Мәнерлеп оқуда зор рөл атқаратын интонация

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

№1 Алматы қазақ мемлекеттік гуманитарлық – педагогтік колледжі

Бастауыш сыныпта көркем шығарманың оқушылардың қалыптастыруына ықпалы

Оқу бөлімі: Сырттай

Мамандық: Бастауыш
білім беру

Біліктілігі:
Бастауыш білім беру мұғалімі

Оқу курсы: 3

Тобы: 31 б

Ғылыми жетекшісі:
Жапарқұлова Н.А

Орындаған:
Тілеубердиева Жадыра

Алматы-2014 жыл

Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда әдебиет пәнін жаңа
педагогикалық технологияларға сай етіп, шығармашылықпен, шеберлікпен,
жаңашылдықпен түрлендіретін, жасай білетін шебер ұстаздар қажет. Әдебиет
пәні арқылы оқушы рухани дүниесін байытып, әсемдікке құмартады. Бүгінгі
таңда әдебиет пәнінің жаңаша, тиімді, ұтымды нұсқасын жасау, соған сәйкес
сабақ түрін, типін таңдау – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Мектепте оқытылатын барлық пәндер ішінде баланың жан жүрегіне, ой
дүниесіне бойлай еніп, оның рухани өрісін болжай алатын бірден-бір пән –
әдебиет пәні. Әдебиет пәні – оқушымен нағыз қарым-қатынас пәні, оқушымен
нағыз достықтың, ынтымақтастықтың пәні. Сондықтан әдебиет пәнінің түрін,
үлгілерін, құрылысын таңдап алуда мұғалім аса ізденімпаздықпен,
шығармашылықпен ұстаздық қызметіне деген үлкен жауапкершілікпен,
жаңашылдықпен қараса, қоғамда өз орнын таба алатын, өзіндік эстетикалық
талғамы бар азаматтың қалыптасары сөзсіз

Курстық жұмыстың мақсаты – әдебиет сабағының жаңа, ұтымды үлгілерін
іздестіре отырып, оқушыларды сөз өнерінің қыр-сырымен таныстыру, халық
даналығы, халық өсиеттерінен нәр алғызу, кітапқа деген ынтасын ояту,
халықтың рухани байлығы – әдебиетін жан-жақты игерту, сол арқылы
имандылыққа, инабаттылыққа, парасаттылыққа, сұлулыққа, т.б. тәрбиелеу.

Курстық жұмыстың міндеті:
- әдебиет пәнінің жаңа түрлерін, үлгілерін іздестіру арқылы оқушылардың
танымын кеңейту;
- дәстүрден тыс сабақтарды зерделеу арқылы әдебиетке жақын сабақтың
қосымша формаларын таңдау;
- таңдалған сабақ түріне байланысты жаңа педагогикалық технологияларды,
оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін таңдап алу.
Зерттеу пәні: қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі, педагогика
Әдіснамалық негіздері: жұмыстың әдіснамалық негіздері Қазақстан
Республикасының білім беру үздігі, филолог, ұстаз Қанипа Бітібаеваның,
КСРО халық мұғалімі Құсиын Айтқалиевтің, педагогика ғылымы зерттеушілері
Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. білікті ғалымдар мен ұстаздардың еңбектерінен
тұжырым жасау барысында алынды.
Зерттеу объектісі: бастауыш, орта, жоғары мектептердегі қазақ
әдебиеті пәні, оның түрленуі.
Зерттеу болжамы: Жаңа педагогикалық технологияларды ұтымды да тиімді
іріктеп ала отырып, педагогикалық озат тәжірибелерді назарда ұстап, оның
оқушылардың танымдық, дербестік ерекшеліктеріне тигізер ықпалын саралау.
Мұғалім оны өз тәжірибесінде шығармашылықпен шебер қолдана білсе ғана ол
шәкірт жүрегіне жол табатын нағыз, жаңашыл ұстаз болмақ. Ондай дәрежеге
жету үшін ондаған жылдар бойы оқытудың қосымша формаларын қарастырып,
түрлендіріп, оны шығармашылықпен зерделей білетін, әмбебап, заманауи әрі
қызықты әдебиет сабағының үлгілерін жасау.
Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, негізгі және
қорытынды бөлімдерден, әдебиеттер тізімінен тұрады.

ЖОСПАР:

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім:

2.1. Бастауыш сыныпта әдебиеттік оқудың мақсаты, маңызы принциптері.

2.2. Әдебиеттік оқудың түрлері, қолданылатын әдіс-тәсілдер.

2.3. Әдебиет сабағында оқушылардың танымдық қабілеттеріне ықпал ету
жолдары.

2.4. Әдебиет сабағында шығармашылық жұмысты ұйымдастыру жолдары, түрлері.

ІІІ. Қорытынды.

