Ахмет Байтұрсынұлының поэзиясы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Ғалым, ағартушы, тілші
Ахмет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Ахмет Байтұрсыновтың
поэзиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.
АхметБайтұрсыновқазақтілбілімініңқа лаушысы ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3. Әдебиеттің әліп биі – асылы
Ахмет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Ахмет Байтұрсынұлының өз қолымен жазған
еңбектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Қазақ тіл ғылымының –
атасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .

Ахмет Байтурсынов – тілші
Өнер алды – қызыл тіл деп мақалдап өткен қазақ ақындары, жазушылары
осы күнге дейін қазақ поэзиясында биік орын алады. Солардың бірі Ахмет
Байтұрсынұлы.Өз заманының ағысына қарсы тұра білген қайраткер. Қазақ
халқының рухани көсемі болып, болашақтың жарық, тыныш, көк аспан астында
өмір сүруіне өзінің ақылын арқау еткен. Өз достарының алды бола білген
Ахмет өткір, алмас қылыштай адамның ойын осып өтетін сөздерімен өлең арқылы
ой-сезімін білдірген. Қазақтың қазақ бола білуіне кеудесіндегі жанын да
аямаған. Қарусыз-ақ сөзбен адам өлтіретін Ахмет қазақ елінің келешегін
тәуелсіздікке жетелеген халықтың рухани жетекшісі. Халық үшін, халықтың
мәдени-әлеуметтік болмысын көтеру үшін қызмет еткен.
Халықты ағарту баладан, мектептен бастау алады. Ең алғаш қазақ тілінде
әліппе кітабын жинақтаған Ахмет еді. Қазақ балалары көзі ашық, сауатты
азамат болып шығуға септігін тигізген. Қазақ тіліндегі әліп-би осы
сөздердің бәріне дәлел. Тек қана кітап жазумен тоқтамаған Ахмет,
орыстың белгілі жазушыларының белгілі жазушыларының белгілі
еңбектерін ана тілімізге аударып, өзінің халыққа, шамшырақ екенін
дәлелдеп өткен. Халықтың білімді болуына, сауатын ашуға көп көмек
көрсеткен. Бұрынғы қарапайым қара сөздерді жаңғыртып, халық санасына
қалыптастыру басты мақсаттарының бірі. Көкейіндегі түйілген ойды ана
тіліндегі асыл, ұтқыр сөздермен жеткізе білген. Өлеңдеріндегі сөздердің
өзі адам көңіліне талпыныс, алға қарай жол бастап, көш артында
қалып қоймауға себепші болған. Қазақ тілін- болашақ ұрпақтарға дамыта
түскен қалпында, басқа тілдерден биігірек ұстап, тазалығын сақтауға
демеу болды. Қазақ тілінің табиғатын, құрылымын танудағы қызметі
қазіргі мектептерде қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулықтар
жазумен ұласады. Ахмет қалыптастырған әдеби-теориялық терминдер осы
күнге дейін өмірін жалғастыруда. Бұның бәрін әдебиетші Ахметтің
қымбат, алтын, гауһардай асыл сөздері мен тәлім- тәрбиеге толы,
адамдық қасиеттерді сипаттап жазған өлеңдері бәрі- бәрі болашақ
ұрпаққа келешегіне керек, нұсқау болатын түзу жол емес пе?! Қазақ
тілін әсем сөздермен әшекейлей білген Ахмет өз еңбектерімен басқа
да елдерге танымал бола білді. Өзі де басқа халық ақындары мен
жазушыларының жақсы деген өлеңдері мен мысалдарын өз ана тілімізге
аударып кетті. Артына өшпес із қалдырды.
Ахмет қазақ әліпбиінің атасы, түркі тілтану ғылымының ағартушысы.
Ахметтің мұрағаты жаңа уақыт, жаңа заманға, халқына қызмет етуде.
