КХДР ядролық бағдарламасының тарихи алғышарттары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

І тарау. Қазіргі әлемдегі ядролық көпполярлылық жағдай және КХДР ядролық
дағдарысы
1.1 Ғаламдану жағдайындағы халықаралық қатынастағы ядролық көпполярлылық
жағдайдың орнауы
1.2 КХДР ядролық бағдарламасының тарихи алғышарттары

ІІ тарау. КХДР ядролық дағдарысын шешуге қатысушы мемлекеттер мүдделерінің
қарама-қайшылығы
2.1 КХДР тарабы
2.2 АҚШ, Жапония және Корея Республикасы

ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиет тізімі

КІРІСПЕ

ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында Кеңес Одағының және Екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін қалыптасқан халықаралық қатынастардың бүкіл тұтас жүйесі
құлауымен байланысты әлемдік саясатта ғаламдық өзгерістер орын алды.
Биполярлы жүйе құлауымен байланысты әлемдік екі саяси жүйе арасында
әскери және қарулы күштер саласындағы жарыс тоқтатындай көрінді. Алайда,
биполярлы жүйелен кейін жекелеген мемлекеттердің ұлттық мүдделерінің алуан
түрлілігіне орай геосаяси қарама-қайшылықтың орнады. Сол себепті
халықаралық қатынастар тәжірибесінде әскери және қарулы күштер
қолданылмайтын жаңа дәуір басталды деп айту қате тұжырым. Халықаралық
қатынастардың жаңа заманға өтпелі кезеңінде ядролық қарудың жаңа әскери-
саяси жағдайдағы ролін анықтау маңызды мәселеге айналды. Оның себебі,
қазіргі ғаламдану жағдайындағы әлем мемлекеттердің арасындағы бұрынғыдай
идеологиялық емес, өркениеттік діл және дін қарама-қайшылығының өсуі,
дамушы мемлекеттерде тұрақсыздықтың орын алуы. Бүгінгі заманда мемлекетте
ядролық қарудың бар болуы ғана емес, сол мемлекеттердің ядролық қару
жасауға ниеттелуінің өзі де үлкен мәнге ие болып отыр. Бұл мәселенің жарқын
мысалы ретінде КХДР-дың ядролық бағдарламасына байланысты туындаған 2002-
2003 жылдары қалыптасқан халықаралық қатынастардың тұрақсыздық жағдайы бола
алады. Алайда КХДР-да қалыптасқан тоталитарлық тәртіп пен сыртқы дүниеге
жабық саясатын жүргізу саясатына байланысты бұл мемлекеттің ядролық қару
жасау мүмкіндігі мен нақты жоспарлары бүгінде анық белгісіз күйінде қалып
отыр.

І тарау. Қазіргі әлемдегі ядролық көпполярлылық жағдай және КХДР
ядролық дағдарысы
1.1 Ғаламдану жағдайындағы халықаралық қатынастағы ядролық
көпполярлылық жағдайдың орнауы

Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін халықаралық қатынастардың
көпжақты қауырт трансформациясы байқалады. Бұрынғы биполярлы қатынас орнына
әлемде мемлекеттердің, мемлекет түсті институттардың, мемлекеттік емес
ұйымдар мен қозғалыстардың қарым-қатынастарының басқа принциптері мен
модельдеріне негізделген әлдеқайда күрделі құрылым орнады.
Осыған орай, ядролық саясатта да жаңа әдістерді қолдану қажеттігі туды.

Себебі, әлемдегі саяси күштердің қайта құрылуының негізгі мәселелерінің
бірі болып жаңа әскери-саяси жағдайдағы ядролық қарудың ролін анықтау
саналады.
Әскери немесе саяси қажеттіліктер туындаған кезде мемлекеттердің
ядролық қаруды алу немесе жасау мүмкіндігі жоғары күйінде қалып отыр. Бұл
қауіпті Үшінші дүниенің бірқатар мемлекеттеріндегі жағдайдың тұрақсыздығы
батысқа қарсы көңіл-күйдің пайда болуы НАТО-ның Югославияға және АҚШ-тың
Иракқа қарсы сияқты іс-қимылдардың құрбаны болудан сақтану сияқты факторлар
күшейтіп отыр.
Қазіргі кезде ядролық қаруға ие болу және оны алу мен жасауға
қабілеттілік қана емес, мемлекеттердің ядролық қару жасау туралы саяси
шешімнің декларациясы барған сайын үлкен мәнге ие болуда. Бұған 2002-2003
жылдардағы Солтүстік Корея дағдарысына байланысты халықаралық жағдайдың
тұрақсыздануы мысал бола алады [1].
Бүгінде ядролық қарудың таралу қаупін азайту іс-қимылдары даулы
аймақтардағы жағдайды тұрақсыздандыру үшін қолданылатын әскери күш жолымен
емес, дипломатиялық және экономикалық жолмен жүзеге асыруы тиіс.
Бұған тағы да Солтүстік Корей басшыларының 2003 жылы КХДР-дің АҚШ
тарапынан қысым болған жағдайда, қатаң шаралар қолданатыны туралы
мәлімдемесі мысал бола алады. Бұл мәлімдеме Пентагон әскері Парсы
шығанағындағы 120 мыңға жетіп, Иракта соғыс жүргізілетіні белгілі болған
кезде жарияланған болатын [2].