ІV. Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

Мазмұны

І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 -4

ІІ. Негізгі бөлім

2.1. Бастауыш сыныпта әдебиеттік оқудың мақсаты,маңызы принциптері..5-6

2.2. Әдебиеттік оқудың түрлері, қолданылатын әдіс-
тәсілдер ... ... ... ... ... 7-18

2.3. Әдебиет сабағында оқушылардың танымдық қабілеттеріне ықпал ету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19-21

2.4. Әдебиет сабағында шығармашылық жұмысты ұйымдастыру жолдары,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22-29

ІІІ. Қорытынды

ІV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

Кіріспе

Туған тіліміздің мемлекеттік мәртебеге ие болуы мектеп, оның
мұғалімі, жалпы білім беру жүйесіне де игі әсерін тигізіп, білім
мазмұнын, оқыту әдістемесін жетілдіру, бүкіл білім беру жүйесін қайта
құру, ол үшін педагогикалық жаңаша ойлау, тың ізденістерге жол ашу сияқты
көкейтесті мәселелер егеменді елімізде болып жатқан өзгерістер,
ізгілендірілген қоғам құруға беталыс болды. Білім беру мектеп өміріндегі
жаңалықтар мазмұны қай тұрғыда жүру керек деген сұрақтардың жауабы да ең
алдымен демократияландыруды көздейді. Мектепті демократияландыру деген
оның қоғамдық қажетін, соған қоса жеке адамдардың да сұраныс, талабын
өтейтін дәрежеде еңбек ететін қоғамдық-мемлекеттік жүйе болуын білдіреді.

Білім беру жүйесіндегі әкімшілдік, әміршілдік бағыттан бас тарту,
шығармашылық еркіндікті қолдау, мектепке де, оның ұстаздары мен
шәкірттеріне де жеке бас еркіндігін беруді жүзеге асыру; жаңашылдық
идеясы тың ізденіс, эксперименттерге білім мен тәрбие берудің жаңа
формалары мен әдістемелік ізденістерге жағдай туғызу барысынан көрінеді.
Еліміздегі ірі өзгерістер мектеп жұмысына да елеулі жаңалық тар әкелді.
Ең бастысы – ұстаздар шығармашылығына кең жол ашылды. Соған орай, ұстаздар
қауымы шығармашылық еңбектерін одар әрі тереңдетті. Олардың оқушылардың
қабілетіне қарай іріктеп, пәндерді тереңдетіп оқытатын арнайы мектептер,
гимназия, лицей, т.б. оқу, білім мекемелері ашылды. Тіліміз, дініміз
қайта оралды. Осындай игі өзгерістер болып жатқанда, әдебиет пәнін оқыту
ісі де жаңаша бағыт алды.

Мектеп тәжірибесінде қазақ тілі мен әдебиет пәні өздерін бірін-бірі
толықтырып отыратын логикалық тұтастығымен, сол тұтастықты жүзеге асырып
отыратын әдіс-тәсілдердің бірлігімен ғана ерекшеленіп қоймай, сол
тұтастықты, бірлікті жүзеге асыратын мұғалімнің өзіндік даралығымен де
ерекшеленеді.

Мектепте қазақ тілі мен әдебиет пәндері дараланбай, тұтастай
бірлікте қаралады, оларды бір мұғалім жүргізеді. Бұл – біріншіден,
пәннің өзіндік ерекшелігі болып табылатын ішкі логикалық заңдылығын
сақтауды көздесе, екіншіден, бағдарламалық тұтастықты сақтап, білім беру
жағынан бірін-бірі толықтыруды, бірізді білім беру жүйесін сақтауды
көздейді. Мұндай мақсат оқыту процесіндегі дидактикалық принциптің де бір
жүйелілігін қамтамасыз етуді қарастырады.

Қазір оқушы мен ұстаз арасындағы ынтымақ, достық, бірлестік туралы
көптеген ізденістер жасалуда. Ұстаз алдындағы баланы тек шәкірт,
тыңдаушы деп емес, оны ең алдымен болашақ азамат деп қарап, тең
дәрежеде қарым-қатынас жасап, шәкірт жүрегінен мәңгі орын алып, шебер
де білікті ұстаз бола білу міндеті тұр. Мектептегі барлық пәндер ішінде
баланың жан жүрегіне, ой дүниесіне бойлай еніп, оның рухани өрісін болжай
алатын бірден-бір пән –әдебиет пәні. Әдебиет пәні – оқушымен нағыз қарым-
қатынас пәні, оқушымен нағыз достықтың, ынтымақтастықтың пәні. Сондықтан
әдебиет пәнінің түрін, үлгілерін, құрылысын таңдап алуда мұғалім аса
ізденімпаздықпен, шығармашылықпен ұстаздық қызметіне деген үлкен
жауапкершілікпен, жаңашылдықпен қараса, қоғамда өз орнын таба алатын,
өзіндік эстетикалық талғамы бар азаматтың қалыптасары сөзсіз.

