Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы - теңгені енгізу

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... .3
I. Теңгенің пайда болуы мен қалыптасуы
1.1. Теңгенің енгізілy себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 4
1.2. Теңгені жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..6

II. Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы –
теңгені енгізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.1. Алтын күміс ақша - байлықтың, тарихтың,
мәдениеттің көзі ... ... 15
2.2. Теңгеміздің тағдыры ... ... 17

III. Қазақстан Республикасының теңгені құнсыздануына жол бермеу саясаты
3.1. Инфляцияға қарсы саясат ... ...23
3.2. 2003-2004 жылдардағы инфляцияның өсуі ... ...28

Қорытынды ... ... 34
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... 36

Кіріспе

Өзімнің жұмысымды мен Қазақстан республикасының ұлттық валютасының
нығайту проблемасы туралы тақырыпта жазып отырмын. Осы тақырыпты тандап
алған себебім, ең біріншіден, теңге – бұл Г.А. Марченко мырза айтқандай
тәуелсіздіктің тұмары. Яғни, ұлттық валюта - әр елдің тарихында маңызды
орын алатын және мемлекеттің экономикалық егемендігінің көрсеткіші болып
отыр. Ұлттық валютаның енгізілуі нарықтық экономикақа көшуге бағытталган
түpлi структуралық өзгерістердің бірі. Осы сәтте, бар жетістіктері мен
қиыншылықтарын, теңгенің енгізілуінің алдында, оған артқан үміттерінің
ақталғаны немесе ақталмағанын атап көрсеткім келді.
Жалпы айтқанда, ақша - бұл ежелден келе жатқан тауар өндірісінің
дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Олар адам арасындағы
өндіріс кезінде белгілі бір экономикалық қатынастардың көрсеткіші ретінде
саналады. Ғасырлар бойы адам өркениетінің дамуымен қатар, ақша қатынастары
мен жүйесі үнемі дамып келеді, және олардың бүгінгі қалпы да біткен іс
емес. Теңге де дамып келе жатқан валюта.

I. Теңгенің пайда болуы мен қалыптасуы
1.1. Теңгенің енгізілу ceбeптepi

Теңгенің енгізу себептеріне тоқталсам, әрине coл кездегі тарихи
жағдайларға назар аудару керек. 1991 жылдың желтоқсанында Совет Одағы
ыдырағаннан кейін, Қазақстан басқа да ТМД елдері секілді рубль аумағында
кала берген. 1992 жылы 200, 500, 1000 рубль купюралары шығарылды. Олардың
эмитенті ретінде әлі КСРО Мембанкі болып көрсетілген еді. 1992 жылдың мамыр
айында ресей купюрасы 5000 рубль, кейінірек 10 000 және 50 000 рубль
шығарылды.
Сөйтіп, Ресей Федерациясында және одан тыс мемлекеттерде 1961-1991
жылдары шығарылған кеңестік ақша, Ресейдің Орталық Банкімен шығарылған 1992
жылғы кеңестік ақша үлгісіндегі және 1992-1993 жылғы ресей ақшалары
айналымда жүрген.
Бірақ, Қазақстан Үкіметі және Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Кеңесі, Ресейдің рубліне толығымен сенбей, 1991 жылдың соңында өзінің
валютасы мен бағалы қағаздар шығару мәселесін қарастырды. 1992 жылдың мамыр
айында Қазақстан Республикасының Президентінің Ұлттық Банк пен Манат
ауласын құру туралы және Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Ұлттык
Банкінің баспа фабрикасын құру туралы Жарлықтары (құпиялы түрде) шықты.
1993 жылдың сәуір айында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы
және Банк және Банктік қызметі туралы заңдар қабылданды. Осы заңдар
бойынша Ұлттык Банк еркін ақша-кредит саясатын жүргізу, ақша шығару, оны
сақтау, жою, инкассация функцияларын иеленді. Сондай-ақ, осы заңдарға
сәйкес ешқандай ортақ валюта бірлігі жайында айтылған жоқ. Осындай шаралар,
республикада ұлттық валютаны енгізу мүмкіндігі дайындалып отырғанын
көрсетеді.
1993 жылдың 23 шілде күні Ресейдің Орталық Банкі 1961-1992 жылғы
кеңестік ақша үлгілері мен 5000, 10 000 мыңдық 1992 жылғы ресей
рубльдерін айналымнан шығару туралы хабарлады. Ресейдегі ақша реформасы ТМД
елдері мен Қазақстанға ескі үлгідегі ақшаның ағылуына, соның салдарынан
инфляцияның өсуіне және өмір cүpy деңгейінің төмендеуіне әкеп соқты, және
жаңа ресей рубльдеріне ескі ақшаны айырбастауға рұқсат берілмеді. Ресейдің
Орталық Банкі мен Қаржы министрлігінің басшылары ТМД елдерінің өз валютасын
енгізіуін колдады.2 Қазақстан Үкіметі рубль аумағын сақтағысы келді,
бірақ Ресей Үкіметі Қазақстаннан алтын валюталы резервтердің бәрін Ресей
қарамағына беру және ресей рубльдерімен камтамасыз еткені үшін Қазақстанның
мемлекеттік қарызы деп санауды талап етті. Осындай талаптар Қазақстан үшін
жарамсыз еді. Сондықтан өзінің валютасын енгізу кажет еді. 1993 жылы 3
караша айында ҚР Президентінің Жарлығы бойынша ұлттық валютаны енгізу
комиссиясы ресми турде құрылды. Оның құрамына: ҚР премьерминистрі
С.А.Терещенко, ҚР вице-президенті Е.М.Асанбаев, ПремьерМинистрдің алғашқы
Орынбасары Д.Х.Сембаев, Ұлттық Банктің төрағасы Г.Б. Байназаров, қаржы
министрі Е.Ж Дербесов, экономика министрі Б.И. Ізтілеуов кірді. Олар валюта
режимін, бастапқы валюта курсын, енгізілу уақытын және т.б. сұрақтарды
қарастырды. Теңгенің айырбас курсын таңдағанда реттелетін қалқыма, сондай-
ақ, жартылай айырбасталатын валюта курсына тоқталды. Ұлттық валюта – теңге
– 1993 жылдың 15 қараша күні бүкіл Қазақстан территориясына ресми турде
енгізілді. Ескі акшаның жаңа теңгелерге айырбастау 1993 жылдың 15 қараша
күнінің ертеңгі сағат 8-00ден басталып, 20 карашаның кешкі сағат 20-00-де
аяқталған еді. Айырбас 1:500 катынасындай жүргізілді. Айырбастаудың
нәтижесінде 951 млрд. кеңестік рубль алынды. 18 қараша күнінен бастап,
теңге Қазақстан территориясында айналымда жүретін жалғыз төлем құралына
айналды. 3

