Темперамент сипаттамасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе
І – бөлім. Психикалық қасиеттер қатарындағы темперамент тақырыбының
түсінік мазмұны.
1.1. Темперамент туралы жалпы теориялары.
1.2. Темпераменттің табиғи негізі – жоғары жүйке қызметі.
ІІ – бөлім. Темперамент сипаттамасы.
2.1. Жүйке қызметі қасиеттерінің тұрақсыздығы (ауытқушылығы)
2.2. Темпераменттің типтері, олардың психологиялық сипаттамалары.
2.3. Темперамент жеке тұлға қалпы және емпераменттің бала шақтағы
көріністері.
2.4. Жеке тұлғаның басқа психикалық қасиеттері мен темпераменттің
өзара байланысы.
ІІІ – Қорытынды бөлім. Темперамент және қоғам, темперамент және
тәрбие.
3.1.Темперамент туралы ілімнің дамуы және типтерінің өзгеруі.
3.2. Темпераменттерді тәрбиелеу мәселесі.
Пайдаланылған әдебиеттер:

Кіріспе.
Зерттеу өзектілігі. Еш уақытта бір адам екінші адамға ұқсамайтыны
белгілі, әйтеуір бір өзгешелігімен ажыратылып тұрады. Себебі, генетикалық,
әлеуметтік және интеллектуалдық негіздерінің қоспасы ғана әрбір жеке
тұлғаның толық бейнесін жасап береді. Сондықтан кез-келген азамат өз
психикалық қасиеттерінің, оның ішінде темпераментінің жақсы жақтарын
дамытып, ал әлсіз жақтарын жұмсартуға, яғни басқа адамдармен қарым
қатынасында барынша көркем көрінуі ғанибет емес пе?! Осының өзі осы
тақырыпта игерудің өзектілігін көрсетіп отыр деуіміз орынды.
Курстық жұмыстың мақсаты. Жастардың осы
бағыттағы теориялық білімін жетілдіруге ынталандыру.
Курстық жұмыстың міндеттері.
Психикалық қасиеттердің, темпераменттің теориялық та, практикалық та
маңыздылығын көрсету.
Зерттеу пәні. Адамдар арасындағы неше түрлі қарым-қатынас мәселелері.
Зерттеу объектісі. Өзін-өзі тануға, өзін-өзі тәрбиелеуге, өмірге деген
құлшынысын білім арқылы дамытып, қалыптастырғысы келетін жеке тұлғаның іс-
әрекетіне жол көрсету.
Зерттеудің теориялық мәні. Осы бағытта жинақталған, жүйеленген, және
қолданысқа енгізілген теориялық білімдермен танысу, ой-пікір түйіндеу, өзін-
өзі тәрбиелеу.

І – бөлім. Психикалық қасиеттер қатарындағы темперамент тақырыбының
түсінік мазмұны.