Осылайша, мемлекеттер ғаламдық және аймақтық дәредедегі ядролық
қаруландыру саяси, әскери, геостратегиялық, мәдени, тарихи тағы басқа
шарттарға байланысты қарастырылады. Мұны қалыптасушы жүйені бағалауда
есепке алуы керек.
Ядролық қаруды жасаудан бас тарту мүмкін емес, ал оған тыйым салу
немесе жою аз уақытта қолдан келмейді. Осы себепті, ядролық қару алдағы
болашақтағы әлемдік саясаттың маңызды элементі болары анық. Осыған орай,
ядролық көпполярлылық халықаралық қатынастардың тұтас жүйесін құрайтын
маңызды құрамдас бөлігі деп санауға негіз бар.
Әр түрлі елдердің ядролық бағдарламасын талдаулар көрсеткендей, ядролық
қаруды құру үшін кемінде экономикалық және ғылыми-техникалық база, сондай-
ақ, саяси және әскери-техникалық сипаттағы себептер болу керек.
Жалпы алғанда, қазіргі әскери-саяси жүйеде ядролық қаруға қатысты
мүдделерге ие мемлекеттерді бес топқа бөлуге болады: Біріншісіне ресми
ядролық державалар – АҚШ, Ресей, Ұлыбритания, Франция және Қытай (ЯҚТК
арқылы 1968 жылы белгіленген).
Екінші топ - ЯҚТК-не мүше емес, бірақ ядролық қаруға ие мемлекеттер –
Үндістан, Пәкістан және Израиль. Оларды мойындалмаған ядролық мемлекеттер
деп атауға болады.
Үшіншісі - ядролық қаруды жасауға және қолдануға экономикалық және
технологиялық күші бар, сондай-ақ, ядролық қаруды құру мақсатын көздейтін
мемлекеттер: Иран, Ирак, Ливия және Солтүстік Корея. 2002 жылы АҚШ
президенті олардың ішінен мейлінше қауіпті үш мемлеетті – Ирак, Иран және
КХДР-ды бөліп көрсетіп, оларға зұлымдық ошағы деген атау берді [3].
Төртіншісі - ядролық салада сынақтар өткізген немесе өз территориясында
ядролық қаруға ие болған, бірақ кейін одан бас тартып, 90 жылдары ЯҚТК-не
қосылған мемлекеттер: Алжир, Аргентина, Белоруссия, Бразилия, Қазақстан,
Румыния, Украина, ЮАР.
Бесінші топқа дамыған индустриалдық базаға ие, 60-70 жылдары ядролық
зерттеулер жүргізген, ал қазіргі кезде ядролық емес мемлекет ретінде ЯҚТК-
не мүше мемлекеттер жатады.
Ядролық көпполярлылық жүйесінің қалыптасу процесінде ядролық державалар
басты рольге ие болып, бірақ мойындалмаған ядролық мемлекеттердің маңызы
артады деп болжам жасауға болады.
Ядролық көпполярлылықтың басты орталық күші болып саналатын АҚШ барлық
салаларда басым орынға ие және болашақта да ең күшті әлемдік орталық болуға
барлық негізге ие. АҚШ өз қорғанысы үшін 20 елдің, соның ішінде, Англия,
Франция, Қытай, Жапонияның т.б. әскери шығынын жұмсайды. 2002 жылы АҚШ-тың
әскери шығыны 343 млрд.доллар болды. 2003 жылы одан да көп қаржыны құрады.
Вашингтонның ядролық қарудың таралуын азайту мақсаты бойынша жүргізетін
саясатына келсек, 1992 жылы 13 шілдедегі Дж.Буштың мәлімдемесінде АҚШ басқа
мемлеекттермен екіжақты қатынастарында олардың экономикалық ынтымақтастық
жобасын жүзеге асыру кезінде ядролық қаруды таратпаудың халықаралық
нормаларын сақтауын есепке алады деп жарияланды [4]. Американ президентінің
мәлімдемесінде ядролық қаруды таратпаудың нормаларын бұзғандарға мына
шаралар қарастырылған: экономикалық санкциялар енгізу, арнайы бақылау
жүргізу, жаппай қырып-жою қаруларын жасауға және қолдануға жауапты
тұлғаларды ұстап беру.
Вашингтон ядролық қаруды таратпау саласындағы саясаты негізінен үшінші
топ мемлекеттеріне бағытталған. Соның ішінде, АҚШ-қа қарсы саясат жүргізуші
Иран, Ирак, КХДР бөліп көрсетілді.
Сонымен қатар, АҚШ-тың саяси және әскери басшылығының құжаттары мен
нақты шешімдерін талдаулар көрсеткендей, Вашингтонның ядролық
стратегиясының басты нысаны болып Ресей саналатыны белгілі.
90 жылдардың бірінші жартысында КСРО құлағаннан кейін Вашингтон ядролық
қаруға бақылаудан айырылу қаупіне байланысты алаңдаушылық білдіріп,
Ресеймен өзар ядролық арсеналдарды қысқартуға бар күшін салды.