1.2. Теңгені жасау
Ұлттық валютаның атауын ортағасыр тарихынан алған (Қыпшақтар тұсында
таңга (теңге) деген айырбастау манаттары қолданыста жүрген).
1992 жылы Қазақстанда шетел фирмалар саны өсті. Соның ішінде Харрисон
және ұлдары фирмасы да болды. Олар теңгені жасауға өзінің көмегін ұсынды.
Қазақстан дизайнерлері мен суретшілері ағылшын фирмасына өзінің үлгілерін
көрсетіп, бірігіп жұмысқа кірісті. Теңгенің алғашкы үлгілерінде қазақ
ұлттық ою-өрнектерінен басқа, ешқандай портреттер болған жоқ. Бірақ,
ағылшын эксперттері ақша бетінде портреттер болу керек, ойткені баспаның
ерекше техникасына байланысты ондай ақшаларды қолдан жасауға қиын болады
деп сендірген.
Арнайы құрылған топ мүмкін болатын барлық портреттерді қарастырып,
таңдаған. Сөйтіп, теңгенің беткі жағында Қазақстан тарихында ерекше орын
алатын тұлғалардың бейнесін, ал артқы жағында Қазақстанға тән табиғи және
сәулет өнерінің элементтерін бейнелеуге шешім қабылданған.
Банкноттардың беткі жағында (аверс) :
• 9-10 г. Отырарда (Оңтүстік Қазақстан) өмір сүрген атақты
философ, ақын Абу Насыр Әл-Фарабидің (1 теңге);
• сазгер Сүйінбайдың (3 теңге);
• күйші Құрманғазының (5 теңге);
• тарихшы, демократ-Шоқан Уәлихановтың (10 теңге);
• ақын, ұлы ойшыл Ұлы Абай Құнанбаевтың (20 теңге);
• мемлекет қайраткері Әбілхайыр ханның (50 теңге);
• саясаткер және дипломат – Абылай ханның (100 теңге) портреттерін
салу қабылданды.
Бас дизайнердің бірі Тимур Сулейменовтың айтуы бойынша ағылшындар
өздерінің үлгілерін ұсынған еді, бірақ қазақтар оны қабылдаған жоқ. Одан
басқа Ағымсалы Дүзелханов, Хайролла Ғабжалелов, Меңдібай Әлин дизайн-
суретшілер еңбек етті. 4
Алғашқы дизайнерлер 200 теңгеге дейін ақшаның нұсқасын ойлап тапқан,
кейінгі үлкенірек номиналда теңгені Ұлттық Банк суретшілері ойлап тапқан.
Бүгінгі күнi теңге 500, 1000, 2000, 5000 және 10 000 номиналда шығарылады.
Ал 100-ге дейінгілер тиын түрінде ғана айналымда қолданылып жүр
(1,5,10,20,50,100).
Ұлыбритания суретшілері гильош деп аталатын арнайы портреттерді
бедерлеуді дайындаған және осыған авторлық құқық алған. Харрисон және
ұлдары фирмасы теңге банкноттарын істегені үшін Ұлыбритания патшайымынан,
ең жақсы экспорттық өнім үшін, Алтын Белгі сыйлығын
алды.
Қазақстандық теңге пайдаланған қорғау элементтеріне, техникалық
әдістерге қарай бүгінгі күнi қолданыста жүрген дуниежүзілік валюталарымен
сапасы жағынан бір қатарда тұp.
Алғашқы майдалау монеталары - тиындар қағаз түрінде болған.
(2,5,10,20,50).
Жалпы, ұлттық валютаны қабылдағанда дизайнды жасау және баспаға шығару бір
уақытта және қысқа мерзімде істелген еді. Тиындардағы негізгі элементтер -
ұлттық ою-өрнектер, жануар мен құстардың графикалық бейнелері, киіз үйдің
құрамдас бөліктері болып табылады.

II. Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы – теңгенің енгізілуі

Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы
Қазақстан Республикасың ұлттық валютасын енгізу туралы.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабынан және Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 29 қазандағы қаулысына сәйкес
қаулы етемін:
1. Қазақстан Республикасының аумағында 1993 жылғы 15 қарашадан сағат
08.00-ден бастап (жергілікті уақыт) Қазақстан Республикасының ұлттық
валютасы - теңге айналысқа енгізілсін.
2. 1993 жылғы 18 қарашадан сағат 08.00-ден бастап (жергілікті уақыт)
теңге Қазақстан Республикасындағы бірден-бір заңды төлем құралына айналды.
Теңге 100 тиыннан тұрады. Қазақстан Республикасында қолдағы ақша банкноттар
мен монеталар түрінде айналыста болады.
3. Теңгені Қазақстан Республикасының аумағында меншік нысандарына
қарамастан барлық жеке және заңды тұлғалар төлемдердің барлық түрінде,
сондай-ақ ешқандай шектеусіз салымдар мен шоттарға қосу үшін банктер
кабылдауға міндетті.
4. Осы Жарлық қол қойылған сәттен бастап күшіне енеді.
Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Назарбаев.
Алматы. 1993 жылғы қарашаның 12-сі.

Қазақстан Республикасы жоғарғы кеңесінің төралқасы мен Қазақстан
Республикасы министрлер кабинетінің қаулысы
Қазақстан Республикасы Президентінің ұлттык валюта - теңгені
енгізу туралы шешімі жөнінде
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы мен Қазақстан
Республикасы Министрлер кабинеті каулы етеді:

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың 1993 жылғы 15
қараша ел аумағында ұлттық валюта – теңгені енгізу туралы шешімін ақша
айналымында қалыптасқан жағдайдан шығудың бірден-бір дұрыс және дер кезінде
жолы деп есептелсін.
Қазақстан Республикасы
Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы
Премьер-министрі
С.Әбділдин.
С.Терещенко. Алматы , 1993 жылғы қарашаның 12-сі.

Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы
Ұлттық валюта – теңге күнi тypалы.
1993 жыл, 15-қарашаның ҚР-ның ұлттық валютасы – Теңге енгізілген күн
ретіндегі тарики маңызын атап өте отырып, сондай-ақ қаржы жүйесі
қызметкерлерінің тұрақты экономикалық өсуді қаматамасыз етудегі рөлін
арттыру мақсатында қаулы етемін:
1. 15-қараша ұлттык валюта – Теңге күні, ҚР-ның қаржы жүйесі
қызметкерлерінің кәсіби мерекесі болып жариялансын.
2. осы Жарлық қол қойылған күннен бастап күшіне енеді.
ҚР Президенті
Н.Назарбаев
Алматы, 1997ж., қарашаның 13-i.

Қазақстанның тәуелсіздігіне 14 жыл. Ғасырға бергісіз деп жатырмыз. Өз
жеріне еге болган ел мемлекеттік рәміздерін, ұлттық белгілерін енгізіді.
Республикамыз Әнұранын, Көк байрағын, Елтаңбасын сайлады. Тек бір ғана ақау
– сауда-саттық айырбасы, экономикамыздың бір өлшемі ұлттық валютаның
қолданысқа ендіру барысында көбімізге беймәлімдеу тежеу қол-аяқты орап,
матап жатты. Мұндайда еліне, ірrесін бекіткен жаңа мемлекетке