1.1. Темперамент туралы жалпы теориялары.
Белгілі бір адамға тән және өмір әсерлеріне жауап реакциялардың
динамикасы, тонусы мен бірқалыптылығында көрініс беретін мінез-кұлықтың
табиғи ерекшеліктерін - темперамент деп ұғынуымыз керек.
Мінез-құлық тек әлеуметтік жағдайларда ғана емес жеке адамның табиғи
құрылымына да тәуелді. Адамның биологиялық жағын көрсететін қасиеттің бірі
болып табылатын темперамент жас балалардың ойыны үстінде, түрлі қарым-
қатынас жағдайында анығырақ және ертерек байқалады.
Темперамент — жүйке жұйесінің тума қасиеттерінен, туындайтын адамның
жеке өзгешеліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан, қимыл-
қозғалысынан, жалпы белсенділігінен жақсы байқалады. Темперамент —
организмнің физиологиялық өзгешеліктерімен, әсіресе, жоғары жүйке
қызметінің тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс. Темперамент
адамның жалпы қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң қозғалады, тез
қимылдайды, енді біреулер жай қимылдап, асықпай істейді), психиканың күші
мен тереңдігінен де (мәселен, біреу өжет, алғыр болса, екінші біреу
керісінше, сылбыр, жігерсіз болады), адамның көңіл-күйінің ерекшеліктерінен
де (салмақты, тұрақты, жеңіл, тұрақсыз т. б.) эмоция сезімдерінен де (біреу
сабырлы, екінші біреу күйгелек т. б.) жақсы байқалып отырады.
Темперамент тұлғаның барлық психикалық көріністеріне реңк беріп
отырады, ол эмоция мен ойлауға, еріктік қимыл-қозғалысқа, сөздің сарыны мен
ырғағына әсер етеді. Бірақ темпераментке жеке адамның моральдық тәрбиесі,
әлеуметтік бағдары, әуестенуі, қызығуы тәуелді еместігін естен шығармаған
абзал.
Темперамент туралы ілім ерте замандарда пайда болған. Гиппократ,
кейіннен Гален сияқты дәрігерлер адамдардың мінез-құлықтарының дара
көріністерін бақылау арқылы солардың өз ерекшеліктерін сипаттап жазуды,
түсіндіруді ойластырады. Темперамент туралы ілімнің негізін салған ежелгі
грек дәрігері Гиппократ болды.
Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гиппократтың (б. э. д,
460—356) еңбектерінде бұл жөнінде біраз пікірлер айтылған. Гиппократтың
ойынша, әр түрлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың денесінде төрт
түрлі сүйық заттарға байланысты болмақ. Олар: денені жылытып тұратын — қан,
салқындататын — шырын (слизь), құрғататын — бауырдағы сары өт және оған
дымқылдық беретін қара өт (талақ). Осы төрт түрлі сұйықтың, араласуының
пропорциясын грекше "красис" деп атаған. Ал латын тілінде бұл терминді
темпераментум деп атап кеткен.
Гиппократтың пікірінше, адамның тэнінде төрт түрлі сұйықтық болады:
қан, шырын, сары және қара өт, олар дұрыс араласса - адамның дені сау,
дұрыс араласпаса - сырқат болады. Ағзадағы сұйықтардың біреуінің басым
болуы адамнын темпераментін анықтайды. Сұйықтардың аттарына орайлас
қойылған темперамент атаулары күні бүгінге дейін сақталып келеді. Мәселен,
холериктік темперамент - сһоlе(өт), сангвинигтік темперамент -sаnguis
(қан), флегмативтік темперамент - рһ1еgmа (шырын), меланхоликтік
темперамент - melanos сһоlе (қара өт) деген сөздерден алынған. Гиппократ
темпераменттер белгілі мөлшерде адамның тұрмысына, ауа райы жағдайларына
тәуелді болады деп санады. Мәселен, отырып жұмыс істейтіндердің денесінде
флегма жинақталса, үнемі қимыл қозғалыстағыларда - өт көбейеді, темперамент
те осыған сәйкес анықталады. Гиппократ типтерді дұрыс сипаттағанымен,
оларды ғылыми тұрғыдан түсіндіре алмады.
Рим дәрігері Гален (129—199) темпераменттің санын он үшке жеткізді.
Гален организмде жылылық неғұрлым басым болса, адамның темпераменті күшті
болатынын, денесі салқын болса, темпераменті баяулайтынын айтты. Бүл
