Шаруашылықта ресурстарды пайдалануды басқару

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
1. Өндірісті басқаруды ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1. Ұйымның басқару құрылымын бір жүйеге келтіру - басқару тиімділігін арттыру кепілі
1.2. Басқару тиімділігін арттыруда нарықтық механизмнің ролі

2. Тамшыбұлақ шаруа қожалығының қазіргі жағдайдағы
басқару және даму деңгейі
2.1. Шаруашылықта ресурстарды пайдалануды басқару
2.2. Шаруа қожалығының өндірістік-экономикалық жағдайын талдау.

3. Тамшыбұлақ шаруа қожалығын басқару тиімділігін жетілдіру
3.1. Шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру жолдары
3.2 Шағын бизнесті дамытудағы шет ел тәжірибелері
3.3. Шаруа қожалығының болашақта даму бағыты
Қорытындылар
Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Өндіріс ресурстарын ұтымды пайдалану мен оның тиімді жұмыс істеуі өндірісті басқаруды ұйымдастыру дәрежесіне тәуелді.
Басқару тиімділігі өндірістің технологиялық деңгейіне сонымен бірге кадрлар сапасына да байланысты. Кәсіпорынды басқарудың негізгі мақсаты - өндірісті қажетті ресурстармен қамтамасыз ету және тауарлар мен қызметтерді өткізу, кәсіпорынның негізгі іс-әрекеттерін тиімді түрде жүзеге асыру. Кез келген кәсіпорынның жұмысының тиімділігін арттыру үшін, өндіріс құралдарын толық пайдалануы, сыртқы ортамен байланыста болуы, еңбек бөлінісі тәртібін қатаң сақтауы тиіс. Сонымен бірге тиімді басқару арқылы сапалы өнім шығарып, оны ұтымды жолдармен өткізу, яғни өткізуді басқару керек.
Басқару тиімділігін жетілдіру жолында мынандай нақты қызметтер орындалуы тиіс.
кәсіпорынның даму болашағын болжай білу және алдағы мақсатты дұрыс таңдай білу;
ресурстарды даярлау және тауарлар өндіру мен қызметтер ұсынуды ұйымдастыру;
кадрларды дұрыс іріктеу және орналастыру;
билік жүргізу және басқа іс-әрекеттерді үйлестіру;
кәсіпорын жоспарларының орындалуын бақылау.
Осы қызметтерді орындаумен бірге, ауыл шаруашылығының сала ретіндегі өзгешелігіне байланысты ауыл шаруашылығын басқарудың белгілі бір ерекшеліктері ескерілуі тиіс.
Ауыл шаруашылығын басқару тиімділігін арттыру арқылы аграрлық бизнестің нәтижелері жоғарылайды, яғни белгілі бір тауарға сұранысты қалыптастру, тұтынушылардың талап-тілектерінен шығу жүзеге асады. Сонымен бірге нарықтық қатынастарға лайықты басқарудағы соңғы әдіс-тәсілдерді қолдану, оның ішінде жаңарту негізінде басқару, тұтастай жаңа стратегиялар әзірлеу негізінде басқару және жедел шешімдер қабылдау негізінде басқару.
Өндірістің басқару тиімділігін арттыру мәселесі жөнінде көптеген шет елдік ғалым-экономистермен бірге, еліміздің ауыл шаруашылығы ғылымына мол үлес қосқан Р.Ю.Куватов, У.Ә.Әбділманов, С.Ә.Әбділдин, Л.Е.Әбділдина сияқты басқа да бірнеше ғалымдар кеңестік экономика кезінде және нарықтық экономика жағдайында да бірнеше ғылыми еңбектер дайындап ұсынуда. Бұдан байқайтынымыз, өндірісті басқару тиімділгін арттыру және оны уақыттың өзгеруіне байланысты жетілдіріп отыру жалпы Қазақстан Республикасының дамуы үшін, бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу үшін де ең қажетті фактор болып табылады.
Ауыл шаруашылығы өндірісі еліміздің экономикасының аса маңызды табысты саласы болуы тиіс. Мемлекеттік саясаттың басым бағыттарының бірі ауыл шаруашылығы өндірісін басқару тиімділігін арттыру және үздіксіз жетілдіріп отыру ұлғаймалы ұдайы өндірісті ұтымды жүргізудің алғы шарты ретінде аса маңызды. Ол ресурстарды таңдау кезінде балама нұсқаларды анықтау үшін қолданатын сапалы бағалау көрсеткіші болып табылады.
Осы дипломдық жұмыста өндірісті басқару тиімділігін арттыру жолдары қарастырылады.

1. - Өндірісті басқаруды ұйымдастырудың теориялық негіздері

1.1 Ұйымның басқару құрылымын бір жүйеге келтіру - басқару тиімділігін арттыру кепілі