шын жаны ашар жандар қажет-ақ екен. Құдайға шүкір, ондайлар табыла
кетті. Теңге дүниеге қалай келді?
Кез-келген мемлекет өзінің ақшасын ерекше құпия түрінде жасайды.
Қазақстанның өз тәуелсіздігін жариялағанға дейін де Әнұраны, Гербі, Туы
болған. Бірақ мұның бәрі СССР деген алып мемлекеттің тасасында қалатын да,
ал рубль деген ақша өз үстемдігін үнсіз жүргізіп отырды. Тіпті, міне,
біздербес елміз деп жүргеннің өзінде, Ресей рубль барынша қоқан-лоққы
жасады.
Ресей Қазақстанға 1 рубльді беріп, 65 копеекті кайтьш алатын. Ресей
төл экономикасын нығайтуға бағытталған өз жолын таңдады да рубль аймағы
қасқара берді. 1992 жылы Қазақстаннан басқа төлем құралы ретінде рубльді
екі-ақ мемлекет – Ресей мен Тажікістан пайдаланды. Сонымен қатар,
ресейліктер таяу уақытта кеңес сомының орнына ресейлік рубль болады деп
ескертті. Сонымен, рубль аймағын бөлу бастамасы Ресейден шықты. Қанша
тырысқанмен, ұлттық валютаны енгізу шынайы қажеттілік болды.
Қазақстан етек-жеңін жиып, Елтаңба мен Tyғa конкурс жариялаған кезде,
осы теңгені жасау жөнінде ой келді. Теңге жобасын жандандыру үшін
Қазақстан дизайн орталығы құрылып, Хайролла Ғабжалелов осы құрылымның бас
директоры болды.
Теңгенің авторлары көп. Бірінші кезекте бұл – қазақстанның Президенті,
oл 1992 жылы еліміз рубль аймағында болған кезде өз валютамызды енгізу
туралы күрделі саяси шешім қабылдады. Қазақстандық қолма-қол ақшаларды
экономистер, банкирлер, Ұлыбританиядағы банкнот фабрикасының басқарушылары
және басқа да мамандар, ағылшын оюшылары да жасады.
Теңгенің ә дегеннен қазақ арыстарынын басталмады. Tүрлі бағытты
ұстанды. Қазақстанның бұрынғы және қазіргі архитектурасын, табиғатын,
тұлғалардың бейнелерін кескіндеді. Жоғарғы Кеңестің басшылары Ерік Асанбаев
пен Сауық Текежановтар портретке тоқтау керек деп кеңес айтты. Тұлғаларының
елі, жері, жүзі айқындалып болғанда, оны эскиздерімен дайын
нұсқалары Елбасыға көрсетілді. Президент келісімін берді. Бұл 1992 жылдың
27 тамызы болатын. Англияда ақша жасайтын Harrisson and Sons Limited
фирмасының өкілдері теңгенің дүниеге келуіне қол жұмсасты. Дизайнерлері
салған эскизді тамашалап, мақтағанмен ақша жасаудың машақаты жетіп артылды.
Алғашқы эскиздер олардың технологияларынан өтпегендіктен, бәрін басынан
бастауга тура келді. Әрбір деталь қайта сызылып, әрбір штрихты
металлоформаға келтірілді. Әйтеуір теңгенің эталлон үлгісін жасалынып, ол
Қазақстанға құпия түрде алып келінді, Президентке көрсетілді. Елбасының
ризашылығымен қазақтың ақшасы 30 наурызға дейін Қазақстанға келетін болсын
деп нақты тапсырма берілді.
Ақшаны жаппай шығаруға қажеттілігі туғанда, тағы бір проблема
кесекөлденең тура қалды. 1 теңгелік 3, 5, 10, 20, 50, 100 теңгелік
номиналдан Қазақстанға қанша ақша керек? Ешкім білмейді. Ақшаны талайдан
бері шығарып жүрген фирма емес пе! 17 млн. халқы бар Қазақстанға мұнша ақша
керек деп есеп-қисапқа жүгінген экономистері ел өндірісін, тауар айналымын
және басқа да мәселелерді есептеді.
Теңге ә дегеннен инфляцияға ұшырады. Оның да себебі бар. Англиядан
бері келерде Harrissons and sons Limited фирмасының өкілдері теңгенің
бағамын немістің маркасымен тепе-тең күйде ұстаса, инфляцияға ұшырамайды
деп кеңес айтқан. Ал, мұнда теңге әбден дайын болғанда, Ораз Жандосов
бастаған жаңашыл топn Біз неміс маркасын қайтеміз, Ресей рубльімен есеп
айырыссақ та жетедің деп, ақшаны шығарудың бас-қасында жүрген адам сияқты
жалаулатқаны бар. He керек 1 теңгеміз Ресейдіц 500 рубліне теңеледі де
алғашқы инфляцияға ұшырайды. Кейін 200, 500, 1000, 2000 теңге шығаруға тура
келді. 1992 жылдың қарашасында басталған теңге шығару 1993 жылдың сәуірінде
аяқталды. Дегенмен, Қазақстанның ұтқан жері де аз емес. Басқа мемлекеттер
зайчик, купон шығарып, екі әуреге түсіп жатқанда, біз ұлттық валютамызды
бірақ процеспен шығардық. Сонымен, кеңес сомдарын шығаруды тоқтатқан кезде
өз ақшамыз бізде дайын болды.