секілді түсініктердің прогрессивтік маңызы зор. Өйткені адамның тәнін
зерттеу, тәжірибеге көңіл аудара бастау — сол кезде кең жайылған, жан тәнге
байланыссыз нәрсе дейтін теріс пікірге берілген үлкен соққы еді.
Орта ғасырдағы ғалымдар темпераментті организмдегі химиялық заттардың
құрамына байланысты түсіндіруге тырысты. Кейіннен темперамент организмнің
түрліше физиологиялық өзгешеліктеріне, атап айтқанда, қан жолы жүйесінің
құрылысына, зат алмасуға, ішкі секреция бездеріне т. б. байланысты деген
пікірлер де тарады. Неміс философы И. Кант (1724—1804) өзінің
"Антропология" деген еңбегінде темпераменттің төрт түрі туралы толық
психологиялық сипаттама берді. Бірақ ол темперамент пен мінез ұғымдарын бір-
біріне балама ретінде (бұлай деп ұғыну қате) қарастырды.
Темперамент туралы теориялар XIX ғасырдың аяқ кезінде де кең өріс
алады. Мәселен, неміс анатомы Гейне темпераменттердің түрліше болуы жүйке
жүйесінің тону-сына байланысты десе, орыс антропологы Зеланд Н.
Л.(1833—1902)97 ми қабықшасындағы молекулярлық қозғалыстың жылдамдығы мен
біркелкілігіне байланысты деді. Көрнекті орыс педагогы П. Ф. Лесгафт (1837—
1909) темпераменттерді қан сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне байланысты
деп тұжырымдады.
Ежелгі дәуірлерден бастап зерттеушілер адамдар-дын дене қүрылымы және
физиологиялық қызметінін ерекшеліктерімен сай келетін көп түрлі әрекет-
қылықтарды топтап, ретке келтіруге ат салысты. Осыған орай тем-пераменттің
коп түрлі типологиясы қалыптасты. Бұлардын ішіңде назар саларлықтай тип -
адамның дене құрылымына байланысты дараланып, тума темперамент
қасиеттеріне негізделген - конституциялык типология (Э.Кречмер). Бұл
теорияның мөні: әр адам өз дене қүры-лымына орай өзіңдік рсихикалық
ерекшслікке ие. Осыдан, дене мүшелерінің (крл, аяқ, бас, кеуде ж.т.б.) сырт-
тай өлшемдерінс байланысты төрт конституционалды пси-хикалық тип
белгіленген:
1. Лептосоматик - бойшаң, нәзік денелі, көкірек тұсы
хайылыңқы, тар иықты, қол-аяғы ұзын, сидыйған.
Пикник - мығым, семізшең, кіші немесе орта бойлы, қарны қампиған, домалақ
бас, қысқа мойын.
Атлетик - бұлшық еттері күшті дамыған, денесі мығым, берік; ұзынша не орта
бойлы, кең иықты, жамбас сүйектері тартылған.
4. Диспластик - дене бітімі қисынсыз. Бұл адамдар -
әрқилы мүшелік зақым-сырқаттарға ұшырағандар (сырықтай
ұзын, қауға бас, тума аяқ-қолы кемістер).
Аталған дене құрылымы типтеріне үш темперамент типі сай: шизотомик.
иксотомик, иуіктттпмир Ши-зотомик -дене құрылымы нәзік, әлсіз дамыған (асте-
нический), тұйық, эмоциялары ауыспалы, тұрақсыз, та-лаптар мен козқарастар
өзгеріміне ере бермейді, осыдан қоршаған ортаға икемдесуі қиын. Иксотомик -
денесі мығым (атлстический), мінезі байсалды, сезімталдығы кем, ымишараға
жоқ, ойлау қабілеті шабан, көбіне майдашыл. Циклотомик - семізшең,
домаланған денелі, эмоциялары қайғы мен қуаныштың арасында бірдей, тіл
табысқыш, көзқарастары шындықтан ауытқымайды.
Темпераменттердің физиологиялық негіздерін ғылыми түрғыдан дәйекті
етіп түсіндірген академик И. П. Павловтың ілімі темперамент туралы
түсінікті ғылыми сара жолға түсірді.
Жүйке жүйесінің типтері ми қабығындағы қозу, тежелу процестерінің үш
негізгі белгісінің (күші, тепе-теңдігі, қозғалғыштығы) жиынтығынан
құрастырылады.
Жүйке процестерінің күшіне — ми қабығының жұмыс істеу қабілеттілігі,
яғни сыртқы ортаның түрлі тітіркендіргіштеріне мидың, төзімділігі жатады.
Жуйке процестерінің тепе-теңдігі деп қозумен тежелудің бір-біріне тең
келуін айтады. Жүйке процестерінің қозғалғыштығы деп олардың бірінің
екіншісіне алмаса алу қабілеттілігін айтады.