Ахметтің ілімдері әлі зерттелетін
томды ғылым. Ахмет Байтұрсыновқа құрмет ұлтым деп соққан жүрегі,
үлгі- өнеге қазіргі жаңа заманға өте керек. Біз Ахметтің аудармалары
арқылы өзіміз сияқты халықтардың өмірі, әдет- ғұрпы, салт- дәстүрі
туралы хабардармыз. Осы арқылы халық дамиды, өркендейді. Өзінен басқа
өзгенің де поэзиясын да біле отырып, биіктей беруге тырысады.

1.Ғалым, ағартушы, тілші Ахмет
1.1.Ахмет Байтұрсынұлының поэзиясы.

Ахмет Байтұрсыновтың азамат, қайраткер ретінде қалыптасуына зор
ықпал еткен ХХ ғасырдың о жақ, бұ жағындағы қоғам дамуы мен оның
қайшылықтары, ұлт аймақтарындағы езгінің күшеюі, сол уақыттағы қазақ
халқының тағдыры жөнінде ой қорытудан бастады.
Патша үкіметіндегі чиновниктермен қақтығысқа келгені үшін әкесі
мен ағасының сотталып, жер аударылуы, жазалаушы отрядтың елге жасаған
зорлық-зомбылықтары жас Ахметтің жүрегіне жара боп түсті. Осы жара
ұлғая келе, оны күрес жолына дайындағанын біз ақынның өз өлеңдерінен
білеміз
Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп,
Бітпеген жүрегімде бір жарам бар.
Алданып тамағыма, оны ұмытсам,
Болғандай жегенімнің бәрі харам.
Адамнан туып, адам ісін етпей,
Ұялмай не бетіммен көрге барам.
Бұл өлең өзінің қиыншылық көргенін суреттейді.
Түрмеде жатып анасына жазған хатында келтірген осы бір жолдар
жас жүрекке түскен жараның үлкен азаматтық, адамдық дертке ұласуын
әдемі бейнелейді. Азамат ұл сол дерттің халық басына түспеуін, одан
азат болуды армандайды. Алайда, Ахмет көрген ел әлі ұйқыдан оянып
болмаған, ынтымағы жоқ, алауыз, сөз тыңдауға салғырт, берекесіздікке
ұйыған қауым еді. Сондықтан ол өлеңін Маса етіп жұмсап, ел құлағына
барып ызыңдап, ұйқыдан оятуға пайдаланды. Атақты Маса жинағы осылай
туды.
Ахметтің ақындықты өнері, Маса мен Қырық мысал кітаптары осы
күнге дейін тиянақты зерттелген емес. Ол жайлы мақалалар, көбінесе,
автордың тарихи еңбегін көрсетуге, жеке шығармашылығын шолуға арналады.
Сондықтан біз бүгін Ахметтің аудармаларын қоспай, оның төл өлең-туындыларын
негізінен Мас жинағына байланысты сөз етуді мақсұт тұтамыз. Бұл өлең
бізге болашаққа жол ашуға шырақ болып жанып тұрады емес пе?! Масаға
кірген өлеңдер жоғарыда сөз болғандай авторды толғандырған, сол дәуірдің
өзекті мәселелерін сөз етеді. Ақын сол кездегі қазақ қоғамының даму
жағдайларына, жерлестерінің күн көріс, тіршілігіне сын көзбен қарайды. Тар
көрдің қуысына тығылып отырған, пайдасы өз басынан арылмацтын, тұрмысында
мол құрлы мағына жоқ туыстарын сынға алады.
Ақынның ойшылдық, суреткерлік бейнесі оның Қазақ салты, Қазақ
қалпы, Жиған- терген сияқты өлеңдерінде айрықша танылады.
Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған,
Сахара- көлге қонып салқындаған.
Бір өртке қаудан шыққан душар болып,
Не қалды тәнімізде шарпылмаған.
Осы жолдардағы бейнелікке көңіл аударып қарайықшы!Сахара ның көлге
қонып салқындап, еркін ұшқан қазы өртке душар болып, тәнінде шарпылмаған
жер қалмаған!Отаршылдықтың өрті ғой бұл!Осыған қарсы тұрар кім бар,
өрт сөндіре алар қазақта күш бар ма? Ақынды осы ойландырады.