Ұлттық қаржы жүйесінің қалыптасуы басталды. Ұлттық банкке бірнеше ірі
міндеттер турды . Төл валютамызды енгізуге дайындық басталды. Ол өз
кезегінде ұлттық төлем жүйесін құруды және халықаралық банк жүйесіне кіруді
жорамалдады. Болашақ валютаның инфрақұрылымын даярлау өз кезегінде
валютаның өзін құруға, валюта биржасын ұйымдастыруға, мәдениет сарайын,
банкнот фабрикасын, алтын-валюталық резервтерге арналған мемлекеттік
қойманы салуға бөлінді. Cол кезде тіпті мектеп оқушыларының кәмелеттік
аттестаттарын шығаратын фабрика да болған жоқ. Бұрын бәрі де, шетел
державалары елшілерінің сенім грамоталарына дейін Мәскеуден әкелінетін.
Ордендерді, медальдарды, офицердің иығына тағылатын жұлдызшаларды
әзірлейтін жер болмады. Бәрінен де нольден, не матерриалдық не ғылыми
базасыз, не ақшасыз, не қызметкерлерсіз құруга тура келді.
Жұмысты Ұлттык банк бастаған мемлекеттік банк жүйесін құрудан бастады.
Банк аппаратында 1992 жыл 200-250 адам болатын. Көптеген жақсы мамандар сол
кезге дейін жалақысы әжептәуір коммерциялық құрылымдарға кетіп қалды.
Ұлттық банк қуаты аз, залалды, материалдық базасы нашар мемлекеттік мекеме
болды. 1993 жылдың аяқ шенінде банкте 800-ден астам адам қалды. Халықаралық
қатынастар жөніндегі, валюталық және көптеген басқа департаменттер құрылды.
Екі жыл бойы басқа мемлекеттердің орталық банктерін қалай
ұйымдастырғанын мұқият зерттеді. Еуропаның және АҚШ-тың банкирлерімен
кездесулер өткізілді. АҚШ-тағы Федералдық резерв банкінің басшысы үш рет
келді. АҚШ-қа білімін жетілдіру үшін бір топ мамандар жіберілді. Біз
үйреніп алуға асықтык, себебі шетелдік іс-тәжірибені асықпай игеруге мүлде
уақыт болмады.
Қазақстанның банк жүйесі шын мәнісінде жаңадан құрылды. 1992 жылы
Ресейден кейін екінші болып валюта биржасын ұйымдастырды. Аптасына бір рет
сауда-саттық ұйымдастырылып отырды, оның қорытындылары Сұхбат газетінде
жарияланды. Сөйтіп қоғамды банк
аясында не болып жатқанын хабарланып отырды. Сонымен қатар, Ұлттық банктің
баспасөз орталығы арқылы республиканың барлық бұқаралық ақпараттар
құралдарымен (БАҚ) байланыс жолға қойылды.
Қағидалы жаңа негізде басқарудың жоғарыдан төмен құрылымы мен
коммерциялық банктер арнайы қадағалау органын құрды. Еліміздің бас
банкісінің материалдық базасын нығайтуға көп күш жұмсалды. Ұлттық банк
төртінші буынды, ескірген компьютерлерді пайдаланатын. Оның орнына 55
Пентиумды сатып алды. Ақшаны қайта санау үшін техника жетіспеді. Автопарк
толығымен тозған болатын.
Осымен бір мезетте coл кезеңде Ұлттық банктің алдында тұрған негізгі
міндеттерді шешуге дайындалды. Алтын-валюталық резервті құру үшін алтын мен
күмic сатып алына бастады. Мәселен, Жоғарғы Кеңестің іссапарлық шығындары
үшін валюта Сырткыэкономбанктен сатып алынды.
Жұмыстың бәрі академик Такежановтың күш-жігерінің арқасында әзірленген
арнаулы бағдарлама бойынша іске асты. Барлық алтын қазушы кәсіпорындар
Ұлттық банкке алтын бере бастады. Марқұм Сауық Темірбайұлының осынау идеясы
дұрыс та дер кезінде болды.
Алтын-валюталық қорды құру бағдарламасы бойынша Ұлттык банк алтын
өндіруді қаржыландыруға және несиелеуге кірісті. Сол сәтте айрықша баға
түзілімі қолданылды, бірақ та біздің бағалар әлемдік бағаларға жуық еді.
Лондондық түcтi металдар биржасындағы алтын мен күмістің бағаларын белгілі
болды. Ұлттық банктің бір қызметкерін Ұлыбританиядағы Ротшильд банкісіне
аттандырып, оқытылды.
Сол кезде алтын өндіру жылына алты-жеті тонна шегінде тербелетін.
Күмісті республика жылына 600 тоннаға жуық өндіретін. Металды қайта сату
мақсатында сатып алынатын. Екі жыл ішінде алтын өндірісі 12 тоннаға жетті,
бағалы металдардың арнаулы қоймасы құрылды. Алдымен ол Алматыда орналасты,
сонан соң бағалы металдардығ көлемдері өскен кезді астаналық облыстың бір
ауданында жаңа пана – жайды таңдап алуға тура келді.