күшті

күшті қозуы
мен тежелуі тең
(баяу тип)
күшті қозуы
мен тежелуі тең
(ширақ тип)

1.2. Темпераменттің табиғи негізі – жоғары жүйке қызметі.
И.П.Павлов шартты рефлекстер әдісі арқылы жоғары жүйке қызметінің және
жүйке үрдісінің негізгі қасиеттері - қозу мен тежелудің заңдылықтарын ашты.
Жүйке үрдістерінің негізгі қасиеттері: 1) күші, 2) тепе-теңдігі, 3)
қозғалғыштығы.
Жүйке үрдістерінің күші - бұл жүйке жүйесі мен жүйке жасушаларының
жұмыс қабілеттілігінің көрсеткіші. Күшті жүйке жүйесі түрлі
тітіркендіргіштерге төзімді келсе, әлсізі мұндайға шамасы келмей,
"морт сынып" жатады.
Жүйке үрдістерінің тепе-теңдігі бұл қозу мен тежелудің өзара сайма-
сайлығын көрсетеді. Бұл үрдістер кейде бір-бірімен тепе-тең болып, кейде
тең келмей, біреуі екіншісінен күшті болып отырады.
Жүйке үрдістерінің қозғалғыштығы - бір үрдістің екінші үрдіспен алмасу
шапшаңдығы. Бұл мидың кездейсоқ және қолайсыз өзгерістерге бейімделуіне
мүмкіндік береді.
Осы қасиеттердің түрліше араласып, қосылуы жоғары жүйке қызметінің
түрлі типтерін сипаттайды.
Осылардьщ ішінде төрт тип жиі ұшырасады. Бұлардың үшеуін И.П. Павлов
күшті типке, біреуін - әлсіз типке жатқызады. Күшті тип - тепе-тең және тең
емес типтерге, ал тепе-тең - қозғалғыш жэәне тыныш типтерге бөлінеді.
Жоғары жүйке қызметінің типтері:
Күшті Әлсіз
Тепе-тең Тең емес (ұстамсыз)
Ширақ Тыныш
Сөйтіп, И. П. Павлов ілімінің айтуынша, жүйке жүйесінің әрбір типінің
үш белгісі болады. Мәселен, күшті типтердің бірі — устамсыз тип. Үстамсыз
тип — жұмыс істеу қабілеті күшті, козу, тежелу процестері бір-бірімен
сөйкес келмейтін (қозуы ылғи да басым келіп отыратын) ерекше қозғалыстағы
тип. Күшті типтердің екіншісі — ширақ типтер деп аталынады. Мұнда қозу мен
тежелу процестері бір-біріне тең келіп, тез алмасып отырады. Күшті типтің
үшіншісі — қозу мен тежелу бір-біріне тең, бірақ алмасуы сараң, баяу
қозгалатын тип. Әлсіз типте қозу мен тежелу процестері баяу корініп
отырады. Күшті тітіркендіргіштердің әсерінен туатын шектен тыс тежелулер де
әлсіз типте жиі болып отырады. Мұндайда кейде күшті типтер сыртқы дүниеден
келетін түрлі әсерлерге төзімді келсе, әлсіз тип морт "сынып" кететін
болады. Павлов ашқан жүйке жүйесінің негізгі типтері темпераменттердің
физиологиялық негіздерін жақсы түсіндіреді. Павлов сангвиниктерді — ширақ,
жүйке жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі тең, қозғалғыш адам;
холериктерді—ұстамсыз, жүйке жүйесі күшті, қозуы тежелуінен
басым; флегматиктерді жүйке жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі бір-біріне тең
болғанмен, қозғалысы баяу адамдар десе; меланхоликтерді — жүйке жүйесі
әлсіз типті адамдар деп сипаттады.
И. П. Павлов осы айтылған негізгі типтерден басқа да аралас, көшпелі
типтердің кездесетіндігін айтты. Мәселен, ұстамсыз типтің езінен қозуы
ерекше күшті, тежелуі әлсіз және қозуы мен тежелуі бірдей күшті (бірақ аз
да болса козуы басымдау тұратын), сонымен қатар, қозу мен тежелудің күші
тепе-тең келетін варианттары байқалған. И. П. Павлов жануарлардың жүйке
жүйесінің типін айыру үшін жасаған тәжірибесінің кейбір қорытындылары адам
темпераменттерінің физиологиялық негіздерін түсінуге толық жарайтындығын
көрсете келіп, темпераментке мынадай анықтама береді: "Темперамент
жануарлар мен жеке адамның жалпы сипаттамасы, әрбір индивидиумның барлық
әрекетіне белгілі оң беретін жүйке жүйесінің жалпы сипаттамасы"98.

Темпераменттердін Жүйке жүйесінің Жүйке процестерінің (козу, тежелу)
түрлері типтері (Павлов касиеттері
(Гиппократ қозғалғыштығы
терминологиясы терминологиясы
бойынша) бойынша)
күші тепе-теңдігіҚозғал-
ғыштығы

Холсрик Ұстамсыз тип Күшті Тең емес
(қозуы
тежелуінен
басым)

Сангивиник Ширақ тип Күшті Тепе-тең Қозғалғыш
Баяу қоз
Флегматик Баяу тип Күшті Тепе-тең ғалады

Меланхолик Әлсіз тип
Әлсіз

Соңғы жылдары корнекті орыс психологы Б. М. Тепловтың (1896—1965)
лабораториясында жүйке жүйесінің типтері одан ары зерттеле түсті. Егер И.
П. Павлов өзінің тәжірибесін жануарларға жасаған болса, Б. М. Теплов пен
оның шәкірттері осындай тәжірибені адамдарға жасады. Бұл зерттеулерде И. П.
Павловтың нерв жүйесінің төрт түрлі типі туралы ілімі адамдардың жеке
өзгешеліктерін, әсіресе, оның темпераменттерін анықтауда ерекше маңыз
алатын бірден-бір ғылыми теория екені тағы да дәлелдене түсті. Б. М.
Тепловтың шәкірттерінің бірі В. Д. Небылицин (1930—1972) осындай
зерттеулердің бірінде жүйке жүйесінің әлсіз типінің өзі бірнеше
варианттарға бөлінетінін анықтап берді. Бұрын өмір сүруге икемсіздеу деп
саналатын осы әлсіз типтің өзі енді қозғалғыш, баяу, қозу мен тежелуі
теңгерілмеген типтер деп бөлінетін болды. Әлсіз типтің де сезімталдығы
күшті екендігі, осыған орай оның сыртқы ортаға бейімделе алу қабілеті мол
екендігі анықталады.

ІІ – бөлім. Темперамент сипаттамасы.

2.1. Жүйке қызметі қасиеттерінің тұрақсыздығы (ауытқушылығы)

Жүйке қызметінің типі адаммен бірге туады және оның түгелдей
өзгеріске ұшырауы мүмкін. Дегенмен И.П.Павлов жүйке қызметі типтерінің
жекеленген қасиеттерін өзгертуге болатындығын тәжірибе жүзінде дәлелдеген.
Мәселен, қозу үрдісі тежелуінен басым, күшті ұстамсыз тип машықтанып,
жаттығу арқылы езінің тежелу үрдісі күшін біршама арттырып, оны қозу
үрдісімен теңестіргені байқалған. Осыдан И.П. Павлов: күшті қозғыш типтерді
жаттықтыру арқылы тежелу үрдісінің күшін арттырып, бір-бірімен теңестіруте
болады, -деген қорытындыға келеді.
Бұл жағдай, мәселен, ұстамсыз типтің бірнеше варианттары болатындығына
да негіз бола алады. Қозу үрдісі шегіне жетіп, тежелуі әлсірейтін тип те
болуы мүмкін. Немесе екі үрдіс те күшті, бірақ қозуы шамадан тыс келетін
тип те ұшырасады және тежелу, қозу үрдістерінің күші тепе-тең үшінші
түрінің кездесетіндігі де байқалады.
Сөйтіп, И.П. Павлов айтқандай, "уақыт өткен сайын жай қайталанып
отыратын жаттығулар арқылы ұстамсыздықты кейіннен біршама түзетуге
болатындығын дәлелдейтін ерекше фактілерді жиі кездестіреміз".
И.П. Павлов шама келетін ұзақ жаттығу арқылы жүйке жүйесінің әлсіз
типін шынықтыруға болады деген қорытындыға келді. Жүйке қызметінің әлсіз
типінің қасиеттері ерекше байқалған адамньщ да қолайлы тәрбие нәтижесінде
кез келген қиындықты ойдағыдай жеңе алатындығы сөзсіз.
Кейінгі зерттеулер жүйке үрдістерінің қозғалғыштығы мұндағы
қасиеттердің онтогенездік дамуда ерекше өзгеріп отыратындығын байқатқан.

2.2. Темпераменттің типтері, олардың психологиялық сипаттамалары.
И.П.Павлов темперамент пен жүйке қызметінің типтерін бір-біріне балама
құбылыс деп түсінді. Кейінгі зерттеулер жүйке қызметінің типтері
темперамент типтерімен ылғи сәйкес келіп отырмайтындығын көрсетті.
Шындығында да, темпераментке тек жүйке жүйесінің қасиеттері ғана емес,
сондай-ақ жеке адамның соматикалық (дене) құрылымдары да әсер ететіндігі
белгілі. Жүйке қызметінің типін темпераменттің нышаны ретінде ұғынған
дүрыс. Мәселен бір зерттеуде, біркелкі ортада, жүйке жүйесінің әлсіз типіне
жататын жануарлар мінез-құлқының енжар-қорғаныстық түрі, ал күшті, жүйке
үрдістері тең емес организмдерде прогрессивті мінез-құлық байқалған.
Бұрын кейбір психологтар темперамент табиғатын адамның эмоциялық
саласына байланысты түсіндіретін. Шындығында, темперамент тек эмоциялық
жағдайлардан ғана байқалмайды, ол ақыл-ой және ерік үрдістерінен де көрініп
жатады. Адам темпераментті туралы сөз болғанда жекеленген психикалық
үрдістердің динамикасы жайлы айтылмайды, мұнда жеке адамның тұтас мінез-
құлқы бар синдромы (жүйесі) жөнінде сөз болады.
Сөйтіп темперамент - адамның жүйке қызметінің қасиеттерінен керінетін,
мінез-құлқының импульсивті-динамикалық көрінісінің жалпылама сипаттамасы
болып табылады.
Темпераменттің төрт типінің сипаттамасы
Холерик темпераменті. Бұл типтің өкілі аса қозғыштығымен, соған орай
мінез-құлқының үшқалақтығымен көзге түседі. Холерик қарым-қатыста -
күйгелек, бір беткей, шабуылға жаны құмар, іс-әрекетте - пысық. Холериктер
жұмысты үзіп-үзіп істегенді ұнатады. Олар айналысқан ісіне жан-тәнімен
беріледі. Осы жолда кездескен қиындықтың бәрін жеңуге даяр тұрады,
кедергілерді жеңіп, мақсатына жетеді. Қайрат-жігері мұқалы, өз мүмкіндігіне
сенімі кетсе, еңсесі түсіп, еш нәрсеге мойны жар бермей қояды. Осылайша,
тек көңілі ауғанда істеушілік, оның жүйке қызметінің бір қалыпты тепе-тең
еместігінен болады. Бұл жөнінде И.П. Павлов былай дейді: "Байсалдылығы жоқ
қажырлы адам кез келген іске барлық күш жігерімен кіріседі де содан соң тез
шаршап қалады, кейіннен зауқы аумай қояды..."
Сангвиник темпераменті. Бұл темпераменттің өкілін И.П.Павлов қызу
қанды, іскер адам деп санайды. Бірақ ол ылғи қызықты іспен айналысқанда
ғана осындай күйде болады. Мұндай іс жоқ кезде ол жабырқаңқы, сылбыр
жүреді.
Сангвиникке қимыл қозғалыста - белсенділік, өмір жағдайының өзгеруіне
жеңіл бейімдеушілік тән. Ол адамдармен тез тіл тауып, шүйіркелесе кетеді,
жұртты жатырқамайды. ¥жым ішінде сангвиник көңілді ақ-жарқын, іске бар
ықыласымен кірісетін, әуесқой адам. Осылайша жалындап тұрғанымен іске зауқы
болмаса, яғни күнделікті күйбеңі, төзімділікпен ерінбей-жалықпай істеуді
қажет ететін жұмыс тап болғанда суынып қалады.
Сангвиникте эмоция тез пайда болып, тез өзгереді. Бұл - оның көңіл
күйінің қолайсыз түрінен тез арылып, өзін қызықтырған іске кіріскен кезде
ақ жарқын, жаны жайсаң жағдайға түсе алатындығының белгісі. Мида жаңадан
жасалатын уақытша байланыстардың тез өзгеріп, қайтадан өңделуі оның ақыл-
ойының оңтайлылығын байқатады. Сангвиник ойға жүйрік, өткір тілді, жаңаны
тез қабылдағыш, зейінді келеді. Әр түрлі, көп қырлы жұмысты нәтижелі
атқарады. Бір қалыптылықты және шапшаңдықты тілейтін жұмыстар бұған өте
қолайлы.
Флегматик темпераменті. И.П. Павловтың сипаттауынша, бұл барлық
уақытта да байсалды, ұстамды бір қалыпты, табанды және төзімді, еңбекқор
адам. Жүйке үрдістерінің тепе-теңдігі мен баяулығы флегматикке қандай
жағдай да болмасын бір қалыпты тыныштықта болуға мүмкіндік береді.
Қозу үрдісін бәсендететін күшті тежелу оның ырықсыз қимыл-қозғалыстары
болып, ұсақ-түйекке алаңдатпай жүйелі жұмыс істеуге, бір қалыпты өмір
сүруге жағдай жасайды, флегматик ұзаққа созылатын, бірақ күшті сарқып