Бір жағынан, АҚШ-пен жау мемлеекттерде жаппай қырып-жою қаруының болуы
әлемнің түрлі аймақтарында АҚШ-тың ықпалының төмендеуіне әкелсе, бір
жағынан АҚШ ЖҚҚ-ды таратпау саласында Ресеймен әріптестікке мүдделі. Қырғи
қабақ соғысынан кейін Вашингтонның ЖҚҚ-ды таратпау мәселесін АҚШ ұлттық
қауіпсіздігіне туған басты қауіп ретінде көтеруінің себебі – бұл қару
түрінің көптеген мемлекеттерде пайда болуы АҚШ-тың әлемдік көшбасшылық
ұмтылуына кедергісін келтіруде. Әрі аймақтық мәселелерді өзіне қолайлы
шарттармен шешу мүмкіндігін азайтады.
АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздігіне қауіптердің өзгеруі 1998 жылы 1 қазанда
жаңа ведомство – Қауіпті азайту бойынша басқарма (Defense Threat Reduction
Agency) [5]. Оның құрылуы Вашингтонның ядролық саясатындағы ядролық қаруды
тартпау мәселесінің маңызы өскенін тағы да дәлелдейді.
Алдағы ширек ғасырда Ресей өзінің геосаяси, зымыран-ядролық арсеналына
интеллектуалдық потенциалына сәйкес әлемдік аренада маңызды орынға ие
болары анық. Дегенмен Ресейдің ядролық салада күшті әскери одақтастары жоқ
екендігін айта кеткен жөн. Сонымен қатар, барлық ядролық державалардың және
ядролық клубтың жаңа мүшелердің ядролық қаруы Ресей Федерациясына
бағытталған немесе бағытталуы мүмкін [].
Бірақ Үндістан, Ливан, Куба, бұрынғы кеңестік республикаларды
айтпағанда, басқа да мемлекеттер Ресей позициясының күшеюіне мүдделі.
Сондай-ақ, бұрында КСРО-мен суық қарым-қатынаста болған мемлеекттер
Ресейді АҚШ ықпалына қарама-қайшы күш ретінде мойындайтыны маңызды факт.
Халықаралық тұрақтылыққа тиімді ықпал етер болса, Ресей жаңа жағдайда
ең ықпалды күш орталығы ретінде қалыптасады.
Еуропа – халықаралық қатынастар жүйесінің тағы да бір дамыған
перспективті полюсі. Биполярлы жүйе құлағаннан кейін 90 жылдардың соңында
қауіпсіздік саласында жаңа институттар – ортақ сыртқы саясат пен
қауіпсіздік саясаты жәнеқауіпсіздік пен қорғаныс саласындағы ортақ
Еуропалық саясат құрылды. Бірінші институт Еуропалық Одақты кеңейту
қауіпсіздік мәселесінен айналысатын халақаралық ұйымдармен (БҰҰ, ЕҚЫҰ,
НАТО) және алыс-жақын мемлекеттермен қарым-қатынас жасау істерімен
шұғылданады. Екіншісі ЕО қажет болған жағдайда гуманитарлық, құтқару және
бітімгершілік міндеттерді орындау үшін әскери және әскери емес потенциалды
пайдалана отырып, Еуропадан тыс жерлерде Одақтың іс-әрекеттерін күшейту
мәселесімен айналысады.
Еуропа ішіндегі қарама-қайшылықтарға қарамастан, болашақта біріккен
Еуропа ядролық көпполярлылықтың күшті орталығына айналуы мүмкін. Еуропалық
интеграция нәтижесінде Еуропалық мемлекеттердің (әсіресе, Англия мен
Францияның) өзара ортақ ядролық саясатын жүргізуі мүмкіндігі бар.
Осылайша, қазіргі кезде үш қатар жүріп жатқан процестерді атауға
болады: 1) ЕО пен АҚШ арасындағы қарым-қатынастардың жаңа типінің пайда
болуы; 2) Еуропаны демократиялық ұлттар қауымдастығына айналдыратын
демократиялық құндылықтардың бекітілуі; 3) Еуропаның әлемдік держава
ретінде қалыптасуы [6].
Халықаралық қатынастар саласындағы көптеген мамандар ойынша, алдағы
онжылдықтарда Қытай АҚШ-тан кейін әлемдік державаға айналуға талапкер
мемлекет болып табылады. Бұған КХР-дің 1230 млн. тұрғын халқы, 1980-2000
жылдар арасында экономиканың жылдық дамуы 9 пайызды құрауы, шетел
инвестициясының өсуі, саяси тұрақтылық дәлел болады. Қытай басшылары
пікірінше, Қытайдың әлсіз тұсы - оның зымырандық-ядролық потенциалы,
сондықтан Пекин өзінің стратегиялық ядролық күштерін әрі дамытуға бар күшін
салуда.
Қытайдағы ядролық қарудың ең жоғарғы көлемі 1984-1994 жылдары 435
данаға жетті. Қазіргі кезде ҚХР-да континентаралық баллисттік зымыран
Дунфэн-5 және орташа қашықтықтағы баллистикалық зымырандар (160-200 дана)
жасалған. Егер АҚШ ЗҚҚ бағдарламасын бастар болса, ҚХР өз ядролық қаруын
сапалы және сандық жағынан өсіруге тырысады. Қытайдың 2020 жылы мың
боезаряд өндіруге мүмкіндігі бар. Бұл әлемдегі стратегиялық балансты
өзгертіп; Ресей, АҚШ және Үндістна үшін қиындық туғызады және өз кезегінде
аймақтық және ғаламдық деңгейде ядролық қаруды жасауға жарыстың жаңа
периодын бастайды.