Қандай ұлы адамды алсаңыз да, оның ұлылығы, ең алдымен, туған
халқына деген көзқарасынан танылады. Ол сол ортадан шығып, халқын ілгері
бастауды армандайды, бірақ оны соңынан ерте алмай, күйінеді, оған ашу-
ызасын арнайды, айналып кете алмай, орала береді.
Күрес жолында кездескен қиындық тар, жазықсыз қамау түрме
жағдайындағы геройды өмір мен оның мәні, күрестің мазмұны мен мақсаты
жөнінде ойландырмай қоймайды. Бір мезгіл ол жазықсыз жанды ұстатқан қара
ниетті адамдарды еске алады. Бірақ олардың ісін кек тұтпайды, надандықтан
көреді.
Заманның әділетсіздігі, содан туатын көңіл- күй әсерлері
Ахметтің Жауға түскен жан сөзі, Бақ сияқты өлеңдерінде мейлінше
шыншылдықпен, ойлы толғаммен суреттелген. Өмірдің қайшылықты
құбылыстарының философиялық иірімдерін ол жанды құбылыстар арқлы
түсіндіреді.
Өмір өзгермелі, айнымалы. Бақ дегенде байлау жоқ. Пәле- аңдушыға,
жала қабаған төбетке айналған. Айнала жемтік аңдыған сауысқан, қарға,
қарақұс. Жұрттың бәрі осы заманда түп- тамырымен өзгерген.

1.2.Қазақ тіл білімінің қалаушысы.
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ балаларын ел қатарына қосылып, білім алуына
1896 жылдары көңіл бөле бастады. 1905 жылдары Ресей Кіндік үкіметіне
жазылған петициядан, редакторы болып Қазақ газетін шығарып, оның бетінде
мәселелер көтеруінен, қазақ балаларын ана тілінде сауаттандырып, әрі ана
тілінде оқыту үшін жүргізген күресінен, ең соңғысы сол ана тілінде оқытатын
оқулықтар жазуынан, халық ағарту кадрларын дайындап, жас қазақ
интелегенциясы өкілдерін баулуынан танылады.
Ахммет Байтұрсынұлын үстіміздегі ғасырдың алғашқы
онжылдықтарындағы қазақ қауымы көшінің рухани басшысы етіп танытқан – оның
қазақ халқын іргелі жұрт қатарына қосу үшін жүргізген күресі және сол
күресте ұстанған бір қаруы- ағартушылық идеясы болды.
Оқу- ағарту идеясы – Ахмет Байтұрсынұлының әлеуметтік қызметінің
арқауы, азаматтық борышының негізі, идеологиялық платформасының тіреуі. Бұл
плдтформаны мықтап ұстауға итермелеген- оның туған халқының тағдырын
ойлаған қам- қарекеті.ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамы жатқан отар ел
болатын.Халқы үшін сол кезде бебеу қаққан ойшылдардың көзімен көріп,
сөзімен айтқанда, бұл тұстағы қазақ халқы көгі қараңғы, көңілі ұйқылы,
еспесі жоқ қайығы қалтылдақ, малы талауда, жаны қамауда болған қайран ел,
қайран жұрт еді. Қазақ халқын әлеуметтік теңдікке, азаматтық мәдениетке
жеткізетін, амал- әрекеттің бастысы түгел қазақты сауатты етіп, көзін
ашу, наландық, өнерсіздік ата жолдасымыз болған соң, олжалы жерде үлестен
қағылғанымыз, ордалы жерде орыннан қағылғанымыз, жоралы жерде жолдан
қағылғанымыз – бәрі надандық екесапаты.