Әрбір кәсіпорынның басқару тиімділігін арттыру көптеген аспектілерге байланысты. Басқару дегеніміз кәсіпорынның көздеген мақсатына жету үшін қолда бар мүмкіндіктер мен қалыптасқан жағдайларға байланысты шешім шығару, оны қабылдау және қабылданған шешімнің орындалуын бақылау. Басқару, ұйымдастыру іс-әрекеттерін орындау арқылы ғана жоғары нәтижеге жетуге болады. Қазіргі нарықтық экономика жағдайында басқару әдістерінің ауқымы өте кең, соған қарамастан осы күнге дейін басқару жайындағы Әбу Насыр Әл Фарабидың, Фредерик Уйнслоу Тейлордың, Анри Файоль сияқты басқа да менеджер-ғалымдардың теориялары басқарудың негізі болып табылады.
Сондықтан қандай кәсіпорын болмасын, оның басшысы көздеген мақсатына жету үшін еңбек бөлінісі тәртібін сақтау ережелеріне басты көңіл аударуы тиіс. Еңбек бөлінісі тәртібі сақталу үшін кәсіпорынның басқару құрылымын бір жүйеге келтіру қажет. Менеджменттегі жүйелік ықпал болмай, басқару тиімділігіне жету мүмкін емес, әрбір ұйымда, тіпті күрделі емес, ұйымдардың қызметкерлері де еңбек бөлінісі тәртібін сақтап, әрбір адам өз міндетіне жауапкершілікпен қаруаы керек, яғни басқарудың тиімді құрылымы ғана тиімді басқаруға мүмкіндік туғызады.
Кез келген кәсіпорын өз жұмысын нәтижелі орындап, көздеген мақсатына жету жолында басқару жүйесіндегі қызметкерлер белгілеген міндеттерін белгілі уақытта орындауы тиіс және ол жүйелік ықпал арқылы жүзеге асады.
Жүйелілік табиғат құбылысының жалпылама қасиеті, бүкіл табиғат жүйе арқылы дамиды. Сол сияқты қоғам, барлық ұйымдар - кәсіпорындар табысқа жету үшін белгілі бір жүйеге келтірілуі - заңдылық.
Жүйе дегеніміз күрделі бірлікті құрайтын, бір-бірімен байланыста, белгілі бір схемаға немесе жоспарға сәйкес реттеліп орналасқан бірнеше бөлімнен тұратын тұтастық. Әлеуметтік-экономикалық жүйе ең күрделі, динамикалы дамитын, әрі өзін-өзі басқаратын жүйе саласына жатады. Басқа жүйелер секілді, әлеуметтік-экономикалық жүйеге де өзінің белгілі бір қасиеттері мен ерекшеліктері тән. Ал мұның өзі олардың қалыптасуы, жұмыс істеуі, әрі дамуы үшін айрықша маңызы бар.
Басқаруды бір жүйеге келтіру үшін барлық ұйымда басқару құрылымы үш деңгейге бөлінеді. Мұнда әр деңгейдегі қызметкерлердің орны, ролі, міндеті, жауапкершілігі, өз орнына сай ерекшеленеді. Әрбір деңгейдегі қызметкерлер өз деңгейіне сай салалары, мамандықтарымен бөлінеді, ал деңгейлер бір-бірімен жауапкершіліктері мен лауазымы арқылы бөлінеді.
Басқару құрылымының үш деңгейі, басқару буындары деп аталады.
Мұндағы институционалды деңгейде - ұйымның бірінші басшысы мен сала бойынша орынбасарлары, басқарушылық деңгейде- бөлім басшылары, техникалық деңгейде - хатшы-референттер, цех шебері, звено жетекшісі, тағы басқалары қызмет етеді.
Ұйымның басқару құрылымын үш деңгейге (немесе буынға) бөлу арқылы басқаруды бір жүйеге, ретке келтіріп, көздеген мақсатқа жету жолында жұмыс атқаруға қолайлы мүмкіндік туады.
Жүйе дегеніміз ондағы элементтердің қарапайым жиынтығы емес, әрбір элементтің өзіне тән функционалдық мәні, өзіндік орны бар.
Жүйенің жалпы қасиеті иерархиялығы (төменнен жоғарыға бағыну тәртібі), яғни жүйе элементтері бір-біріне тәуелді және тығыз байланыста болады. Әр деңгей белгілі бір жүйеден тұрады, әр деңгейдегі жүйе өзінің белгілерімен, ерекшеліктерімен өзгешеленеді.
Басқару құрылымын схема түрінде былай көрсетуге болады:
Техникалық деңгей
Жоғарғы басқару буыны
Ортаңғы басқару буыны
Төменгі басқару буыны
Институтционалды деңгей

Басқарушылық деңгей

Басқару буынының мақсаты жүйедегі жалпы түпкі нәтижеге жетуге бағытталады. Әлеуметтік-экономикалық жүйенің маңызды қасиеті - оның дербестігі және өзін-өзі басқаруы.
Жүйе әрбір өзгерістерге бейім болуы, жағдайлардың өзгеруіне ең қолайлы әдіспен жауап қайтаруы, сөйтіп көздеген мақсатқа жетуді қамтамасыз етуі тиіс.
Кез-келген ұйым екі жүйеден құралады: басқарушы жүйе (басқарушы субъект) және басқарылатын жүйе (басқарылатын объект). Әлеуметтік-экономикалық жүйе ашық жүйе арқылы дамиды, себебі ұйым барлық ресурстарды сыртқы ортадан алады. Мысалы, еңбек ресурстары, қаржы ресурстары, материалдық ресурстар ұйымға сырттан келеді. Тиімді басқару мен қолайлы технологияның көмегі арқылы ұйым шикізатты түрлендіріп, сыртқы ортаға (нарыққа) шығарады, яғни өнім өндіріп, түрлі тауарларды нарықта сатады немесе қызмет көрсетеді. Осының нәтижесінде ұйымға пайда түсіп, табысқа жетіп, ұйым өсіп, өркендейді.
Жоғары нәтижелерге жету, басқару жүйесін жетілдіріп, ұйымның белгілі бір жүйемен жұмыс орындауы арқылы жүзеге асады. Сондықтан нарықтық қатынастардың дамуы үшін, әлеуметтік жағдайды жақсартып, өркениетті елдер қатарына қосылу үшін басты мәселе басқару жүйесін жетілдіру арқылы басқару тиімділігін арттыру болып табылады.
Ауыл шаруашылығы - бұл тек өндіріс сферасы ғана емес. Ауыл шаруашылығы өндірісінің басқа салалардан айырмашылығы - ауыл шаруашылығы экономикасы және ауыл халқы бір-бірімен үзіліссіз байланыста. Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі дағдарысы жалпы экономиканың әлсіреуіне ықпал етеді. Соңғы жылдары ауа райының жағымды болғанына қарамастан, аграрлық секторда өнім өндіру және өткізу тәуекелі жоғары және дақылдардың түсімі төмен болды.
Агротехнологиялардың және ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін технологиялардың деңгейінің төмен болуы жергілікті өнімнің ішкі және сыртқы нарықта бәсекеге қабілетсіздігінің негізгі себебі болып табылады, бұл жағдай аграрлық секторда мүмкін болатын табыстарды қысқартады.
Ауыл шаруашылығы комплексін дамытуға заң шығаратын базаны құру және нығайту бойынша үлкен жұмыстар атқарылуда. Жердің нақты иесі пайда болды, ол - шаруа. Жалпы ауыл шаруашылығының қалыптасуының 99 пайызға жуығы жеке меншік иелігінде. Бұл ауыл шаруашылығы инвестиция ағымын жоғарылатуға, өндірісті тұрақтандыруға және саланың қаржылық жағдайын нығайтуға мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылығын дамытудағы мемлекеттік бағдарламаны іске асырудың алғашқы жылында республикалық бюджеттен 55 млрд. жуық теңге бөлінді. Ал, 2004 жылы 70 млрд. теңге бөлінді. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы жеңілдетілген салық салу түрінде жанама дотация алды. Ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыру үшін тұрақты түрде жоспар бойынша мемлекет тарапынан жеңілдіктер мен осындай көмектер беріліп тұруы қажет. Ауыл аймақтарын дамытуды мемлекеттік қолдаудың әлемдік тәжірибесі көптеген елдердің ауыл аймақтарын дамытуды мемлекеттік реттеу негізінде ауыл аймақтарының экономикасы мен тікелей байланысты табыс деңгейінің көрсеткіштері көрсетеді.
Еліміздің жалпы ішкі өнімінің 8,5 пайызын ауыл шаруашылығы құрайды, мұнай өнімі саласының көлемінің өсуімен, ішкі нарықтағы тұрақсыздығы мен, тасымалдау шығындарының жоғары болуы салдарынан Қазақстан өнімдерінің бәсекеге қабілетсіздігінен және агротехнология деңгейінің төмен болуы салдарынан нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығы айтарлықтай өзгермей тұр.
Тұрғындардың жеке шаруашылығы бүгінгі күні ауыл тұрғындары үшін азық-түлік өндірушілердің бірі және ауылдық жердегі табыс көзінің қайнар көзі. Нарықтық қатынас жағдайында ауыл шаруашылығының дамуы мемлекеттік реттеумен бірге жүргізілетін қаржы-несие саясатынсыз мүмкін емес. Ауыл шаруашылығы секторы дамуындағы қаржы -несие қатынасының нарықтық механизмінің қалыптасуы жаңа ғылыми әрекеттермен ұсыныстарды талап етеді. Ауыл шаруашылығы секторының көп қырлы жағдайында өндірістің дамуына әсер ететін қаржы қатынастарын жүзеге асыру қаржының тиімді жұмсалу тәсілдеріне негізделуі тиіс. Қаржы жүйесінің жүзеге асуын негізгі ынталандырушысы ұтымды ұйымдастырумен ауыл шаруашылығы секторы тиімділігіне әсер ететін қаржы әдістері болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы құралдары қызметінің өзгеруі - өндіріске әсер ету механизмі мен басқа да әсер ету күшінің өзгеруі. Қаржы құралдары мемлекет пен агронарықтағы субъектілердің қарым-қатынасын реттеуші болуы керек.
Мемлекеттік басқару жүйесін жаңа жолмен жетілдіру және өндірісті басқару тиімділігін арттыру жолындағы басты міндеттер ретінде мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы бюджетаралық қатынстар жүйесін жетілдіру мәселелері басты орын алады.