5 топ елдері арасында ұлы державаға айналуға басты үміткер мемлекет -
Жапония. Ол экономикалық және ғылыми-техникалық потенциалға ие болса да,
АҚШ-тың әскери стратегиясының бір бөлігі болғандықтан, өз зымырандық-
ядролық потенциалы жоқ. Бірақ, мамандар пікірінше, Жапония сәйкес саяси
шешім қабылдаса, аз уақыт ішінде дамыған ядролық инфрақұрылым құра алады.
Әсіресе, Жапониядағы артық ядролық плутоний мөлшері алаңдаушылық туғызады:
ол 2010 жылға қарай 80-85 тоннаға жетуі мүмкін. Әсіресе, қазіргі кездегі
Солтүстік Корея ядролық дағдарысы мен Қытай зымырандық-ядролық қаруларының
көбеюі Жапонияның өз ядролық қаруын жасау мүмкіндігіне түрткі болуы мүмкін.
Ядролық көпполярлықтың потенциалды орталықтарының келесі тобына мына
мемлекеттер жатады: Үндістан, Пәкістан, Израиль. Әлемде алтыншы болып, Таяу
Шығыста бірінші болып, ядролық қаруды жасады. Ол 1966 жылы ядролық қаруды
жасауды аяқтап, 1970 жылы ол халықаралық деңгейде ядролық мемлекет ретінде
танылды. Алайда, Израильдің ядролық қаруға ие екендігі әлі дәлелденген жоқ.
Өз кезегінде Израиль американ және кеңестік ядролық қаруды таратпау
саясатының дамуына үлкен ықпал етті. Израиль бүгінде бұл мәселені құпия
түрде ұстайды. Кейбір мәліметтер бойынша Израиль 1994 жылы жүзден екі жүзге
дейін боезарядтар жасаған [7].
Израиль ядролық айқын емес саясатын әлі де болса жүргізеді, бірақ бұл
саясат Израиль мен Иран немесе Араб елдері арасындағы қатынастар шиеленісе
түссе, өзгерері анық. Әрі Израильдің ядролық бағдарламасы Үндістан мен
Пәкістанға қарағанда, дамыған. Сондықтан, қазіргі жағдайдың күрделі
екендігін есепке ала отырып, болашақта болуы мүмкін дау-жанжалдарды
модельдеуде Израильдің ядролық потенциалын естен шығармау керек.
Қазіргі заманда және алдағы 10-15 жылда ядролық көпполярлылықтың
қалыптасуы кезінде Үндістанды ядролық держава ретінде қарастыруға барлық
негіз бар.
2003 жылы қаңтарда Үндістан ядролық доктринасы қабылданды. Ол бойынша
Үндістан өзі бірінші болып ядролық қаруды қолданбайды. Ол тек Үндістанға
қарсы ядролық қару қолданылған болса ғана жауап ретінде іске қосылады.
Қазіргі кезде Үндістан дамыған инфрақұрылымға ие, елде 1995 жылдың
өзінде 65-90 боезаряд жасауға жетерлік 400 килограмм плутоний бар.
Притхви мен Агни баллистикалық зымырандары қазіргі үнді зымырандық
потенциалын құрайды.
Үндістанның ядролық саясатын жүргізуі Оңтүстік Азиядағы қару жарысына
және аймақтағы жағдайдың тұрақсыздығына әкелу мүмкіндігі зор.
Үндістан ядролық күштеріне қарағанда, Пәкістан ядролық күштерінің
құрылымы мен сипаты айқын анықтама беруге келмейді. Үндістан ядролық
сынақтар өткізгеннен кейін, Пәкістан да 70 жылдары өз ядролық қаруын құруға
күшін салды. 90 жылдардың басында Пәкістан басшылары оның өз ядролық қаруды
шығаруға мүмкіндігі бар екендігін бірақ оны белгілі бір мемлекетке қарсы
қолданбайтынын мәлімдеді [8]. Пәкістан ядролық арсеналы 500 килограмм
уранға ие, ал бұл 20-30 ядролық боезарядқа жетерлік мөлшер.
Ядролық қаруды таратпау режимі саласындағы Үндістан мен Пәкістанның
айырмашылығы мынада: Пәкістан бұл режимді аймақтық деңгейде қарастырады, ал
Үндістан болса әлемдік державаға айналу мүддесін көздейді. Пәкістан ядролық
материалдары Үндістаннан саны және сапасы жағынан артта қалса да, Пәкістан
ядролық күштерінің Үндістанға ядролық шабуыл жасауға мүмкіндігі жетеді.
Үндістанның ЗҚҚ құруды жоспарлайтынын есепке алсақ, Пәкістан ядролық
қару негізінен шабуылдық сипатқа ие деп қорытуға болады. Ағылшын журналы
Jane’s Defence Weekly мәлімдеуі бойынша, Пәкістан басшылары елдің ядролық-
боезарядтарын 60-70-ке жеткізуге ниет білдіруде.
Пәкістан МАГАТЭ мүшесі, бірақ ЯҚТК-не қосылмаған және ядролық экспортқа
бақылау жасауға қатысты халықаралық келісімдер қатыспайды.
Үшінші топ мемлекеттерінің, соның ішінде, алдымен, Иран және Солтүстік
Кореяның ролін анықтауға қиынға соғады. Әскери-саяси қатынастардағы олардың
орнын анықтауға осы мемлекеттердегі ядролық қару мен ядролық бағдарламаға
қатысты айқындылықтың болмауы қиындық келтіреді.