ІІ. Негізгі бөлім:

2.1. Бастауыш сыныпта әдебиеттік оқудың мақсаты, маңызы принциптері

Бүгінгі оқушы - ертеңгі азамат иесі. Оларға ең алғаш жол көретуші,
бағыт беруші - бастауыш білім беру мұғалімдері. Еліміздің болашақ
азаматтарына білім мен тәрбие есігін ашу бастауыш мектеп мұғалімдеріне
абыройлы да жауапты жұмыс жүктейді. Өйткені білім мен тәрбие негізі,
баланың жеке тұлғасын қалыптастыру негізі бастауышта қаланады. Егеменді
еліміздің даму кезеңінде оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыру ісін
тиянақты жолға қоюға баса назар аударылуда. Балалар мектепке келген күннен
бастап, еліміздің өмірімен, халықтың тұрмыс тіршілігімен танысады.Отанымыз
күшейе түсу үшін, халықтың тұрмысы жақсара түсу үшін іске асырылып жатқан
сан алуан жағдайларды ұғынады. Үлкен адамдардың оларға қандай үміт артып
отырғанын аңғарады.Осы үмітті ойдағыдай ақтау үшін ,біздің мектептеріміз
жас балдырған алғаш рет мектеп аттағаннан бастап-ақ, оқыту, тәрбиелеу
жүргізіп, өз өрендеріне дүниенің алуан түрлі сырларын ашып береді, олардың
білімнің бай қазынасын, терең меңгеруге, қоғамның белсенді азаматы болуға
баулиды. Осы тұрғыдан қарағанда, бастауыш сыныптардағы әдебиеттік оқу
сабағының түбегейлі мақсаты - оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыра
тәрбиелеу, рухани дүниесін кеңейту, ақыл-ойы мен ұлттық сана-сезімін
дамытуға ықпал ету.

Осы мақсатты орындау үшін оқу пәнінің алдына мынадай міндеттер
жүктеледі

-оқушылардың дұрыс түсініп шапшаң және мәнерлеп оқу дағдысын қалыптастыру
және жетілдіру;

-оқушылардың көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылықтарын ояту;

-оқушылардың шығарманың түпкі мазмұн мәнін түсінуін, эмоциялық қабылдауын
(кейіпкерлердің көңіл - күйіне ортақтасу , күйіну сүйіну т.б) қамтамасыз
ету;

-оқушыларға мәтіндердің сөздер мен сөз тіркестерін ,сөйлем мен сөйлеу
үлгілерін үйрете отырып, олардың ана тіліміздегі сөз мағыналарының
түрленуіне көңілін аудару;

-оқушыларды шығармаларды көркем бейненің ерекшеліктерін аша білуге
бағыттау;

-оқушылардың ауызша және жазбаша байланыстырып сөйлеуін ойын еркін жеткізу,
,сауатты да мәнді,түсінікті жаза білу дамыту,

-оқушыларды өзіндік ой-пікірін айта білуге баулу;

-балалардың бойында оларды жас өспірім мен үлкендердің үлгілі, ерлік
еңбектерімен таныстыру арқылы қоғам иілігіне адал ниетпен еңбек ету,
адамгершілік, бір-бірін сыйлаушылық, адалдық пен шыншылдық, кішіпейілділік,
ізгілік пен имандылық қасиеттерін дарыту.

-сүйікті Отанымыздың мейлінше бай, көркем де сұлу табиғаты жайлы
материалдармен танысу арқылы табиғаты мен құбылыстарды байқап біліп ,
теңдесі жоқ сұлулық пен көркемдікті бағалай білуге, елін, жерін қадір
тұтып,сүюге тәрбиелеу.

-бағдарлама көлемінде ғылым негіздерінен ең қарапайым білім беру;

-оқушылардың сынып сайын алған білімдері мен оқу дағдыларын,біліктерін
жетілдіру, тілін онан сайын дамыта түсу; сыни тұрғыдан пікір айтуға үйрету;

-халқымыздың бостандық,бейбітшілік үшін жүргізген қаһармандық күрестерімен
таныстыра отырып әдеби шығармалар,кинофильмдер т.б, балалардың сана сезімін
Отанды сүю, бейбітшілік пен халықтар достығы рухында қалыптастыру;

-саналы тәртіпке, дұрыс мінез-құлық нормаларына үйрету;

-еңбекке қызығу еңбекқорлыққа, еңбек адамдарын жоғары бағалауға тәрбиелеу;

Бастауыш мектептегі өмірмен байланыстыру, білімді жүйелі саналы да берік
меңгерту, балалардың белсенділігін арттыру т.с.с. дидактикалық принциптерге
сүйенеді.