1.2 Басқару тиімділігін арттыру жолындағы нарықтық механизмнің ролі

Өндірістің тиімділігін арттыру үшін әрбір кәсіпорын ең алдымен өзінің қызметін коммерциялық есеп негізінде жүзеге асыруы, яғни түсетін ақшалай табысты өндіріске жұмсалған шығындармен салыстырып отыруы, сөйтіп рентабельді жұмыс істеуі тиіс. Кәсіпорынның қызметін бағалау үшін үнемі жан-жақты, әрі терең талдау жасап отыру қажет. Терең талдау жасау үшін аграрлық кәсіпорындардың басшылары коммерциялық есептің мынандай принциптерін ескеру қажет:
1. Өнім өндіруге жұмсалатын шығынның өтелуі және тауарлы өнімді өткізуден түскен табыс оның өзіндік құнынына асып түсуі үшін сату бағасының жоғары болуын қаматамысыз ету;
2. Кәсіпорынның басқа да өндірушілермен бәсекелестігі, өнімнің сапасы, бағасы қызмет пен өнімнің түрелері бойынша бәсекелестікке төтеп беріп, озып шығу;
3. Барлық қызметкерлердің, өндірісітің нәтижелі болуына ынталылығы үшін еңбекке негізгі ақы төлеу, қосымша ақы төлеу, сыйлық беру арқылы жүзеге асады, ал ондай әдістер рентабельді шаруашылықта ғана қолданылады.
4. Өндірістің нәтижелерін бақылау жүргізу ақшадай формада өлшеуге негізделген және оны басшы қызметкерлер жүзеге асырады.
Осы аталған принциптер орындалу үшін нарықтық механизм қалыптастру қажет. Нарықтық механизм қалыптастыру факторлары - өнім (тауар), бәсеке, баға және нарық, яғни бәсекеге қабілетті жоғары сапалы өнім өндіру, оны өзіндік құнынан жоғары бағаға нарықта сату.
Бәсеке күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті тиімсіз шаруашылық бірліктерінен тазартады және керісінше олардың даму болашағы барларына тиімді жағдай жасайды. Біздің нарық терең монополияландырылған, сондықтан нарықтық ортаны қалыпты жағдайда ұстап тұру үшін біздің алдымызда бәсекелестер әлемін құру міндеті тұр. Бұл нарықтық қатынастардың табиғи болмысы, мұндай жағдайда тауар өндірушілер өнім өндіру мен сатуға байланысты кәсіпкерлікпен белсенді түрде айналысуға мүдделі болады.
Нарықтық экономика жағдайында ескеретін маңызды жәйт - ол өндіріс құрал- жабдықтарына жеке меншік және кәсіпкерліктің толық еркіндігін заң жүзінде бекіту. Онсыз шын мәніндегі нарықтық экономикаға сай экономикалық мәні болмайды. Нарық жағдайында бәсеке күресінің бірнеше түрлері болады:
а) таза бәсеке
б) монополиялық бәсеке
б) олигополиялық бәсеке
Нарықтық қатынастар дамыған елдерде жетілген бәсеке (ол нарықтық бағаға ешқайсысы да әсер ете алмайтын жағдайда болады) және жетілмеген бәсеке (ол егер белгілі бір тауардың негізгі массасын тек қана бірнеше ірі фирмалар өндіретін жағдайда болады) деп те бөлінеді. Енді жоғарыда көрсетілген бәсеке түрлеріне кеңірек тоқталайық.
Таза бәсеке нарығын бір- біріне ұқсас (бір-бірін ауыстыра алатын) тауарларды көптеген сатушалар және сатып алушылар құрайды, олардың бірде-біреуі жеке дара сұранысқа бақылау орнатуда, нарыққа тауар жеткізу немесе оған баға қоюда үстемдік жасай алмайды.
Олигополиялық (грекше олигос - көп емес, полео - сатамын) бәсеке нарығында баға белгілеу саясаты мен маркетингтік стратегияға аса сезімтал аз ғана сатушылар тобы құрайды. Олигополиялық нарықтың қатысушыларының көп болмауы көбінесе ондай нарыққа ену жағдайының қиындығымен байланысты.
Таза монополия жағдайында жеке кәсіпорындар бәсекелестердің болмауына байланысты өздерінің дара үстемдігін орнықтыруға тырысады. Монополист кәсіпорындар өздерінің экономикалық үстемдігін шаруашылық шарт жасау, бір өзі ғана өнім шығара отырып, оны жоғары бағамен сату арқылы жүзеге асырады. Жасанды монополизммен күресу үшін бір-бірімен байланысты екі мақсатты жүзеге асыру керек: экономиканың монополиялық құрылымын жою, заң жүзінде монополияға қарсы саясатты белсенді түрде іске асыру. Бұл арада ескеретін жәйт - монополияға қарсы заңдылық кәсіпкерлерге экономикалық емес жолмен жасалатын қысым қаруына айналуы керек. Себебі, дамыған нарықтық қатынастар жоқ кезде монополизмге қарсы күрес әкімшіл-әміршілдік жүйенің сақталуына және күшеюіне жақсы бүркеме болуы мүмкін. Қорыта айтқанда, экономикадағы монополиялық үстемдікті жоймай, нарықтық экономиканы дамыту мүмкін емес.
Агробизнес кешенінің негізгі сфералары тек салалық құрамымен, технологиялық ерекшеліктерімен, өндірілген өнімнің түрі және мәнімен ғана емес, сонымен бірге нарықтық параметрлерімен де айқындалады. Агробизнес кешені нарықтың әр түрлі үлгілерінің үйлесімі мен өзара іс-қимылын білдіреді. Соның нәтижесінде фирмалардың бәсекелестік бейімділігінің әр түрлі үлгілерін танытады.
Ауыл шаруашылығы өндірісі нарығының бірқатар өзіндік ерекшеліктері бар. Оның ең бастысы мынадан көрінеді: ауыл шаруашылығы - нарықтық құрылым мен қарым-қатынас жүйесі әлі де сақталған, еркін бәсекелестік нарығына барлығынан жақын тұрған ұлттық масштабтағы жалғыз және соңғы сала. Оның негізгі белгілері төмндегідей:
Біріншіден, ауыл шаруашылығы нарығында тәуелсіз өндірушілердің саны өте көп. Айталық, АҚШ-тың ауыл шаруашылығында 1987 жылғы соңғы халық санағына сәйкес фермерлік шаруашылықтардың саны 2млн.176 мың құрады. Бұл олардың барлығын сөздің толық мағынасында фермерлік шаруашылықтарға жатқызуға болмаса да, аз сан емес.
Екіншіден, еркін бәсекелестік нарығы болып саналатын ауыл шаруашылығы нарығының белгісі ретінде әрбір жекелеген өндірушінің бағаға әсер ете алмауын айтуға болады. Өйткені, ешқандай фермер жекелей алғанда нарықтық бағаға әсер ете алатындай өнімнің көлемін ешқашан да өндіре алмайды.
Еркін бәсекелестік нарығының үшінші маңызды белгісі - өнімнің біртектілігі және бірқалыптылығы. Өндіруші тек қана өз тауарын жарнамалап, тек өз өнімінің сапасын бөліп көрсете алмайды. Іс жүзінде бір фермердің астығы сорты мен сапасы жағынан басқа фермердің астығынан ерекшеленуі мүмкін, бірақ бұл астық бір сорттағы және сападағы қалыпқа түсірілген астық болса, онда одан ешқандай айырмашылықты табу мүмкін емес.
Еркін бәсекелестік нарығының төртінші ерекшелігі - бәсекелестікке бейімсіздеу жаңа фирмалардың нарыққа келуі үшін кәдімгідей қолбайлау болатын барьердің жоқтығы.
Нарыққа кіру барьері әртүрлі болуы мүмкін. Олигополиялық және монополиялық құрылымдағы салаларда оларға ең алдымен масштабтың жағымды тиімділігі жатады, басқаша айтқанда- жоғары қуатты өндірісте шығындарды азайту және өнімнің бәсекелестікке бейімділігін арттыру.
Жоғарыда айтылғандарға орай көптеген фермерлік шаруашылықтарда мұндай барьер ауыл шаруашылығында жоқ.

2. Тамшыбұлақ шаруа қожалығының қазіргі жағдайдағы
басқару және даму деңгейі

2.1 Шаруашылықта ресурстарды пайдалануды басқару

Ауыл шаруашылығы өндірісін дамыта отырып, көздеген мақсатқа жету үшін қолда бар ресурстарды толық пайдалана білу қажет. Ауыл шаруашылығы өндірістік ресурстарына еңбек рсеурстары (адамдар), материалдың ресурстар (жер,су, құрал-жабдықтар, техника т.б.) және қаржы ресурстары жатады.
Ауыл шаруашылығында өнімнің барлық түрі жерді пайдаланудан шығады. Өндірістегі басқа ресурстардан өзгешелігі, жерді ұқыпты пайдаланса, оның құнарлылық қасиеті арта береді.
Жердің осы ерекше және аса маңызды қасиеттерін ескере отырып, барлық елдерде оны есепке алу, бөлу, иелену, пайдалану, қасиетін, құндылығын төмендетпеу үшін арнайы шаралар қолдану заңды түрде жолға қойылып отыр.
Егіншілік -- ауыл шаруашылығындағы маңызды және күрделі салалардың бірі. Егіншілікпен шұғылданған кәсіпорындарда астық, қант қызылшасы, мақта, құнбағыс, көкөністер, картоп т.б. дақылдар өсіріледі.
Біз қарастырып отырған Тамшыбұлақ шаруа қожалығында сол жердің табиғатына байланысты қажетті дақылдар өсіріледі.
Жер өзінің құнарлылығына сәйкес пайдаланылады және шаруашылық орналасқан аймақтың ауа райы мен климатына байланысты өндіріс салалары дамиды. Тамшыбұлақ шаруа қожалығының жазы салқын, ең жоғарғы температура шілде айының бірінші және екінші он күндігінде 25-28°, ал ең суық айлар қаңтар және ақпанда -- температура ( - 28-30°) суық болады. Қысы ұзақ болғанмен, қыратты жерлерде қар қалың түспейді, қой шаруашылығы үшін қолайлы. Шаруашылық егін шаруашылығымен шұғылданады және қой шаруашылығы даму үстінде.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мақсатында пайдаланылатын жерлер ауыл шаруашылығы жерлері деп аталады. Оған жататындар: егістіктер, аңыздықтар, көп жылдық өсімдіктер өсетін жерлер, шабындықтар және жайылымдар. Әртүрлі ауыл шаруашылығы дақылдары өсірілетін және таза пар ретіндегі жерлер егістік жерлер деп аталады.
Шаруашылықта бұрын егін егілген, әзірше техниканың жетіспеушілігінен пайдаланылмай қалған аңыздық жерлер, сонымен бірге пішен дайындау үшін пайдаланылатын шабындық жерлер бар.
Шабындық жерлер суарылмайды, олар бұрын түпкілікті және үстірт тәсілмен жақсартылған жерлер. Мал жаюға жарамды жайылым жерлер бар, олар жазықта, таулы-қыратты жерлерде орналасқан және пайдалану мерзіміне байланысты көктемгі, жазғы, күзгі және қысқы жайылым деп аталады.
Ауыл шаруашылығы жерлерінің көлемі үнемі бірдей емес, жерді өңдеу, құнарлылығын арттыру мақсатындагы түрлі жұмыстарға және пайдалану мақсаттарының өзгеруіне байланысты олардың көлемі де өзгеріп тұрады. Тамшыбұлақ шаруа қожалығы жерінің көлемі 1-кестеде көрсетілген. Төмендегі кесте арқылы біз шаруашылықта барлық жер көлемінің 90% артық бөлігі ауыл шаруашылығы үшін пайдаланылатындығына куә болып отырмыз. Кесте мәліметтеріне қарағанда, ауыл шаруашылығы жерлерінің көпшілігі жайылым жерлер болып отыр. 2007 жылы -- ауыл шаруашылығы жерлеріндегі жайылым жерлердің үлесі -- 86,8%, 2007 және 2008 жылдары -- 86,9%, болған.
Егістік жерлердің көлемі 2007 жылы 1 га ұлғайған, 2008 жылы сол қалпында қалған, ауыл шаруашылығы жерлерінен үлесі 2006 жылға қарағанда 1 га азайған. Шабындық жерлердің көлемі 2006 жылы 32 га болып, 2007 және 2008 жж 2 гектарға азайып қалған. Бұл жағдай шабындық жерлердің 2 га бөлігінен шөп жиналмағанын көрсетеді. Жайылым жерлер тұрақты 920 га қалпында, өзгермеген.
Егістік жерлер мен шабындық жерлердің азаюының себебі, жанар-жағар майдың жетіспеушілігінен, жер өңдеу мүмкіндігі болмағанымен түсіндіріледі.
Ауыл шаруашылығының қандай саласы болса да, өнім өндіру үшін көптеген өндіріс құралдары қолданылады. Шаруашылық өндірісі даму үшін куатты техниканы, электроэнергияны, ғылым мен техниканың жетістіктерін кеңінен пайдалану қажет. Әрбір еңбек заты мен еңбек құралдары ұтымды пайдаланылуы тиіс.
1-кесте Тамшыбұлақ шаруа қожалығы жерінің көлемі және құрылымы

Жерді пайдалану түрлері
2006
2007
2008

га
%
га
%
га
%
Жалпы жер көлемі
1158

1148

1144

Ауыл шаруашылығы жерлері, оның ішінде:
1059
100,0
1058
100,0
1058
100,0
- егістік
107
10,1
108
10,3
108
10,3
- шабындық
32
3,1
30
2,8
30
2,8
- жайылым
920
86,8
920
86,9
920
86,9
Басқа жерлер
108

108

102

Еңбек заты деп болашақ өнімнің материалдық негізін айтады. Еңбек құралдары деп осы заттарды өнімге айналдыру үшін қолданылатын әртүрлі құрал-саймандар мен жабдықтарды айтады. Еңбек заттары мен еңбек құралдары бірігіп, өндіріс құралдарын құрайды. Өндірістік құралдардың заттай және ақшадай өлшемдері бар. Олардың заттай өлшемі өндірістік қорлар деп аталады.
Өндірістік қорларға көптеген заттар жатады. Олар өздерінің өндіріске қатысу ерекшеліктеріне байланысты негізгі қорлар және айналымдағы қорлар болып екіге бөлінеді.
Негізгі қорларға машиналар, жабдықтар, қора-жай, ғимараттар сияқты бірнеше жыл пайдаланылса да, өздерінің бастапқы заттық түрін өзгертпейтіндер жатады. Олар тозған кезде өз құнын дайын тауарлар құнына бірте-бірте амортизация ретінде бірнеше жыл ішінде ауыстырады.
Айналымдағы қорларға отын, тұқымдық дән, мал азығы сияқты бір жыл немесе өндірістік бір циклде түгелімен пайдаланылатындықтан өзінің бастапқы заттық түрін жоятындар жатады. Олар өз құнын жаңа тауардың құнына қолма-қол ауыстырады да, тауарлар өткізілгеннен кейін оның құнының құрамында осы кәсіпорнына қайта оралады. Осындай айналымды қорлар жыл ішінде бірнеше рет қайталайды.
Ауыл шаруашылығындағы негізгі өндірістік қорлардың үш түрі болады: ауыл шаруашылығына арналған, ауыл шаруашылығына арналмаған және өндірістік емес негізгі қорлар.
Ауыл шаруашылығына арналған негізгі өндірістік қорларға әртүрлі машиналар, жабдықтар, құрылыстар, өнім беретін мал, көп жылдық екпе ағаштар, т.б. жатады.
Ауыл шаруашылығына арналмаған негізгі өндірістік қорларға өнеркәсіпке, құрылысқа, саудаға қоғамдық тамақтандыруға байланысты қорлар жатады.
Өндірістік емес негізгі қорлар тұрғын үй, тұрмыстық қызмет ету, халық ағарту, мәдениет, денсаулық, спорт және әлеуметтік қамтамасыз етуге байланысты қорлар жатады. Айналымдағы қорлар құрамына өндірістік запастар -- мал азығы, тұқым, мал төлі, бордақыдағы малдар, қосалқы бөлшектер, отын, жанар-жағар майлар, минералды тыңайтқыштар және аяқталмаған өндірістер жатады.
Кәсіпорында негізгі және айналымдағы қорларды үнемі есептеп отыру қажет. Оларды заттай есептегенде белгілі бір мерзімде санақ жүргізіледі, ал акшалай есебі бухгалтерлік баланстар арқылы көрсетіледі. Тамшыбұлақ шаруа қожалығының негізгі өндірістік қорларының есебі келесі кестеде көрсетілген.
2-кесте. Шаруашылықтағы негізгі қорлар
2008 ж
Көрсеткіштер
құны, мың тг
құрылымы, %
1. Негізгі өндірістік қорлар, оның ішінде:
16330
100,0
- көлік құралдары
860
4,9
-машиналар мен жабдықтар
3020
18,5
-өнім беретін мал
11400
69,8
-жұмыс малы
1050
6,4
2. Өндірістік емес қорлар
-
-

Шаруашылықта материалдық ресурстарға жататын ауыл шаруашылығы негізгі қорларынан -- екі қой қора, екі трактор, екі ГАЗ-53 автомашинасы, бір Москвич-2715 (пирожковоз), екі жер жыртатын соқа, төрт сеялка, бір Беларусъ тракторы тіркемесімен, бір астык тазартқыш машина бар. Маусым кезінде астық пен картоп тасу науқаны басқа мекемелерден автомашиналар жалдау арқылы жүргізіледі. Кесте мәліметтерінен көрініп отырғандай, негізгі қорлардың басым бөлігі -- өнім беретін малдар. Машиналар мен жабдықтардың үлесі 18,5%, мұнан байқалатыны ауыл шаруашылығы техникасы өте аз, барының өзі ескі машиналар. Шаруа қожалығы құрылғаннан бері 6 жылда қаржының тапшылығынан ешқандай жаңа техника сатып алынбаған. Сонымен бірге көлік құралдарының үлесі де өте аз (4,9%). Жұмыс малы 6,4% құрайды, яғни бұл шаруашылықта машина көлігінен гөрі, жұмыс малы көбірек пайдаланылатыны көрініп түр.
Шаруа қожалығының негізгі кәсібі мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру. Өндірілген өнімдердің бір бөлігі ең бірінші шаруашылықтың ішкі қажеттілігін өтеуге жұмсалады, қалғаны сатылады. Шаруашылықта өздерінің белсенділік-қалауымен бірнеше отбасы жиналып ұйымдасып, мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығы салаларында еңбек етеді. Себебі, барлық салаларда да өндіріс нәтижесі адамдардың еңбегін дұрыс ұйымдастыруға байланысты. Қандай еңбек ұжымын алсақ та, ол адамдардан құралады.
Адамдардың әр тобына немесе әрқайсысына нақты тапсырма беріледі және сол тапсырманы орындауға қажетті өндіріс құралдары бекітіліп, жағдай туғызылады. Яғни, әрбір кәсіпорын көздеген мақсатына жету үшін негізгі құрал-жабдықтармен қамтамасыз ете отырып, еңбекті ғылыми негізде ұйымдастырып және оны әрқашан жетілдіріп отыру қажет. Шаруа қожалығында екі мал шаруашылығы фермасы, егіншілікпен шұғылданатын екі бригада және бір картоп, көкөніс өсіруші бригадалар бар. Жұмысшылар саны 3 -кестеде көрсетілген. Төмендегі кестедегі көрсеткіштер арқылы жұмысшылардың жыл сайын азаю себебі: шаруашылық құрылымына байланысты екендігіне көз жеткіздік. 2006 жылы тұрақты жұмысшылар саны 26 болса, 2007 жылы бір жұмысшыға, 2008 жылы ол көрсеткіш екі адамға кеміген. Сол сияқты уақытша жұмысшылар саны да бір адамға кеміген.
Қандай шаруашылық болмасын, ондағы басшы қызметкерлердің міндеті - шаруашылықтағы еңбекті ұйымдастыру және жетілдіру жоспарларын дайындап, олардың орындалуын қадағалап отыру. Себебі: барлық салалардағы өндіріс нәтижесі еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігіне тікелей байланысты.

3-кесте Шаруашылықтағы еңбек ресурстары

Жұмысшылар категориялары
2006
2007
2008
Шаруашылықтағы барлық жұмысшылар,
оның ішінде:
oo тұрақты жұмысшылар
oo маусымдық жұмысшылар
oo қызметкерлер
оның ішінде:
oo жетекшілер
oo мамандар
- мал шаруашылығында
- өсімдік шаруашылығында

33

26
7
5

1
4
10
11
32

25
7
5

1
4
10
10
31

23
6
5

1
4
10
8
2.2 Шаруа қожалығының өндірістік-экономикалық жағдайын талдау

Өзінің орналасқан жері мен, табиғатына, ауа райына байланысты Тамшыбұлақ шаруа қожалығында өсімдік шаруашылығы дамыған. Өсімдік шаруашылығының негізгі мақсаты - ауыл шаруашылығы дақылдарының түсімділігін арттырып, сапалы өнімді қажетті мөлшерде арзан өндіруді қамтамасыз ету.
Шаруашылықтың орналасқан табиғатына және топырағының құрамына, оның қолайлығына байланысты жаздық бидай, картоп және аздаған көкөніс өсіріледі.
Егіншілікте колданылатын шаралар жүйесі әр гектардан алынатын түсімнің мөлшерін үнемі арттырып отыруға бағытталуы тиіс. Осындай шаралардың ең әсерлісі - интенсивті технологияны колдану.
Интенсивті технология дегеніміз егіншілікті жүргізу мәдениетін ғылыми жетістіктер негізінде қамтамасыз ету. Интенсивті технологияны колдану барысында ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге керекті тыңайтқыштар, химикаттар мен басқа да материалдық-техникалық қорлар әр дақылдың биологиялық ерекшеліктеріне сай қажетті мөлшерде толық бөлініп отырады. Яғни, интенсивті технологияда дақылдардың өсуінің әр кезеңінде оған керекті жағдайлар толық қамтамасыз етілуі тиіс.
Интенсивті технологияны қолданатын адамдар өсімдіктің физиологиясын толық білуі, агротехниканың негіздерін түсінуі, техниканы дұрыс пайдалануға қабілетті болуы тиіс. Бұл жағдайда қосымша шығындар болғанымен, әр гектардан косымша түсім мөлшерінің ұлғаюы әсерінен пайда да көбейеді.
Егіншілікте мол табыстарға жетудің тағы бір тәсілі -- ауыспалы егістік тәсілін ұйымдастыру. Ауыспалы егіс үнемі бітік түсім алу, топырақтың құнарлылығын сақтау және жақсартып отыру мақсатында қолданылады. Сонымен бірге ауыспалы егіс жерді, өндіріс құралдарын, адам күшін ұтымды пайдалану арқылы өндіріс тиімділігін арттыруға ықпал етеді.
Қазіргі кезде де нарықтық экономика жағдайында шаруа қожалықтары мен басқа да ауыл шаруашылығы кәсіпорындары ауыспалы егістікті қолдануға бейімделуіне болады.
Өсімдік шаруашылығы өндірісінде мол табыстарға жетудің тағы бір жолы -- экстенсивті технологияны пайдалану. Бұл жағдайда жер көлемін арттыру арқылы жалпы түсімнің мөлшері көбейеді, бірақ оның тиімсіздігі косымша техника мен жұмыс күшін талап етеді. Интенсивті технологияны қолдану соңғысына қарағанда тиімді болып табылады. Тамшыбұлақ шаруа қожалығында өсірілетін дақылдар мен егістік көлемі келесі кестеде көрсетілген.

4-кесте Шаруашылықта өсірілетін дақылдар және олардың түсімділігі

Дақылдардың түрлері
2006
2007
2008

Егістік көлемі, га
Түсімділігі,
цга
Егістік көлемі, га
Түсімділігі,
цга
Еігстік көлемі, га
Түсімділігі, цга
Бидай
78
9,3
66
11,4
70
10,8
Картоп
15
60,4
12
62,5
14,0
65,0
Көкөніс
4
32,3
4
32,0
4
35,0
Көпжылдық шөптер
10
8,5
10
12,4
10
12,5

4-кесте мәліметтерінен байқалғаны, бидайдың әр гектарынан алынған өнім 2007 ж (11,4цга) 2004 ж (9,3цга) қарағанда 2цга көбейген, бірақ 2008 жылы қайтадан 10,8цга болып төмендеген. Астық түсімділігінің бірқалыпты болмау себебі, тұқымның сапасына байланысты болып отыр. Тұқымның сапалылығын тексеретін құралдар жоқ, ал басқаларға тексерту қымбатқа түседі.
Егістік көлеміне тоқталатын болсақ, бидайдың жер көлемі 2007 жылы 12 га азайған, ал 2008 жылы осы жылмен салыстырғанда 4 га көбейген. 2008 жылы 8 га. жерге тұқым себілмей қалған себебі, нарықтық қатынастарға әлі де бейімделе алмаған, техника ескі, жанар-жағар майдың жетіспеушілігі қолда бар жерді игеруге мүмкіндік бермеген.
Есесіне сол аз жер күтіп-баптауға ыңғайлы болып, әр гектардың түсімділігі артқан.
Картоп бойынша да дәл осыны айтуға болады, бірақ 2008 жылы картоп тың жер көлемі де, түсімділігі де ұлғайған. Бірақ бір гектардан 65ц картоп алу басқа шаруашылықтармен салыстырғанда орташа көрсеткіш болып саналады.
Көкөністер бойынша 1 гектардан алынған өнім 2007 жылға қарағанда 2008 жылы 8% өскен. Жалпы көкөністердің шығымдылығы төмен (35цга), себебі егістік суарылмайды, басқа да агротехникалық шаралар орындалмаған.
Өсімдік шаруашылығы өндірісінің табыстылығы дақылдардың 1 гектарының шығымдылығына ғана байланысты емес, жалпы түсімнің қандай бөлігінің сатылғанына да байланысты. Неғұрлым сатылған өнім мөлшері жоғары болса, соншалықты табыс та мол болады. Ол жағдайды талдау үшін өнімдердің тауарлылық деңгейін қарастырамыз.

5-кесте Өсімдік шаруашылығы өндірісінің тауарлылық деңгейі

- Өнімдер
2006
2007
2008

Жалпы өнім,
ц
Тауар
лы өнім,
ц
Тауар
лылық,
%
Жал
пы өнім,
ц
Тауар
лы өнім, ц
Тауар
лы
лық,%
Жалпы өнім,ц
Тауар
лы өнім, ц
Тауар
лылық,%
Астық
725
481
66,4
752
511
68,0
756
539
71,3
Картоп
906
545
60,2
750
475
63,4
910
546
60,0
Көкөніс
129
97
75,0
128
92
72,0
140
104
74,5

Сатылған өнімнің жалпы өндірілген өнімге пайыздық қатынасы сол өнімнің тауарлылығын білдіреді. Өнімнің тауарлылығы жоғары болса, сол өнімнің сапалылығын көрсетеді.
Шаруашылықта астықтың тауарлылығы 2006 жылы 66,4% болса, ол жыл сайын жоғарылап отырған. 2008 жылы 10 % -ке жуық өсіп, 71,3-ке жеткен. Картоптың тауарлылық деңгейі 2007 жылы 3,2% жоғарылап, 2008 жылы қайтадан төмендеп (60 %) кеткен. Бұл көрсеткіш соңғы үш жылдағы төменгі көрсеткіш болып саналады.
Көкөністердің сапасы жоғары болса, кем дегенде 90-95% бөлігі сатылуы керек, себебі: астық пен картоптан түқымға қалдырылады, ол көкөністер түгелдей сатылуы тиіс. Көкөністердің тауарлылығы төмен (75,0, 72,0, 74,5%), яғни қалған бөлігінің сапасы нашар, сатуға жарамсыз болғандығын көрсетеді.
Көкөністердің сапасының төмендеу себебі, дер кезінде сату нүктесіне жеткізілмей, бүлініп кеткен, алдын-ала өнімдерді өткізу шаралары ұйымдастырылмаған.
Өнімдердің тауарлылық деңгейі қанша өнім сатылғанын көрсететін болса, сол сатылған өнімдердің сату бағасы өндіріске жұмсалған шығындардың орнын толтырып қана қоймай, таза пайда келтіруі тиіс. Өндіріс тиімділігі сатылған өнімдердің әрбір өлшемінің бағасы мен өзіндік құнына тікелей байланысты.
Өнімнің толық өзіндік құны дегеніміз сатылған өнімдерді өндіруге, жинауға, тасымалдауға, сақтауға және сатуға жұмсалған барлық шығындар жиынтығы. Ал таза пайда сатылған өнімнен түскен жалпы түсім мен өндіруге жұмсалған шығындардың айырмасына тең болады.
Өндірістің экономикалық тиімділігін 1 ц. өнімнің сату бағасымен өзіндік құны арқылы анықтауға болады.

Өнімдер
2006
2007
2008

1ц өнім-ң сату бағасы,
тг
1ц өнім-ң өзіндік құны, тг
Пайда +,
Зиян (-)
Рента-
бельді-
лік, %
1ц өнім-ң сату бағасы,
тг
1ц өнім-ң өзіндік құны, тг
Пайда +, зиян
(-)
Рента-
бельді-
лік, %
1ц өнім-ң сату бағасы,
тг
1ц өнім-ң өзіндік құны, тг
Пайда +, зиян
(-)
Рента-
бельді-
лік, %
Астық
987
991
-4
-0,4
1124
1094
+30
+2,7
1130
1090
+40
+3,7
Картоп
3028
2980
118
4,0
3256
3080
+176
5,7
3285
3064
221
7,2
Көкөніс
3034
2915
+119
6,2
3514
3408
+106
4,4
3515
3400
+115
4,8

6-кесте Өсімдік шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігі

Дақылдардың барлық түрі де тауарлылық деңгейі төмен болғанына қарамастан тиімді болған. Тек қана астық 2006 жылы әр центнерінен 4 теңге зиян келтіріп, зияндылық деңгейі - (-0,4%) болған. Картоп пен көкөніс соңғы үш жылда да тиімді болған, бірақ мұндай рентабельділік көрсеткіштерін (4-7%) аса жоғары деуге болмайды. Жалпы нарықтық бағаларды зерттейтін болсақ, картоптың сату бағасы (1 кг-30 теңге) - көтерме сауда бағасы. Егер картопты қалада (Алматы) сауда дүкені арқылы сатса, онда тиімділігі одан жоғары болар еді. Ол үшін қаладағы супермаркет дүкендерімен алдын ала келісім шарт жасалып, келісіп қою керек.
Көкөністер де жергілікті тұрғындарға сатылатындықтан бағасы нарықтық бағадан төмен.
Биылғы жылдан бастап астықтан нан пісіріп сату қолға алынды. Бұл кәсіпкерліктің түрінен сөзсіз пайда көбейетін болады.
Тамшыбұлақ шаруа қожалығы өсімдік шаруашылығымен бірге мал шаруашылығы өндірісімен де шұғылданатыны жоғарыда айтылды, енді мал шаруашылығы өндірісін талдап, нәтижесін анықтауға болады.

7-кесте Мал басының саны

Мал түрлері
2006
2007
2008
Мүйізді ірі қара малдар, бас
- сиырлар
Қой-ешкі, бас
оның ішінде:
- аналық қойлар
Жылқы
32
21
950

585
10
30
19
826

484
12
33
22
880

516
12

Шаруашылықта мүйізді ірі қараның саны 2006-32, 2007-30, ал 2008 жылы 3 бас мал қосылып, барлығы 33 бас болған, сол сияқты сиырлардың саны да өзгерген. Қой ешкінің де саны азайған, жылқы да 2008 ж. 1 басқа кеміген. Шаруашылық картоп, астық тасымалдау кезінде қолда қаржы болмағандықтан, автокөлік ақысы мен жанар-жағар майлар үшін малмен бартерлік айырбас жасау арқылы төлеуге мәжбүр. Сонымен бірге өз комбайндары жоқ болғандықтан комбайнды да көршілес кооперативтен жалға алуға тура келеді.
Мал шаруашылығында өнімдердің көлемі мал басының өнімділігіне тәуелді, мысалы етке тапсырылатын малдың салмағы, бір қойдан қырқылған жүн, аналықтардан алынатын төл саны неғұрлым жоғары болса, сатылатын өнім көлемінің, мал басының саны да ұлғая түседі. Тамшыбұлақ шаруа қожалығындағы мал өнімділігіне талдау жасайтын болсақ, ол төмендегі кестеде көрсетілген.
8 -кесте Малдың өнімділігі

Көрсеткіштер
2006
2007
2008
Ірі қараның етке өткізу салмағы, кг
285
310
306
Бір сиырдан сауылған сүт
(орташа жылдық), кг
1784
1942
1863
Бір қойдың етке өткізу салмағы, кг
38
40
41
Бір қойдан қырқылған жүн, кг
2,8
2,8
3,1
10 саулықтан алынған қозы саны, бас
7
8
8

Мал өнімділігін талдау арқылы ірі қараның етке өткізу салмағы 2007 жылы бір шама өсіп, 2008 жылы қайтадан төмендеп кеткендігін байқауға болады.
Сиырдың саны аз болғанымен, оны сауып, сүтін сепаратордан өткізіп, май шайқап, ауылдағы дүкенге қойып сатады. Келешекте сиыр санын көбейтіп, сүт өнімдерін өндіруді қолға алса, табыс молаяр еді. Бос жатқан егістік жерлерге сүрлемдік жүгері егіп, сиыр сүтін молайтуды қолға алу керек.
Қойдың етке өткізу салмағы жыл сайын аз да болса көбейген,бір қойдан қырқылған жүн де 2,8 кг-нан 3,1 кг-ға дейін артқан. Мұнан біз қойдың қоңдылығы неғұрлым жоғары болса, жүні де көп, сапалы болатынын көреміз. Алдағы жылдары қойдың санын көбейту, тұқымын асылдандыру және төлді көбейту қажет болып отыр. Қажетті қой еті, жүнін өндіруде малдың өнімділігін үнемі арттырып отырумен қатар оның санын азайтпау керек, мүмкіндігінше көбейтіп отыру қажет.
Мал басының өсуіне көп жағдайлар себепші: табын құрылымы, жарамсыз сауылықтар мен қошқарлардың уақытында айырбасталуы, саулықтардың қысыр қалмауы, қолдан ұрықтандыруды ұйымдастыру арқылы қоздайтын маусымының тиімді мерзімін белгілеу, қозыларды күту, бағу, тез жетілдіру, койларды зоотехникалық және мал дәрігерлік ережелерге сай азықтандыру және күту.
Шаруашылықта саулықтың қысыр қалмауын ұйымдастырған жөн, ұрғашы мал ірі және күйлі болса, одан туған төл де ірі және тіршілікке икемді болады.
Қойды ұрықтандыру егін егудей болса, оны қоздатып алу егінді ысырапсыз жинап алумен тең болып есептеледі. Осыған байланысты қозы алуға да арнайы жоспар жасап, мұқият дайындалған жөн (14,110-112).
Сақманға адамдарды белгілеу, қажетті мал азығын, түрлі жабдықтар дайындау, қой қораларды тазалау, оларды қысқы жағдайға дайындау, туған қозыларды аман сақтау, сақманшыларға көп байланысты іс.
Малдан жақсы өнім алу үшін, малды жақсылап азықтандырған жөн. Мал азығы егін шаруашылығынан және шабындықтар мен жайылымдардан алынатын шикізат. Мал азығы неғұрлым құнарлы болып құрамы қажетті микроэлементтерге бай болуы тиіс. Ең алдымен шаруашылық дақылдарының, мал азығы үшін егілетін дақыл түсімділігін арттыру керек, яғни мал азығы дақылдарын құнарлы жерге егу, оларға тыңайтқыштар қолдану тағы басқа да шараларды орындау қажет.
Мал шаруашылығы өндірісінің табыстылығы өткізілген өнімдердің көлеміне, әрбір өлшемінің сату бағасы мен сатылған өнімдердің өзіндік құнына тікелей байланысты. Мал шаруашылығы өнімдерінің сату көлемі, бағасы мен өзіндік құны келесі кестеде көрсетілген.

9-кесте Мал шаруашылығы өндірісінің көрсеткіштері
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.