МАГАТЭ-нің 1992, 1995 жылдары жүргізген тексерістері кезінде Ираннан
ядролық қару табылмаса да, Иранның 2015 жылға дейін орташа қашықтықтағы
баллистикалық зымыран жасауға бар күшін салары анық. 1991 жылы Аятолла
Хомейни: Жау ядролық мүмкіндіктерге ие болса, Ислам мемлекеттері де
осындай мүмкіндіктерге ие болуы тиіс, - деп айтты. Ирандағы ядролық
бағдарламаның жүргізілуінің ең басты себебі - Ирак. 1980-1988 жылдары
Иракпен соғыс Иранның әскери әлсіздігін көрсетті. Иран агрессорларға қарсы
ракеталар мен арнайы қару жасауға басым көңіл бөлді. Осы кезге дейін Иран
американ әскерінің аймақта болуынан қауіптенуін ядролық қаруды жасаудың
жанама себебі ретінде қарастырса, қазір АҚШ-пен қарым-қатынас бірінші
кезектегі маңызға ие болды. Осыған байланысты Тегеран ядролық қаруды саяси
қорқытудың тиімді құралы ретінде қарастыруы мүмкін.
Осы уақытқа дейін Солтүстік Кореяның қауіпті елдер қатарына енгізіліп
келсе де, мамандардың көбі оны аймақтық ядролық күшке айналады деп
қарастырған да жоқ. Қазіргі кезде ядролық бағдарламасын қайта жандандыруы
мен ЯҚТК-ден шығуы туралы жариялаған КХДР өзіне әлем назарын аударды. Ирак
кризисі кезінде Солтүстік Корея өзінің ядролық бағдарламасын жаңартатынын
және ядролық қару саясатындағы мүмкіндіктері туралы жариялап, өз
территориясындағы халықаралық бақылаушыларды шығарып жіберді. Өз кезегінде
КХДР Иракқа қарағанда, өз айналасындағы елдерге, алдымен, Оңтүстік Кореяға
және Жапонияға көбірек қауіп төндіреді.
Әр түрлі мемлекеттердің беретін бағасы әр түрлі, тіпті өзара қарама-
қайшы. Тек Солтүстік Кореяның КСРО-мен және Қытаймен әскери саладағы
әріптестігі туралы және сондай-ақ, КХДР-дің химиялық қаруды өз әскери
арсеналының қажетті бөлігі ретінде қарастыратыны туралы нақты деректер бар.
Ресей мамандары КХДР-да ядролық қарудың барына және КХДР оны тез арада
жасай алатына күмән келтірсе, батыс сарапшылары, керісінше, КХДР-да 30
ядролық бірлік бар деп есептейді [9].
Қазіргі кезде КХДР зымырандар технологиясында белсенді жұмыстар
жүргізуде. 1998 жылы мемлекет басшылығы зымыран қаруын жасап сынауды,
қолдануды аймақтағы және әлемдегі саяси мәртебені көтеру, сауда-
экономикалық шектеулерді жою, елдің экономикалық жағдайын жақсарту
мақсатында әрі қарай жалғастыратынын мәлімдеді. АҚШ-тың ҰЗҚҚ бағдарламасы
КХДР-дің бұл саладағы әскери-техникалық дамуын шектеп, оны негізінен
аймақтық міндеттерді орындауға бағыт беруі мүмкін. Ал Ресей мен КХР жағына
шығып, өз ракеталарын Ресей территориясына бағыттауы мүмкін.
АҚШ-қа қарсы ЖҚҚ қолданған мемлекетке қатысты Американың ол мемлекетті
жойып жібере алатын қабілеттілігіне негізделген американ стратегиясы КХДР-
ға қолдануға жарамсыз болуы мүмкін. Осы себепті 2003 жылы АҚШ әкімшілігі
қатаң саясатты емес, КХДР ядролық бағдарламадан бас тартқан жағдайда
берілетін энергетикалық және экономиклық көмек беру мүмкіндігін талқылау
үшін КХДР-мен диалог жасау жолын таңдады.
Мұнда АҚШ-тың, Пхеньянның ядролық күшін, сондай-ақ, Солтүстік Корея
режимін жойып жіберуге мүмкіндігі жетсе де, Корей ядролық мәселесін
реттеуге қатысушылардың (Ресей Федерациясы, Қытай, Жапония және Оңтүстік
Корея) бұл мәселені әскери жолмен шешуге қарсы екендігін түсінеді.
Солтүстік Корея ядролық дағдарысын шешуге аталған мемлекеттердің ауқымды
жұмыстарына қарамастан, бұл мәселе әлі де болса толығымен шешіле қойған
жоқ.
Алдағы 10-15 жылда ядролық мемлекеттердің күш орталығы ретінде басқа
мемлекеттерді елестету күрделі болса да, болашақта АҚШ-қа бағынғысы
келмейтін немесе басқа да державалар ықпалында қалуға қарсы елдер ядролық
мемлекеттер қатарына қосылуға тырысуы әбден мүмкін. Бүгінгі күнгі жағдай
қазіргі көпполярлылықтың тұрақсыздығы мен әлсіздігін тағы да дәлелдейді
[10].