2.2. Әдебиеттік оқудың түрлері, қолданылатын әдіс-тәсілдер

Әдебиеттік оқудың түрлері екіге бөлінеді: дауыстап оқу, іштен оқу.
Дауыстап оқу көбінесе 1-2 сынып оқушыларына тән болады. Бірақ 1- сыныпта
іштен оқытуға болмайды деген ұғым тумасқа тиіс. Іштен оқу 1- сыныпта-ақ
басталады.Содан былай қарай, оқудың бұл көрсетілген екі түрінің екеуі де
бір-бірімен ұштастырыла жүргізіледі.Балалардың дауыстап оқуы арқылы алған
дағдылары іштен оқуға тасымалдана береді 1,2- сыныптан бастап дауыстап
оқылған материалдар іштен оқуға беріледі, 3- сыныпта жаңа материалдар алдын
ала дайындық жұмыстарынан кейін іштен оқуға тапсырылады. Мұнда мәтін
мазмұнын оқушылардың түсінуін қамтамасыз ететін түрлі тапсырмалар беріледі:
мәтінге сурет ойластыру, тақырып табу, бөлімдерге бөлу т.б 3,4-сыныптарда
іштен оқылған мәтіндерге балалардың түсінген түсінбегендерін түрлі сұрау
қойып , жауап алу арқылы немесе мәтін мазмұнын айтқызу арқылы, мәтіннен
кейбір сөздерді тапқызу арқылы т.б.с.с. тексеріледі.Оқудың бұл түрлерінің
екеуінде де дұрыс оқу, шапшаң оқу және түсініп оқу талаптар орындалуға
тиіс. Дауыстап оқуға бұларға қосымша мәнерлеп оқу талабы қойылады. Бұл
талаптар бір-бірімен тығыз байланыста іске асады. Өйткені түсінбей,
мәнерлеп оқи алмайды, ал дұрыс оқымаса, түсінбейді.

Оқу сапасы дұрыс, саналы, мәнерлеп және шапшаң оқу болып бөлінеді.
Дұрыс оқудың негіздері алғашқы оқу жазуға үйрету кезінде-ақ қалана
бастайды. Осы кезде мұғалім әрбір жеке сөзді балаларға жеке әріптеп
оқытпай ,буындап оқуға жаттықтырғаны жөн, бірақ мұнда балаларды сөздің
сыртқы түрін ғана меңгеріп, мағынасын жаңылыс ұғынудан немесе тіпті
түсінбей оқығанда қателессе, дереу түзетіп , оған қиын тиген сөздерге
талдау, жасап отырудың дұрыс оқуға дағдылану үшін пайдасы зор. Бастауыш
сынып оқушыларының оқу сабақтарында жіберетін қателерін топтап көрсетсек ,
төмендегідей:

1.Әріп, буын немесе сөз қалдырып кетіп оқу

2.Кейбір буындарды,сөздерді екі рет қайталап, ежелеп оқитындар

3.Тілі келмегіндіктен немесе әдеттеніп кеткендіктен бір әріпті екінші
әріппен алмастырып (онда-оңға,күзет –күжет т.с.с)оқиды.

Мұндай кемшіліктерді мұғалім алдын ала есепке алып, түзету жолдарын
ойластырады.Тәжірбиелі мұғалімдер оқушыларды дұрыс оқуға үйрету үшін
мынадай жұмыстар ұйымдастырады.

1.Оқушыны кітап оқуға жаттықтырып, дағдыландырады. Мұндай жаттықтыру
жумысының түрлері әр қилы. Бірде оқулықтың өзінен әр оқушыға арнаулы
тапсырмалар береді; екінші бір жағдайда карточкалар жасап, соларды
әрқайсысына оқытып дағдыландырады; енді бірде дидактикалық материалдар
пайдаланады.

2. Осындай жұмыстарды орындау үйге де тапсырылады.

3. Қате оқыған сөздерді буынға бөліп оқытады немесе тақтаға буындап жазып
көрсетіп , дұрыс оқуды талап етеді,ол сөзге талдау жасайды, түрлі схемалар,
сызықтар бойынша мәтін ішіндегі сөздерді тауып, топтап, жіктеп жазу т.с.с

4.Қате оқыған сөздерді қайта оқыттырады.

5.Қате оқыған жерін сынып тыңдап отырған оқушыларға түзеттіреді.

6.Жаңылтпаштар айтқызып жаттықтырады.

7.Көрсеткіш таяқшаны қолданады.Бұл зейіндері тұрақсыз немесе көздері нашар
көретін оқушылар үшін пайдалы және оқып отырған сөздерінің кітап бетінің
қай жерінде екеніне бағыт береді, сөзді дұрыс оқуға көмектеседі.

8.Оқығанда орфоэпия заңын басшылыққа алып отырады.

Басқа тілдердегі сияқты қазақ тілінде де орфографиялық және орфоэпиялық
заңдар бар. Ол заңдар оқушыларды дұрыс сөйлету мен дұрыс оқыту басшылыққа
алынады.Ал оқушыларға жаңа сөздердің мағынасына түсінуден әр бөлімді
логикалық, психологиялық байланыстырудан келіп шығады. Оқығанын толық
түсіну балалардың мәтіндегі басты ойды айыра алуларынан оның мазмұнына
өзінің көзқарасын білдіруінен көрінеді.

Түсініп оқуда балалардың назары шығарманың идеялық мазмұнына
аударылады.Түсініп оқу барысында оқушыларда елес, ұғым, бейне, жоғары
сезімдер пайда болады.Түсініп оқуды жүзеге асыруда, алғашқы кезде баларға
жеңіл, өздері түсіне алатын, сюжетті мәтіндер оқытылады.