алмайтындай жұмысты жақсы атқара алады (шыдамды, зейінді, орнықты).
"Мінез-құлықтың қалыпты жүйесі, өмір ағысының біркелкілігі менің жұмысым
мен демалуымның және қозу, тежелу үрдістерінің бір қалыптылығынан екендігі
түсінікті нәрсе".
Флегматик - салмақты адам, ол күшін босқа сарп етпейді, бастаған істі
аяғына жеткізеді. Ол бөспелікті сүймейді. Жұртпен қарым-қатынасы да бір
сарынды жүріп жатады.
Баяулық пен селқостық - флегматиктің осал жағы. Оған ырғалып-
жырғалуға, жиналып, қамдануға біраз уақыт қажет. Селқостық оның
стереотиптерінің оралымсыздығынан мінез-құлқының оңтайлы еместігінен, жаңа
жағдайға тез үйлесе қоймайтындығынан жақсы байқалады. Дегенмен, бұл қасиет
мінездің тұрақтылығын керсетеді, істі аспай-саспай тыңғылықты аяқтауға
мүмкіндік береді. Флегматиктер ұзақ уақыт жұмыс істеуге сабырлық пен әрекет
етуге төзімді болады.
Меланхолик темпераменті - бұл типтің өкілдері аса сезімтал соның
салдарынан жаны тез жараланғыш келеді. Меланхоликтер түйық, қиын
жағдайлардан жол тауып шығуға олақ, адамдардан оқшау жүргенді ұнатады. Ол
қауіпті жағдайлардан қорқады.
Қозу және тежелу үрдістерінің әлсіздігі бұлардың бір-бірімен тең
келмеуі (тежелуі басым болады), кез келген күшті әсер меланхоликтің қимыл
қозғалысын баяулатып, онда шектен тыс тежелу туғызады, Меланхоликті әлсіз
тітіркендіргіштер де мазалайды, одан да зор әсер алады, сондықтан да ол
ұсақ-түйектің бәріне де қатты мұңаяды немесе қатты қуанады. Психологтар
мұны меланхоликтердің күшті сезіне білу қабілетінен деп есептейді.
Үйреншікті жақсы, тату ұжым арасында меланхоликтер өзін жақсы ұстайды,
жұртпен қарым-қатысқа түсіп, алған ісін нәтижелі орындай алады,
кедергілерді жеңіп, табандылық көрсетеді.
Темпераменттің негізгі төрт типінің өкілдері бір қалыпты жағдайдың
өзінде өздерін түрліше ұстайды екен. Бірде темпераменттері әр түрлі төрт
дос театрға кешігіп барады. Мұндай жағдайда олардан қандай мінез байқалған?
Холерик билет жыртушымен айтысып партердегі өз орнына барып отыруға
әрекеттенеді. Ол театрдағы сағат ілгері кеткен, жұртқа кесел келтірмей
орныма барып отыра қоямын деп салғыласьш, билет тексерушіні итермелей
бастайды. Сангвиник партерге жібермейтініне көз жеткен соң жоғарғы қабатқа
көтерілудің қиынға соқпайтынын сезіп, баспалдаққа қарап жүгіріп кетеді.
Флегматик залға жібермейтінін көріп: "Алғашқы көрініс онша қызық
болмайды. Буфетке бара тұрайын" деп антракт болуын күтеді.
Меланхолинк: "Менің әркез жолым болмайды. Өмірімде бір рет театрға
келген едім, ол да сәтсіз болды" дейді де үйіне тартып отырады.
Осылайша темперамент адамның белсенділік сипатынан (жұмыс істеу
қабілеттілігі, әлеуметтік қарым-қатынастағы тіл табыса алу мүмкіндігі),
мінез-құлықтың түрлі қалпынан үнемі өзгерістегі сыртқы ортаға бейімделе алу
жағдайынан көрініп отырады.

2.3. Темперамент жеке тұлға қалпы және темпераменттін бала шақтағы
көрінісі.
Адамның мінез-құлқы оның туыстан пайда болған тип өзгешелігіне ғана
тәуелді болмай, жүйке қызметінің тікелей өмір барысында қалыптасатын
түрімен де байланысты екенін еске ұстау қажет. Кейде тыныш бір қалыпты
флегматик холерикше эмоциясы бұрқанып, күйіп-пісіп, әлек болады, ал
холериктің кейбір жағдайларда өз күшіне сенбейтін, енжар меланхоликтің
қалпына түсіп кететін кездері де болады. Осындай көріністер кейбір
психологтарды аралас темперамент те болады деген пікірге алып келеді.
Мұндай түсінікті дұрыс деуге болмайды. Аралық темпераменттер болады деген
дұрысырақ.
Бір адамның өзінде де әр жағдайда түрлі мінез-құлық көрініп отырады,
оны талдауда алғашқы кезде осы адамның типтік өзгешеліктері еске алынады,
өйткені, мұндай жағдайларда жүйке жүйесінің түрлі типтерінде көңіл күйі
түрліше байқалады. Мәселен, холерикке - көңілдің түсуі, бұрқануы, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.