Экономикалық дамудың факторлары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе
I. Экономикалық даму теориясы
I.1 Өлшем әдістері
I.2 Экономикалық дамудың қарқыны
II. Экономикалық дамудың факторлары
III.Экономикалық дамудың түрлері
III.1 Экстенсивті түрі
III.2 Интенсивті түрі
IV. Экономикалық дамуды мемлекет тарапынан реттеу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Көптеген ежелгі ғалымдар мен данышпан адамдардың айтуынша өмір деген
қозғалыс деп түсіндіріледі. Қоғамның экономикалық өмірі де табиғат сияқты
үнемі қозғалыста болады. Бұл қозғалыс сапалық және сандық өзгерістермен
ерекшеленеді. Бұл өзгерістер өндірістік қатынастарға ғана емес сонымен
еңбек өнімділігіне де әсерін тигізеді. Ал еңбек өнімділігінен өз кезегінде
қоғамға қажетті экономикалық игіліктер туындайды. Яғни экономикалық даму
өндірістің және экономикалық игіліктердің дамуі немесе ұлғаюы деген
мағынаны береді.
Курстық жұмыста экономикалық даму теориясы қарастырылады. Бұл теорияға
сәйкес экономиканың толық деңгейде дамуы немесе дамуы үшін мемлекетте
өндірілетін ресурстар толығымен және үнемді қолдануы керек. Мұнда ресурстар
қатарына тек шикізаттар ғана емес, сонымен қоса экономиканың потенциалы,
мемлекеттегі еңбек күші және тағы басқалар жатқызылады. Жұмыспен қамтамасыз
ету теориясы мен экономиканы тұрақтандыру саясаты статистикалық немесе
қысқа мерзімді факторларға негізделген. Теорияға жүгінсек, толық
жұмысбастылық пен ресурстың тұрақты көлемі бар кезде экономика өзін қажетті
жалпы ұлттық өніммен (ЖҰӨ) қамтамасыз ете алады.
Курстық жұмыстың тақырыбын таңдау кезінде негізігі себеп болған:
Экономикалық даму кез келген мемлекет үшін негізгі көрсеткіштердің бірі
болып табылады. Яғни мемлекеттің даму қарқын айқындау үшін оның
экономикалық дамуне талдау жүргізу арқылы анықтауға болады. Менің ойымша,
экономикалық даму тақырыбы өте актуалды болып келеді. Оның актуалдығы
келесідей себептермен түсіндіріледі: Мемлекеттің экономикасының дамуіне
талдау, болжау және жоспарлау жұмыстарын жасау арқылы оның себеп салдарын
анықтауға болады. Экономика циклдық сипатта дамиды, яғни экономиканың
құлдырауынан кейін әрқашанда даму немесе өркендеу процесі орын алады.
Сондықтан экономика үшін экономикалық дамудың мазмұны мен себептерін түсіну
өте маңызды болып табылады.
Менің курс жұмысымның негізгі мақсаты экономикалық дамуды зерттеу
және оның қарқындары мен факторларына талдау жасау болып табылады.
Курстық жұмысты жазу барысында мен келесідей мәселелерді бөліп
көрсеттім:
• Экономикалық даму және оның даму қарқынын анықтау;
• Экономикалық дамудың факторларына сандық баға беру;
• Экономикалық дамудың түрлеріне сипаттама беру;
• Экономикалық дамуды ынталандыру үшін қолданылатын шараларға
қысқаша шолу жасау;
Курстық жұмысты жазу барысында жоғарыда көрсетілген мәселелерге қоса
экономикалық дамуды тежейтін факторлар, экономикалық дамудың фазаларына,
экономикалық дамудың теориясына, экономикалық дамуды мемлекет тарапынан
реттеу мәселелеріне де жалпы шолу жасап шықтым.