Оқушыларды түсініп оқуға дағдыландырудың бір жолы алдын ала дайындық әңгіме
өткізу болып табылады .Сондай-ақ мәтін оқылмас бұрын бақылау, экскурсия
жасау, тәжірбие жасау жұмыстары да түсініп оқуға жәрдем етеді. Түсініп
оқуда қорытынды әңгіменің тигізетін пайдасы мол .

бастырмалатып немесе сөздердің ара жігін айырмай оқу емес.Бұл Шапшаң оқу
дегеніміз мәтіндегі сөздерді қалай болса солай оқығанды түсінетіндей
қалыптағы шапшаңдықпен оқу.Мәтінді тым баяу оқыған оқушы мәтіннің мазмұнына
түсінбек түгіл, бір өлшемнің өзінде де не айтылғанын аңғара алмай
қалады.Сондықтан мәтінді шапшаң оқу талабы да маңызды болып табылады.Шапшаң
оқу барысында әр оқушының оқу қарқыны әр түрлі, осыған орай, олардың бір
минутта оқитын сөздерінің саны да азды-көпті болып келеді.

Шапшаң оқу баланың нерв жүйесінің типологиясына байланысты. Нерв
күшті балалар мейлінше тез оқиды, сондықтан олардың бір минутта оқыған сөз
саны әлсіз нерв жүйелі балаға қарағанда әлдеқайда көп болады. Минутына
сөзді санына қарай ең көп оқитын холерик темпераментті (күшті тип) оқушы,
онан гөрі қалыстау оқитын сангвиник темпераментті (күшті тип) оқушы, ең
баяу оқитын флегматик темпераментті (күшті тип) оқушы, ал ең баяу
меланхолик темпераментті (әлсіз тип) оқушылар.

Бастауыш сынып оқушыларының оқуына қойылатын талаптарды жалпы қысқаша
былайша көрсетуге болады.

Сынып Оқу техникасы Біліктерге қойылатын талаптар
аттары
1- сынып Тыныс белгілерін, Дұрыс,түсініп ,мәнерлеп оқу , минутына
кідірісті сақтау,дұрыс 20-40 сөз оқу.Қиын сөздерді буындап оқу.
оқу Оқыған мәтін бойынша құрылған сұраққа
жауап бере білу;мәтінді бөліктерге бөлу;
мұғалімнің көмегімен оқығандарының
негізгі ойын анықтау ; оқыған
әңгімелерінің суретті жоспарын жасау.

Дұрыс, түсініп, мәнерлеп оқу минутына
Бөлімдердің ара жігін 50-60 сөз. Оқығандарына өз көзқарастарын
2 -сынып ажыратып кідіріс жасап,білдіре оқу. Шағын мәтіндерді оқулықтағы
даус ырғағын дұрыс сұрақтар бойынша немесе мұғалімнің
қойып оқу. берген жоспары арқылы әңгімелеп беру.
Оқығандарының жай жоспарын жасай
білу.Дұрыс, түсініп, шапшаң оқу.
Минутына 60-80 cөз. Мәнерлеп оқуға өз
беттерімен дайындалу.Мәтіндерді бөлімге
бөлу; әрбір бөлімдегі негізгі бөлімді
табу, мәтіннің жоспарын жасау.
Әңгімедегі уақиғаның жүру ретін анықтау,
3- сынып мәтінді мағынасы жағынан аяқталған ойды
білдіруіне қарай бөлімдерге бөлу; әрбір
Дауыс кідірісін ырғағынбөлімдегі және тұтас мәтіндегі негізгі
дұрыс сақтап оқу, бөлімді анықтау .
эмоциялық бояуларды Минутына 80-100 сөз оқу.
Байқап. Оқығандарының күрделі жоспарын жасау.
Мәтіннің мағынасына
қарай дауыс ырғағын ,
құбылтып, кідірісті
дұрыс сақтап оқыту

Шапшаң, түсініп, дұрыс, мәнерлеп бір - бірімен тығыс байланысты.
Сөзді дұрыс, түсініп, белгілі бір қарқынмен оқығанда ғана шапшаң оқу талабы
орындалды деуге болады.

Шапшаң оқуға дағдыландырудың тағы бір түрі сыныпта дауыстап оқу. Мұндай
жұмысты орындатқан мұғалім оқушыларды тақтаға біртіндеп шығарып,
әрқайсысына тапсырма береді де дауыстап оқытатын кейде әрқайсысына әр
түрлі мәтін , кейде бір түрлі мәттіннің өзін беруге де болады.

Шапашаң оқуға оқушыларды жүйелі түрде күнбе - күн оқыту арқылы ғана
дағдыландыруға болады. Шапшаң оқу оқушыларды сөйлеу мүшелерінің жетілуіне
де байланысты. Мұғалім әр баланың сөйлеу мүшелерінің қалай жетілгенін
байқау үшін оқушыларға мәтінді хормен де, жеке - жеке оқытып көреді.
Айтылуы қиын жаңылтпаштарды қайта-қайта айтқызып жаттықтыру әрі дұрыс
оқуға, әрі шапшаң оқуға септігін тигізеді.

Мәнерлеп оқу дегеніміз дауыс интонациясы арқылы автордың ойын білдіру
, мазмұндық ой екпінін дұрыс қоя білу , ақырында оқығанды түсініп ,
кейіпкердің көңіл күйін сезіне оқи білу.