Күмісті Соломон бразерс атты қоймадан алынды да жұмыс істесуге
келісім-шарт жасасқан Кредит свис банкісіне аударылды. Металдар
жеткілікті және күмісті сатқан жөн.
Сол уақытта Қазақстанның елдік дәргейі төмен еді. Бізді ешкім
білмейтін және бағалы металдар рыногында ешкім күткен жоқ. Сонымен бірге
елімізде бірде бір әлемдік дәргейлі банк жоқ. Сондықтан да күмісті
Лондондық биржадағы халықаралық баға бойынша, мәміле күнгі турақталым
бойынша сатуға ұйгарылды. Сөйтіп Қазақстан тұңғыш болып Еуропаға терезе
ашты , әлемдік рынокқа шықты, 30 тонна күміс сатып алғаш рет үш миллион АҚШ
долларын алды. Швейцарлықтар тауарды қатты бағалағанын атап өту керек.
Meталл мамандар төрт оңдық деп атайтындай аса таза болып шықты. Яғни
күмістегі бөтен қоспалар пайыздың мыңнан бір бөлігі болды. Ал банктер
сапасы төмен металды қабылдайтынын айту керек. Содан кейін Үкіметтің
келісімімен бірнеше рет осындай мәміле жасасты.
Қазіргі таңда Ұлттык банк күмісті сатып алмайтынын, алтын – валюталық
резервті ішінара алтынмен ұстайды. Тек валютамен мемлекеттің ақшасын
ұстауға болмайды, өйткені бүкіл әлемде инфляция жүріп, бағамдары ауысып
жатады. Ал алтынның бағасы соңғгы кезде көтеріліп келеді.
Бүгінгі күні біздің елімізді металл рыногында жақсы біледі. Қазақстан
тәуелсіздігінің сонау алғашқы жылдарынан біз күміспен белсенді турде сауда
жасаймыз. Осы қаражат есебінен Ұлттық банк бағалы кағаздарды шығару
жөніндегі кәсіпорын құрды. Бағалы металды сатқаннан түскен пайда теңгені
жасауға және мәнет сарайына техниканы сатып алуға әрі төлем жүйесін
ұйымдастыруға кетті. Бірақта басында ол Ұлттық банк шеңберінде құрылды. Сол
кезде екінші деңгейлі банктер қаражат жетіспеушілігінен бүгінгі деңгейде
жұмыс істей алмады.
Мемлекет басшысы еліміздің бюджетіне қатер төніп тұрғанын түсініп,
филиалдар торабын аудан деңгейінде қалпына келтіру және есептесукассалық
орталықтар арқылы төлем жүйесін құру туралы шешім қабылдады.
Ал Жоғарғы Кеңес бүткіл аудандық банктердің ғимараттарын Ұлттық банкке
қайтару туралы шешім шығарды. 1992 жылы жарты жыл ішінде екі жүзден астам
филиалды құруға, кадрларды тіркеуге, техникамен жарақтандыруға,
ғимараттарды жөндеуге тура келді.
Сонымен, Ұлттық банктің өз ақшасы мен материалдық базасы пайда болды.
Өз ақша нарықнамамыз құрыла бастады. Егер бұрын несиелік ресурстарды
Ресейден сатып алуға тура келсе, енді Ұлттык банк өзінің ақша ресурстарымен
жұмыс істеді. Коммерциялық банктер жер-жерде Ұлттық банк есеп-кассалық
орталықтарында шоттар ашты. Олардың қызметіне бақылауды жүзеге асыру
мүмкіндігі пайда болды.
Тұңғыш рет Қазакстан тарихында ақша аукциондары ұйымдастырылды,
коммерциялық банктерге ақша сатылды. Банктік кадағалау жұмысы істей
бастады, екінші деңгейлі банктердің Ұлттық банк алдындағы есептемесі
заңдастырылды. Теңге енгізілгеннен кейін ақша рыногы дербес, банкаралык
болды, валюта биржасы Ұлттық банктен бөлінді.
1993 жылы наурызда ҚР-ның Ұлттық банк, банктер және қызмет туралы Заңы
қабылданды. Жаңадан заң қабылданған соң халықаралық банк жүйесімен бірігу
үрдісі басталды. 1993 жылы банк дамыған елдер – АҚШ, Англия жане баска да
мемлекеттердің банктерінде 14 қоршотка ие болды. Біздің ірі коммерциялық
банктеріміз де шетел банктерінде қоршоттар аша бастады.
Мемлекет басшысы ұлттық валютаны енгізу үшін жауапкершілікті вице-
президент Ерік Мағзұмұлы Асанбаевқа жүктелді, ол мемлекет басшылығында
экономикалық мәселелер бөлігіне жауап берді.