I.1 Өлшем әдістері
Экономикалық даму қоғамдық өндіріс көлемінде өндірілетін өнім мен
көрсетілетін қызметтің көлемімен анықталады. Сондықтан ғылыми әдебиеттерде
экономикалық дамудың негізгі көрсеткіші ретінде жалпы ұлттық өнімді жиі
қарастырады. Оған қоса, бұл мақсатта жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) динамикасы да
қарастырылады. Жалпы ішкі өнімнің 2 түрі бар: нақты және номиналды. Нақты
жалпы ішкі өнімді табу үшін номиналды жалпы ішкі өнімнен инфляция яғни
бағаның дамуін өткен жылмен немесе базалық жылмен салыстыра отырып шегеріп
тастаймыз. Экономикалық дамуды анықтау барысында тек нақты жалпы ішкі өнім
көлемі ғана қарастырылады. Өйткені нақты жалпы ішкі өнім номиналдыға
қарағанда бізді нақты ақпаратпен қамтамасыз ете алады. Мысалы, егер
ағымдағы жыл ішінде өндіріс көлемі өзгермесе және өнім бағасы 4 есе
қымбаттаса жалпы ішкі өнім көлемі де шамалап есе ұлғайяды, бірақ бұл
экономикалық дамуге жатқызылмайды.
Халықаралық тәжірибеде экономикалық дамуды есептеуде көбінесе бір адам
басына шаққандағы жалпы ұлттық өнім көлемі есептеледі. Бұл көрсеткішті
есептеу үшін белгілі бір мемлекеттегі бір жыл ішінде өндірілген жалпы
ұлттық өнім көлемін сол мемлекеттегі адамның санына бөледі. Бұл көрсеткіш
негізінен мемлекеттегі адамдардың өмір сүру жағдайын көрсетеді. Мысалы,
Индияның жалпыұлттық өнімі Швейцариямен салыстырғанда шамалап 70 процентке
көп, бірақ Индия азаматтарының өмір сүру жағдайы Швейцарияға қарағанда
шамамен 60 есе төмен.
Көріп отырғанымыздай жалпы ұлттық өнім тек жалпы көрсеткіш ретінде
қолданылыда. Эконгомикалық даму туралы нақты ақпараттарды алу үшін халық
санын да қарастыруымыз керек. Мысалы, бір жыл ішінде нақты жалпы ұлттық
өнім 1,5 процентке ұлғайса, ал сол мемлекеттегі халық саны да 1,5 процентке
ұлғайса бұл экономикалық даму ретінде қарастырылмайды. Нақты экономикалық
даму болу үшін жалпы ұлттық өнімнің даму қарқыны халықтың даму қарқынынан
жоғары болу керек.
Экономикалық дамуды абсолютті және салыстырмаллы көрсеткіштермен
сипаттауға болады. Абсолютті көрсеткіштерге нақты сандар жатқызылса, ал
салыстырмалы көрсеткіке проценттік қатынастарды жатқызщуға болады. Мысалы,
егер нақты жалпы ұлттық өнім өткен жылы 200 млрд. теңгеге тең болса, ал
ағымдағы жылы 210 млрд. теңгеге тең болса, онда экономикалық дамудың
абсолюттік көрсеткіші 10 млрд теңгеге тең (210 млрд – 200 млрд = 10 млрд)
және салыстырмалы көрсеткіші 5 процентке тең ((210 - 200) 200 = 0,05)
болады.