Мәнерлеп оқуда басты үш міндет орындалады:

1) Оқушылардың шығарманың мазмұнын түсінеді;

2) Шығармадағы кейіпкерлкер жасалады;

3) Шығармадағы көңіл күй көрсетіледі ;

Ендеше ол сезімге, қиялға әсер етеді, әр кімнің көңіл-күйі көрінеді
. Оқушылар сөйлемдегі сөздердің мәнін (әсіресе, омоним сөздер), шығарманың
көркемдігін және оның әсерлілігін мәнерлеп оқу арқылы байқайды.

Мәнерлеп оқу үшін әр сөздегі ойдың ара жігін ескере отырып дауысты
құбылтып, тиісті жағдайда сөздерге реңк беріп оқиды.

Мәнерлеп оқуды үйрету үшін әр мұғалім оқу сабағын немқұрайлы қарамай,
жан-жақты дайындалуы керек. Ол үшін мұғалім қандай мәселені жете білуге
тиіс? Мәнерлеп оқуды дұрыс ұйымдастыру үшін, оқушы сөйлемді немесе мәтінді
оқығанда, қалай дем алу керек, дауыс қалай шығуға тиіс, дикцияның қалай
болуы қажет - осының барлығын мұғалімнің өзі айқын білгені жөн .Өйткені
мәнерлеп оқу үшін кеуде қуысына толған ауаны орынды пайдаланып, дұрыс дем
ала білудің мәні зор. Өкпедегі ауаны сарықпай, оқу процесінде үнемі дер
кезінде дем алып, ауаны керегінше жұтып және оны өкпеден шығарғанда үнемдеп
отырған оқушы ғана мәнерлеп дұрыс оқи алуына жағдайы бар.

Мәнерлеп оқу дауыстың өзіне де қатысты.Дауыс неғұрлым таза, күшті
шықса, оқу да мәнерлі болды. Ол үшін әр оқушы өз дауысын күте білуі қажет.
Дауыс желбезегіне онша күш келтірмеу, суық күндерде далада азырақ сөйлеу,
суыққа шалдықпау дауыс күшімен тазалығын, үнін сақтаудың басты шарты.

Дауыстың өзіндік белгілері бар: күші жоғарлығы, қарқыны шапшандық
тембрі құбылуы .Мәселен, ”Оқу білім бұлағы ,білім өмір шығары” деген
сөйлемді оқығанда , ”оқу” , “білім”, сөздері көтеріңкі дауыспен, ал ”білім
бұлағы”, ”өмір шырағы” сөздері жай, баяу дауыспен айтылады. Сөйлегенде адам
бірде баяу ,бірде жаяу сөйлейді. Бұлар әр адамның дауыс қарқынына
байланысты. Мұғалім жаттығу арқылы өз дауысының қарқынын анықтай алады.Ол
жылдам сөйлеуден аулақ болғаны жөн.Егер жай сөйле алмайтын болса жаттығу
қажет.Дауыстың тыңдаушыға әсерлі болуы тембріне байланысты. Құбылта оқу,
дауыс ырғағын келтіре оқуда жаттықтыру, дағдыландыру арқылы қалыптасады.
Мәнерлеп оқуда дикцияның мәні зор. Сөйлеушінің ашық, анық, айқын айтуы,
соның айтқанын ұғұға, оның әсерлі болуына ықпалын тигізеді. Дикциясында
ақау болса, оны арнаулы жаттығулар арқылы түзету қажет. Дикциядағы кемшілік
сөйлеу мүшелеріне дұрыс жұмыс істете алмаудың салдары. Сондықтан да сөйлеу
мүшелерінің дұрыс қызмет атқарауын қадағалау керек. Мәнерлеп оқу үшін
орфоэпия заңдарын сақтап, сөз екпінін дұрыс қойып оқуға тиіс.

Мәнерлеп оқуда зор рөл атқаратын интонация. Интонация дегеніміз -
сөйлеу сазы. Ол сөйлеудің ритмі мен үнін дауыстың бір де жоғарылап, бірде
төмендеуін білдіреді. Интонация мына элементтерден тұрады: сөз бейне ой
екпіні, сөйлеудің қарқыны, ритмі, кідіріс, сазы.

Интонация жайында анығырақ түсінік беру үшін оның кейбір элементтеріне
арнайы тоқталайық.

Сөз екпін және ой екпіні.Сөз екпіні фразалық екпін, ал ой екпіні
логикалық екпін. Сөйлемді айтқанда нмесе оқығанда, оның ішіндегі сөздер
интонация мен мағынасына айтылу ырғағына қарай, өзара топ-топқа бөлінеді.
Ол топ синтагма деп аталады. Синтагмада бір немесе одан да көп сөздер
болады. Әр синтагмада бір сөз көтеріңкі дауыспен ерекшелене айтылады. Міне
соны екпін түскен сөз дейміз.

Сөз екпіні түскен сөздер ой екпіні түскен сөздерден көп төмен айтылады.
Кейде оларға екпін түсіп тұрғаны сезілмейтін кездері де болады. Бұдан
шығатын қорытынды екпін түскен сөздердің бәрін көтеріңкі дауыспен айта
бермеу керек. Тек ой екпіні түскен сөзді ғана даралай айтуға болады.

Пауза сөйлеуді сөйлемге, сөйлемді синтагмаға, синтагманы сөзге
ажыратып, ара жігін көрсету үшін қолданылады. Сонымен қатар пауза сөздердің
басын біріктіріп, бір синтагма жасайда алады. Паузаны сақтамау оқып отырған
мәтіннің мазмұнын дұрыс түсінбеуге әкеліп соғады. Мәселен ол үй емес деген
сөйлемді паузасыз айтсақ, айтып тұрғаным басқа деген ұғымды білдіреді.
Мұнда ол бастауыш қызметін атқарады.

Паузаның қиындығы мәтінде қай жерде кідіріс жасауды білу керек.
Зерттеулерге қарағанда шығарманы дауыстап оқығанда оқушылардың 50 пайызы
паузаны дұрыс сақтай алмайтын көрінеді. Паузаның грамматикалық. Логикалық,
психологиялық түрлері болады.

Грамматикалық пауза тыныс белгілерін дұрыс сақтауға байланысты.
Алайда оның сақталмайтын кездері де болады. Мысалы, қыстырма сөздегі үтірді
сақтамайтын ситуацияда кездеседі.

Логикалық екпін тіркестің мағынасын тез түсіну үшін жеке сөзді немесе
бір топ сөзді бөліп оқу. Мысалы, бастауышты баса оқу болғанда қуанышты
хабар жер жүзін дүр сілкіндірді. Немесе тұрлаусыз сөйлем мүшелерін бөліп
көрсету қажет болса, Еділдің теңізге құятын жерінде Астрахан қаласы
бар.т.б.

Психологиялық пауза мәтінде немесе тіркесте бір бөлікті басқаларынан
ерекше бөліп көрсету үшін әсіресе, эмоцияны білдіретін жерлері баса
оқылады. Мысалы, 2-сыныптағы Ш.Смаханұлының ”Тәкаппар” мысалында: ”Мөлдір
суым, мекенім , Енді қайтсем, жетемін !? Қадіріңді білмедім, Неге шалқып
жүрмедім!?” жолдары өте бір өкінішті күймен оқылады.

Паузаға үйрету 1- сыныптан бастап жүргізіледі.Мұның екі жолы бар:

1)Оқушы мұғалімге еліктеу арықылы үйренеді;

2)Арнаулы жаттығулар арқылы үйретіледі.

Көркем шығарманы мәнерлеп оқу үшін, онымен алдын ала танысып, сонан
соң оқығанда ғана автордың идеясын жеткізе оқып шығуға болады. Көркем
шығармада адам психологиясы жан-жақты суреттеледі. Оны өз мәнінде
тыңдаушысына жеткізу үшін, мұғалім оқитын мәтіндегі қай сөздің, сөйлемнің
қандай мағына, қандай көңіл күйді білдіретінімен алдын ала таныс болуға
тиіс.

Міне, осы сияқты жәйттерге көңіл бөліп, дайындық жұмыстарын жүргізген
мұғалімдер ғана оқушыларды мәнерлеп оқуға үйрете алады.

Оқуға үйрену барысында оқушының білігі мен дағдысын былайша бағалауға
болады:

1. Баяу, бірақ дұрыс, түсініп, мәнерсіздеу оқиды;

2. Шапшаң, мәнерсіз, сөзді бұрмалап,түсінбей оқиды;

3. Шапшаң, дұрыс, түсініп, мәнерлеп оқиды;

4. Орташа қарқынмен, дұрыс, түсініп, мөнерліп оқиды;

5. Өте баяу, бірқалыпты, дұрыс, түсініп, мәнерсіз оқиды.

Сұраулар мен тапсырмалар:

1.Оқудың қандай түрлері бар, олар қандай іске асады?

2.Оқуда қандай талаптар орындалады?

3.Оқу деген не, қалай іске асады?

4.Түсініп оқудың маңызын, іске асыру жолдарын айт?

5.Шапшаң оқу не үшін керек ?

6.Оқушылар мәнерлеп оқуға қалай дағдыланады?

Қазақ әдебиеті пәнінін оқытудың нәтижелі, жемісті болуы мұғалімнің
әдістемесіне, шеберлігіне де байланысты болады. Әдебиет пәнін оқытудың
әдіс-тәсілдері деген не? Оқыту процесінде мынадай екі түрлі қызмет жүзеге
асады. Бірініші мәселе – мұғалімнің оқытуы, екінші мәселе – оқушының оқуы.
Мұғалім мен оқушының осы арақатынасы әр түрлі оқу қызметтері, оқыту
әдістеріне жатады. Мысалы, мұғалімнің әңгімелесуі – әңгіме әдісі немесе
кітаппен жүргізетін жұмыс түрлері – кітаппен жұмыс әдісі, оқушының жауап
беруі оқушы білімін тексеру әдісі деп аталады. Сонымен, әдіс-тәсіл
мұғалім мен оқушы арасындағы жұмыс түрлеріне байланысты алуан түрлі
болып келеді. Мектептегі оқыту процесі оқыту әдістері арқылы жүзеге
асады. Мысалы, әдеби айтыс тудыратын сұрақтар оқушы белсенділігін
танытып, арттыратын тәсілдердің бір түріне жатса, көркем мәтінді талдау
оқушының тәжірибелік жұмысын бақылаудың бір тәсілі, жолы. Әдебиетті
оқытуда сөздік әдіс, көрнекілік әдіс, тәжірибелік әдіс, түсіндірмелі-
иллюстративтік әдіс (репродуктивтік әдіс), эвристикалық әдіс, зерттеу
әдісі, өзіндік жұмыс әдісі, проблемалық баяндау әдісі, мәтінді
көркемдеу, мәнерлеп оқудың мәні ерекше.

Академик Ю.К.Бабанскийдің Оқу-тәрбие процесін ізгілендіру
(1982 ж., Просвещение) деген еңбегінде әдістерді негізгі үш
топқа бөледі:
1. оқушылардың оқу-таным қызметін ұйымдастыру әдістері;
2. оқушылардың оқу-таным қызметін көтермелеу әдістері;
3. оқу-таным қызметінің тиімділігін бақылау әдістері.
Сөздік әдістер Көрнекілік әдістер Практикалық әдістер Зерттеу әдістері
Берілетін білім Берілетін білім Оқушылардың теориялықБерілетін
ақпараттық мазмұны білімін іс жүзінде білімнің
сипаттауда, көрнекілікті қажет пайдалана білу ғылымилығын
білімді еткен жағдайда, дәрежелерін арттыру, қосымша
қалыптастыру, уақыт үнемдеуде, жетілдіреді. Бұл материалдармен
оның ішінде, әсіресе, оқушы әдіс кітаппен жұмыс байыту,
теориялық білім психологиясына түрлері кезінде оқушыларды
беру, жаңа әсер ету жазушы тілі, стилін іздендіру, өз
ұғымдарды мақсаттарында өте анықтауда өте тиімді.беттерімен
оқушыға тиімді болады. проблеманы шешу
жеткізуде бұл Сонымен қатар, мәселелерінде
әдіс өте тиімді.оқушыны сабаққа тиімді.
Сөздік әдіс, қызықтыру, Оқушылардың
әсіресе, ынталандыру өздігінен ойлануы
әдебиет пәнінің мәселелерінде де мен іскерлігін,
күре тамыры маңызы зор. өз беттерінше
болып табылады. қорытынды шығару
дағдыларын
жетілдіруде өте
пайдалы.

Әдебиет сабағындағы ең басты жұмыстардың біріне оқушылардың көркем
туындыны қабылдауы, одан әсер алуы, көркем туындыны бүкіл болмысымен
түсіне білулері жатады. Яғни, мұғалім осы мақсатпен ізденуі керек. Осыған
орай әдебиет сабақтарының тиімді түрлерін шеберлікпен ұйымдастыра білуі
керек. Осы мақсатта оны жүзеге асырудың ең тиімді деген әдіс-тәсілдерін
сұрыптай отырып пайдалануы керек. Көркемдеп оқу әдісі әдебиетті оқуда
үлкен рөл атқарады. Ол оқушының көркем шығарманы қабылдау белсенділігін,
әсерлі сезімін дамытуда өте тиімді болып келеді. Әдебиетті өнер деп
танытуда, көркем туындыны өнер туындысы деп қабылдатуда, сөз қасиеті мен
құдіретіне, оның эстетикалық нәзік нәріне тұшындыруда бұл әдіс алғашқы
баспалдақ, көркем шығарманы оқушы жүрегіне бастайтын алғашқы сезім
көпірі ретінде ежелден-ақ тиімд әдіс болып, мұғалімдер тәжірибесінен кең
орын алуда. Бұл әдістің негізгі тәсілдері мұғалімнің мәнерлеп оқуы,
көркем сөз шеберлерінің оқуы, күйтабақты, үнтаспаны тыңдауы, т.б. болып
табылады. Мұғалімнің мәтінді әрі мәнерлей, әрі түсінік бере оқуы,
оқушыларды осыған баулуы, мәтінге жуық әңгімелету, жоспар жасату, негізгі
оқиғаларға ат қойғызу, жинақтау, т.б. шығармашылық жұмыстар да осы
әдістің негізгі тәсілдері. Сонымен қатар, көркем мәтінді оқу барысында
иллюстрация, суреттер пайдалану, сценарий жасату, оқыған шығармаларға
көркем суреттер бойынша пікір айтқыза білу (көркем фильмді, пьесаны, т.б.)
тиімді тәсіл ретінде оқушылардың оқу еңбегін ұйымдастыру түрлеріне де
жатады. Мұғалім осы жұмыстың басы-қасында, оны ойластырушы да, орындаушы,
орындатушы да болып қызмет атқарады.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.