол мемлекеттік реттеудің нарықтық механизмге кірісуі, демек
соған бағынатын мемлекеттің араласуының тікелей емес формасы. Демек
мемлекет өзіне экономикалық және әлеуметтік салалары арасындағы қарама-
қарсылықты реттеу міндеттемелерін жіктеген. Біздің республикада
экономиканы мемлекеттік реттеудің осы формасы іске асырылуда.
Үшіншіден, ол мемлекеттік реттеудің нарықты өзіне бағындырған
орталықтандырылған жоспарлау арқылы экономикаға шексіз әсерін тигізетін
мемлекеттің араласуының тікелей формасы.
Қазақстан Республикасы азаматтарының зейнетақылық қамтамасыз етуге
құқықтары бар. Бұл аумақтағы мемлекеттің саясаты ҚР Конститутциясына
негізделеді және “Зейнетті қамтамасыз ету жөнінде” атты заңмен реттеледі.
Осы заңға сәйкестік 1998 жылдан бастап Қазақстанда зейнеттік қамтамасыз
етудің сол уақытқа дейін әрекетте болған ынтымақтық жүйесінің орнына
жинақтаушы жүйесін енгізілді. Бұл заңмен тағы бір тағайындалған шарт ол
1998 жылдың сәуір айының бірінші жұлдызына дейін зейнетке шыққан
азаматтарға мемлекет зейнетті қамтамасыз етуді кепіл етеді. Бюджет
құралдары ақылы зейнеттік қамтамасыз етудің құқықтары бар азаматтарға
зейнетақы республикалық бюджет құралдарынан төленеді.
Зейнетақы төлемдері жөніндегі уәкілетті орган ретінде мемлекеттік
кәсіпорын формасында құрылған зейнетақы төлемдер жөніндегі орталық
болады. Бұл орталық келесі функцияларды орындайды:
- зейнетақымен қамтамасыз етуге құқықтары бар азаматтарға республикалық
бюджет құралдары арқылы зейнетақы төлеу;
- азаматтарға әлеуметітк жеке кодтар иелену;
- міндетті зейнетақылық жарналарды кейіптеулік есебі;
- міндетті зейнетақылық жарналарды агенттерден жиынтық зейнеттік
қорларға аудару
- мемлекет алдында салықтық міендеттелер атқаруға бағылауды қамтасывз
ететін орталық атқарушы органдарға объектілердің тізілімдемелірі мен
төлем құжаттарын ұсыну.
Осы Орталық жаңа зейнеттік жүйе енгізу барысында зейнетақылық төлемдерді
категориялар бойынша келесі тәртіппен тағайындады:
А)1998 ж 1 қаңтарға дейін зейнетақы алатын азаматтарға
Ә) зейнеттік жасқа жеткен азаматтарға:
- 1998 ж 1 қаңтарджан бастап 61 жасқа толған ер адамдарға , 56 жасқа
толған әйелдерге
- 1998 ж 1 шілдеден бьастап 61,5 жасқа толған ер адамдарға, 56,6 жасқа
толған әйелдерге
- 1999 ж 1 шілдеден бастап 62 жасқа толған ер адамдарға, 57 жасқа
толған әйелдерге.
- 2000ж 1 шілдеден бастап 62,5 жасқа толған ер адамдарға, 57,6 жасқа
толған әйелдерге
- 2001 ж 1 шілдеден бастап 63 жасқа толған ер адамдарға, 58 жасқа
толған әйелдерге.
Орталық азаматтың жас шамасына байланысты зейнетақылық төлемдерді ер
адамдардың еңбек стажы 25 жылдан және әйелдердің стажы 20 жылдан кем
болмаған шартта толық көлемінде зейнет ақы тағайындайды. Ал толық емес
көлеміндегі зейнеттік төлемдер нормативтік актілерде белгілеген тәртіппен
есеаптеледі. Зейнетақылық төлемдер өмір бойы төленеді. Егер де зейнетақы
алушы қайтыс болса, онда оның жанұясына орталықтан мезгілде 15 айлық
есептемелік көрсеткіш мөлшерінде төлем беріледі.
Орталықтан төленетін зейнетақылық төлемдер әрбіреу үш жыл қатарының
орташа айлық табысының 60 пайыз мөлшерінде есептеледі. Бұл арадла табыс
құрамына еңбек ақының барлық түрлерімен Үкімет белгілеген басқа да
табыстар кіреді. Осы табыстың көлемі тиісті жылға республикалық бюджет
жөніндегі заңды белгіленген 15 айлық есептелемелік көрсеткіштен аспауы
тиіс. 1998 жылы 1 қаңтарға дейінгі мерзім үшін орташа айлық табыс
мөлшері халықты әлеуметтік қорғау аумағындағы орталық атқарушы орган
анықтаған тәртіппен жиынтық зейнетақы қорға міндетті зейнетақылық
төлемдер жасалған табысқа сәйкес белгіленеді. Осылай есептелген
зейнетақылық төлемдердің максималды мөлшері 25 айлық есептемелік
көрсеткіштің 75 пайызынан аспауға тиіс.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде жәрдемақылар маңызды орын алады.
Республика азаматтары мүгедекке байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz