Көркемдік тәсілдер арқылы жасалған фразеологизмнің лексикалық варианттары
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 1
І-тарау.ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ВАРИАНТТЫЛЫҒЫ, ОЛАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕРІ.
І.1. Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің негізгі құрамы ... ... ... ...3
І.2. Лексикалық варианттар және олардың жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
І.3. Фразеологизмдердің фонетикалық және морфологиялық варианттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
ІІ-тарау. ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ТОПТАРЫ.
2.1. Адамның іс-әрекетін, қимылын суреттейтін фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2. Адамды сипаттайтын, адамның жан дүниесін танытатын фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3.Өмірді, өлімді, жастықты, кәрілікті, тaбиғат құбылыстарын суреттейтін фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.4. Образды фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ІV. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... 50
І ТАРАУ. ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ВАРИАНТТЫЛЫҒЫ, ОЛАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ
1.1 Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің негізгі құрамы
Тілдегі варианттылық - қазіргі тіл біліміндегі келелі мәселелердің бірі. Сөздің варианттылығы тілдің табиғи ерекшелігінен туған лексика грамматикалық құбылыс. Сөз варианттылығы ауызекі сөйлеу тілінде жиі
ұшырайды. Коммуникация заңы бойынша бір сөздің қолдану өрісінде түрліше айтылуының өзі бір жағынан,тілдің мол мүмкіншілігінен бүрын сөздің артықтығын көрсетеді десек те,тілдің үздіксіз даму жағдайында вариант сөздердің болуы заңды нәрсе.Өйткені тіл-қоғамдық құбылыс. Тіл кеңістік категориясынан, алшақ дамымайды. Тіл өзінің даму сатысында белгілі бір тарихи әлеуметтік жағдайға байланысты, қоршаған орта, адамдар арасындағы түрлі жағдайлардан оқшау өмір сүрмейді. Варианттылық - тілдік норманың тұрақты табиғи құбылысы. Тілде варианттылық болмаса, норма туралы үғым болмас еді. Тілдегі сан алуан вариант түрлері түптеп келгенде стильдік мақсатпен жүмсалады. Негізінде жалпы варианттылықтың тура қызметі осы ғой. Сондықтан да, сөздің айтылуында кез келген вариант артық дүние емес.
Тілдің ішкі даму заңдылығында вариант болатын, бола беретін құбылыс. Бұл - тілдік тарихи категория. Өйткені тіл адамдарсыз жеке дара өмір сүре алмайды. Тіл қатынас құралы болғандықтан, тілдің қайсыбір қызметі қолдану аясында сан түрлі тіршілік тынысында сөздің даму сатысы адамдар ықпалымен өзгіріп отырады. Сондықтан тілдің даму бағытында варианттар керек. Сөз варианттары тілдік құбылыс ретінде тіл нормасының қалыптасуына әсері мол.
Айтушы еш вариантсыз да сөйлеуі мүмкін.
Варианттылық - тілдің тарихи дамуының жемісі. Сондықтан да вариант сөздер тілімізде белгілі кезеңге дейін уақытшада өмір сүруі мүмкін. Тілдік норма жағынан алсақ, сөйлеу тілінің нормасына қатысты. Ең соңында вариант сөздер тілдің тілдік стильдік аясында қарастырылады.
Вариант сөздер сөйлеушінің еркіне қарай, саналы түрде емес, автоматты түрде таңдалады жөне синонимдер сияқты ұдайы пайдаланады. Қазақ тілінде варианттылық қатарды құрайтын сөздер екі немесе одан да көп кездесе береді. Фразеологизмдер құрамында да варианттылық қатар жиі ұшырасады.
Кейбір жарыспалы сөздер екі сөзді қатардан он үш түрлі қатарға дейін бар екендігіне мысалдар бар. Алайда жарыспалы сөздер қатарларының ішінде ең көп кездесетіні екі-үш сөзден құрылған қатарлар екені байқалады. Бірақ сөз варианттарының көптігі тіл байлығы емес екенін ескерген абзал.
Варианттылық туралы ғылыми пікірлерді топтастыра келгенде, оған қойылатын шарттар, негізінде, бірізділікке саяды. Ең алдымен басты назар аударатын нәрсе - лексикалық мағына дәлдігінің сақталуы. Содан кейінгі фонетикалық, морфологиялық варианттар болуы үшін де мағына сәйкестігі алғашқы шарт болып табылады. Сонымен лексика-грамматикалық мағына дәлдігі болғанда ғана сөз варианттары туралы сөз етуге болады [2,35].
Ал лексикалық синонимия мен сөз варианттылығы жалпы лингвистика тұрғысынан бірдей емес. Лексикалық синонимия - синхронды функционалды стилистикалық құбылыс. Синонимикада - тілдің стилистикалық қорының негізі жатыр. Синонимдік қатарларға сөздің стильдік таңбалануының аясындағы сөздер жатады.
Әдеби тілдің нормасы әр кезде тілдік қағидамен сәйкес келе бермейді. Тілдік норманың өзгеруі тіл дамуының динамикалық қалпына байланысты.
Қазіргі заманғы тіл білімінде варианттылықтың пайда болуын тілдің:
1) территориялық жағына;
2) әлеуметтік ортасына;
3) тілдің ішкі құрылысына қатысты деп қарастырады.
Варианттылық тілдің коммуникативтік қызметіне тікелей байланысты. Тіл - тілде сөйлеуші тілдік қатынастың шарты бойынша, алдын ала таңдаған сөздер жиынтығымен ойын жеткізеді. Бүл ретте сөйлеушінің белгілі территориялық аймаққа қатысы және әлеуметтік жағдайы ескеріледі. Әрі айтушының жасы, мамандығы, әдеби тіл нормаларын қаншалықты меңгергендігіне назар аударуы қажет. Орыс тіліндегі варианттылық туралы біраз зерттеу еңбектерін жазған К.С.Горбачевич варианттылықтың пайда болуының ішкі және сыртқы себептерін айқындайды.
І. Сыртқы себептеріне: а) территориялық диалектінің әсерін, ә)тілдің басқа тілдермен байланысын жатқызады
ІІ. Ішкі себептеріне: 1) аналогия факторының әсері (парадигматика мен синтагматика); 2) мазмұн мен түрдің біркелкі дамымауының салдарынан туған түр мен мазмұнның сәйкессіздігі; 3) тілдің даму процесіндегі қолдану аясының (көптігі) тереңдігі; 4) үнемдеу тенденциясы (материалдық немесе ойлау бағытында); 5) дыбыстың айтылуын жеңілдету үшін буындағы дыбыстардың өзгеруін жатқызады.
Варианттылықтың туу себептерін осылай түйіндей келе, автор варианттылықты тілдің фонетика, грамматика, лексика бөлімдері-нің қайсысының зерттеу обьектісі болу керектігіне назар аударады. Вариант үғымы аталған бөлімдерге тікелей байланысты екенін және варианттылықты міндетті түрде лексикология тексеру керектігін ол әрі лексикографияға көп қатысы бар екендігін айтады.
Фраземаның ішкі түрінің (мағына) тұрақтылығы соншалық, айтушы сөйлеу процесінде тұрақты сөз тіркесін еш өзгеріссіз айтып тұрмын деп ойлайды. Сонда айтушы (сөйлеуші) мына жағдайларды ескермейді:
І.Тұрақты сөз тіркесінің бір компоненті түсіп қалуы мүмкін. Шыр көбелек айналдыру - шыр айналдыру.
2.Тұрақты сөз тіркесінің бір сөзін басқа сөзбен ауыстырып айтуы мүмкін. Аузынан ақ ит кіріп, қара ит шығу.
З.Компоненттері фонетикалық немесе морфологиялық өзгеріспен айтылуы мүмкін. Қаны қараю.
4.Қосымша түсініктеме сөздерді қосып айтуы мүмкін. Болары болдыболар іс болдыболар іс болды,бояуы сіңді.
Сонымен, айтылатын ойды дәл, толық жеткізу үшін тіліміздегі фразеологизмдерді әрі әсерлі, экспрессивті-эмоционалды сипатпен, сол ойға, жағдайға байланысты кейбір өзгерістермен қолданудың қажеттілігі туады. Бұл қүбылыс тілдің ішкі өз заңдылықтарынан туатындықтан да фразеологиялық варианттарды тілдегі басы артық құбылысқа жатқызуға болмайды, ол тілдің ішкі заңдылықтарына қайшы келетін немесе сол тілдің бұзатын керексіз категория емес, қайта тілді байыта түсетін, ойды мәнерлеп, әр түрлі стильдік ерекшеліктермен орамды етіп жеткізуге көмектеседі.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдер варианттылығының түрлерін қысқаша былай деп топтастыруға болады:
1) Фразеологизмнің лексикалық,
2) фонетикалық;
3) морфологиялық;
4)лексика - грамматикалық варианттары.
Аталған варианттар түрлеріне жеке-жеке тоқталмастан бұрын, алдымен фразеологизмшнің варианты болу үшін басты шарттар жайында, сондай-ақ бұл жөнінде өз пікірімізді айтудан бұрын, зерттеушілердің ғылыми ой тұжырымдарын сөз еткен орынды.
Орыс тіл білімінде фразеологияның варианттары туралы А.В.Кунин, Г.И.Крамаренко, В-Н.Телия, Е.И.Диброва сынды ғалымдар кезінде фразеологизмнің варианттылығы туралы келелі мәселелер көтеріп, зерттеу еңбектерін жазған.
В.П.Жуков лексикалық вариант үшін ең басты қасиет фразеологизм қүрамының бөлек бітімді боп келгендігі дейді.
В.И.Зимин фразелогизм құрамындағы ауыспалы компонент-тер өзара түрлі семантикалық байланыста болу керектігіне назар аударады. Фразеологизмнің кейбір компаненттері жеке алғанда еркін сөз тіркестеріндегі сөздер сияқты фразеологизмнің мағынасын, құрамын, құрылысын бұзбай-ақ бір семантикалық сферадағы сөздермен ауыса алады. Мысалы: жүзін жылыту-түсін жылыту-өңін жылыту.[10;43].
Алайда варианттылық қүрылым фразеологизмнің жалпы
мағынасына, әр компанент семантикасының бірлігіне байланысты. Орыс тіліндегі фразеологизмдердің варианттылығы туралы жоғарыда айтылған ой-пікірлер, негізінен бірін-бірі толықтырып, варианттылыққа қойылатын талаптың деңгейін айқындайды.
Түркі тілдерінде фразеологизмнің варианттылығы жөнінде әр кезде жазылған ғылыми пікірлердің бар екенін айтуда.
1.2 Лексикалық варианттар және олардың жасалу жолдары
Фразеологизм варианттары ішіндегі ең өнімдісі де, ғылыми жағынан көбірек зерттелгені де - лексикалық варианттар. Бұлай болуы заңды да. Себебі лексикалық варианттардың басқа да фонетикалық, морфологиялық варианттарға негіз болатының естен шығармауымыз керек. Сонымен қатар, күнделікті өмірден туатын қатынас құралы - тілдің түрлі қолданыс аясында сөздің лексикалық варианты қажеттіліктен туады. Фразеологизмнің лексикалық варианттарының түрлерін қысқаша топтастыруға болады:
1 .Фразеологизмдердің түйдек тіркесте рдегі (идиома) лексикалық варианттары.
2.Фразеологияның сан есімдер арқылы жасалған варианттары.
З.Фразеологизмдердің квантативті варианттары (компаненттер құрамындағы сандық өзгерістер).
4.Соматикалық атаулармен кездесетін лексикалық варианттар.
5.Көркемдік тәсілдер арқылы жасалған фразеологизмнің лексикалық варианттары.
6.Фразеологизмнің лексика-семантикалық варианттары.
Сөз сырына үңілсек, халық тілінде бұрыннан қалыптасқандар күйінде қолданылатын тұрақты сөз тіркестері-фразеологизмдер құрамындағы жеке сөздердің мағына жағынан көмескіленіп, мүлде алыстап кететіні соншалық тіркес ішіндегі бірнеше сөздердің бәрі жиылып, тек бір мағынаны білдіреді. Солардың бірі - идиомдар. Ит өлген жердеөте алыс деген ұғымды білдіретін тіркестер.
"Итарқа " - күрке,жаппа сияқты жасалатын уақытша баспананың аты. Тым алысқа шалғайға көшкен адам, әрине, мекендейтін жерінен алдымен уақытша болса да түратын жер сайлайды. Жалпы ұлттық тұрмыс-тіршілікті білдіретін алуан сөздер, сөз тіркестері ғасырлар бойы қалыптасқан, әбден орныққандықтан ауыспалы мағынаға айналуы заңды да.
Осы сияқты басқа да келтірілген тізбектердегі мағына
ғасырлар бойы қалыптасып, әбден орныққандықтан көп ойлап толғануды керек етпейді, олар жалпы ұлттық қасиетке ие болған. Айтайын деген ойды айқындауға дайын тіркестер ретінде аса қажетті бейнелі сөздік құрал есебінде қолданылады. Біреуді (кім көрінген), (кез келген) деудің орнына, қазақта (иттің итақайы) деп атайды. Акад. І.Кеңесбаев фразеологиялық түйдек пен тіркес қолданылу сәтіне қарай, бағзы бір уақыт бірінің орнына бірі жүріп, ауысып отырады. Бұл екеуінің қай ретте шегін белгілеп, ажыратып алудың өзі қиын дейді. Шынында о бастағы берілген анықтамаға үңілсек, бөліп жаруға келмейтін ерекше сөз тіркестерінен кейде мынау фразеологиялық түйдек, мынау фразеологиялық тіркес деп бөліп жарудың өзі қиын. Фразеологиялық түйдек пен фразеологиялық тіркестің орын тәртібі өте тиянақты болып келетіндіктен, әрі мағыналарының тым көнеленіп, ескіре, күңгірттене басталуы мынау идиом деуге біраз қиындық келтіреді. Ауызбен орақ ору, ауызбен айды алу-сөзге пысық, іске жоқ адам;емшек табы аузынан кетпеген. ит басына айран(іркіт) төгілу,жүрегі (иманы) тас төбесіне шығу;қызыл кеңірдек (өңеш) болу; жерге отырғызып кету (қаптыру), жер сипап қалу (соғып қалу)[11,48].
Алайда сөйлеу тілі болсын, әдеби тіл болсын,басты қағида -
тіл-қатынас құралы болғандықтан жанды қозғалыс, даму үстінде түрлі өзгерістерге ұшырауы табиғи құбылыс. Дүниеде өзгермейтін еш нәрсе жоқ. Табиғаттың, қоршаған ортаның, адамдар тірлігі бәрі бір-бірімен тығыз байланысты. Бүкіл тіл байлығымыз, сөздік қорымыз тілдің даму сатысында әрдайым көбейіп, мағына жағынан кемелденіп толыға түседі. Кей ретте, фразеологизмдерде "тұрақтылық" деген белгіні басты шарт етіп алудың өзі де шартты. Бұл тілдің логикалық даму сатысындағы теріске шығаруды - теріске шығару - өмір диалектикасы. Тілдің тарихи даму барысында оның құрылымы үздіксіз жетіліп отырады. Лексикалық құрамының кемелденуі және лексика-семантикалық сөздермен толығуы, тілдегі фактілердің жүйелі сипаты қоғамдық қүбылыс ретіндегі тілдің өзінің табиғатынан келіп туады.
Фразеологиялық тұлғалардың лексикалық варианттарының енді бір тақырыптық қатарлары сан есімді компоненттерге байланысты. Тұрақты сөз тіркестерінің біраз бөлігі (фразеологиялық тіркестер, мақал-мәтелдер) жеті, үш, тогыз, қырық сияқты бірқыдыру сан есімдердің төңірегінде топталып жүреді. Бұл сөздердің белгілі бір тізбек, тіркестерге түп қазық болу себебі халықтың ежелгі дөуірдегі ұғым, түсінігімен, салт-санасымен ұштасып жатуында. Олар белгілі бір нәрсе, құбылыстардың ұғымд Мысалы: жеті атасынан түк көрмеген дегенде жеті сөзі уақыт,мезгілдің шартты көрсеткішіне айналған.
Фразеологизмнің сан есімдегі компоненттеріндегі лексикалық варианттардың жасалу жолдары:
а) Компоненттер құрамының мәндес, мағыналас немесе синоним сөздермен алмасып келуі арқылы. Мысалдар: қырық құрау-қырық жамау, бір жақсысы-бір тәуірі,алты қырдың астында-алты қырдың ар жагында. Мұндағы есімді, етістікті, үстеу мәнді сөздер фразеология аясынан тыс тұрып та синоним болып қолданылатын сөздер. Компоненттер құрамының бұлай өзгеруі тіркес мағыналарына стильдік тұрғыда ешбір нұқсан келтіріп тұрған жоқ. Синтаксистік конструкциясы жағынан да сол қалпы, демек бірінің орнына бірі еркін жұмсала береді.
ә) Вариант болатын сөздердің бір мазмұндас немесе мағыналас жақындық негізінде шоғырланған мәндес сөздермен ауысып келуі. Мысалы: екі қолын мұрнына тыгып қалу, екі қолын танауына тыгып қалу.
Фразеологизмдердің құрамындағы сан есімдердің тіркесте өзара вариант болуы қызық. Әдетте басқа сөз таптарына қарағанда сан есімдердің семантикалық жағы тұрақты, әрі нақты объектінің санын білдіреді. Соған қарамастан, тілімізде фразеология құрамында олардың өзара вариант болып келетін тұстарында синонимдік қатынасқа түсіп, ауызекі сөйлеуде бір-бірінің орнына еш қиындықсыз қолдана береді.
1. Тіліміздегі біраз фразеологиялық тіркестерге сан есімдер ұйытқы болып,төмендегідей варианттар түзіледі.
Біреу екеу болубірі екеу болу;бірді екі етубірін екі етубірі екі болу.Бұл варианттар топтау сан есімдері мен тәуелдіктің ІІІ-ші жағы және табыс септік арқылы морфологиялық варианттар есебінде түрленеген.
Бір ауыз сөзге келмеуекі сөзге келмеу; бір айтқанын екі айтыпбір айтқанын мың айтып. Мұнда бір,екі,мың сан есімдері өзара вариант болып тұр.
2.Халықтық өлшем есебі ретіндегі елі сөзі екі сан есімімен
тіркесіп вариант болып тұр.
Аузынан бір елі түспеуаузынан екі тастамау; қасынан бір елі
қалмаусоңынан екі елі қалмау.
З.Құрамындағы сан есімге мүлде қатыссыз,басқа сөз таптарынан келетін сөздер де вариант тұлғалар жасайды. Он екі саққа жүгіртуәр саққа жүгіртунеше саққа жүгірту-біреу туралы өсек айту.
Фразеологизмнің квантативті варианты-құрамындағы компоненттерінің кемуі арқылы (эллипсис) немесе қосылу арқылы жасалған лексикалық варианттар.Тілімізде кең тараған, әсіресе, ауызекі сөйлеу стилінде жұмсалатын фразеологизмнің лексикалық варианттарында компоненттер саны жағы қысқаруы арқылы пайда болған варианттар баршылық.
Тіл білімінде жалпы мұндай құбылысты эллипсис сөйлеу тілінде немесе тексте белгілі бір мүшенің синтаксис конструкциясында жетіспей тұруы деп түсіндіреді. Бұған дейін сөз еткен лексикалық варианттардың құрамындағы компоненттері ғана ауысып, сырт құрылымы өзгермеген болса, енді бір не екі сөздің түсіп қалуынан фразеологизмнің сандық құрамы өзгереді. Соған қарамастан, эллипсисті варианттарда бүкіл фразеологизм құрамындағы тірек сөз сол күйінде қалады да, тек жартылай немесе толық мағыналық байланыста жүмсалып тұрған сөз ғана түсіріліп айтылады.[2, 63].
1.Фразеологизмдердің лексикалық варианттарының көбі тіліміздегі көркемдік тәсілдер арқылы жасалатыны белгілі. Бұл ретте теңеу, метонимия, метафора түрлері арқылы жасалған фразеологизмнің компоненттеріндегі тәсілдер түсіріліп айтылады, немесе тірек сөз сол тәсілдің қызметін атқарады.Мысалдар: шыр көбелек айналдыру~шыр айналдыру; буйі тигендей болу-буйідеу болу т.б.
2.Толық құрамды фразеологизм компоненттеріндегі анықтауышты, пысықтауышты тіркестердің бірі түсіріліп айтылады. Мысалдар: аппақ қудай болу-кудай болу; адал қара бітпеген (кедей,малдан ештеңесі жоқ деген магынада).
3.Фразеологизмнің қос сөз түрінде келетін компоненттеріндегі бір сөздің қысқартылып айтылуынан жасалған эллепсисті вариант. Мысалдар:Зәре-құтын алу-қүтын алу; аң-таң қалу-таң қалу; ант-су ішу-ант ішу; өсек-аяң еру-өсек еру.
4.Үш немесе төрт компоненттен тұратын, бір тармақты, екі бунақты фразеологизмдердің кейбір компоненттері сөйлеу тілінде түсіріліп айтылады. Мысалдар: қызыл шұнақ сары аяз (сақылдаган сары аяз) -сары аяз-шүнақ аяз; санда бар, санатта жоқ-санда бар немесе санатта жоқ.
5.Қарғыс мәнде айтылатын фразеологизмдерде кейде жеке компоненттерінің түсіп қалуынан да эллипсисті варианттар жасалған. Мысалы:жетпей желкең қиылгыр-желкең қиылгыр; тіліңді тәңір кессін-тілің кесілсін.
Фразеологизмнің мұндай варианттары ауызекі сөйлеу тілінде көбінесе окказионалды өзгеріспен түсіріліп айтылып, келе-келе вариант есебінде жұмсалатын тіркестер. Тұрақты сөз тіркестері компоненттерінің толық және толық емес мұндай түрлерін А.Молотков фразеологизмнің факультативті компоненттері деп атаған.
Сонымен фразеологизм компоненттерінің сандық өзгерісі мағына жағына ешбір сапа өзгерісін әкелмейді. Компоненттің кемуінен жаңа фразеологизм жасалмайды, түр және мазмұн бірлігі үнемі тұтастық қалпында қалады. Сөздің астарында логикалық ұғым болса, фразеологизмде образдылық бар. Образдылық - фразеологизмнің ішкі тірегі, маңызды қасиеті. Жоғарыда келтірілген эллипсисті варианттардың жасалу жолдарына қарасақ, фразеологизм ішіндегі лексикалық сөздің түсіп қалуынан бүкіл мағынаға еш нұқсан келтірілмейді .Фразеологизмнің экспрессивті стилді колориті (бояуы) ешбір жұтаңдық көрмей, керсінше қолданылу аясында, тұрақты сөз тіркестері қорында дайын тұрған, стильдік мақсатпен түрленіп, қолданыла беретін фразеологиялық тұлғалар.
Құрамында дене мүшелерінің атаулары бар тұрақты сөз тіркестерін соматикалық фразеологизмдер деп атайды. Лексикологтардың айтуына қарағанда қазақ тіліндегі тұрақты сөз тіркестерінің 30%-жуығы соматикалық атаулардан тұрады.[12,193].
Башқұрт фразеологы З.Г.Ураксин: "Қазіргі түркі тілдерінде біраз фразеологизмдер дене мүшелерінің атауларынан жасалған. Ол баста бұл тіркестер дене мүшелерінің әр түрлі қалып жағдайын білдіргенімен, ауыспалы мағынада адамдардың түрлі психикалық күйлері мен іс-әрекеттерін айқындауда олар бара-бара фразеологизмдерге айналған" деп, дене мүшелеріне қатысты сөздердің тұрақты сөз тіркестерін жасауда жалпы түбі бір түркі тілдес халықтарға тән ортақ белгілерін және оның этимологиясын салыстырмалы түрде айқындаған.
Жекелеген сөздердің бұл ұғымға жату-жатпауын есепке алмай, жалпы адам біткенге қатысты сөздер мен фразеологизмдерді барынша түгел қамтып көрсету мақсатында сөздікте адамның дене мүшелеріне қатысты екі жүзге жуық сөздер қамтылып, бұлардан туындаған 4200 фразеологизмдер анықталған. Бұл қазақ тілінің анатомиялық атауларға қатысты фразеологизмдерге соншалықты бай екендігін көрсетеді. Тілдегі фразеологизмдердің мол қорын жасаудағы адамның дене мүшелеренің қызметін жай кездейсоқ нәрсе деп қарауға болмайды. Қазақ тіліндегі анатомиялық атаулардың ішіндегі фразеологизмдерді жасауда қызметі жағынан ең өнімділері деп, көз,жүрек, жан, кіол, бас, ауыз, 6ет, аяқ, іш, тіл сияқты он түрлі атауды ерекше айтуға болады.[30,82].
Соматикалық атаулармен жасалған тұрақты сөз
тіркестері ішінара түрлі өзгерістерге ұшырап отырады. Компоненттер құрамындағы бір сөз (атау)басқа туыстас, мағыналас сөздермен (атаулармен) алмасуына мағыналарына еш нұқсан келмейді. Тіркестегі образдылық пен эмоциялық әсер толық сақталады. Осыдан барып, соматикалық фразеологизмдердің лексикалық варианттары пайда болады.
Фразеологиялық варианттардың жасалу жолдарын қарасақ, әр варианттас сөздер арасында біріншііден, логикалық байланыс, екіншіден, образ тұтастығы бар. Дене мүшелерінің атаулары-сөздік қордың өте ертеден келе жатқан көне тобы. Сол себепті де соматикалық атаулардың фразеологизмдер құрамына көптеп кездесуі заңды да.
Соматикалық фразеологизмдердің лексикалық варианттары тіліміздегі басы артық нәрсе емес. Олар алуан түрлі варианттарымен стильдік ыңғайда жұмсалатындықтан, сөйлеу тіліне үлкен тірек,таусылмас қор.
Көркемдік тәсіл фразеологизмнің варианттарын жасаудың арнаулы жолы емес. Әдеби шығармалардағы көркемдік тәсілдер-өзіндік ерекше сөз қолданысы. Ертеде әдеби тіл дамығанға дейін-ақ, сөйлеу тәсілінде көркемдік мақсатқа сай, қоршаған орта шындығын тілдік тәсілдермен жаңғырта көрсету тіл өнерінің басты талабы болған. Көркем өнердің кез келген түрінің өз формасы, оның әрбір элементінің өз мағынасы ішкі ойы болады.
Дүниедегі құбылыстың әр алуандығына қарай, жеке сөздер табиғаты да сан түрлі және қолдану өрісінде мейілінше қүбылып, өз бойында әсерлілік барын аңғартып тұрады. Көркем тілдің қолданар аясы, бар мүмкіндігі сөйлеу тілінде де, әдеби тілде де кеңінен сараланады.
Фразеологиялық сөз тіркесі оның варианттары сөйлеу тілінен бастау алады десек, күллі фразеологизм кәдімгі ауызекі сөйлеу тілінің жемісі.
Фразеологизм-сөйлеу процессінде, демек белгілі бір сөйлем ішінде құлпыра кететіні белгілі. Ширыққан ойды шынныққан сөзбен жеткізу дайын тіркестерді қолдануға мәжбүр етеді.
Фразеологиялық тіркесті сөзде толғаныс сезім образ
ырғақ бар деп қарау керек. Тұрақты сөз тіркесінде логикалық қимыл бар, әрекет бар. Сөйлеушінің, айтушының үні әдемі сөз өрнектерімен тілдің асқақ поэтикасымен астасып жатады. Мұның бәрі жай құбылыс емес. Фразеологизмдегі сөздер мен сөйлемдегі қиыннан қиыстырған ой жатыр.
Көркемдік тәсілдер арқылы (теңеу, эпитет, метонимия, метафора т. б. ) жасалған фразеологизмнің лексикалық варианттары әр алуан.
Теңеу. Теңеу атынан да белгілі белгісіз нәрсені белгілі нәрсеге теңеп, салыстыру арқылы заттың немесе оқиғаның қасиетін айқындай түседі. Фразеологизмнің лексикалық варианттарының теңеу арқылы жасалу жолдары төмендегідей:
1.Есімдерге, етістіктің есімше түріне (-дай,-дей,-тай, тей) жұрнақтары жалғануы арқылы туынды сын есімдер сапалық пысықтауыш қызметінде теңеу, салыстыру мағынасында жұмсалады. Мысалы: Абыройын төгу (абыройын айрандай төгу, ұятқа қалды, ар ұяты кетіп, қатты масқара болды).
Фраземаның алғашқы сыңарына қарағанда, соңғы вариантындағы айрандай деген теңеумен тіркес жаңа эмоционалды мағынаға ие.
2. -ша,-ше жұрнағы арқылы үстеуге айналған есімдер де теңеулік сапа мағынасында жұмсалады. Кейде -дай жұрнағының орнына -ша жалғанып та вариант теңеулер жасайды. Сөйлемде олар пысықтауыштық қызмет атқарады. Осы тәсілмен мағыналары мәндес сөз ыңғайында жүмсалатынөсек-өтірік, өтірік-өсексөздері өзара түрлі теңеулермен фразеологизмнің лексикалық вариантын құрайды. ,
Теңеу арқылы жапсалған фразеологизмнің кейбір лексикалық варианты айналадағы қоршаған орта құбылыстарының, атаулардың ситуациялық сырт ұқсастықтары арқылы жасалған.
З.Фразеологизм теңеу арқылы жасалған кейбір варианттары халықтың дәстүрлі тұрмыс тіршілігінен алынған. Мысалы: Сүттей ұю (айрандай ұю) имандай ұю[2,67].
Эпитет-тілде өте жиі қолданылатын және қалыптасқан көркемдік тәсіл. Эпитеттің шығу тарихын зерттеушілер тілдің замандардан бері келе жатқан адам баласының сәбилік дәуірінде өзінің ой-пікірін сурет арқылы берумен байланысты жарыққа шыққан деп таниды. Эпитет басқа тілдердегі тәрізді, қазақ тілінде де негізінен сын есім арқылы жасалады. Өмірдегі құбылыстың шексіздігіне орай, тіліміздегі эпитеттер де соншалықты көп, атқаратын функциясы да мол. Тіліміздегі тұрақты сөз тіркестерін эпитетсіз кездестіруі мүмкін емес. Эпитет арқылы фразеологизмнің лексикалық варианттарының жасалу тәсілдері әр түрлі. Тілімізде ең басты, әрі жиі қолданылатыны-метафора.
Метафора-тек көркемдік құбылыс емес, сонымен қатар, ойлау және тілдің танымдық категорияларының бірі. Метафора жасауға бейімілік болмыс құбылыстарының байланысы мен қарама-қайшылығын тани білу қабілетімен төркіндес жатыр. Құбылыстың табиғаты мен ерекшелігін екінші бір құбылыстың белгілері мен қасиеттері арқылы бере отырып, метафора көрінерлік бейнені байыта түседі. Затты немесе құбылысты айқындау түсу үшін екі нәрсенін ұқсастығына қарай бірін-бірі ауыстыру, балау арқылы жасалатын метафоралық тәсілі сөйлеу тілінде жиі қолданылады. Ұл арқылы айтушы жай сөздер мен сөз тіркестеріне қонымды рең береді.
Фразеологизмнің лексикалық варианттарын жасайтын басқа да, көркемдік тәсілдерден метафораның айырмашылығы сөз мағынасын ғана жаңғыртып, ал сырт тұлғасына фонетикалық, морфологиялық өзгеріс енгізбейтіндігі.
Жасалу жолдары мына төмендегідей:
1.Фразеологиялық тіркестің сырт тұлғасы еш өзгеріссіз қалады. Сөз тіркесі құрамында ауысқан компонент ауыспалы мағынада қолданылады. Мысалы: Жагамыз жайлау, арқамыз өріс болып отыратын басымыз аяқ астынан маңдай пәлегеге кез болдық.
2.Метафорамен жасалған фразеологизмдерге қосылған үстеме жаңа теңеу арқылы лексикалық вариант жасалады. Мысалы: Алтын айдар, жібек шашты, алтын айдар қалам қас, алтын айдар шоқ белбеу.
Көріктеу тәсілдердің тіліміздегі өнімді қолданылатын тағы бір түрі-метонимия. Анықтамада метонимия дегеніміз бір жақ аттары алынып, өз мағынасында емес, екінші мағына аралығында жақындығымен бірінің орнына екіншісі алмастырылып қолданылатын және сол құбылысты түгел көрсете алатын көркемдік тәсіл. Ауыстырудың троптың басқа түрлерінен айқын ерекшелігі-сөйлеу стиліне бейімділігі. Ал фразеологизмнің жаны сөйлеу стилінде басым болғандықтан, көркемдік тәсілдердің бұл үлгілері фразеологиялық тіркестерде молынан кездеседі.
Фразеологизмнің метонимия үлгісімен пайда болған варианттарының жасалу тәсілдерінің түрлері:
1.Құрамындағы компоненттер өзара мағьіналық байланысы жоқ сөздер арқылы вариант болады.
2.Вариант компонеттер іс-әрекеттің, құбылыстың сырт ұқсастықтарының сараланып, жіктелуі арқылы пайда болған мағына жақындығы бар сөздер.
Сөз мағынасы, сөйлем сазы туралы сөз етсек, фразеологизмдердің жалпы тіл жүйесіндегі орны ерекше екені кез келген тұрақты сөз тіркесінен
байқалады. Фразалық вариантты тіркестер-ешқандай сөйлеу практикасына нұқсан келтірмейтін, қайта стильдік тұрғыда молынан құбылта пайдаланып, шебер қолдануға табылмас тіл байлығы деп қараймыз. Шындық болмыстың
ұғым арқылы әркелкі жеткізілуіне қарай, сөздердің табиғатынан ішкі мағына да сараланып отырады.Тілдік қатынасқа (коммуникация) негіз болатын атауыш сөздердің қолданылу ыңғайында түрлі семантикалық ерекшеліктері бар екені байқалады. Бұл ерекшеліктер етістік, есімді сөздердің парадигмалық, яғни бір семантикалық өрістегі мазмұндық сипаттарынан аңғарылады.
Етістік-тіліміздегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі
сөз табы. Лексика-семантикалық сипатының өрісі кең. Қоғам өмірінде табиғат ауқымында, адамның абстрактылы ойы мен санасы арқасында туатын неше алуан амал, әрекет, іс-қимыл, қозғалыс, күй-жай сияқты
ұғымдарды түгел қамтиды.
Лексика-семантикалық белгілеріне қарай, біріңғай жеке сөз табы боп саналатын етістіктердің өздері іштей бір-біріне мағына жақындықтарына және атқаратын қызметіне қарай бөлінеді. Фразеологиялық тіркестердің вариант компоненттерінің беретін мағыналарына көз жеткіземіз.
1.Етістікті вариантқа көбінесе ұқсас, жақын немесе мағына теңдігі сақталған етістікті фразалар жатады. Адамның қатты үрейленіп, қорыққан кейпін: жүрегі зу ете қалу, жүрегі дір ету, жүрегі тас төбесіне шыгу, жүрегі түршігу.
Кісінің дүниеден қайтуы: демі сөну, демі біту, демі таусылу, демі үзілу.
2.Кейде вариантты топқа бір лексика-семантикалық өрістегі сөздер кіреді. Мысалы: дәм айдау, дәм бұйыру, дәм тарту, дәм жазу; басына қысым түсу, басына іс түсу, басына күн туу; шаң тигізбеу.
Бұл келтірілген мысалдарда ешбір сөз мағынаға, образды түсінікке әлдебір өзгеріс әкелмейді және варианттылықтан синонимдік қатарлар жасалған деуге болмайды.
З.Фразеологизмнің етістікті компоненттерінің семантикалық құрылымын алып қарасақ, жалпы мағыналық бірлік есім тіркестермен ғана сақталып тұрады. Мысалдар: беті бүлк етпеу,беті міз бақпау,беті шылп етпеу;жас агу,жас соргалау,жас парлау,жас шұбыру; жер(ге) отыргызып кету, жер(ге) қаптыру, жер сипап қалу.
4.Кейбір фразеологизмнің ішкі формасында семантикалық байланыс тіркес бойында әр компонентте ұшырасады. Мысалы: құйрыгын кесу, ат тізгінін кесу, ат кекілін кесу; қасірет шегу, қайгы шегу, уайым шегу.
5.Кейде бір тұтас образдылыққа құрылған, мәндес ұғымды етістікті фразеологизмдердің лексика-семантикалық варианттарын жасайды. Мысалы: төбесі көкке жету, төбесі көкке тигендей, аузына тас салгандай, аузын жабу.
Лексика-семантикалық парадигманың көлемі (ауқымы) фразеологияның ішкі вариант мүмкіндіктерінің ашылуы образ бірлігімен тығыз байланысты болуы керек. Стилистиканың жанды қаруы-фразеологизмдер және оның варианттары десек артық айтпаған болармыз. Жылау сөзінің жай тіркестегі мағынасына гөрі фразеологиялық тіркесте қаншалықты образдылыққа ие болғандығы байқалады.[2,79].
Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынасы тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы деген ұғымда қолданылады. Екіншісі-бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Фразеология жеріне жеткізе зерттеліп біткен ғылым деп айтуға болмайды. Мұның шешілмеген даулы мәселелері өте көп. Сондықтан да соңғы жылдарға дейін мұны жеке пән ретінде арнайы зерттеушілер тым аз болды. Көбінесе лексикалық қор ретінде сөз байлығы деген топқа жатқызып, лексиканың көлемінде тексерумен шектеліп келгендігі мәлім. Соңғы 30-40 жыл көлемінде түркі тілдерінде фразеология мәселелері әжептеуір зерттеліп, бірқатар еңбектер жарық көрді.
Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш түрлі басты бе лгісі бар.О л ар:
1) даяр қалпында жұмсалу белгісі,
2)мағына тұтастығы,
3)тіркес тиянақтылығы.
Осы үш белгіні түсіну үшін әрқайсысын жеке-жеке алып қарайық. Фразеологизмдердің даяр қалпында жұмсалу белгісі еркін сөз тіркесімен салыстырғанда айқын байқалады. Ешкімнің ырқына көнбей, даяр тұрған құрылыс материалы ретінде қызмет етеді де, сол қалпында сөйлемнің құрамына енеді. Еркін сөз тіркесінің әрбір сыңары мағыналық дербестігін сақтап, сөйлемде әр басқа мүше ретінде жүмсалады. Синтаксистік сөз тіркесі белгілі бір үлгілер (модельдер), ережелер бойынша сөйлеу кезінде жасалады. Демек, фразеологизмдердің даяр қалпын сақтай отырып қолданылуы оның еркін сөз тіркестерінен ерекшелігін білдіретін белгілердің бірі екенін көреміз. [18,88].
Еркін тіркес пен фразалық тіркесті бір-бірінен ажыратудың түрлі амалдары болады. Мысалы: Ерке магазиннен 40 пышақ сатып алды. Қырық пышақпен қыржаңдап тұрған түлкі, 0 да осал жау емес қыран паңга. Осы екі сөйлемдегі қырық пышақ деген тіркестің алғашқысы еркін тіркес те, соңғысы-фразалық тіркес.
Алғашқы сөйлемде қырық деген сан есім өзінің төрт оннан құралған сандық ұғымын тікелей білдіреді. Мұндағы қырық деген сөз пышақтың сан мөлшерін көрсетіп тұр. Соңғы сөйлемде бұл сөз өзінің сандық ұғымынан біржола қол үзіп, фразеологиялық байлаулы мағынаға ауысқан. Еркін тіркестегі сөздер арасына басқадай сөз салып, өзгертіп айтуға, я болмаса, түрліше сұрау қоюға көнеді. Мәселен, алғашқы сөйлемдегі қырық пышақ деген тіркес қырық күміс пышақ деп өзгертуге, пышақтың санына қарап, қанша деп сұрау қоюға болады. Ал соңғы сөйлемдегі қырық пышақ деген тіркес мұндай өзгерістің ешқайсысына көнбейді. Оның есесіне фразалық тіркестің белгілі бір синонимдік баламасы болады. Мәселен, соңғы сөйлемдегі қырық пышақ деген тұрақты тіркесті қырқысу, аңдысу дегендермен алмастыруға болса, алғашқы сөйлемдегі еркін тіркесте мұндай балама атымен кездеспейді. Тура мағынадағы сөз шындық болмыспен тікелей байланысты болады да, контексте тұрса да, тұрмаса да өзінің заттық логикалық қатынасымен белгіленеді. Ал фразалық байлаулы мағынадағы сөздер әрдайым белгілі бір контекске телінді, бағынышты болып тұрады.
Сөз бен фразеологизмдердің арасында да бірінен біріне ауысып жататын өтпелі қарым-қатынастық байланыстар болады.
Тұрақты тіркестер мен күрделі сөздер о баста сөз бен сөздің тіркесуі арқылы пайда болса, фразеологизмдердің кейбіреулері кей жағдайда қос сөзбен біріккен сөзге айналып кеткен. Мәселен, отагасы, ақсақал, атқамінер, өліп-тіріліп сияқты біріккенсөздер мен қос сөздер идиомалану, лексикалану, грамматикалану заңымен даму өзгеру процестерін басынан өткізген. Қазіргі кезде бұлар лексика-граматикалық жағынан біртұтас, ритм ырғағы жағынан біріңғай болып, фразеологизмдерден күрделі сөзге айналып кеткен. [3,189].
Фразеологизмдердің өзіндік екінші белгісі-мағына тұтастығы. Фразеологизм біткеннің бәрінде де белгілі бір меншікті мағынасы болады. Ол мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сыңарлардың мағыналарына сәйкеспейді, оларға тәуелсіз, өздігінен өмір сүрмейді.Фразеологизмдер бір бүтін еденица ретінде қолданылып қана қоймайды, мағыналық жағынан да біртұтас еденица ретінде көрінеді. Фразеологизмдердің мағына тұтастығын жеке сөзбен нақ бірдей деп санауға болмайды. Сөз түбір мағынаны, яғни лексикалық мағынаны білдіреді. Ал фразеологизмдер әрқашанда туынды мағынада жұмсалып, сөзбен баламалық қатыста емес, жанамалық байланысты тұрады. Ал фразеологизм біткеннің бәріне тон басты белгі-туынды мағынада жұмсалып, әрдайым бейнелі мән тудыруы. Фразеологизмдердің мағынасында жағымды немесе жағымсыз бір экспрессивті реңк болады. Сөз бен тұрақты тіркестердің айрықша көзге түсетін бір ерекшелігі осында.
Тіркес тиянақтылығы да фразеологизмдердің ең негізгі белгілерінің біріне жатады. Тиянақты сөз тізбегіндегі сөздер әркімнің қалауынша емес, қалыптасқан белгілі жүйемен орналасқан. Өзара тығыз жымдасып орналасқан сөздердің жігі ажыратылмай тұрады. Олар бір-бірімен иін тіресіп, өзге сөзбен алмастыруға я болмаса тұрақты орын тәртібін өзгертуге келмейді. Фразеологизмдердің орын тәртібінің тұрақтылығы сөздің морфемалық құрамының тұрақтылық сипатымен бірдей деп есептеуге болады. Үш түрлі белгі тұрақтылық, тұтастық, тиянақтылық арқылы фразеологизмдер тілдің өзге категорияларынан оқшауланып, өзіндік бітім-бейнесімен дербес өмір сүреді.
Фразеологизмдерге тән үш түрлі ортақ белгі болғанымен, бұлар бір-бірінен әрдайым ашық ажыратыла бермейді. Бүл белгілер, әсіресе мағына тұтастығы, біреуінен ап-айқын көрінсе, екіншісінен көмескі, үшіншілерінен өте солғындау болып кездеседі. Сондықтан фразеологизмдерді түр-түрге бөліп топтастыру тіл біліміндегі ең күрделі де қиын мәселелердің бірінен саналады. Зерттеушілердің бір тобы тұрақты тіркестің біртұтас мағынасы мен солардың құрамындағы сыңарлардың ара қатынасына қарай жіктеп
бөлсе, екіншілері құрылым-құрылысы жағынан, үшіншілері атқаратын қызметі мен стильдік мәні жағынан топтастырады. Орыс тіл білімінде академик В. В. Виноградовтың классификациясын негізге алып бөледі.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдер де фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік және фразеологиялық тізбек болып, негізінен үш топқа жіктеледі.
Фразеологиялық тұтастық. Бұл топқа фразеологизмнің құрамындағы сөздер бір-бірімен тұтасып, әбден жымдасып кеткен, олардың мағыналық жігін ешқандай ажыратуға болмайтын тұрақты тіркестер жатады. Мысалы: Бір ұрты май , бір ұрты қан дегеннен екі жүзді, залым дегенді ұғынамыз. Бұл фразеологиялық мағына тұрақты сөз тіркестердің құрамындағы
бір, ұрт, май, қан деген сөздердің меншікті мағынасымен
мүлдем сәйкеспейді. Фразеологиялық тұтастық жеке сөздердің тұтас жиынтығынан пайда болғанымен, олар іштей түрлі бөлшектерге бөлінбей, іс-әрекеті, сапа мен белгіні, зат пен құбылысты бір бүтін атау ретінде көрсетіп
бере алады.
Фразеологиялық бірлік. Бұлар да фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып келеді. Құрамындағы сөздердің мағынасының қаншалықты тасалануы я болмаса, тасаланбауы жағынан
елеулі өзгешеліктері болады. Бұлар ең алғашқы еркін тіркесті ауыс мағынада қолданудан келіп шығады. Мысалы: Ит байласа тұрғысыз дегеннен сәл үлкендігі бар дегенді түсінеміз. Соңғы фразеологиялық мағынаның жасалуына еркін тіркестегі бастапқы (лексикалық) мағына тірек болғандығы айқын байқалады. Тұрақты тіркестің алғашқы заттық мағынасы неғұрлым көмескіленіп, тасалана, күңгіртене бастаса, соғұрлым оның мағына тұтастығы да күшейте түспек. Фразеологиялық соңғы мағына алғашқы заттық мағынадан келіп шыққандығына қарамастан, фразеологиялық тіркестің қай түріне жатқызуға келгенде кереғар пікірлер болуы мүмкін. Мұндағы басты себеп-тұрақты тіркестің мағыналарының тым көнеленіп, ескіре, күңгірттене бастауымен тығыз байланысты. Демек тұрақты тіркестің мағына тұтастығы кейде кім қалай түсінуімен байланысты шешіледі.
Фразеологиялық тізбек. Бұл да фразеологиялық бірлік сияқты еркін тіркесті ауыспалы мағынада қолданудан келіп шығады. Яғни тұрақты тіркес сыңарларының бастапқы лексикалық мағынасы бүтіндей жойылмағанымен, жойылуға жақындап, күңгірт тарта бастаған. Мұнда ерікті мағынасындағы сөз бен фразеологиялық қалпындағы сөздің тіркесуінен жасалып, сол тізбек күйінде қолданылады. Мысалы: тоң мойын, қауга бас, қара бет, қолаң шаш, балды бармақ, кең қолтық, бір ұрт, күміс көмей, ай қабақ, еркек кіндік, салқын қанды т.б.
Фразеологиялық тізбектің құрамындағы ерікті (тура) мағынадағы сөз сан алуан сөздермен тіркесіп жұмсалу қабілеті болса, фразеологиялық туынды мағынадағы сөз бірді-екілі сөзбен ғана шектеліп қолданады. Фразеологиялық тізбектің сыңарларының бастапқы мағынасы онша ашық та айқын болмағанымен, солғын тартып сезіліп тұрады. Фразеологиялық байлаулы мағынадағы сөздің қолдану шеңбері шектеулі болады.
Фразеологизмдер құрылым-құрылысы жағынан екі топқа бөлінеді:
1.Құрылым-құрылысы сөздердің белгілі бір тіркесі болып келетін фразеологизмдер.Мысалы: шақша бас, қарақат көз, ала қол, қамыт аяқ} мұрты шагылмаган, төбесі тесік, еңбегі қатпаган.
Сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбай даяр қалпында қолдану жағынан мақал-мәтелдер фразеологизмдерге ұқсайды. Мақалдар негізінен екі бөлімді болып келеді де, алдыңғысында іс-әрекеттің шарты мен жағдайы айтылып, соңынан сол пікірді түйіндеп қорытындылайды. Я болмаса, екі нәрсені бір-біріне қарсы қойып салыстырады. Мысалы: Жақсымен жолдас болсаң ,жетерсің мұраткіа ,жаманмен жолдас болсаң, қаларсың ұятқа.
Мақал-мәтелдердің фразеологизмдерге жуықтайтын жері тек тілдегі даяр тұрған материал болғандығында ғана емес, мақал-мәтелдердің көпшілігінде кейде тұжырымды оймен қатар бейнелі ишарат жатады. Мақал-мәтелдер жайдан-жай айтылмайды, белгілі мақсатты ойды жүзеге асыру үшін, тыңдаушының жан сезіміне ерекше әсер ету үшін қолданылады. Фразеологизмдер сияқты мақал-мәтелдер де әбден қалыптасқан, орныққан орны бекем болады. Бұлардың компоненттерін де өзара алмастыруға немесе басқадай сөзбен өзгертуге келмейді. Сонымен қатар сыртқы түр-тұрпаты жағынан, яғни өздерінің семантикасы мен құрылым-құрылысы жағынан мақал-мәтелдердің фразеологизмдерден елеулі өзгешеліктері болады. Фразеологизмдердің мағыналары астарлы бейнелеу мәнде келеді. Ал мақал-мәтелдердің көпшілігі игі қасиеттерге үндеу, уағыздау сипатында болады. Мақал-мәтелдер қаншалықты ауыс мағынада айтылғанымен, құрамындағы сөздер өзінің байырғы лексикалық мағыналарынан қол үзіп, онша тасаланбайды. Сөз саны жағынан мақал-мәтелдерге қарағанда фразеологизмдер өте шектеулі болады. Мақал мен мәтелдер мән мағынасымен қатар құрылым- құрылысы жағынан да сан түрлі болатындығы белгілі. Өзінің құрамы жағынан фразеологизмдерге мақалдан гөрі мәтелдер бір табан жақын келеді. Мақал белгілі бір ұғымды тікелей білдірсе, мәтел белгілі бір ұғымды жанамалап, меңзеп, түспалдап атайды. Мысалы: бөрік кигеннің намысы бір; палуанга оң ,терісі бірдей.
Мақал-мәтелдерде ұғымнан гөрі нақтылы ойды түйіндеп айту басым болады.Сондықтан бұлардың сыртқы құрылым-құрылысы сөйлемге ұқсайды. Ал фразеологизмдер керісінше, нақтылы бір ұғымды астарлап айтып, сыртқы тұлғасы жағынан жеке сөзге теңесіп түрады. Мақал-мәтелдер мен фразеологизмдер талай замандар бойына жасалып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады. Алайда, бұлардың жасалып, қалыптасу мерзімінде үлкен кереғарлық бар. Мақал мен мәтел әр заманның өзіне лайық туып көбейе береді. Фразеологизмдер мақал-мәтелдер тәрізді күнбе-күн көбейіп, тез дамып отырмайды. Тұрақты тіркес болу үшін, белгілі бір жағдай қажет. Әсіресе идиомның шеңберіне енген сөз идиомалану, лексикалану, грамматикалану заңымен даму-өзгеру процестерін басынан өткізу үшін талай уақытты (заманды) қажет етеді. Сол себептен болса керек, фразеологизмдер, әсіресе идиомдар бір тілден екінші тілге сөзбе-сөз аударуға көне бермейді. Ал мақал-мотелдер тілден тілге сөзбе-сөз де, емін-еркін де аударыла береді.[15,194].
1.3 Фразеологизмдердің фонетикалық және морфологиялық
варианттары
Лексикалық единицалардың мағынасын сақтай отырып, әр түрлі құбылыстардың ықпалымен өзінің әдеттегі тұлғасынан өзгеше дыбыстық вариантпен айтылатын сөздер ауызекі тілде өте жиі ұшырасады. Тұлғалық жағынан осындай дыбыстық өзгеріске түскен сөздер тобы фразеологизмнің фонетикалық варианттарын құрайды. Тіл білімінде оларды дублет сөздер деп те атайды. Дублет (франц. тілінде doublet- екі, қос деген ұғымды
білдіреді). Ал варианттылықта (латынша-өзгермелі) мұндай шек болмайды. Дублет сөздер екі сыңардан тұрса, сөздердің фонетикалық варианты екі немесе одан көп кездесе береді. Дублеттер мен варианттар мағыналық тепе-теңдіктегі сөздер деп есептелгенімен олардың семантикалық қалыптасу бағытында өзгешеліктер бар [7,82]. Фразеологизм ауызекі сөйлеу тілінен бастау алады. Тұрақты сөз тіркестерінің табиғатындағы барлық
өзгерістер сөйлеу тілінің ерекшелігіне байланысты. Фонетикалық дублеттер-саны жағынан ең молы, әрі қолдану жиілігі қарапайым сөйлеу тілінің еншісі. Фразеологияның фонетикалық варианттары мына түрде ұшырасады.
1.Басқа тілдерден қазақ тіліне енген сөздердің басындағы
дауыссыз дыбыстардың алдына ы,і,ү,ү дыбыстары қосылып
айтылуына вариант (дублет) сөздер жасалады. Мұны протеза құбылысы дейді. Мысалы: риза (ырза), ыразыболу; көңілі толу.
2.Сөз құрамындағы жеке дербес дыбыстарды немесе сөздің бүтіндей түсіп қалуынан-контрациялық вариант пайда болады. Қазақ тіліндегі сөздің ықшам тұлғаға ауысуы үшін буын түрі, сөздің қолдану жиілігі әсері бар .Сөздің ықшам варианттының қалыптасуына әсер ететін тіл заңдылықтарының ең негізгісі-сөздің айтылуый тәсілін барған сайын жеңілдету, жетілдіру бағыты. Айтуға ауырлау, бір немесе бірнеше дыбыстың түсіп қалуы, сондай-ақ қайталанып келетін буындардың ықшамдалуы мұның айғағы.[7,84].
Тіл біліміндегі мұндай фонетикалық өзгерістер түрін-апакопа дейді.Сөйлеу тілінде қайталана келе түсіп қалатын дыбыстық тұлғаларға мысалдар: ісі (іс) насырға шабу;сары (сар) уайымға салыну; шарта (шарт) жүгіну; шырқ (шыр) айналу; қыңқ (қың) демеу (етпеу).
Контракциялық варианттың тағы бір түрі-аферезис құрамындағы дыбыстардың түсіп қалуы. Кейде мұндай жағдайда мағыналық саралануына қарай лексикалық варианттарға ұқсап келеді. Мысалы: Көк аяз (айыз)-борсып, көгеріп кеткен қатқыл шикі зат. Мұндағы "айыз" түркі сөзі "суық" деген мағынада, "аяз" -қазіргі айтылу түрі.
З.Фразеологиялық тіркестің бір сыңары кейде дыбыс өзгерістерінің нәтижесінде мәндес сөздерге айналып кететін тұстары бар. Мысалы: Қырық қурақ(қурау); тырс еткен сыбыс (дыбыс) жоқ; айбат (айбар) шегу; ұзақ (ұзын) сонар.
4.Сөздердің жуан не жіңішке айтылуынан фразеологизмнің дублеті пайда болады. Мысалы: Ары (әрі) ойланып бері ойланып ,екі иыгын (иінің) жұлып жеу; мәлім (маглүм) мәшһур) болу. Араб тілінен енген мәлім (мәшһур) сөздері сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 1
І-тарау.ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ВАРИАНТТЫЛЫҒЫ, ОЛАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕРІ.
І.1. Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің негізгі құрамы ... ... ... ...3
І.2. Лексикалық варианттар және олардың жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
І.3. Фразеологизмдердің фонетикалық және морфологиялық варианттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
ІІ-тарау. ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ТОПТАРЫ.
2.1. Адамның іс-әрекетін, қимылын суреттейтін фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2. Адамды сипаттайтын, адамның жан дүниесін танытатын фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3.Өмірді, өлімді, жастықты, кәрілікті, тaбиғат құбылыстарын суреттейтін фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.4. Образды фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ІV. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... 50
І ТАРАУ. ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ВАРИАНТТЫЛЫҒЫ, ОЛАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ
1.1 Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің негізгі құрамы
Тілдегі варианттылық - қазіргі тіл біліміндегі келелі мәселелердің бірі. Сөздің варианттылығы тілдің табиғи ерекшелігінен туған лексика грамматикалық құбылыс. Сөз варианттылығы ауызекі сөйлеу тілінде жиі
ұшырайды. Коммуникация заңы бойынша бір сөздің қолдану өрісінде түрліше айтылуының өзі бір жағынан,тілдің мол мүмкіншілігінен бүрын сөздің артықтығын көрсетеді десек те,тілдің үздіксіз даму жағдайында вариант сөздердің болуы заңды нәрсе.Өйткені тіл-қоғамдық құбылыс. Тіл кеңістік категориясынан, алшақ дамымайды. Тіл өзінің даму сатысында белгілі бір тарихи әлеуметтік жағдайға байланысты, қоршаған орта, адамдар арасындағы түрлі жағдайлардан оқшау өмір сүрмейді. Варианттылық - тілдік норманың тұрақты табиғи құбылысы. Тілде варианттылық болмаса, норма туралы үғым болмас еді. Тілдегі сан алуан вариант түрлері түптеп келгенде стильдік мақсатпен жүмсалады. Негізінде жалпы варианттылықтың тура қызметі осы ғой. Сондықтан да, сөздің айтылуында кез келген вариант артық дүние емес.
Тілдің ішкі даму заңдылығында вариант болатын, бола беретін құбылыс. Бұл - тілдік тарихи категория. Өйткені тіл адамдарсыз жеке дара өмір сүре алмайды. Тіл қатынас құралы болғандықтан, тілдің қайсыбір қызметі қолдану аясында сан түрлі тіршілік тынысында сөздің даму сатысы адамдар ықпалымен өзгіріп отырады. Сондықтан тілдің даму бағытында варианттар керек. Сөз варианттары тілдік құбылыс ретінде тіл нормасының қалыптасуына әсері мол.
Айтушы еш вариантсыз да сөйлеуі мүмкін.
Варианттылық - тілдің тарихи дамуының жемісі. Сондықтан да вариант сөздер тілімізде белгілі кезеңге дейін уақытшада өмір сүруі мүмкін. Тілдік норма жағынан алсақ, сөйлеу тілінің нормасына қатысты. Ең соңында вариант сөздер тілдің тілдік стильдік аясында қарастырылады.
Вариант сөздер сөйлеушінің еркіне қарай, саналы түрде емес, автоматты түрде таңдалады жөне синонимдер сияқты ұдайы пайдаланады. Қазақ тілінде варианттылық қатарды құрайтын сөздер екі немесе одан да көп кездесе береді. Фразеологизмдер құрамында да варианттылық қатар жиі ұшырасады.
Кейбір жарыспалы сөздер екі сөзді қатардан он үш түрлі қатарға дейін бар екендігіне мысалдар бар. Алайда жарыспалы сөздер қатарларының ішінде ең көп кездесетіні екі-үш сөзден құрылған қатарлар екені байқалады. Бірақ сөз варианттарының көптігі тіл байлығы емес екенін ескерген абзал.
Варианттылық туралы ғылыми пікірлерді топтастыра келгенде, оған қойылатын шарттар, негізінде, бірізділікке саяды. Ең алдымен басты назар аударатын нәрсе - лексикалық мағына дәлдігінің сақталуы. Содан кейінгі фонетикалық, морфологиялық варианттар болуы үшін де мағына сәйкестігі алғашқы шарт болып табылады. Сонымен лексика-грамматикалық мағына дәлдігі болғанда ғана сөз варианттары туралы сөз етуге болады [2,35].
Ал лексикалық синонимия мен сөз варианттылығы жалпы лингвистика тұрғысынан бірдей емес. Лексикалық синонимия - синхронды функционалды стилистикалық құбылыс. Синонимикада - тілдің стилистикалық қорының негізі жатыр. Синонимдік қатарларға сөздің стильдік таңбалануының аясындағы сөздер жатады.
Әдеби тілдің нормасы әр кезде тілдік қағидамен сәйкес келе бермейді. Тілдік норманың өзгеруі тіл дамуының динамикалық қалпына байланысты.
Қазіргі заманғы тіл білімінде варианттылықтың пайда болуын тілдің:
1) территориялық жағына;
2) әлеуметтік ортасына;
3) тілдің ішкі құрылысына қатысты деп қарастырады.
Варианттылық тілдің коммуникативтік қызметіне тікелей байланысты. Тіл - тілде сөйлеуші тілдік қатынастың шарты бойынша, алдын ала таңдаған сөздер жиынтығымен ойын жеткізеді. Бүл ретте сөйлеушінің белгілі территориялық аймаққа қатысы және әлеуметтік жағдайы ескеріледі. Әрі айтушының жасы, мамандығы, әдеби тіл нормаларын қаншалықты меңгергендігіне назар аударуы қажет. Орыс тіліндегі варианттылық туралы біраз зерттеу еңбектерін жазған К.С.Горбачевич варианттылықтың пайда болуының ішкі және сыртқы себептерін айқындайды.
І. Сыртқы себептеріне: а) территориялық диалектінің әсерін, ә)тілдің басқа тілдермен байланысын жатқызады
ІІ. Ішкі себептеріне: 1) аналогия факторының әсері (парадигматика мен синтагматика); 2) мазмұн мен түрдің біркелкі дамымауының салдарынан туған түр мен мазмұнның сәйкессіздігі; 3) тілдің даму процесіндегі қолдану аясының (көптігі) тереңдігі; 4) үнемдеу тенденциясы (материалдық немесе ойлау бағытында); 5) дыбыстың айтылуын жеңілдету үшін буындағы дыбыстардың өзгеруін жатқызады.
Варианттылықтың туу себептерін осылай түйіндей келе, автор варианттылықты тілдің фонетика, грамматика, лексика бөлімдері-нің қайсысының зерттеу обьектісі болу керектігіне назар аударады. Вариант үғымы аталған бөлімдерге тікелей байланысты екенін және варианттылықты міндетті түрде лексикология тексеру керектігін ол әрі лексикографияға көп қатысы бар екендігін айтады.
Фраземаның ішкі түрінің (мағына) тұрақтылығы соншалық, айтушы сөйлеу процесінде тұрақты сөз тіркесін еш өзгеріссіз айтып тұрмын деп ойлайды. Сонда айтушы (сөйлеуші) мына жағдайларды ескермейді:
І.Тұрақты сөз тіркесінің бір компоненті түсіп қалуы мүмкін. Шыр көбелек айналдыру - шыр айналдыру.
2.Тұрақты сөз тіркесінің бір сөзін басқа сөзбен ауыстырып айтуы мүмкін. Аузынан ақ ит кіріп, қара ит шығу.
З.Компоненттері фонетикалық немесе морфологиялық өзгеріспен айтылуы мүмкін. Қаны қараю.
4.Қосымша түсініктеме сөздерді қосып айтуы мүмкін. Болары болдыболар іс болдыболар іс болды,бояуы сіңді.
Сонымен, айтылатын ойды дәл, толық жеткізу үшін тіліміздегі фразеологизмдерді әрі әсерлі, экспрессивті-эмоционалды сипатпен, сол ойға, жағдайға байланысты кейбір өзгерістермен қолданудың қажеттілігі туады. Бұл қүбылыс тілдің ішкі өз заңдылықтарынан туатындықтан да фразеологиялық варианттарды тілдегі басы артық құбылысқа жатқызуға болмайды, ол тілдің ішкі заңдылықтарына қайшы келетін немесе сол тілдің бұзатын керексіз категория емес, қайта тілді байыта түсетін, ойды мәнерлеп, әр түрлі стильдік ерекшеліктермен орамды етіп жеткізуге көмектеседі.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдер варианттылығының түрлерін қысқаша былай деп топтастыруға болады:
1) Фразеологизмнің лексикалық,
2) фонетикалық;
3) морфологиялық;
4)лексика - грамматикалық варианттары.
Аталған варианттар түрлеріне жеке-жеке тоқталмастан бұрын, алдымен фразеологизмшнің варианты болу үшін басты шарттар жайында, сондай-ақ бұл жөнінде өз пікірімізді айтудан бұрын, зерттеушілердің ғылыми ой тұжырымдарын сөз еткен орынды.
Орыс тіл білімінде фразеологияның варианттары туралы А.В.Кунин, Г.И.Крамаренко, В-Н.Телия, Е.И.Диброва сынды ғалымдар кезінде фразеологизмнің варианттылығы туралы келелі мәселелер көтеріп, зерттеу еңбектерін жазған.
В.П.Жуков лексикалық вариант үшін ең басты қасиет фразеологизм қүрамының бөлек бітімді боп келгендігі дейді.
В.И.Зимин фразелогизм құрамындағы ауыспалы компонент-тер өзара түрлі семантикалық байланыста болу керектігіне назар аударады. Фразеологизмнің кейбір компаненттері жеке алғанда еркін сөз тіркестеріндегі сөздер сияқты фразеологизмнің мағынасын, құрамын, құрылысын бұзбай-ақ бір семантикалық сферадағы сөздермен ауыса алады. Мысалы: жүзін жылыту-түсін жылыту-өңін жылыту.[10;43].
Алайда варианттылық қүрылым фразеологизмнің жалпы
мағынасына, әр компанент семантикасының бірлігіне байланысты. Орыс тіліндегі фразеологизмдердің варианттылығы туралы жоғарыда айтылған ой-пікірлер, негізінен бірін-бірі толықтырып, варианттылыққа қойылатын талаптың деңгейін айқындайды.
Түркі тілдерінде фразеологизмнің варианттылығы жөнінде әр кезде жазылған ғылыми пікірлердің бар екенін айтуда.
1.2 Лексикалық варианттар және олардың жасалу жолдары
Фразеологизм варианттары ішіндегі ең өнімдісі де, ғылыми жағынан көбірек зерттелгені де - лексикалық варианттар. Бұлай болуы заңды да. Себебі лексикалық варианттардың басқа да фонетикалық, морфологиялық варианттарға негіз болатының естен шығармауымыз керек. Сонымен қатар, күнделікті өмірден туатын қатынас құралы - тілдің түрлі қолданыс аясында сөздің лексикалық варианты қажеттіліктен туады. Фразеологизмнің лексикалық варианттарының түрлерін қысқаша топтастыруға болады:
1 .Фразеологизмдердің түйдек тіркесте рдегі (идиома) лексикалық варианттары.
2.Фразеологияның сан есімдер арқылы жасалған варианттары.
З.Фразеологизмдердің квантативті варианттары (компаненттер құрамындағы сандық өзгерістер).
4.Соматикалық атаулармен кездесетін лексикалық варианттар.
5.Көркемдік тәсілдер арқылы жасалған фразеологизмнің лексикалық варианттары.
6.Фразеологизмнің лексика-семантикалық варианттары.
Сөз сырына үңілсек, халық тілінде бұрыннан қалыптасқандар күйінде қолданылатын тұрақты сөз тіркестері-фразеологизмдер құрамындағы жеке сөздердің мағына жағынан көмескіленіп, мүлде алыстап кететіні соншалық тіркес ішіндегі бірнеше сөздердің бәрі жиылып, тек бір мағынаны білдіреді. Солардың бірі - идиомдар. Ит өлген жердеөте алыс деген ұғымды білдіретін тіркестер.
"Итарқа " - күрке,жаппа сияқты жасалатын уақытша баспананың аты. Тым алысқа шалғайға көшкен адам, әрине, мекендейтін жерінен алдымен уақытша болса да түратын жер сайлайды. Жалпы ұлттық тұрмыс-тіршілікті білдіретін алуан сөздер, сөз тіркестері ғасырлар бойы қалыптасқан, әбден орныққандықтан ауыспалы мағынаға айналуы заңды да.
Осы сияқты басқа да келтірілген тізбектердегі мағына
ғасырлар бойы қалыптасып, әбден орныққандықтан көп ойлап толғануды керек етпейді, олар жалпы ұлттық қасиетке ие болған. Айтайын деген ойды айқындауға дайын тіркестер ретінде аса қажетті бейнелі сөздік құрал есебінде қолданылады. Біреуді (кім көрінген), (кез келген) деудің орнына, қазақта (иттің итақайы) деп атайды. Акад. І.Кеңесбаев фразеологиялық түйдек пен тіркес қолданылу сәтіне қарай, бағзы бір уақыт бірінің орнына бірі жүріп, ауысып отырады. Бұл екеуінің қай ретте шегін белгілеп, ажыратып алудың өзі қиын дейді. Шынында о бастағы берілген анықтамаға үңілсек, бөліп жаруға келмейтін ерекше сөз тіркестерінен кейде мынау фразеологиялық түйдек, мынау фразеологиялық тіркес деп бөліп жарудың өзі қиын. Фразеологиялық түйдек пен фразеологиялық тіркестің орын тәртібі өте тиянақты болып келетіндіктен, әрі мағыналарының тым көнеленіп, ескіре, күңгірттене басталуы мынау идиом деуге біраз қиындық келтіреді. Ауызбен орақ ору, ауызбен айды алу-сөзге пысық, іске жоқ адам;емшек табы аузынан кетпеген. ит басына айран(іркіт) төгілу,жүрегі (иманы) тас төбесіне шығу;қызыл кеңірдек (өңеш) болу; жерге отырғызып кету (қаптыру), жер сипап қалу (соғып қалу)[11,48].
Алайда сөйлеу тілі болсын, әдеби тіл болсын,басты қағида -
тіл-қатынас құралы болғандықтан жанды қозғалыс, даму үстінде түрлі өзгерістерге ұшырауы табиғи құбылыс. Дүниеде өзгермейтін еш нәрсе жоқ. Табиғаттың, қоршаған ортаның, адамдар тірлігі бәрі бір-бірімен тығыз байланысты. Бүкіл тіл байлығымыз, сөздік қорымыз тілдің даму сатысында әрдайым көбейіп, мағына жағынан кемелденіп толыға түседі. Кей ретте, фразеологизмдерде "тұрақтылық" деген белгіні басты шарт етіп алудың өзі де шартты. Бұл тілдің логикалық даму сатысындағы теріске шығаруды - теріске шығару - өмір диалектикасы. Тілдің тарихи даму барысында оның құрылымы үздіксіз жетіліп отырады. Лексикалық құрамының кемелденуі және лексика-семантикалық сөздермен толығуы, тілдегі фактілердің жүйелі сипаты қоғамдық қүбылыс ретіндегі тілдің өзінің табиғатынан келіп туады.
Фразеологиялық тұлғалардың лексикалық варианттарының енді бір тақырыптық қатарлары сан есімді компоненттерге байланысты. Тұрақты сөз тіркестерінің біраз бөлігі (фразеологиялық тіркестер, мақал-мәтелдер) жеті, үш, тогыз, қырық сияқты бірқыдыру сан есімдердің төңірегінде топталып жүреді. Бұл сөздердің белгілі бір тізбек, тіркестерге түп қазық болу себебі халықтың ежелгі дөуірдегі ұғым, түсінігімен, салт-санасымен ұштасып жатуында. Олар белгілі бір нәрсе, құбылыстардың ұғымд Мысалы: жеті атасынан түк көрмеген дегенде жеті сөзі уақыт,мезгілдің шартты көрсеткішіне айналған.
Фразеологизмнің сан есімдегі компоненттеріндегі лексикалық варианттардың жасалу жолдары:
а) Компоненттер құрамының мәндес, мағыналас немесе синоним сөздермен алмасып келуі арқылы. Мысалдар: қырық құрау-қырық жамау, бір жақсысы-бір тәуірі,алты қырдың астында-алты қырдың ар жагында. Мұндағы есімді, етістікті, үстеу мәнді сөздер фразеология аясынан тыс тұрып та синоним болып қолданылатын сөздер. Компоненттер құрамының бұлай өзгеруі тіркес мағыналарына стильдік тұрғыда ешбір нұқсан келтіріп тұрған жоқ. Синтаксистік конструкциясы жағынан да сол қалпы, демек бірінің орнына бірі еркін жұмсала береді.
ә) Вариант болатын сөздердің бір мазмұндас немесе мағыналас жақындық негізінде шоғырланған мәндес сөздермен ауысып келуі. Мысалы: екі қолын мұрнына тыгып қалу, екі қолын танауына тыгып қалу.
Фразеологизмдердің құрамындағы сан есімдердің тіркесте өзара вариант болуы қызық. Әдетте басқа сөз таптарына қарағанда сан есімдердің семантикалық жағы тұрақты, әрі нақты объектінің санын білдіреді. Соған қарамастан, тілімізде фразеология құрамында олардың өзара вариант болып келетін тұстарында синонимдік қатынасқа түсіп, ауызекі сөйлеуде бір-бірінің орнына еш қиындықсыз қолдана береді.
1. Тіліміздегі біраз фразеологиялық тіркестерге сан есімдер ұйытқы болып,төмендегідей варианттар түзіледі.
Біреу екеу болубірі екеу болу;бірді екі етубірін екі етубірі екі болу.Бұл варианттар топтау сан есімдері мен тәуелдіктің ІІІ-ші жағы және табыс септік арқылы морфологиялық варианттар есебінде түрленеген.
Бір ауыз сөзге келмеуекі сөзге келмеу; бір айтқанын екі айтыпбір айтқанын мың айтып. Мұнда бір,екі,мың сан есімдері өзара вариант болып тұр.
2.Халықтық өлшем есебі ретіндегі елі сөзі екі сан есімімен
тіркесіп вариант болып тұр.
Аузынан бір елі түспеуаузынан екі тастамау; қасынан бір елі
қалмаусоңынан екі елі қалмау.
З.Құрамындағы сан есімге мүлде қатыссыз,басқа сөз таптарынан келетін сөздер де вариант тұлғалар жасайды. Он екі саққа жүгіртуәр саққа жүгіртунеше саққа жүгірту-біреу туралы өсек айту.
Фразеологизмнің квантативті варианты-құрамындағы компоненттерінің кемуі арқылы (эллипсис) немесе қосылу арқылы жасалған лексикалық варианттар.Тілімізде кең тараған, әсіресе, ауызекі сөйлеу стилінде жұмсалатын фразеологизмнің лексикалық варианттарында компоненттер саны жағы қысқаруы арқылы пайда болған варианттар баршылық.
Тіл білімінде жалпы мұндай құбылысты эллипсис сөйлеу тілінде немесе тексте белгілі бір мүшенің синтаксис конструкциясында жетіспей тұруы деп түсіндіреді. Бұған дейін сөз еткен лексикалық варианттардың құрамындағы компоненттері ғана ауысып, сырт құрылымы өзгермеген болса, енді бір не екі сөздің түсіп қалуынан фразеологизмнің сандық құрамы өзгереді. Соған қарамастан, эллипсисті варианттарда бүкіл фразеологизм құрамындағы тірек сөз сол күйінде қалады да, тек жартылай немесе толық мағыналық байланыста жүмсалып тұрған сөз ғана түсіріліп айтылады.[2, 63].
1.Фразеологизмдердің лексикалық варианттарының көбі тіліміздегі көркемдік тәсілдер арқылы жасалатыны белгілі. Бұл ретте теңеу, метонимия, метафора түрлері арқылы жасалған фразеологизмнің компоненттеріндегі тәсілдер түсіріліп айтылады, немесе тірек сөз сол тәсілдің қызметін атқарады.Мысалдар: шыр көбелек айналдыру~шыр айналдыру; буйі тигендей болу-буйідеу болу т.б.
2.Толық құрамды фразеологизм компоненттеріндегі анықтауышты, пысықтауышты тіркестердің бірі түсіріліп айтылады. Мысалдар: аппақ қудай болу-кудай болу; адал қара бітпеген (кедей,малдан ештеңесі жоқ деген магынада).
3.Фразеологизмнің қос сөз түрінде келетін компоненттеріндегі бір сөздің қысқартылып айтылуынан жасалған эллепсисті вариант. Мысалдар:Зәре-құтын алу-қүтын алу; аң-таң қалу-таң қалу; ант-су ішу-ант ішу; өсек-аяң еру-өсек еру.
4.Үш немесе төрт компоненттен тұратын, бір тармақты, екі бунақты фразеологизмдердің кейбір компоненттері сөйлеу тілінде түсіріліп айтылады. Мысалдар: қызыл шұнақ сары аяз (сақылдаган сары аяз) -сары аяз-шүнақ аяз; санда бар, санатта жоқ-санда бар немесе санатта жоқ.
5.Қарғыс мәнде айтылатын фразеологизмдерде кейде жеке компоненттерінің түсіп қалуынан да эллипсисті варианттар жасалған. Мысалы:жетпей желкең қиылгыр-желкең қиылгыр; тіліңді тәңір кессін-тілің кесілсін.
Фразеологизмнің мұндай варианттары ауызекі сөйлеу тілінде көбінесе окказионалды өзгеріспен түсіріліп айтылып, келе-келе вариант есебінде жұмсалатын тіркестер. Тұрақты сөз тіркестері компоненттерінің толық және толық емес мұндай түрлерін А.Молотков фразеологизмнің факультативті компоненттері деп атаған.
Сонымен фразеологизм компоненттерінің сандық өзгерісі мағына жағына ешбір сапа өзгерісін әкелмейді. Компоненттің кемуінен жаңа фразеологизм жасалмайды, түр және мазмұн бірлігі үнемі тұтастық қалпында қалады. Сөздің астарында логикалық ұғым болса, фразеологизмде образдылық бар. Образдылық - фразеологизмнің ішкі тірегі, маңызды қасиеті. Жоғарыда келтірілген эллипсисті варианттардың жасалу жолдарына қарасақ, фразеологизм ішіндегі лексикалық сөздің түсіп қалуынан бүкіл мағынаға еш нұқсан келтірілмейді .Фразеологизмнің экспрессивті стилді колориті (бояуы) ешбір жұтаңдық көрмей, керсінше қолданылу аясында, тұрақты сөз тіркестері қорында дайын тұрған, стильдік мақсатпен түрленіп, қолданыла беретін фразеологиялық тұлғалар.
Құрамында дене мүшелерінің атаулары бар тұрақты сөз тіркестерін соматикалық фразеологизмдер деп атайды. Лексикологтардың айтуына қарағанда қазақ тіліндегі тұрақты сөз тіркестерінің 30%-жуығы соматикалық атаулардан тұрады.[12,193].
Башқұрт фразеологы З.Г.Ураксин: "Қазіргі түркі тілдерінде біраз фразеологизмдер дене мүшелерінің атауларынан жасалған. Ол баста бұл тіркестер дене мүшелерінің әр түрлі қалып жағдайын білдіргенімен, ауыспалы мағынада адамдардың түрлі психикалық күйлері мен іс-әрекеттерін айқындауда олар бара-бара фразеологизмдерге айналған" деп, дене мүшелеріне қатысты сөздердің тұрақты сөз тіркестерін жасауда жалпы түбі бір түркі тілдес халықтарға тән ортақ белгілерін және оның этимологиясын салыстырмалы түрде айқындаған.
Жекелеген сөздердің бұл ұғымға жату-жатпауын есепке алмай, жалпы адам біткенге қатысты сөздер мен фразеологизмдерді барынша түгел қамтып көрсету мақсатында сөздікте адамның дене мүшелеріне қатысты екі жүзге жуық сөздер қамтылып, бұлардан туындаған 4200 фразеологизмдер анықталған. Бұл қазақ тілінің анатомиялық атауларға қатысты фразеологизмдерге соншалықты бай екендігін көрсетеді. Тілдегі фразеологизмдердің мол қорын жасаудағы адамның дене мүшелеренің қызметін жай кездейсоқ нәрсе деп қарауға болмайды. Қазақ тіліндегі анатомиялық атаулардың ішіндегі фразеологизмдерді жасауда қызметі жағынан ең өнімділері деп, көз,жүрек, жан, кіол, бас, ауыз, 6ет, аяқ, іш, тіл сияқты он түрлі атауды ерекше айтуға болады.[30,82].
Соматикалық атаулармен жасалған тұрақты сөз
тіркестері ішінара түрлі өзгерістерге ұшырап отырады. Компоненттер құрамындағы бір сөз (атау)басқа туыстас, мағыналас сөздермен (атаулармен) алмасуына мағыналарына еш нұқсан келмейді. Тіркестегі образдылық пен эмоциялық әсер толық сақталады. Осыдан барып, соматикалық фразеологизмдердің лексикалық варианттары пайда болады.
Фразеологиялық варианттардың жасалу жолдарын қарасақ, әр варианттас сөздер арасында біріншііден, логикалық байланыс, екіншіден, образ тұтастығы бар. Дене мүшелерінің атаулары-сөздік қордың өте ертеден келе жатқан көне тобы. Сол себепті де соматикалық атаулардың фразеологизмдер құрамына көптеп кездесуі заңды да.
Соматикалық фразеологизмдердің лексикалық варианттары тіліміздегі басы артық нәрсе емес. Олар алуан түрлі варианттарымен стильдік ыңғайда жұмсалатындықтан, сөйлеу тіліне үлкен тірек,таусылмас қор.
Көркемдік тәсіл фразеологизмнің варианттарын жасаудың арнаулы жолы емес. Әдеби шығармалардағы көркемдік тәсілдер-өзіндік ерекше сөз қолданысы. Ертеде әдеби тіл дамығанға дейін-ақ, сөйлеу тәсілінде көркемдік мақсатқа сай, қоршаған орта шындығын тілдік тәсілдермен жаңғырта көрсету тіл өнерінің басты талабы болған. Көркем өнердің кез келген түрінің өз формасы, оның әрбір элементінің өз мағынасы ішкі ойы болады.
Дүниедегі құбылыстың әр алуандығына қарай, жеке сөздер табиғаты да сан түрлі және қолдану өрісінде мейілінше қүбылып, өз бойында әсерлілік барын аңғартып тұрады. Көркем тілдің қолданар аясы, бар мүмкіндігі сөйлеу тілінде де, әдеби тілде де кеңінен сараланады.
Фразеологиялық сөз тіркесі оның варианттары сөйлеу тілінен бастау алады десек, күллі фразеологизм кәдімгі ауызекі сөйлеу тілінің жемісі.
Фразеологизм-сөйлеу процессінде, демек белгілі бір сөйлем ішінде құлпыра кететіні белгілі. Ширыққан ойды шынныққан сөзбен жеткізу дайын тіркестерді қолдануға мәжбүр етеді.
Фразеологиялық тіркесті сөзде толғаныс сезім образ
ырғақ бар деп қарау керек. Тұрақты сөз тіркесінде логикалық қимыл бар, әрекет бар. Сөйлеушінің, айтушының үні әдемі сөз өрнектерімен тілдің асқақ поэтикасымен астасып жатады. Мұның бәрі жай құбылыс емес. Фразеологизмдегі сөздер мен сөйлемдегі қиыннан қиыстырған ой жатыр.
Көркемдік тәсілдер арқылы (теңеу, эпитет, метонимия, метафора т. б. ) жасалған фразеологизмнің лексикалық варианттары әр алуан.
Теңеу. Теңеу атынан да белгілі белгісіз нәрсені белгілі нәрсеге теңеп, салыстыру арқылы заттың немесе оқиғаның қасиетін айқындай түседі. Фразеологизмнің лексикалық варианттарының теңеу арқылы жасалу жолдары төмендегідей:
1.Есімдерге, етістіктің есімше түріне (-дай,-дей,-тай, тей) жұрнақтары жалғануы арқылы туынды сын есімдер сапалық пысықтауыш қызметінде теңеу, салыстыру мағынасында жұмсалады. Мысалы: Абыройын төгу (абыройын айрандай төгу, ұятқа қалды, ар ұяты кетіп, қатты масқара болды).
Фраземаның алғашқы сыңарына қарағанда, соңғы вариантындағы айрандай деген теңеумен тіркес жаңа эмоционалды мағынаға ие.
2. -ша,-ше жұрнағы арқылы үстеуге айналған есімдер де теңеулік сапа мағынасында жұмсалады. Кейде -дай жұрнағының орнына -ша жалғанып та вариант теңеулер жасайды. Сөйлемде олар пысықтауыштық қызмет атқарады. Осы тәсілмен мағыналары мәндес сөз ыңғайында жүмсалатынөсек-өтірік, өтірік-өсексөздері өзара түрлі теңеулермен фразеологизмнің лексикалық вариантын құрайды. ,
Теңеу арқылы жапсалған фразеологизмнің кейбір лексикалық варианты айналадағы қоршаған орта құбылыстарының, атаулардың ситуациялық сырт ұқсастықтары арқылы жасалған.
З.Фразеологизм теңеу арқылы жасалған кейбір варианттары халықтың дәстүрлі тұрмыс тіршілігінен алынған. Мысалы: Сүттей ұю (айрандай ұю) имандай ұю[2,67].
Эпитет-тілде өте жиі қолданылатын және қалыптасқан көркемдік тәсіл. Эпитеттің шығу тарихын зерттеушілер тілдің замандардан бері келе жатқан адам баласының сәбилік дәуірінде өзінің ой-пікірін сурет арқылы берумен байланысты жарыққа шыққан деп таниды. Эпитет басқа тілдердегі тәрізді, қазақ тілінде де негізінен сын есім арқылы жасалады. Өмірдегі құбылыстың шексіздігіне орай, тіліміздегі эпитеттер де соншалықты көп, атқаратын функциясы да мол. Тіліміздегі тұрақты сөз тіркестерін эпитетсіз кездестіруі мүмкін емес. Эпитет арқылы фразеологизмнің лексикалық варианттарының жасалу тәсілдері әр түрлі. Тілімізде ең басты, әрі жиі қолданылатыны-метафора.
Метафора-тек көркемдік құбылыс емес, сонымен қатар, ойлау және тілдің танымдық категорияларының бірі. Метафора жасауға бейімілік болмыс құбылыстарының байланысы мен қарама-қайшылығын тани білу қабілетімен төркіндес жатыр. Құбылыстың табиғаты мен ерекшелігін екінші бір құбылыстың белгілері мен қасиеттері арқылы бере отырып, метафора көрінерлік бейнені байыта түседі. Затты немесе құбылысты айқындау түсу үшін екі нәрсенін ұқсастығына қарай бірін-бірі ауыстыру, балау арқылы жасалатын метафоралық тәсілі сөйлеу тілінде жиі қолданылады. Ұл арқылы айтушы жай сөздер мен сөз тіркестеріне қонымды рең береді.
Фразеологизмнің лексикалық варианттарын жасайтын басқа да, көркемдік тәсілдерден метафораның айырмашылығы сөз мағынасын ғана жаңғыртып, ал сырт тұлғасына фонетикалық, морфологиялық өзгеріс енгізбейтіндігі.
Жасалу жолдары мына төмендегідей:
1.Фразеологиялық тіркестің сырт тұлғасы еш өзгеріссіз қалады. Сөз тіркесі құрамында ауысқан компонент ауыспалы мағынада қолданылады. Мысалы: Жагамыз жайлау, арқамыз өріс болып отыратын басымыз аяқ астынан маңдай пәлегеге кез болдық.
2.Метафорамен жасалған фразеологизмдерге қосылған үстеме жаңа теңеу арқылы лексикалық вариант жасалады. Мысалы: Алтын айдар, жібек шашты, алтын айдар қалам қас, алтын айдар шоқ белбеу.
Көріктеу тәсілдердің тіліміздегі өнімді қолданылатын тағы бір түрі-метонимия. Анықтамада метонимия дегеніміз бір жақ аттары алынып, өз мағынасында емес, екінші мағына аралығында жақындығымен бірінің орнына екіншісі алмастырылып қолданылатын және сол құбылысты түгел көрсете алатын көркемдік тәсіл. Ауыстырудың троптың басқа түрлерінен айқын ерекшелігі-сөйлеу стиліне бейімділігі. Ал фразеологизмнің жаны сөйлеу стилінде басым болғандықтан, көркемдік тәсілдердің бұл үлгілері фразеологиялық тіркестерде молынан кездеседі.
Фразеологизмнің метонимия үлгісімен пайда болған варианттарының жасалу тәсілдерінің түрлері:
1.Құрамындағы компоненттер өзара мағьіналық байланысы жоқ сөздер арқылы вариант болады.
2.Вариант компонеттер іс-әрекеттің, құбылыстың сырт ұқсастықтарының сараланып, жіктелуі арқылы пайда болған мағына жақындығы бар сөздер.
Сөз мағынасы, сөйлем сазы туралы сөз етсек, фразеологизмдердің жалпы тіл жүйесіндегі орны ерекше екені кез келген тұрақты сөз тіркесінен
байқалады. Фразалық вариантты тіркестер-ешқандай сөйлеу практикасына нұқсан келтірмейтін, қайта стильдік тұрғыда молынан құбылта пайдаланып, шебер қолдануға табылмас тіл байлығы деп қараймыз. Шындық болмыстың
ұғым арқылы әркелкі жеткізілуіне қарай, сөздердің табиғатынан ішкі мағына да сараланып отырады.Тілдік қатынасқа (коммуникация) негіз болатын атауыш сөздердің қолданылу ыңғайында түрлі семантикалық ерекшеліктері бар екені байқалады. Бұл ерекшеліктер етістік, есімді сөздердің парадигмалық, яғни бір семантикалық өрістегі мазмұндық сипаттарынан аңғарылады.
Етістік-тіліміздегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі
сөз табы. Лексика-семантикалық сипатының өрісі кең. Қоғам өмірінде табиғат ауқымында, адамның абстрактылы ойы мен санасы арқасында туатын неше алуан амал, әрекет, іс-қимыл, қозғалыс, күй-жай сияқты
ұғымдарды түгел қамтиды.
Лексика-семантикалық белгілеріне қарай, біріңғай жеке сөз табы боп саналатын етістіктердің өздері іштей бір-біріне мағына жақындықтарына және атқаратын қызметіне қарай бөлінеді. Фразеологиялық тіркестердің вариант компоненттерінің беретін мағыналарына көз жеткіземіз.
1.Етістікті вариантқа көбінесе ұқсас, жақын немесе мағына теңдігі сақталған етістікті фразалар жатады. Адамның қатты үрейленіп, қорыққан кейпін: жүрегі зу ете қалу, жүрегі дір ету, жүрегі тас төбесіне шыгу, жүрегі түршігу.
Кісінің дүниеден қайтуы: демі сөну, демі біту, демі таусылу, демі үзілу.
2.Кейде вариантты топқа бір лексика-семантикалық өрістегі сөздер кіреді. Мысалы: дәм айдау, дәм бұйыру, дәм тарту, дәм жазу; басына қысым түсу, басына іс түсу, басына күн туу; шаң тигізбеу.
Бұл келтірілген мысалдарда ешбір сөз мағынаға, образды түсінікке әлдебір өзгеріс әкелмейді және варианттылықтан синонимдік қатарлар жасалған деуге болмайды.
З.Фразеологизмнің етістікті компоненттерінің семантикалық құрылымын алып қарасақ, жалпы мағыналық бірлік есім тіркестермен ғана сақталып тұрады. Мысалдар: беті бүлк етпеу,беті міз бақпау,беті шылп етпеу;жас агу,жас соргалау,жас парлау,жас шұбыру; жер(ге) отыргызып кету, жер(ге) қаптыру, жер сипап қалу.
4.Кейбір фразеологизмнің ішкі формасында семантикалық байланыс тіркес бойында әр компонентте ұшырасады. Мысалы: құйрыгын кесу, ат тізгінін кесу, ат кекілін кесу; қасірет шегу, қайгы шегу, уайым шегу.
5.Кейде бір тұтас образдылыққа құрылған, мәндес ұғымды етістікті фразеологизмдердің лексика-семантикалық варианттарын жасайды. Мысалы: төбесі көкке жету, төбесі көкке тигендей, аузына тас салгандай, аузын жабу.
Лексика-семантикалық парадигманың көлемі (ауқымы) фразеологияның ішкі вариант мүмкіндіктерінің ашылуы образ бірлігімен тығыз байланысты болуы керек. Стилистиканың жанды қаруы-фразеологизмдер және оның варианттары десек артық айтпаған болармыз. Жылау сөзінің жай тіркестегі мағынасына гөрі фразеологиялық тіркесте қаншалықты образдылыққа ие болғандығы байқалады.[2,79].
Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынасы тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы деген ұғымда қолданылады. Екіншісі-бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Фразеология жеріне жеткізе зерттеліп біткен ғылым деп айтуға болмайды. Мұның шешілмеген даулы мәселелері өте көп. Сондықтан да соңғы жылдарға дейін мұны жеке пән ретінде арнайы зерттеушілер тым аз болды. Көбінесе лексикалық қор ретінде сөз байлығы деген топқа жатқызып, лексиканың көлемінде тексерумен шектеліп келгендігі мәлім. Соңғы 30-40 жыл көлемінде түркі тілдерінде фразеология мәселелері әжептеуір зерттеліп, бірқатар еңбектер жарық көрді.
Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш түрлі басты бе лгісі бар.О л ар:
1) даяр қалпында жұмсалу белгісі,
2)мағына тұтастығы,
3)тіркес тиянақтылығы.
Осы үш белгіні түсіну үшін әрқайсысын жеке-жеке алып қарайық. Фразеологизмдердің даяр қалпында жұмсалу белгісі еркін сөз тіркесімен салыстырғанда айқын байқалады. Ешкімнің ырқына көнбей, даяр тұрған құрылыс материалы ретінде қызмет етеді де, сол қалпында сөйлемнің құрамына енеді. Еркін сөз тіркесінің әрбір сыңары мағыналық дербестігін сақтап, сөйлемде әр басқа мүше ретінде жүмсалады. Синтаксистік сөз тіркесі белгілі бір үлгілер (модельдер), ережелер бойынша сөйлеу кезінде жасалады. Демек, фразеологизмдердің даяр қалпын сақтай отырып қолданылуы оның еркін сөз тіркестерінен ерекшелігін білдіретін белгілердің бірі екенін көреміз. [18,88].
Еркін тіркес пен фразалық тіркесті бір-бірінен ажыратудың түрлі амалдары болады. Мысалы: Ерке магазиннен 40 пышақ сатып алды. Қырық пышақпен қыржаңдап тұрған түлкі, 0 да осал жау емес қыран паңга. Осы екі сөйлемдегі қырық пышақ деген тіркестің алғашқысы еркін тіркес те, соңғысы-фразалық тіркес.
Алғашқы сөйлемде қырық деген сан есім өзінің төрт оннан құралған сандық ұғымын тікелей білдіреді. Мұндағы қырық деген сөз пышақтың сан мөлшерін көрсетіп тұр. Соңғы сөйлемде бұл сөз өзінің сандық ұғымынан біржола қол үзіп, фразеологиялық байлаулы мағынаға ауысқан. Еркін тіркестегі сөздер арасына басқадай сөз салып, өзгертіп айтуға, я болмаса, түрліше сұрау қоюға көнеді. Мәселен, алғашқы сөйлемдегі қырық пышақ деген тіркес қырық күміс пышақ деп өзгертуге, пышақтың санына қарап, қанша деп сұрау қоюға болады. Ал соңғы сөйлемдегі қырық пышақ деген тіркес мұндай өзгерістің ешқайсысына көнбейді. Оның есесіне фразалық тіркестің белгілі бір синонимдік баламасы болады. Мәселен, соңғы сөйлемдегі қырық пышақ деген тұрақты тіркесті қырқысу, аңдысу дегендермен алмастыруға болса, алғашқы сөйлемдегі еркін тіркесте мұндай балама атымен кездеспейді. Тура мағынадағы сөз шындық болмыспен тікелей байланысты болады да, контексте тұрса да, тұрмаса да өзінің заттық логикалық қатынасымен белгіленеді. Ал фразалық байлаулы мағынадағы сөздер әрдайым белгілі бір контекске телінді, бағынышты болып тұрады.
Сөз бен фразеологизмдердің арасында да бірінен біріне ауысып жататын өтпелі қарым-қатынастық байланыстар болады.
Тұрақты тіркестер мен күрделі сөздер о баста сөз бен сөздің тіркесуі арқылы пайда болса, фразеологизмдердің кейбіреулері кей жағдайда қос сөзбен біріккен сөзге айналып кеткен. Мәселен, отагасы, ақсақал, атқамінер, өліп-тіріліп сияқты біріккенсөздер мен қос сөздер идиомалану, лексикалану, грамматикалану заңымен даму өзгеру процестерін басынан өткізген. Қазіргі кезде бұлар лексика-граматикалық жағынан біртұтас, ритм ырғағы жағынан біріңғай болып, фразеологизмдерден күрделі сөзге айналып кеткен. [3,189].