2.1. Алтын күміс ақша – байлықтың, тарихтың, мәдениеттің көзі.
Егемен еліміздің тәуелсіздігінің төл белгілерінің бірі - ұлттық валюта
болса, мемлекетімізде қаржылық саясатты дербес жүргізуге мүмкіндік беретін
Ақша сарайының болуы бір ғанибет. Ұлттық валюта монеталарын әзірлейтін
Қазақстанның теңrе сарайында басылып шыға бастаған ақшамыз
ерекше және тарихи дерек көзіне айналды. Кәсіпорын әлемдегі танымал теңге
сарайлары қатарында proof жоғары сапалы алтын мен күмістен коллекциялық
монеталарын шығарады. Олар бізге зиялы тұлғалардың тұтас бір кескін-
келбетін, саналуан тарихи ескерткіштердің өшпес бейнесін жеткізді, халыктың
тұрмыс-тіршілігін көз алдымызға елестетеді.
Мемлекеттің тарихи оқиғаларын, мәдени ескерткіштерді, көрнекті
қайраткерлерді есте қалдыру, мерейтой күндерін, мәдениет пен спорттағы
жетістіктерді атап өту үшін әр түрлi маталл ақшалар шығарылуда. Соның
кейбіреулерін мысалга алсақ: Абай Құнанбайұлының 150 жылдығы құрметіне
арналған ескерткіш күміс ақшалар басылып шығарылғанын айтуға болады, онда
ұлы Абайдың аса көрнекті әдеби мұраларын бүкіл әлемге таныстыру мақсатында
оның шығармаларына қатысты Ана, Медресе, Бүркітші, Махаббат, Кеш
атты бес күміс ақша жарыққа шықты. Қазақстанның петрогливтері сериясында
біздің заманымызға ғасырлар қойнауынан жеткен жартастағы бейнелерге
арналған Көк тәңірі, Ұмай, Белгі, түркі әскерің деп аталатын күміс
ақшалар шықты.
Қазақстанның қызыл кітабы сериясында Барыс, Сайғақ, Арқар,
Дуадақ атты Қазақстанда сирек кездесетін және жойылып бара жатқан
жануарларға арналған күмic ақша шықты.
Қолданбалы қол өнері сериясында Нарқобыз, Домбыра, Аса таяқ
сияқты қазақтың ежелгі ұлттық аспаптарын насихаттаушы, олардың қасиеттерін
бүкіл әлемге танымал ететін күміс ақшалар жарық көрді.
Архитектуралық және тарихи ескерткіштер сериясында Түркістан
қаласының 1500 жылдығына арналған номиналы 500 теңгелік, proof сапасымен
мерейтойлық алтын монеталар, номиналы 100 тецгелік, proof сапасымен
мерейтойлық күміс монеталар айналысқа шығарылды. Мұнда Қазақстанның ең көне
қалаларының бірі Түркістан қаласы, онда өмір сүрген атақты ойшыл-теолог
Қожа Ахмет Яссауидың кесенесі бейнеленген. Сонымен қатар Бабажи-Хатун
кесенесі, Айша бибі кесенесі бейнеленген ескерткіш күміс монеталары
шығарылды.
Қазақстан монеталары жөнінде тaғы бір ғажайып коллекция жайлы айтып
өткен жөн. Инвестициялық монеталар, бұл 1000, 2500, 5000 және 10000 теңге
құнындағы төрт алтын монетадан тұратын Жібек жолы жинақтамасы.
Ерекше айта кететін жай, инвестициялық алтын монеталарды осы уақытқа
дейін Канада, Австрия, АҚШ, Австралия, Қытай шығарып келсе, 1996 жылдан
бастап осы елдердің қатарына алтыншы болып Қазакстан Республикасы енді.
Мерейтойлық, ескерткіш және коллекциялық монеталардың барлық түрін
таратуға эксклюзивтік құқыққа біздің елде тек ҚР Ұлттық банкі және оның
облыс орталықтарындағы филиалдары ғана ие. Осы бағытта Ұлттық банктің
Қостанай филиалы алтын және күміс монеталарды тарату және насихаттау
бойынша белсенді жұмыс жүргізуде. Мысалы, 1997 жылдан бастап филиал әр
түрлі құндағы алтын ақшалардан - 200, күміс ақшалардан - 1300, коллекциялық
жинақтар мен монеталардан 9000-нан астам данасын таратты.
Ерекше мақтанышпен, әрі орынды айтатын мәселе – Қазақстанның 2006 жылы
өтетін футбол кубогына спорт тематикасына арналған монета жасап шығаруы
арнайы тапсырмаға ие болуы. Бұл отандастарымыз үшін ең жоғары баға, әрі
биік мәртебе.
Қазақстанның өз жерінің табиғат қойнауынан алтын шығарып, онымен
қымбат металдар рыногын ұйымдастыруға қатысуы - оған болашақта қызметін
жаңа бағытта құруға маңызды бағыт-бағдар сілтейді.
Жоғары айтылғанды қорытындылай келе, Ұлттық банктің алтын, күміс
ақшалары жисаң байлық, зерттесең тарих мәдениет көзі, ал біреуге сыйласаң
құнды сыйлық.

2.2. Теңгеміздің тағдыры.
Әрбір елдің егемендігінің, тәуелсіздігінің бір белгісі – ұлттық ақша.
Сол ақша – теңгеміз біздің ел тәуелсіздікке қол жеткізген соң екі жылдан
кейін ғана – 1993 жылы 15 қарашада айналымға қосылды. Ресейдің құнсыз
ақшасынан екі жыл бойы айрылмауымыздың зардабына жұрт куә. Бірақ төл
валютамыз да табанын нық баса алмай, қатты құнсызданғаны да шындық.
Ресей біздің республиканы сом аймағынан шығуға мәжбүр ететін саясат
жүргізді. Оның бірі – 1993 жылы маусымда Ресейдің жаңа рублінің енгізілуі,
1993 жылғы шілде-тамызда Ресейде ақша реформасының жүзеге асуы еді. Соның
нәтижесінде кеңестік сом кәдеге жарамай қалды, Қазақстанға басқа
республикалардан ескі ақша бақылаусыз ағылды да, елдің Қаржы жүйесі
қожырап, инфляция күн санап өсті, халыктың тұрмыс деңгейі барынша нашарлап
кетті.
Жаца сом аймағына кіруге Ресей койған талап Қазақстан үшін мейлінше
қолайсыз болды, Қазақстанның негізгі экономикалық мүдделеріне қысым жасады,
ұлттық егемендікті белгілі мөлшерде шектеу талап етілді. Солардың ішінде,
біріншіден, біздің алтын-валюта резервімізді Ресейдің басқаруына беру,
екіншіден, Қазақстанды Ресей сомымен қамтамасыз еткенде, ол ақша Ресей
алдындағы біздің борыш болып есептеледі деген талаптар болды. Ресей сомын
өз валютамыз ретінде пайдалану дербес ақшанесие саясатын жүргізу
мүмкіндігін қатты шектейтін еді және колдағы бар ақшаға байланысты орын
алған мәселелердің одан әрі шиеленісу қаупін төндірді. Осының бәрі біртұтас
сом аймағын сақтаудан Қазақстан алатын пайданы мүмкін етпейтін еді. Айта
кету керек, сол кезде Қазақстан үшін сом аймағында қалу тиімді болатын.
Өйткені бұл қалыптасқан экономикалық байланыстардың сақталуына мүмкіндік
жасайтын еді, одан басқа, көптеген қазақстандық кәсіпорындар сол кезде де,
осы күнге дейін де Ресеймен технологиялық жағынан байланысты болатын.
Сондай-ақ біртұтас қаржы кеңістігін сақтауда пайдалы еді. Мұны қазіргі
кезде валюта жүйесін жақындастыру, валюталық реттеу, валюталық бақылау
жұмысын үйлестіру туралы жүргізіліп жатқан келіссөздер растайды.
Біздің ел үшін ұлттық валюта енгеннен кейінгі алғашқы екі жыл оте ауыр
болды. Қазақстан экономикасы бағаны ырқымен жіберуге және өндірістің
құлдырауына байланысты (Ішкі жалпы өнімнің 1993 жылғы
төмендеуі-9,2%, 1994 жылы-12,6%) инфляция бой бермей кетті (1993 жылы2165%,
1994 жылы-1158%). Мемлекет тарапынан берілетін дотация мен субсидия
тоқтатылды. Импорттық тауарларға қанағаттандырылмаған сұранымның елеулі
көелемі, сондай-ақ сыртқы сауданың ырқымен жіберілуі Қазақстанға әкелінетін
импорт тауарлар көлемінің өсуін туындатты және оның экспорт көлемінен көп
болуы шет ел валютасына сұранымды арттырды, яғни оның бағамының артуына
соқтырды.
Теңгені енгізуге байланысты есептер жасалған кезде, ұлттық валютаның
тұрақтылығына әсерін тигізуі мүмкін факторлардың бәрі де, соның ішінде баға
мен сыртқы базардың ырықтылығы да есепке алынған болатын. 1993-1994 жылдары
Қазақстанда болған экономикалық жағдайда теңге бағамының айтарлықтай
төмендеуі күтілген болатын.
Кейінгі жылдары да теңгенің АҚШ долларына қатысты құнсыздауының
айтарлықтай төмендегенін айтуға болады, маселен 1995 жылы теңге бағамы 17,9
пайыз, 1996 жылы-15,4%, 1999 жылы-2,8% төмендеді.
Егер Қазақстан 1998 жылғы Ресейдегі тамыз дағдарысынан кейін бірден
теңге бағамын еркін калыптасуға көшірген болса, бұл Қазақстан экономикасына
және теңгенің бағамына айтарлықтай қатты соққы болатын еді. 1998 жылдың
күзінде ТМД елдеріндегі қаржы базарларының тұрақсыз жағдайында, сондай-ақ
ел ішінде теңгенің айтарлықтай құнсыздануы күтіліп отырған жағдайда теңге
бағамын бетімен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.