I.2 Экономикалық дамудың қарқыны
Кейбір кездері экономисттердің экономикалық дамудың
қарқындылығының елеулі өзгерістеріне көп көңіл аударуы әдеттен тыс болып
көрінеді. Шын мәнінде экономикалық дамудегі төрт және үш процент
арасындағы айырмашылық соншалықты маңызды ма? Ия, маңызды. Бүгінгі таңда
Америка Құрама штаттарында нақты жалпы ұлттық өнімнің көлемі шамалап 3995
млрд. долларға тең және де олар үшін экономикалық дамудың қарқыны үш және
төрт проценттің айырмасы 40 млрд. долларға тең болады. Экономикалық жағдайы
өте нашар мемлекеттер үшін экономикалық дамудың қарқыны 0,5 процентке
төмендесе ашаршылыққа және экономикалық құлдырауға да алып келуі мүмкін.
Бірнеше жылдар аралығындағы экономикалық дамудың кішкене өзгеруі үлкен
мәндерге ие болуы мүмкін. Мысалы, А мемлекеті мен Б мемлекеттерінің жалпы
ұлттық өнімдерінің көлемі бірдей, бірақ экономикалық даму қарқындары әр
түрлі деп алайық. А мемлекеті үшін бір жыл ішіндегі экономикалық даму
қарқыны – 4 процент, ал Б мемлекеті үшін бұл көрсеткіштің мәні небары 2
процентке тең. Осы екі мемлекеттердің жалпы ұлттық өнімдері екі есе көбейю
үшін қанша жыл керек екенін есептеп шығару үшін біз 70 санының ережесін
қолданамыз (бұл әдіс негізінен бағаның екі есе дамуі үшін қажетті жылдардың
санын анықтау үшін қолданылады; ол үшін 70 саны бір жылдағы инфляция
қарқынына бөлінеді. Мен өз мысалымда бір жылдағы инфляция қарқынының орнына
бір жылдағы экономикалық дамудың қарқынын, ал бағаның орнына жалпы ұлттық
өнімнің көлемін аламын). Осы ережеге сәйкес А мемлекетінің жалпы ұлттық
өнімінің көлемі 17,5 жылда (704), ал Б мемлекетінің жалпы ұлттық өнімінің
көлемі 35 жылда (702) екі есе өседі.
Бір адамға шаққандағы нақты жалпы ұлттық өнімнің көлемінің даму
қарқыны экономикалық даму қарқыны бірдей болған жағдайда да арасындағы
айырма алшақтай береді. Мысалы, Г және Д мемлекеттеріндегі экономикалық
даму қарқыны бірдей деп алайық (жылына 5 процент); бірақ егер Г
мемлекетіндегі бір адамға шаққандағы жалпы ұлттық өнімнің көлемі 10 мың
теңгеге тең, ал Д мемлекетінде бұл көрсеткіш 500 теңгеге тең болса, онда 5
проценттік экономикалық даму Г мемлекеті үшін 500 теңге өсім алып келеді,
ал Д мемлекеті үшін мұндай өсім небары 25 теңгеге тең болады.
Сондай – ақ , экономикалық дамудың тұрақтылыққа қарағанда үлкен маңызы
бар екені анық ақиқат. Мысалға , экономикалық құлдырауды тоқтата алсақ ,
онда ұлттық табысты да бір мезгілде үлкейтуіміз мүмкін , айталық 6 % - ке.
Егер де экономикалық дамудың жылдық қарқындары 3 % - ті құраса , онда 2
жылдың ішінде-ақ ұлттық табыстың өсімі 6 % - ті құрайды; және де
экономикалық дамудың қарқындылығы алдағы уақытта ұлттық табыстың ұлғаюын
екі жыл сайын 6 проценттік өсімді қамтамасыз етеді.
II Экономикалық дамудың факторлары
Кез келген мемлекеттің экономикалық өсімі негізгі алты фактормен
анықталады, оның төртеуі экономикалық дамудың нақты мүмкіндігімен
байланысты. Олар:
• мемлекеттегі табиғи ресурстардың саны мен сапасы;
• мемлекеттегі еңбек ресурстарының саны мен сапасы;
• негізгі капиталдың көлемі;
• технология.
Жоғарыда аталып өткен төрт факторды ұсыныс факторы деп топтауға
болады. Осы факторлардың арқасында ғана өндірістің ұлғаюы нақты мүмкін
болады. Нақты өндірілетін өнімнің көлемінің ұлғаюына сапасы жақсы ресурстар
мен технологиялық потенциал қажет.
Дегенмен дамуге деген қабілеттілік пен нақты дамуды ажырата білу
қажет. Бұған келесі екі пікірдің маңызы бар.
Біріншіден , экономикалық даму сұраныс факторларына тікелей қатысты.
Даму барысындағы өндіріс процесін іске асыру үшін мемлекеттің экономикалық
жағдайы ресурстардың көлемінің үнемі өсіп тұруын толық түрде қамтамасыз
етуі керек. Ол үшін жиынтық шығындардың көлемін үлкейту қажет.
Екіншіден , экономикалық дамуге бөлу факторлары әсер етеді. Өндірістік
потенциалды неғұрлым мақсатты қолданылу үшін тек қана ресурстарды түгелімен
экономикалық айналымға бағыттау ғана емес , сонымен қатар оларды тиімдірек
утилизациялау керек. Нақты өндірілетін өнімнің көлемін ұлғайту үшін
ресурстарды тиімді пайдалану қажет және көп өнім алатындай қайта бөлу
керек.
Экономикалық өсімге әсерін тигізетін ұсыныс және сұраныс факторларының
арасынды тығыз байланыс бар. Мысалы, жұмыссыздық капиталдың жинақталу
дәрежесін төмендетеді және ғылыми зерттеу жұмыстарына жұмсалатын
шығындардың көлемін азайтады. Және керісінше, жаңа технологияларды аз
еңгізу және капиталды аз жұмсау өзкезегінде жұмыссыздыққа алып келеді.
Бұл факторлардың өзара байланысы туралы мәліметтерді өндіріс
мүмкіндігінің қисығы бере алады. Сурет – 1.

Бұл қисық белгілі бір негізгі капитал, технологиялық потенциал, еңбек
және табиғи ресурстардың сапасы мен санының әр түрлі қатынастарында
өндірілетін өнімнің ең көп түрлі варианттарының санын көрсетеді. Кез
келген ұсыныс факторларының позитивті әсері (ресурстар мен технологиялық
прогрестің саны ме сапаының жоғарлауы) өндіріс мүмкіндігінің қисығын оңға
жылжытады, суретте ол АВ-ның СД-ға ығысуы ретінде көрініс табады.
Бірақ экономиканың өзінің өндіріс потенциалын толығымен жүзеге асыруы
сұраныс пен бөлу факторларымен шектеледі. өндіріс мүмкіндігінің қисығы оңға
ығысуы немесе жылжуы мүмкін, бірақ өндірістің нақты көлемі өз шегіне жете
алмайды. Басқаша сөзбен айтқанда, нақты экономикалық әрекет қисығы әрқашан
өндіріс мүмкіндігі қисығының шеңберінен аса алмайды тек соның көлемінде
ғана болады. Өндіріс потенциалы төменде көрсетілген жағдайда ғана жүзеге
асады:
1. шығындардың жиынтығы тек толық жұмысбастылықты қамтамасыз
ететін көлемде ғана көбейеді;
2. қосымша ресурстар өндірілетін өнімнің көлемін максималды
ұлғайту мақсатында тиімді пайдаланылады.
Мысалы, Америка Құрама Штаттарында еңбек күшінің таза өсімі жылына 2
млн.- ға дейін жетеді. Бұл фактор өздігінен өндіріс қуаттылығын немесе
экономика потенциалын ұлғайтады. Бірақ экономикалық потенциал өндіріс
өсімінде көрініс табу үшін осы жоғарыда аталып кеткен барлық 2 млн. адамға
өз мүмкіндігін аша алатын жұмыс орындарын тауып беру керек. Қоғамға жаңа
жұмыссыздар мен бір салада маманданған бірақ мамандығына қатысы жоқ басқа
салада жұмыс істейтін адамдардың қажеті жоқ.
Сұраныс факторы мен ресурстардың бөліну факторының бар маңыздылығын
біле отыра, экономикалық даму проблемасына шешім іздегенде ұсыныс
факторларына негізгі көңіл аударылады. Экономикалық өсім жалпы ұсыныс
қисығын оңға ығыстыратын факторлармен сипатталады. Сурет – 2.

2-ші суретте жалпы жиынтық сұраныстың ұлғаюы AD қичығының оңға таман
жылжуы, яғни AD1 қисығының AD2 қисығына таман жылжуы ретінде көрініс
табады. Бұл қозғалыс мынаны түсіндіреді: бағаның әр түрлі дәңгейлерінде
тауарлар мен қызметтердің көлемі ұлғаяды.

3-ші суретте ұсыныс факторларының экономикалық дамуге тигізетін әсері
көрсетілген.

Бұл кестеде нақты өнім және табысты ұлғайту негізгі екі әдіспен жүзеге
асырылуы көрсетіген:
1. ресурстардың үлкен көлемін тарту жолы арқылы;
2. ресурстардың қолданылуды көбірек өндіру жолы;
Ең алғаш еңбектің шығындалуынқарастырайық.
Нақты жалпы ұлттық өнім кез келген уақытта еңбектің шығындалуын
(адамсағат) еңбектің өнімділігіне көбейтуімен анықталады деп айтуға
болады. Немесе
Жалпы ұлттық өнім =адам-сағаттардың істелген саны x еңбек өнімділігі.
Мысал. Шаруашылықта 10 адам жұмыс істейді және әрқайсысы жылына 2 мың
сағат жұмыс атқарады (50 аптаның әр аптасында 40 еңбек уақытынан ),
сондықтан жұмыс істелген адам-сағаттың жалпы саны 20 мыңды құрайды. Егер де
орташа өндіру адам-сағатына санасақ 5 долларды құраса, онда жалпы өнімді
шығару немесе нақты жалпы ұлттық өнім 100 мың долларды құрайды (20 мың x 5
доллар).
3- Сурет мынадай сұрақтарға жауап береді :
➢ Жұмыс істелген уақыт санын не анықтайды?
➢ Еңбек өнімділігі неге байланысты болады?
Еңбек шығынының көлемі жұмыс істеушілер саны мен орташа жұмыс істейтін
аптаның ұзақтылығына тәуелді болып келеді. Ал жұмыс істеушілердің саны
негізгі халықтың бөлігінің еңбекке жарамды жасының болуына және де еңбек
күшінің өндіріске тарту деңгейіне байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, ол
еңбекке жарамды халықтың өндірісте нақты жұмыс атқаруына байланысты болып
келеді. Орташа жұмыс істеу аптасы құқықтық және институционалдық
факторлармен, сондай-ақ коллективтік келісімдермен анықталады.
Еңбектің өнімділігі техникалық прогрес, қордың күштілігі, еңбек
күшінің спасы және бөлудің эффективтілігі, әр түрлі ресурстарды сәйкес
клтіру және басқару секілді факторлардың ықпалында болады. Басқаша айтсақ,
еңбек өнімділігін үлкейтуге болады тек сондай жағдайда, егер денсаулықты ,
профессионалдық дайындықты ,
білімді жақсартса және көп көңіл аударылса; сонымен бірге техникамен және
құрал-жабдықтармен қамтамасыздандыру және табиғи ресурстармен
қамтамасыздандыру үлкейсе ; егер кәсіпорын мықты болып , өндірісті басқару
жақсы болса ; жұмысшыларды неғұрлым эффективті салаларға орналастыру.
3- Сурет өнімге деген сұранысты анықтайтын факторлар жайында
мағлұматты береді. Ол суретте экономиканың мүмкіншіліктерін анықтайтын
жалпы өнімді ұсыну мен өндіру факторлары көрсілген.

Қазір техникалық прогрес деп аталатын экономикалық дамудың факторын
қарастырайық. Бұл факор экономикалық дамуде маңызды рөл атқаратыны анық.
Себебі техникалық прогреске тек қана өндірістің мүлде жаңа әдістері ғана
еніп қоймай , сонымен қатар басқарудың жаңа түрлері мен өндірісті жаңаша
организациялау кіреді. Жалпы айтқанда , техникалық прогрес деп , жаңа
білімдерді ашу арқылы түпкі өнімнді шығару көлемін ұлғайту мақсатымен
берілген ресурстарды жаңаша әдіспен комбинациялау болып табылады.
Практикада көрсеткендей , техникалық прогрес пен капитал салу , яғни
инвестициялау бір-бірімен тікелей байланысты. Техникалық прогрес көп
жағдайда жаңа машиналар мен құрал-жабдықтарға инвестициялауды қажет етеді.

Бір қарағанда техникалық прогрестің жылжуы тарихи жағдайда
ұзақтылығымен және ұмтылғыштығымен бейнеленеді. Газдық және дизельдік
двигательдер , конвейерлер өткен заманның негізгі жетістіктері ретінде ойға
келеді. Жақын арада ғана технологиялық жетістіктер салдарынан күрделі
автоматизациялау жүргізіле бастады. Көптеген фабрикалардағы жұмыстың бір
ғана кнопканы басумен іске асырылуы ғажап жағдайға айналды. Дыбыстан тез
ұшақтар , транзисторлар және интегралдық кестелер , компьютерлар ,
ксерокстар , контейнерлік тасымалдаулар және ядролық энергия , космосқа
ұшқан сапарлар , - бұл тнхникалық прогрестер өткен замандағы ата-
бабаларымыздың тек армандарындығы ойлары еді. Осы секілді жаңалықтардың
ашылулары экономикалық дамуге жақсы әсер етеді.

Ш. Экономикалық дамудың түрлері
Ш.1 Экстенсивті түрі
Экономикалық дамудың экстенсивті түрі дегеніміз – ол эканомиканың
өндіріс факторларының ескі техника негізінде сан жағынан молаюын айтады
(экстенсивті – латын тілінен аударғанда extensivus - ұлғаймалы ).
Эккономикалық дамуге әсер ететін факторлар:
• Негізгі капитал
• Ғылыми техникалық прогрес
• Еңбек ресурстары
• Табиғат ресурстары
• Жиынтық сұраныс
Көрсетілген факторлардың өнімнің шығарылу көлемін үлкейту үшін
әрқайсысының қызметін анықтау үшін эконометрмка қолданылады (ғылыми тәртіп
, экономикадағы сан жағынан өзгерулерді зерттеуші ретінде). Оның көмегімен
ұлттық шаруашылықтың дамуінің эконометрикалық моделі құрылады. Осылайша
экономикалық дамуды карастыра отырған Нобель сыйлығының лауреаты Роберт
Солоу (АҚШ) өндірістік функция формуласын қарастырған.
Өндірістік функция өнімнің шығарылуы негізгі капиталға (К) ,
еңбекке (L)және жерге (табиғи материалды ресурстарға – N ) сан жағынан (F)
тікелей тәуелді екені белгілі:
Y=F(K,L,N)
Р. Солоудың зерттеуі бойынша , экономикалық дамудың моделі техникалық
прогрес болмаған жағдайда факторларды үлкейту масштабына байланысты тұрақты
қайтарым (отдача) қасиетін қамтиды:

ZY=F(ZK,ZL,ZN).

Берілген формула келесі функционалдық тәуелділікті көрсетеді. Егер де
капитал , еңбек және материалдық шығындар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.