1.2 КХДР ядролық бағдарламасының тарихи алғышарттары

КХДР ядролық бағдарламасын екі кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезең - КХДР ядролық салада негізгі зерттеулерін
жүргізіп,сәйкес инфрақұрылым құра бастаған 50 жж. ортасынан 70 жж.аяғына
дейінгі аралық.
Екінші кезең – 70 жж. аяғынан бастап қазіргі кезге дейінгі уақыт
аралығы. Аталмыш кезең КХДР-дың негізінен өз күшімен ғылыми-өндірістік
базаны дамытуымен сипатталады, сондай-ақ осы кезде КХДР елдегі
энергетикалық дағдарысты шешу үшін шетелден көмек алуға тырысты.
1947-1950 жж. КСРО жүргізген геологиялық барлауларының нәтижесінде
Солтүстік Кореяда 26 млн. тонна уран қоры табылған, ал оның 4 млн. тонасы
өнеркәсіптік өңдеуге жарамды. Кеніштер құрылысы басталып, КСРО өз кезегінде
КХДР-дан 9 мың тонна моназит рудасын алған болатын. Корей соғысы
аяқталғаннан кейін (1950-1953жж) КХДР ядролық саланы зерттеуге ғылыми-
техникалық мамандар дайындауды қолға алады, ол үшін 1956 жж. КСРО-мен корей
мамандарын дайындау туралы келісімге келді.Олар МИФИ, Бауман атындағы МВТУ,
МЭИ-де оқып, Дубнадағы Біріккен ядролық зерттеулер институтында тәжірибеден
өтіп отырды. Жалпы 90 жж. басына дейін КСРО-да үш жүзге жуық корей
мамандары дайындалған. КХДР-дың өзінде ядролық физика және радиохимия
ғылыми-зерттеу институттары ашылған болатын. 1953 ж КСРО-мен атом
энергиясын бейбіт пайдалану келісіміне қол қойғаннан кейін Ненбенде
(Пхеньянның солтүстігінен 80 км жерде) ядролық зерттеулер орталығының
құрылысы басталып, ол 1965 жылы аяқталды. КСРО орталыққа жылу қуаттығы 2
Мвт ИРТ-200 зерттеу реакторын қондырған болатын, Солтүстік Корея оны екі
рет жаңартып, жылу қуаттығын 8 Мвт-қа жеткізді. 1991жылға дейін реактор
үшін жанар-жағармай КСРО-дан тасылды.Сонымен қатар, КСРО радиоактивті
изотоп пен критсборк(100 вт, 10 %-ке байытылған уран қышқылы негізінде) алу
үшін 7 камера мен 9 блоктан тұратын радиохимиялық лабороториямен қамтамасыз
етті.70 жж. КХДР өзінің ядролық циклын ашу мақсатында белсенді зерттеулер
жүргізіп, корей мамандары Ким Ир Сен нұсқауымен ядролық қару жасаудың
жобасына кірісті [11].
1974 жылы КХДР Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік
(МАГАТЭ) құрамына қосылады, осының арқасында Солтүстік Корея ядролық-
энергетикалық кешен инфрақұрылым ашу бойынша ашық материалдарға қол
жеткізеді.Осы жылы КХДР ядролық қару жасау үшін ҚХР-дан көмек сұрады,
нәтижесінде 1977 жылы корейлер қытайлық ядролық қару сынағына қатысады.
1977 жылы КХДР МАГАТЭ-мен тағы да келісімге келіп, Солтүстік Кореяға
МАГАТЭ кепілдігімен ИРТ реакторы мен критсборк енгізілді.
1980 жылдан бастап Ненбенде ірі құрылыстың екінші кезегі басталып,
КХДР өзінің Магнокс 5 Мвт(электрлі) реакторы мен жылу қондырғыларын өндіру
зауытын өздігінен қамтамасыз етуді қолға алды. 1985 жылдан бастап Ненбенде
50 Мвт электр реакторы мен Тэчонда 200 Мвт электр реакторының құрылысы
басталған болатын.
Осы жылы КХДР Ядролық қаруды таратпау туралы келісімге қол қояды,
себебі бұл КСРО-ның Пхеньянға АЭС –тың 4 блогының (ВВЭР-440) құрылысына
көмек көрсетуі үшін қойған шарты болатын. КСРО-мен әріптестік 1991 жылы
КХДР атқарылған жұмыс үшін қаржы төлеуге бас тартқанға дейін тоқтамаған
болатын [12].
1985-1992 жылдар аралығында КХДР мен МАГАТЭ арасында барлық толық
кепілдіктерді қолдану келісіміне келу туралы бірқатар келіссөздер
жүргізілді.Пхеньян бұл келісімге қол қою үшін саяси шарттарды, соның ішінде
Солтүстік-Оңтүстік қарым – қатынастарын жақсарту шартын қойды. Нәтижесінде
тек 1992 жылы 30 қаңтарда ғана Ядролық қаруды таратпау келісім-шарты
бойынша КХДР мен МАГАТЭ арасында ядролық қауіпсіздік кепілдігі туралы
келісімге қол қойылды. Ал 1992 жылы 9 көкекте КХДР Жоғарғы халық жиналысы
бұл келісімді күшіне енгізді.10 көкекте КХДР-ға МАГАТЭ тарапынан техникалық
көмек ретінде бұрынғы КСРО-да құрастырылған ядролық жеделдеткіш енгізілді.
Бұл КХДР-ға АҚШ пен Оңтүстік Корея тарапынан жасалған күшті қысым еді.
Сондай-ақ, келісімге сәйкес Агенттік кепілдігімен Солтүстік Кореядағы ИРТ
зерттеу реакторы, 5 Мвт реакторы, ядролық жағармайды сақтау орындары және
ядролық өңдеу зауыттарының жұмыстары тоқтатылды.КХДР-дың өз иелігіндегі
ядролық материалдар туралы мәлімдемесіне сәйкес, онда 1989 жылы 5 Мвт
реакторын тоқтату кезінде бұзылған жанар-жағармай қондырғыларын қайта өңдеу
кезінде алынған 100-300 г плутоний бар екендігі белгілі болды.Дегенмен,
МАГАТЭ бұл мәлімдеме мен Ненбендегі радиоактивті қалдықтар орнында
жүргізілген зерттеулер арасында сәйкессіздіктер бар екендігін анықтады,
өйткені бұл зерттеулер КХДР-да ол мәлімдемеген плутоний бар болуы
мүмкіндігін куәландырған еді. Пхеньян мәлімдемесі бойынша ядролық емес
болып табылатын екі объектке арнайы бақылау орнатуға қойылған талапқа жауап
ретінде КХДР 1993 жылы 12 наурызда ЯҚТК-ден шығатынын жариялады. Осыған
байланысты, Ресей Солтүстік Кореямен ядролық саладағы әріптестігін үзіп,
Синпхо аданындағы жеңілсутек реакторлы АЭС құрылысын тоқтатты.
БҰҰ ҚК 1993 жылы 11 мамырдағы Пхеньянның ЯҚТК- не қайта қосылуына
және МАГАТЭ-мен ынтымақтастыққа келуіне үндеуі КХДР тарапынан оның ішкі
істеріне араласу және егемендігіне қол сұғу деп бағаланды. Осы жылдың
маусымында Солтүстік Корея АҚШ оның ішкі істерге араласпау және күш қолдану
арқылы қатер төндірмеу туралы міндеттемелерін алғаннан кейін ЯҚТК-нен шығу
туралы шешімінің күшін жойғанын мәлімдеді [13]. Пхеньян ЯҚТК-мен
ынтымақтастығын одан әрі жалғастыру үшін Корей түбегіндегі әскери---саяси
мәселелерді шешу және АҚШ-пен қатынасты жақсарту шартын қойды. КХДР өз
территориясындағы жекелген объектерге Агенттіктің бақылаушыларын
өткізбеуіне байланысты МАГАТЭ Басшылығы кеңесі бірқатар жобаларды жүзеге
асыруда Пхеньянға техникалық көмек көрсетуді тоқтатуды ұйғарды. Осы шешімге
орай, КХДР
1994 жылы 13 маусымда Агенттіктің бақылауынан бас тартатынын және
МАГАТЭ-ден шығатынын жариялады [14].
Бұл кезде мәселенің ушығуына байланысты Б.Клинтон басқарған американ
әкімшілігі КХДР ядролық нысандарын жою үшін әскери күш қолдану мүмкіндігін
талқылауға алған болатын.Дегенмен мәселені одан әрі күрделендірмеу
мақсатында 1994 жылы 13 маусымда Женевада КХДР мен АҚШ арасында солтүстік
корей ядролық дағдарысын шешу туралы келісім өтті, ол бойынша Пхеньянның
бүкіл ядролық бағдарламасын тоқтату,
КХДР- ды жеңілсутек реакторлы АЭС құрылысы кезінде мазутпен қамтамасыз
ету, ең соңында КХДР-ң МАГАТЭ- мен жасалған келісімі бойынша алған
міндеттемелерін қалпына келтіру қарастырылды.Бұл үшін АҚШ Солтүстік
Кореяның энергетикалық қажеттілігіне жұмсау үшін жыл сайын 500 мың тонна
мазутпен қамтамасыз етуге міндеттелді.
Сонымен қатар, 1995жылы наурызында АҚШ, Корея Респуликасы және
Жапония өкілдері қатысқан келісім нәтижесінде жеңілсутек реакторлы АЭС салу
мақсатында Корей түбегіндегі энергетикалық даму ұйымы халықаралық
консорциумы (КЕДО) құрылды, оған кейін ЕО да қосылады.Мұндай типтегі
реакторлар қауіпсіз болып табылады, оның қалдықтарынанядролық қару үшін
керекті материалдар жасау мүмкін емес. 1997 жылдың тамызынан АЭС құрылысы
Синпхода басталды, ол 2008 жылы толығымен аяқталады деп жоспарланды.Алайда
тараптар келісім бойынша алған міндеттерін аса мұқиат орындамады. Негізгі
қаржыны Оңтүстік Корея бөлсе де, КЕДО-да жетекші орынға ие болған АҚШ АЭС
құрылысын салуға асықпады.Ол Пхеньянмен келісілген құрылыс мерзімінен
әлдеқайда артта қалды. Өз кезегінде АҚШ- ты міндеттерін орындамағаны үшін
кінәлаған КХДР әлі де болса, ядролық қару жасау ниетінен арылмаған болып
шықты [15].
Осылай тараптар арасында Солтүстік Кореяда ядролық қару бар ма, жоқ
па деген мәселе тұрды. Егер АҚШ КХДР- да бірден алтыға дейін ядролық заряд
пен олардың бірнешеуін жасауға жетерлік уран бар деген пікірде болса,
ресейлік мамандар Солтүстік Кореяны ядролық державалар қатарына қоспады.
Ал, 1998 жылы 31 тамызда КХДР өзінің көп сатылы ракетасын іске қосып,
ол Жапонияның үстінен өтіп, Тынық ммұхитына барып құлайды.Осылайша корейлер
кез-келген жапон аралына шабуыл жасай алатыны белгілі болды.
Осы жылдың 17 қарашасында АҚШ пен КХДР арасында жоғары дәрежедегі
келіссөздердің алғашқы раунды басталды. Бұл келіссөзде Солтүстік Кореяда
жерасты ядролық нысанының құрылысы басталды ма деген мәселе қаралды, сондай-
ақ, АҚШ тарапы атом энергиясы бойынша бақылаушыларды КХДР-ға енгізуді
талап етті.Бұған жауап ретінде 1999 жылдың 27 ақпаны мен 16 наурызы
аралығында болған келіссөзде тұтыну тауарларымен қамтамасыз ету көмегін
көрсетсе, МАГАТЭ бақылаушыларын енгізуге қарсы болмайтынын білдірді. Осы
жылдың мамырында американ бақылаушылары жүргізген зерттеулері ядролық
бағдарлама шеңберіндегі жұмыстардың жалғасын дәлелдейтін еш нәрсе таппады.
Осыған орай, 28 мамырда Пентагон басшысы Уильям Перри Пхеньянда АҚШ-ң
қарусыздану туралы ұсынысын білдірді. Пентагонның бұл қадамына сәйкес КХДР
осы 1999 жылдың 13 қыркүйегінде алыс радиусты зымырандарды сынау жұмыстарын
келіссөздер аяқталғанға дейін тоқтатуға міндеттелді.Ал АҚШ президенті
Клинтон 1953 жылы Солтүстік Кореяға салынған экономикалық санкцияны
жеңілдетуге келісім берді. Сонымен қатар, 1999 жылдың желтоқсанында АҚШ
бастаған халықаралық консорциум КНДР- де 4,6 млрд долларды құрайтын екі АЭС
–ті салу келісім-шартын жасады [16].
Дегенмен, бұл келісімдерде қарастырылған мәселелер кейіннен іс
жүзінде жүзеге аспады. 2000 жылдың шілдесіндегі КХДР мәлімдемесі бойынша
егер уәде етілген АЭС құрылысының салынбауына байланысты электр
энергиясының жетіспеушілігінен туған шығындарды АҚШ толтырмаса, Пхеньян
өзінің ядролық бағдарламасын қайта қалпына келтіретіні жарияланды.Ал
2001жылдың маусымында Солтүстік Корея егер де Вашингтон қарым- қатынасты
қалпына келтіруге бағытталған келісім не келіссөздер жүргізбесе
зымырандардың сынағына мораторий жүргізуді қайта қарастыратынын мәлімдеді
[17].
Осылайша КХДР ядролық бағдарламасы мәселесі тараптар арасында
қайтадан біртіндеп агрессиялық сипатқа ие болды. 2001 жылы шілдеде АҚШ
мемлекеттік департаменті Солтүстік Кореяда алыс радиусты зымырандарды
жетілдіру жұмыстары жүргізілуде және Тайпдонг – 1 зымыраны сынақтан өтті
деп мәлімдеді. Сондай-ақ, осы жылдың желтоқсанында АҚШ- тың жаңа президенті
Джордж Буш КХДР мен Ирак егер жаппай қырып-жою қаруын дайындап және
көршілес мемлекеттерге террорлық іс-әрекеттер жасайтын болса, олар жауапқа
тартылады деп мәлімдеді. Ал 2002 жылдың 29 қаңтарында Буш КХДР, Ирак және
Иранды зұлымдық ошағына жатқызды.
2002 жылдың 6 сәуірінде КХДР АҚШ және Оңтүстік Кореямен диалогты
жаңартуға келісім берді. 14 тамыздан бастап Оңтүстік Корея мен Солтүстік
Корея бейресми дәрежедегі кездесулерді жаңғыртып, қарым- қатынасты
жақындатуға баяу бағыт алды.
КХДР-ге сапармен келген АҚШ өкілі Джеймс Келлимен өткен кездесуде
Солтүстік Корея өзінің ядролық бағдарламасын (уран байытуды) жүзеге асырып
отырғанын мойындады. Пхеньян Корея түбегіндегі ядролық мәселе туралы
шешімдерін КХДР мен АҚШ арасындағы өзара шабуыл жасамау келісім – шартымен
сәйкестендіретінін білдірді [18].
2002 жылдың 2 желтоқсанында МАГАТЭ-ның Басшылар кеңесінің (БК)
мақұлдаған резолюциясы КХДР-ң ядролық бағдарламаны жүзеге асыруы оның
халықаралық міндеттемелерін (соның ішінде, ЯҚТК және МАГАТЭ-пен кепілдіктер
туралы келісімдерді) бұзды деп жариялады және Пхеньянның ядролық қару
құқығы туралы ашық мәлімдемесін сынады.
12 желтоқсанда Солтүстік Корея 1994 жылы АҚШ пен КХДР арасындағы
келісім нәтижесінде тоқтатылған өз ядролық бағдарламасы жаңартатынын
мәлімдеді, бұл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.