Халықты ағарту мектептен, баладан басталады. Ахмет Байтұрсынұлы
қазақ балаларының әйтееуір көзі ашылып, сауатты болуын, ғана емес, тек ана
тілінде сауаттануын , содан соң барып өзге ұлт мәдениетіне, тіліне қол
созуды принципті талап етті. 1913 жылдың өзінде ол Қазақ газеті мінбесін
пайдаланып, қазақ қоғамына оқу- білімнің қажеттігін халықтың экономикалық
тұрмыс жағдайымен байланыстырып дәллдейді. Ахмет бұдан 80 жылдай бұрын
байқап- түйгендері, айтқан пікірлері дәл бүгінгі күні айтылып жатқан
проблемаларымызбен үндес келеді. Қазақ жерінде өндіріс жоқ, шикізатын
сатады, сол шикізатынан жасалған өнімді екі- үш есе қымбат түрде сатып
алады.Бұл надандықтан келген кемшілік деп жазды Қазақ газетінде.
Надандық деп отырғаны- халқының білім- ғылымнан қалыс келе жатқандығы.
Қалыс қалуға үлкен себеп- қазақ жерінде мектептер аз, сол аз мектептердің
өзінде мұғалімдер жетіспейді, ұлт кадрларын даярлайтын орындар жоқ дейді.
Демек, қазақ халқы қараңғы дегенде, кінә халықта емес, сол қараңғылықтан
ққтқаратын мүмкіндіктердің жоқтығында екендігін алты миллион қазаққа алты
ат жегіп, тарта алмады деп өкпелеу жөн бе! деп бейнелі түрдегі тілмен
білдіреді.
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулықтарын жазуды
1910 жылдардан бастап қолға алады. Онымен қоса қазақ графикасын жасауға
кіріседі. Қазақ графикасының негізіне қазақтың мәдени дүниесінде көп
ғасырлық дәстүрі бар, өзге түркі халықтарды да пайдаланып отырғандықтан,
туыстық, жақындық сипаты бар араб таңбаларын алады. Оны қазақ фонетикасына
икемдейді, ол үшін қазақ дыбыстары жоқ таңбаларды алфавиттен шығарады,
арабша таңбасы жоқ дыбыстарына таңба қосады, қазақ тілінің жуанды-
жіңішкелі үндестік зааңына сай жазуға ыңғайлы дәйекші белгі жасайды.
Сөйтіп, 24 таңбадан тұратын өзі қазақ жазуы деп, өзгелер Байтұрсынов
жазуы деп атаған қазақтың ұлттық графикасын түзеді. Одан осы жазуды
үйрететін әліппе жазады. Сөйтіп, оқу- ағарту идеясына сол кезіндегі
интелегенциясы жаппай мойын бұрды. Әрбір зиялы азамат халқына қара
танытып, сауатын ашуды, ол әрекетті Әліппе құралдарын жазудан бастауды
мақсат етті. Сол 1911-1912 жылдары жасалып, Уфа, Орынбор қалаларының
баспаха- наларында жарық көрген. Ахмет Байтұрсынұлының әліппесі Оқу
құралы деген атпен 1912-1925 жылдары арасында 7 рет қайта басылып, оқыту
ісінде ұзақ әрі кең пайдаланылды. 1926 жылы ғалым Әліп-бидің жаңа түрін
жазды.
Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілінің табиғатын, құрылымын танып-
танытудағы қызметі енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін
оқулықтар жазумен ұласады. Осы тұста оның атақты Тіл – құрал атты үш
бөлімнен тұратын, үш шағын кітап болып жарияланған оқулықтар жазылды.
Тіл-құрал тек мектеп оқулықтарының басы емес, қазақ тілін ана
тілімізде танудың басы болды, қазіргі қазақ тілі атты ғылым саласының,
іргетасы болып қаланды. Жалпы қазақ тіл білімін қалыптастырып, зерттеп,
танып-білу тарихымызда Ахмет Байтұрсынұлының Оқу құралы мен Тіл
құралдарының орны айрықша. Кезінде қазақ қауымы Байтұрсынұлы десе,
А.Байтұрсынұлын Тіл-құралды, Тіл құралы десе, Ахметті қазір- Ахаң деп
танитын болған. Қазақ тіл білімінің ана тіліміздегі іргетас қалаудағы
Ахметтің тағы бір зор еңбегі- ғылымының осы саласының терминдерін жасауы.
Ғалым қазақ тілі грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына
қазақша атау ұсынды. Осы күні ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.