Фразеологизмдердің өзіндік екінші белгісі-мағына тұтастығы. Фразеологизм біткеннің бәрінде де белгілі бір меншікті мағынасы болады. Ол мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сыңарлардың мағыналарына сәйкеспейді, оларға тәуелсіз, өздігінен өмір сүрмейді.Фразеологизмдер бір бүтін еденица ретінде қолданылып қана қоймайды, мағыналық жағынан да біртұтас еденица ретінде көрінеді. Фразеологизмдердің мағына тұтастығын жеке сөзбен нақ бірдей деп санауға болмайды. Сөз түбір мағынаны, яғни лексикалық мағынаны білдіреді. Ал фразеологизмдер әрқашанда туынды мағынада жұмсалып, сөзбен баламалық қатыста емес, жанамалық байланысты тұрады. Ал фразеологизм біткеннің бәріне тон басты белгі-туынды мағынада жұмсалып, әрдайым бейнелі мән тудыруы. Фразеологизмдердің мағынасында жағымды немесе жағымсыз бір экспрессивті реңк болады. Сөз бен тұрақты тіркестердің айрықша көзге түсетін бір ерекшелігі осында.
Тіркес тиянақтылығы да фразеологизмдердің ең негізгі белгілерінің біріне жатады. Тиянақты сөз тізбегіндегі сөздер әркімнің қалауынша емес, қалыптасқан белгілі жүйемен орналасқан. Өзара тығыз жымдасып орналасқан сөздердің жігі ажыратылмай тұрады. Олар бір-бірімен иін тіресіп, өзге сөзбен алмастыруға я болмаса тұрақты орын тәртібін өзгертуге келмейді. Фразеологизмдердің орын тәртібінің тұрақтылығы сөздің морфемалық құрамының тұрақтылық сипатымен бірдей деп есептеуге болады. Үш түрлі белгі тұрақтылық, тұтастық, тиянақтылық арқылы фразеологизмдер тілдің өзге категорияларынан оқшауланып, өзіндік бітім-бейнесімен дербес өмір сүреді.
Фразеологизмдерге тән үш түрлі ортақ белгі болғанымен, бұлар бір-бірінен әрдайым ашық ажыратыла бермейді. Бүл белгілер, әсіресе мағына тұтастығы, біреуінен ап-айқын көрінсе, екіншісінен көмескі, үшіншілерінен өте солғындау болып кездеседі. Сондықтан фразеологизмдерді түр-түрге бөліп топтастыру тіл біліміндегі ең күрделі де қиын мәселелердің бірінен саналады. Зерттеушілердің бір тобы тұрақты тіркестің біртұтас мағынасы мен солардың құрамындағы сыңарлардың ара қатынасына қарай жіктеп
бөлсе, екіншілері құрылым-құрылысы жағынан, үшіншілері атқаратын қызметі мен стильдік мәні жағынан топтастырады. Орыс тіл білімінде академик В. В. Виноградовтың классификациясын негізге алып бөледі.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдер де фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік және фразеологиялық тізбек болып, негізінен үш топқа жіктеледі.
Фразеологиялық тұтастық. Бұл топқа фразеологизмнің құрамындағы сөздер бір-бірімен тұтасып, әбден жымдасып кеткен, олардың мағыналық жігін ешқандай ажыратуға болмайтын тұрақты тіркестер жатады. Мысалы: Бір ұрты май , бір ұрты қан дегеннен екі жүзді, залым дегенді ұғынамыз. Бұл фразеологиялық мағына тұрақты сөз тіркестердің құрамындағы
бір, ұрт, май, қан деген сөздердің меншікті мағынасымен
мүлдем сәйкеспейді. Фразеологиялық тұтастық жеке сөздердің тұтас жиынтығынан пайда болғанымен, олар іштей түрлі бөлшектерге бөлінбей, іс-әрекеті, сапа мен белгіні, зат пен құбылысты бір бүтін атау ретінде көрсетіп
бере алады.
Фразеологиялық бірлік. Бұлар да фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып келеді. Құрамындағы сөздердің мағынасының қаншалықты тасалануы я болмаса, тасаланбауы жағынан
елеулі өзгешеліктері болады. Бұлар ең алғашқы еркін тіркесті ауыс мағынада қолданудан келіп шығады. Мысалы: Ит байласа тұрғысыз дегеннен сәл үлкендігі бар дегенді түсінеміз. Соңғы фразеологиялық мағынаның жасалуына еркін тіркестегі бастапқы (лексикалық) мағына тірек болғандығы айқын байқалады. Тұрақты тіркестің алғашқы заттық мағынасы неғұрлым көмескіленіп, тасалана, күңгіртене бастаса, соғұрлым оның мағына тұтастығы да күшейте түспек. Фразеологиялық соңғы мағына алғашқы заттық мағынадан келіп шыққандығына қарамастан, фразеологиялық тіркестің қай түріне жатқызуға келгенде кереғар пікірлер болуы мүмкін. Мұндағы басты себеп-тұрақты тіркестің мағыналарының тым көнеленіп, ескіре, күңгірттене бастауымен тығыз байланысты. Демек тұрақты тіркестің мағына тұтастығы кейде кім қалай түсінуімен байланысты шешіледі.
Фразеологиялық тізбек. Бұл да фразеологиялық бірлік сияқты еркін тіркесті ауыспалы мағынада қолданудан келіп шығады. Яғни тұрақты тіркес сыңарларының бастапқы лексикалық мағынасы бүтіндей жойылмағанымен, жойылуға жақындап, күңгірт тарта бастаған. Мұнда ерікті мағынасындағы сөз бен фразеологиялық қалпындағы сөздің тіркесуінен жасалып, сол тізбек күйінде қолданылады. Мысалы: тоң мойын, қауга бас, қара бет, қолаң шаш, балды бармақ, кең қолтық, бір ұрт, күміс көмей, ай қабақ, еркек кіндік, салқын қанды т.б.
Фразеологиялық тізбектің құрамындағы ерікті (тура) мағынадағы сөз сан алуан сөздермен тіркесіп жұмсалу қабілеті болса, фразеологиялық туынды мағынадағы сөз бірді-екілі сөзбен ғана шектеліп қолданады. Фразеологиялық тізбектің сыңарларының бастапқы мағынасы онша ашық та айқын болмағанымен, солғын тартып сезіліп тұрады. Фразеологиялық байлаулы мағынадағы сөздің қолдану шеңбері шектеулі болады.
Фразеологизмдер құрылым-құрылысы жағынан екі топқа бөлінеді:
1.Құрылым-құрылысы сөздердің белгілі бір тіркесі болып келетін фразеологизмдер.Мысалы: шақша бас, қарақат көз, ала қол, қамыт аяқ} мұрты шагылмаган, төбесі тесік, еңбегі қатпаган.
Сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбай даяр қалпында қолдану жағынан мақал-мәтелдер фразеологизмдерге ұқсайды. Мақалдар негізінен екі бөлімді болып келеді де, алдыңғысында іс-әрекеттің шарты мен жағдайы айтылып, соңынан сол пікірді түйіндеп қорытындылайды. Я болмаса, екі нәрсені бір-біріне қарсы қойып салыстырады. Мысалы: Жақсымен жолдас болсаң ,жетерсің мұраткіа ,жаманмен жолдас болсаң, қаларсың ұятқа.
Мақал-мәтелдердің фразеологизмдерге жуықтайтын жері тек тілдегі даяр тұрған материал болғандығында ғана емес, мақал-мәтелдердің көпшілігінде кейде тұжырымды оймен қатар бейнелі ишарат жатады. Мақал-мәтелдер жайдан-жай айтылмайды, белгілі мақсатты ойды жүзеге асыру үшін, тыңдаушының жан сезіміне ерекше әсер ету үшін қолданылады. Фразеологизмдер сияқты мақал-мәтелдер де әбден қалыптасқан, орныққан орны бекем болады. Бұлардың компоненттерін де өзара алмастыруға немесе басқадай сөзбен өзгертуге келмейді. Сонымен қатар сыртқы түр-тұрпаты жағынан, яғни өздерінің семантикасы мен құрылым-құрылысы жағынан мақал-мәтелдердің фразеологизмдерден елеулі өзгешеліктері болады. Фразеологизмдердің мағыналары астарлы бейнелеу мәнде келеді. Ал мақал-мәтелдердің көпшілігі игі қасиеттерге үндеу, уағыздау сипатында болады. Мақал-мәтелдер қаншалықты ауыс мағынада айтылғанымен, құрамындағы сөздер өзінің байырғы лексикалық мағыналарынан қол үзіп, онша тасаланбайды. Сөз саны жағынан мақал-мәтелдерге қарағанда фразеологизмдер өте шектеулі болады. Мақал мен мәтелдер мән мағынасымен қатар құрылым- құрылысы жағынан да сан түрлі болатындығы белгілі. Өзінің құрамы жағынан фразеологизмдерге мақалдан гөрі мәтелдер бір табан жақын келеді. Мақал белгілі бір ұғымды тікелей білдірсе, мәтел белгілі бір ұғымды жанамалап, меңзеп, түспалдап атайды. Мысалы: бөрік кигеннің намысы бір; палуанга оң ,терісі бірдей.
Мақал-мәтелдерде ұғымнан гөрі нақтылы ойды түйіндеп айту басым болады.Сондықтан бұлардың сыртқы құрылым-құрылысы сөйлемге ұқсайды. Ал фразеологизмдер керісінше, нақтылы бір ұғымды астарлап айтып, сыртқы тұлғасы жағынан жеке сөзге теңесіп түрады. Мақал-мәтелдер мен фразеологизмдер талай замандар бойына жасалып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады. Алайда, бұлардың жасалып, қалыптасу мерзімінде үлкен кереғарлық бар. Мақал мен мәтел әр заманның өзіне лайық туып көбейе береді. Фразеологизмдер мақал-мәтелдер тәрізді күнбе-күн көбейіп, тез дамып отырмайды. Тұрақты тіркес болу үшін, белгілі бір жағдай қажет. Әсіресе идиомның шеңберіне енген сөз идиомалану, лексикалану, грамматикалану заңымен даму-өзгеру процестерін басынан өткізу үшін талай уақытты (заманды) қажет етеді. Сол себептен болса керек, фразеологизмдер, әсіресе идиомдар бір тілден екінші тілге сөзбе-сөз аударуға көне бермейді. Ал мақал-мотелдер тілден тілге сөзбе-сөз де, емін-еркін де аударыла береді.[15,194].
1.3 Фразеологизмдердің фонетикалық және морфологиялық
варианттары
Лексикалық единицалардың мағынасын сақтай отырып, әр түрлі құбылыстардың ықпалымен өзінің әдеттегі тұлғасынан өзгеше дыбыстық вариантпен айтылатын сөздер ауызекі тілде өте жиі ұшырасады. Тұлғалық жағынан осындай дыбыстық өзгеріске түскен сөздер тобы фразеологизмнің фонетикалық варианттарын құрайды. Тіл білімінде оларды дублет сөздер деп те атайды. Дублет (франц. тілінде doublet- екі, қос деген ұғымды
білдіреді). Ал варианттылықта (латынша-өзгермелі) мұндай шек болмайды. Дублет сөздер екі сыңардан тұрса, сөздердің фонетикалық варианты екі немесе одан көп кездесе береді. Дублеттер мен варианттар мағыналық тепе-теңдіктегі сөздер деп есептелгенімен олардың семантикалық қалыптасу бағытында өзгешеліктер бар [7,82]. Фразеологизм ауызекі сөйлеу тілінен бастау алады. Тұрақты сөз тіркестерінің табиғатындағы барлық
өзгерістер сөйлеу тілінің ерекшелігіне байланысты. Фонетикалық дублеттер-саны жағынан ең молы, әрі қолдану жиілігі қарапайым сөйлеу тілінің еншісі. Фразеологияның фонетикалық варианттары мына түрде ұшырасады.
1.Басқа тілдерден қазақ тіліне енген сөздердің басындағы
дауыссыз дыбыстардың алдына ы,і,ү,ү дыбыстары қосылып
айтылуына вариант (дублет) сөздер жасалады. Мұны протеза құбылысы дейді. Мысалы: риза (ырза), ыразыболу; көңілі толу.
2.Сөз құрамындағы жеке дербес дыбыстарды немесе сөздің бүтіндей түсіп қалуынан-контрациялық вариант пайда болады. Қазақ тіліндегі сөздің ықшам тұлғаға ауысуы үшін буын түрі, сөздің қолдану жиілігі әсері бар .Сөздің ықшам варианттының қалыптасуына әсер ететін тіл заңдылықтарының ең негізгісі-сөздің айтылуый тәсілін барған сайын жеңілдету, жетілдіру бағыты. Айтуға ауырлау, бір немесе бірнеше дыбыстың түсіп қалуы, сондай-ақ қайталанып келетін буындардың ықшамдалуы мұның айғағы.[7,84].
Тіл біліміндегі мұндай фонетикалық өзгерістер түрін-апакопа дейді.Сөйлеу тілінде қайталана келе түсіп қалатын дыбыстық тұлғаларға мысалдар: ісі (іс) насырға шабу;сары (сар) уайымға салыну; шарта (шарт) жүгіну; шырқ (шыр) айналу; қыңқ (қың) демеу (етпеу).
Контракциялық варианттың тағы бір түрі-аферезис құрамындағы дыбыстардың түсіп қалуы. Кейде мұндай жағдайда мағыналық саралануына қарай лексикалық варианттарға ұқсап келеді. Мысалы: Көк аяз (айыз)-борсып, көгеріп кеткен қатқыл шикі зат. Мұндағы "айыз" түркі сөзі "суық" деген мағынада, "аяз" -қазіргі айтылу түрі.
З.Фразеологиялық тіркестің бір сыңары кейде дыбыс өзгерістерінің нәтижесінде мәндес сөздерге айналып кететін тұстары бар. Мысалы: Қырық қурақ(қурау); тырс еткен сыбыс (дыбыс) жоқ; айбат (айбар) шегу; ұзақ (ұзын) сонар.
4.Сөздердің жуан не жіңішке айтылуынан фразеологизмнің дублеті пайда болады. Мысалы: Ары (әрі) ойланып бері ойланып ,екі иыгын (иінің) жұлып жеу; мәлім (маглүм) мәшһур) болу. Араб тілінен енген мәлім (мәшһур) сөздері сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz