Ақ және қара түр - түс атауларының тұлғалық дамуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.ТАРАУ. .АҚ ЖӘНЕ ҚАРА ТҮР-ТҮС АТАУЛАРЫНЫҢ МАҒЫНАЛЫҚ ЖӘНЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУЫ
І.1 Ақ және кара түр-түс атауларының мағыналық даму шеңбері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.2. Ақ және қара түр-түс атауларының тұлғалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І.3. Ақ және қара түр-түс атауларының қолданыс аясы және қарама-қарсы жүйеде қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4. М.Мақатаев өлеңдеріндегі қара түсінің қолданысы ... ... ... .
II.ТАРАУ. ТҮР- ТҮСКЕ БАЙЛАНЫСТЫ БАЙЛАНЫСТЫ ТОПОНИМДЕРДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАСЫ ... ... ... ... .. ... ... ... .
ІІІ.ТАРАУ. ТҮР-ТҮСТЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БЕЙРЕСМИ ЕСІМДЕРДІҢ ЭТНИКАСЫНА ҚАТЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Табиғи ортаның, қоғамдық өмірдің сан түрлі сипатын суреттейтін, өзіндік бояу-нақышын келтіріп бейнелейтін әр қилы түр мен түсті, олардың сан түрлі реңктерін білдіретін атаулар мен тұрақты және жай тіркестер табиғаттың өте күрделі құбылыстарының тілдік көрінісі болып саналады.
Қазақ тілінің сөздік байлығында ерекше топ ретінде орын алатын түр-түс атауларының негізгі тұлғалары аса көп болмаса да, олардың білдіретін мағына - мәндері мен комбинаторлық тұлғалары, қолданыс аясы өте кең. Олар бір тілдің өзінде мыңдап саналады. Сондықтан да болар, бұл сан қырлы өзіндік ерекшеліктері бар лексикалық топ барлық тілдердің де сөздік қорының түр-түс әлемі деп аталатын айрықша бір тобына жататын мағынасы бай, қолданыс аясы кең, танымдық мәні зор тілдік құбылыс ретінде қарастырылып келеді. Негізінен қандай да бір ұлттың тіліндегі түр-түс атаулары сол ұлттың тіл байлығы ретінде қарастырылады. Себебі, басқа тілдер сияқты, қазақ тілінде түстердің барлығы тек өзінің негізгі мағынасында ғана қолданылмай, қосалқы бір жасырын мағынасында да жұмсалуы мүмкін. Бұлар қандай да бір халықтың материалдық-рухани мәдениеті, әдет-ғұрпы, тарихы, наным-сенімдері жайлы ақпарат бере алады. Қара түс, керісінше. қара қоңыр, қара қошқыл, қара торы, шойын қара т.б. осы сияқты қараңғылықпен тұмшаланған түстердің өзіндік ұйытқысы тәрізді. Басқаша айтқанда, ақ және қара түстері бір тәулікті екіге бөліп тұратын күн мен түннің символы іспеттес құбылыс.Табиғи ортаның, қоғамдық өмірдің сан түрлі сипатын суреттейтін, өзіндік бояу-нақышын келтіріп бейнелейтін әр қилы түр мен түсті, олардың сан түрлі реңктерін білдіретін атаулар мен тұрақты және жай тіркестер табиғаттың өте күрделі құбылыстарының тілдік көрінісі болып саналады.Қазақ тілінің сөздік байлығында ерекше топ ретінде орын алатын түр-түс атауларының негізгі тұлғалары аса көп болмаса да, олардың білдіретін мағына - мәндері мен комбинаторлық тұлғалары, қолданыс аясы өте кең. Олар бір тілдің өзінде мыңдап саналады. Сондықтан да болар, бұл сан қырлы өзіндік ерекшеліктері бар лексикалық топ барлық тілдердің де сөздік қорының түр-түс әлемі деп аталатын айрықша бір тобына жататын мағынасы бай, қолданыс аясы кең, танымдық мәні зор тілдік құбылыс ретінде қарастырылып келеді.Түр-түс әлеміне қатысты тілдегі атаулар мен олардан туындаған жай және тұрақты (фразеологизм, салыстырмалы тіркес, жұмбақ, мақал - мәтел) тіркестерінің баршасының табиғатына терең үңіліп, бір зерттеудің ауқымында тәптіштеп қарастырып шығу әрине, мүмкін емес. Сондықтан да біз түр-түс әлеміне байланысты зерттеу нысанымызды тек ақ және қара түстерге ғана бөліп алып, осы екеуін бағыштап, танымдық табиғатын мүмкіндігінше кең де терең, әрі жан-жақты қарастыруды жөн көрдік.Тақырыпты осылай анықтап, зерттеу мақсатымызды нақты осы мәселеге арнауымыздың себебі мыналар: біріншіден ақ және қара түстері жалпы түр-түс жүйесіндегі, жалпы таным жүйесіндегі (ұлттық ұғым-түсінік бойынша) ең негізгілері, олар қүрылымы тұрғысынан түр-түс гаммасын екіге бөліп тұратын қарама-қарсы (конрастивті) түстер. Екіншіден, осы екі түске қатысты табиғи-қоғамдық ортада түр-түс әлемі атауларының тілдік және тілден тыс атқарылатын қызметін, қолданысын, оларға қатысты нысандардың түрін, ерекшеліктерін түгел аңғаруға болады. Үшіншіден, зерттеу объектісіне байланысты ақ және қара атаулары бойынша мол жинақталған материал теориялық ой-пікірімізді кеңірек айтуға мүмкіндік береді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ тіл біліміндегі түр-түс әлемі зерттеуге қатысты , кейін толықтырылып басылған Ә.Қайдар т.б. авторлардың еңбектерінің орны ерекше. Бұл тақырыптың негізгі мәселелері де осы еңбектерде қарастырылған. Алайда, ұлттық болмыс және ұлттық таным тығыз байланысты. Бұл күрделі де кешенді құбылыстың түйінді бір - мәселесі. Осы екі атауды бөліп алып,арнайы зерттеуді қажет етеді. Атап айтқанда, қазақ тіліндегі тур-түс атауларын тек тілдік тұрғындан ғана емес, этнолингвистикалық тұрғыдан да қарастыруға, ұлт пен тіл біртұтас деген қағидаға сәйкес, ана тілі ұлттық болмысымызды тануға байланысты өзекті мәселеге жатады. Адамзат ғұмыр кешіп отырған барша дүниені Адам, Қоғам, Табиғат деп, белгілі шарттылықпен үлкен үш салаға бөліп қарау - ғылымда қалыптасқан жүйе. Түр-түс құбылысының атқаратын қызметін, оның мән-мағыналарын, калыптасқан атауларын осы жүйеде қарастыру өте тиімді. Мұның өзі жалпы түр-түс атауларына, соның ішінде, әсіресе ақ және қара түстеріне жүктелген қызметтің ауқымы соншама зор және алуан түрлі екенін сипаттайды. Олардың ішіндегі негізгі ұғымдар мен түсініктер рухани және материалдық мәдениетіміздің ең өзекті салаларына жатады. Сондықтан да болар, салт-сана, әдет-ғұрып, заттар мен құбылыстарды іштей жіктеп - жіліктеп, танып - білуде де, нарқын айыруда да тілшілер қауымы түр-түс әлеміне жиі жүгінеді. Бұл құбылыстың көріністерін сан-алуан өнер саласынан да байқауға болады. Халықтық ұғым - түсініктер мен өмір - тіршіліктің өзіндік қыр-сырын түсініп, құндылықтарын бағалауда да түр-түс әлемінің аңғартар мағұлұматы мол, қызметі зор.
Демек, түр-түске байланысты атауларының қалыптасуы мен мағына - мәнінің дамуын, қолданыс аясының ауқымын қарастырып, оларды жан-жақты айқыштай түсүдің тілдік теорияға қатысы бар, ғылыми сипатқа ие құбылысқа жатады..
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың жалпы мақсаты түр-түс әлеміне тән атаулар ішінен қолданыс аясы кең, мағыналық реңктері мол, денотаттық мәнінен де коннотаттық мәні басым әр түстің атауларының жеке-дара түрінде де, тіркес құрамында тұрып та атқаратын қызметіне арнайы тоқталып, қолданыс дәстүрі мен сөзжасам тәсілдерін айқындау, сол арқылы олардың лексикалық қордан алатын орны мен ұлттық тарихи - мәдени тұрғыдан этнолингвистикалық табиғатын танып - білу. Бұл мақсатты орындау үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай нақтылы міндеттер қойылады:
түр-түс әлеміне қатысты бас-аяғы әлі жинақталып болмаған, тіл корының қойнауларынан түгел теріліп алынбаған лексикалық қордан әр түстің атауларын, солардан туындаған тіркес түріндегі атауларын және тұрақты тіркестер құрамындағы қолданысын жүйелеп көрсету;
түр-түс атауларының қолданыс аясы, семантикалық, тақырыптық топтарын айқындау;
Түр-түс атауларының қолданылуы барысында негізгі лексикалық мағыналарынан өрбіген қосымша мағыналарының пайда болу себептері мен уәжділігін (мотивациясын) көрсету;
түр-түс атауларының мағыналарына сәйкес тілімізді көптеп кездесетін және жұптаса қолданылатын контрастивті (қарама - қарсылы) тіркестердің этнолингвистикалық табиғатын зерделеу;
-Қазақ тіліндегі түр-түс атауларын 3 сала - Адам, Қоғам, Табиғат - бойынша жіктеп, осы салалардағы нақтылы құбылыстар мен заттарға қатысты қолданысына қарай оларды лексика-семантикалық және тақырыптық топтарға бөліп қарастыру;
Түр-түстердің түбірлерінен синтетикалық, аналитикалық және семантикалық тәсілдер арқылы туындаған тұлғалардың жасалуын саралау;
тұрақты тіркестердің (фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар т.б.) құрамындағы түр-түстер атауларының мағынасын талдап, қолданыс жиілігін ауыс мағынасынан анықтау;
- топонимдердің этнолингвистикалық атауларын және олардың қатысуымен жасалған тіркестердің басқа тілге аударылуын лингвомәдениеттанымдық негізде қарап, заңдылығын анықтау т.б.
Зерттеудің дереккөздері. Қазақ тіліндегі түр-түстердің атауларына қатысты сөздер мен саналуан (негізінен анықтауышты) тіркестер ең алдымен қазақ тілінің 10 томдық түсіндірме сөздігі, орфографиялык, фразеологиялық, диалектологиялық сөздіктерінен, әр түрлі кәсіпке байланысты терминологиялық сөздіктерден, сондай-ақ әдеби, тарихи, этнографиялық, фольклорлық , паремиологиялық т.б. көздерден жиналып, сұрыпталып берілді.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Жұмыста негізінен сипаттама, семантикалық талдау, тарихи-салыстырмалы әдістер қолданылды. Түр-түс атауларының туынды, ауыспалы, рәміздік, кәделі мағыналарының пайда болу уәждерін айқындау мақсатында бұл атаулар ретроспективті бағытта талданып, этнолингвистикалық ізденістер жүргізілді. Сонымен қатар жүмыста салыстырмалы және статистикалық әдістер де пайдаланылады.
Зерттеудің теориялық мәні мен практикалық құндылығы. Әр түстің атаулары мен олардан туындаған сан алуан тіркестердің жасалу уәждеріне, лексика-грамматикалық, семантикалық тәсілдеріне қатысты талдаулар мен тақырыптық, лексика- семантикалық топтарға жіктелуіне байланысты зерттеулер қазақ тіл білімінің сөзжасам, әсіресе оның этимология, семасиология, ономасиология, синонимия, омонимия салаларына өз дәрежесінде теориялык- практиқалық үлес қосты деп айтуға болады.
Қазақ тіл біліміндегі түр-түс атаулары мен олардан туындаған жай және тұрақты тіркестердің ауыспалы, символикалық, метафоралық, кәделі т.б. мағыналарын ашып, айқындап, қолданыс аясын анықтау тек конгнитивті функционалды лингвистикаға немесе этнолингвистикаға ғана қатысты емес, сонымен бірге практикалық (оқыту процесі, мәтін талдау, лексикографиялық тәжірибе т.б.) қажеттілігімен де құнды.
Нақтылап айтқанда, бүгінгі таңда халықаралық қарым -қатынастардың жанданып, рухани, мәдени және экономикалық байланыстардың дами түскен кезеңінде жалпы сөз байлығымен қатар түр-түс атаулары әлемін де жан-жақты терең білудің практикалық мәні зор. Өйткені бұл құбылыс қазақ тілінің байырғы, әрі көне лексикалық қорына жатады. Олардың бәрін басқа (орыс, ағылшын, неміс т.б.) тілдеріне бірден оп-оңай аудара салуға келмейді. Ол үшін сол атау, тіркестердің негізінде жатқан, олардың уәждік мәнін айқындайтын салт-дәстүр, әдет-ғұрып, наным-сенім, дүниетаным сияқты ұлттық факторларды жетік білу қажет. Осыған байланысты жұмыста көркем шығармалардағы түр-түс атауларының орысшаға аударылу үлгілері де қарастырылды.
Түр-түс әлемінің құнарлы да көп мағыналы, ерекше дамыған компонент саналатын түр-түстер атаулары мен олардан туындаған тіркестердің табиғатын зерттеудің нәтижелері жоғары оқу орындарында қазақ тілі лексикологиясын, оның семасиология, этимология, терминология, фразеология т.б. салаларын оқытуға қажетті, жүйеге келтірілген, анықталған бай әрі құнды материал болып саналады. Бұл материал қазақ тілін үйретушілер мен үйренушілерге де, лексикографиялық еңбектер (қазақша-орысша, орысша-қазақша, фразеологиялық, түсіндірме сөздіктер т.б.) жазуға да қажеті бар деп білеміз.
Зерттсу жұмысының кұрылымы. Зерттеудің мақсаты мен міндетіне байланысты жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және косымшадан тұрады.
Зерттеу жұмысының мазмұны. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттеу нысаны, ғылыми жаңалығы негізделіп, мақсаты мен міндеттері, теориялық және практикалық құндылығы, негізгі теориялық-методологиялық бағыты мен зерттеу әдіс - тәсілдері, талқылауға ұсынылған тұжырымдар мен сараптау сипаты айқындалды.
І.ТАРАУ.АҚ ЖӘНЕ ҚАРА ТҮР-ТҮС АТАУЛАРЫНЫҢ МАҒЫНАЛЫҚ ЖӘНЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУЫ
І.1. Ақ және кара түр-түс атауларының мағыналық даму шеңбері
Ақ және қара түр-түс атауларының мағыналық және тұлғалық дамуы - деп аталатын қазақ тіліндегі жалпы түр-түстерді ішінен зерттеу нысаны етіп, ерекше бөліп алып, қарастырылған ақ және қара түр-түс атауларына қатысты ең өзекті мәселелердің бірі - өте кең шеңберде қолданылатын сан түрлі мағыналары мен әр алуан түрлі тұлғаларын анықтау оның ең басты себебі бұл түр-түс атауларының күрделі табиғатына, басқа түр-түс атауларымен салыстырғанда қолданыс аясының кеңдігіне, тұлғалық жағынан өзгерістерге бейімділігіне байланысты.
Ақ және қара түр-түс атауларының табиғаты күрделі дейтін себебіміз - бұл екеуі екі - ақ түсті білдірумен шектелетін құбылыс емес. Табиғатты жай көзбен және арнайы аспаптар арқылы көруге болатын түстердің жалпы саны табиғатта 2 мыңнан 30 мыңға дейін болса [2.23], бірақ Ньютонның 7 түрлі заңы бойынша олардың өзі екі - хроматты және ахроматты топқа бөлініп, солардың қосымша ахроматты тобына тек ақ, кара, сұр түстері ғана жатса, мұны қалай түсіндіруге болады? Біздің пайымдауымыз бойынша, түр-түс кұбылыстарының сапасы мен саны, сыны мен сипаты, оларға сәйкес атаулары барлық тілдерде бірдей емес. Қазақ тілінде болса, түр-түс атауларының жалпы саны 70 - тен асып жығылады. Олардың 30-ы негізгілері де, 40-тан астамы туынды түрлеріне жатады. Осылардың ішінде тұлғалық өзгерістерге ұшырауы жағынан да, мағынасының күрделілігі жағынан да ақ және кара түр-түс атаулары ерекше көзге түседі. Тек ақ атауының өзі ғана 15 түрлі (бағыт-бағдарды, кәдені, геосимволикалық, ауыспалы, қосыміпа т.б.) мағынаны білдірсе қара атауы 23 түрлі (осы тәрізді) мағына түрін білдіретінін көреміз.
Ақ және қара атауларының бұл қасиетін тек көпмағыналық ерекшелігі ғана емес, онда да кеңірек құбылыс деп қараған жөн. Демек, олардың бұл толассыз дамуы, бір жағынан, қолданыс аясының кендігі мен жиілігіне, екінші жағынан өмір-тіршіліктің сан алуан ситуациясында тура мағынасында да, болмаса, салыстырма түрінде де кең қолданылуына байланысты деген соз.
Бұл мәселені зерттеген ғалымдардың көбісі-ақ, мәселен, А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, И.Циртаутас, Е.Қойшыбаев, Ә.Қайдаров, З.Ахтамбердиева, Б.Өмірбеков, Р.Сыздықова, Ә.Қ.Ахметов, Ө.Айтбаев, Ж..Манкеева, Қ.Ш.Хүсаинов, Р.Н.Шойбеков. С.Сәтенова т.б. ақ және қара т.б. түр-түс атауларының көп мағыналыққа бейімділігін бізден бұрын да айтқан болатын. Мысалы, академик А.Н.Кононов тек қара сын есімінің түркі тілдерінде 20 - шақты қосымша, қосалқы, символдық. ауыспалы, кәделік т.б. мағыналарға ие екендігін санамалап көрсетеді.
Әрбір тілдің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты бұл сан өзгеріп отырады және мағына түрі де бір-бірімен сәйкес келе бермейді. Академик Ә.Т.Қайдаров және т.б. авторлардың жоғарыда көрсетілген еңбегінде қазақ тіліндегі қара түске байланысты атаудың 30 шақты мағынасы бар екен. Бұл тәрізді айырмашылық ақ түске байланысты да байқалады.
Ақ түсті білдіретін ақ атауы түркі тілдерінің барлығына бірдей ортақ атау. Бірақ оның мағына өрісі барлық түркі тілдерінде бірдей емес. Мәселен, оның қазақ тіліне тән бір ерекшелігі: сүт және сүт тағамдарына байланысты мағыналарын жеке-дара тұрып та, белгілі бір мәтін құрамында тұрып та білдіре берсе, одан басқа ауыспалы (қосымша, кәделі, рәмізді, салт-дәстүрге байланысты т.б. ) мағыналары көп жағдайда тіркес құрамында тұрып қана білдіре алатынғында.
Ақ түс атауының екінші бір ерекшелігі: көптеген ауыспалы мағыналары ғайыптан пайда болған емес, сол ақ ұғымының өз табиғатынан теңеу, салыстыру, балау, ұқсату т.б. тәсілдері нәтижесінде туындап, өрбіп, дамыған мағыналар. Бұлайша дамудың шарықтау шегі, логикалық шеңбері кең екенін, мысалы ақ атауының; таза, пәк, кіршіксіз адал, әділ, жайдары, әдемі, сұлу, айқын, анық, асыл, ардақты т.б. осы сияқты өзара сәйкес, мәндес ұғымдардың білдіруінен де анық көруге болады. Дегенмен, ақ мағынасының нақтылы түрлерін тек белгілі мәтінде ғана айқын көруге болады. Біз анықтаған 15 мағынаның бәрін болмаса да, кейбіреулерін атап өтіп, мысалдар келтірейік.
Ақ - қара түс атауына қарама-қарсы мағынасында, яғни өзінің негізгі номенативтік мағынада қолданылуы: аршыған ақ жұмыртқадай; Ақ серке жол бастайды, Ақын жігіт той бастайды. Мақал.
Ақ - сүт, сүт тағамдары; Кедейдің аузы аққа тигенде мұрны қанапты. Мақал
Ақ - асыл, таза, қоспасыз: ақ берен сауыт;
Ақ - адал, таза, күнәсіз, пәк Аққа құдай жақ; Ақтың отын ақымақ өшіре алмайды. Мақал
Ақ - ізгі тілекке, игілікті ниетке қатысты сипаттама: ақ дастархан, ақ отау, ақ жаулъқ, ақ босаға т.д.
Ақ - бір қалыпты, бірыңғай, ұзаққа созылған, ұдайы, қайталанып тұратын құбылыс сипаты: ақ жауын, ақ нөсер т.б.
Ақ - бағыт-бағдарды (шығыс, кейде батысты) білдіретін рәміздік (геосимволикалық) белгі, нышан: ақ ноғай, ақ үйсін, ақ қаңлы т.б.
Ақ - кең, ұшы-қиыры жоқ, шексіз: ақ жазық, ақ дала, ақ жайлау; Ағаның үйі -- ақ жайлау. Мақал т.б.
Ақ атауының мағына шеңбері қазақ тілінде бұлармен ғана шектелмейді. Ол бұлардан басқа да саяси-әлеуметтік (ақтар, ақ жайлау, ақ ту, ақ билет, ақ аүыл, ақ күн, ақ көз батыр т.б.) рәміздік, кәделік мағыналарда әр алуан тұрақты тіркестерде көптеп кездеседі.
Түр-түс атауларының ішінде мағынасының ең кең дамығанын қазақ тілінде қара атауы жатады. Оның себебі, біріншіден, табиғатының кең түрде қабылдауына, көрнекілігіне және басқа түр-түс атауларымен тіркесе қолданылуына, яғни аралас түр-түсті білдіруге бейімділігіне байланысты болса, екіншіден, оның табиғатпен қоғамдық өмірдегі құбылыстардың көбісінің түр-түсіне, бейнесіне, сұлбасына, қайғы-қасіретіне, қаралы сәтіне, қөңілсіз т.б. осы сияқты күңгірт жақтарына қатыстығына байланысты. Осылардың негізінде қазақ тілінде: қара қазан, қара су, қара ниет, Қара шал, қара қобыз, қара шаңырақ т.б. осы сияқты 30 - дан астам туынды мағыналардың қалыптаскқандығын көреміз. Олардың біразы Н.А.Кононов, Ә.Қайдар, Ф.Ахметжанов т.б. авторлар тарапынан түркі тілдері бойынша анықталған қара атауы беретін мағыналардың 30 шақтысын біз дипломдық жұмыста нақтылы деректер арқылы сипаттадық. Солардың біразын келтіре кетсек:
1. Қара - ақ түстің қарама- қарсы мәнін білдіретін, өзінің негізгі номинативтік мағынасы: мысалы: қара көмір, қара күйе, қара шаш т.б.
2. Қара - төрт түліктің ішіндегі сиыр, жылқы, түйе сияқты ірі мал атауы: қара мал; мысалы: эпоста: Тоқсан мың екен қарасы басына ноқтатимеген...
Қара - жырықтан бұлдырап, қарауытып көрінетін бейне, жансыз зат тұлғасы, сұлбасы (силуэт) Мысалы: Алыстан бір қараны көресің бе, жаны жоқ қимылдауға денесінде...(Жұмбақ-киіз үй;)
Қара - хан, төре, қожа т.б. ақсүйек, билеуші тап өкілдеріне жатпайтын қарапайым халық Мысалы: Ханнан әділет кетсе, қарадан ұят кетеді. Мақал
Қария -серік, ес, жәрдемші. Мысалы Қыз бала болса да, қасымда қара болып жүрген жалғыз қарындасым еді;
Қара - майсыз, дәмсіз, қатықсыз, сүтсіз дайындалған ас - дәм, су - сусын Мысалы: Қара ет, қара сорпа, қара су, қара көже т.б.
Қара - айыпты, кінәлі, қылмысты (адам).Мысалы: Кіммен қарайсаң, сонымен отыр. Мақал.
Қара - адамға зияндық, қастық істейтін жын-шайтан, албасты, мақұлық. Мысалы: Қара басқыр! Қара албасты т.б.;
Қара - өлім - жетім, қайғы - қасірет, қаралы оқиға. Мысалы: қара тұту, қара жамылу, қара көтеру, қара қағаз (извещение о смерти);
Қара - жай, қарапайым.Мысалы: Қара сөз, қара өлең т.б.
Қара - жазу-сызу, хат, и әріп таңбалары. Мысалы: Қара тану, қараю - оқып-жазғанын ұмыту т.б.
Қара - күшті, екпінді, тегеурінді, дүлей. Мысалы: қара боран, қара жел, қара суық т.б.
Қара - солтүстік, терістік бағыт-бағдарын білдіретін геосимволикалық мән. Мысалы: қара шапшаң, қара керей, қара қаңлы т.б.
Қара - аң төлінің , құс балапанының есейіп, ұшуға, жүруге жарап қалған шағына байланысты мағынысы: қара қанат, қара тырнақ, қара құлақ т.б.
Қара - қарғыс, теріс бата. Мысалы: Ақ - дегені - алғыс, қара - дегені -қарғыс. Мақал
Қара - атауының басқа мағыналарына да осы тәрізді, түптеп келгенде, ғайыптан пайда болған емес, негізгі де номинативті қара түс мағынасының әр түрлі ситуацияларға сәйкес өз бойынан туындап, логикалық, уәждік, танымдық жүйе бойынша дамыған ауыспалы мағыналар. Бұл мағыналар тілдегі жүздеген, мыңдаған тұрақты тіркес құрамында қалыптасып, сематикалық бірлік ретінде қолданылып келеді. Мысалы, Ислам Айбаршаның Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті (салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама) атты еңбегінен қара, ақ сөздерінің символдық мағынасына келесі мысалдарды таба аламыз: Көзінің ағы мен қарасы, аузынан ақ ит кіріп, қара ит шығу, қара шаңырақ, қара орман - қасиетті, үлкен деген ұғымды берсе, қара жамылу, ниеті қара сияқты тіркестердегі қара сөзі қайғы, қаза, жамандық мағынасында жұмсалып отыр. Бұл жерден қара сөзінің қазақ мәдениетінде қасиетті, туған деген мағынада қолданылатыны да байқаймыз. Мысалы, қара шаңырақ, қара хан және т.б. ... Әрине мұндай бинарлық бөліну әр мәдениетте ортақ әмбебап концептілер құрап, тілде көрініс табады. Сонымен қатар, бұрыңғы ата-бабамыздың киіз үй ішіне төр жаққа ақ пен қара түстi сырмақ төсегені де халқымыздың белгілі бір түстерге мән беретінін дәлел еткендей. Ол, төр - ақ пен қараның ара жiгiн ажырата алатын адамның орны. Төрде отырып, билiк айтқандар мемлекет билiгiне дейiн көтерiлген. Мұны Орхон-Енисей жазбасындағы төр сөзiнiң мемлекет мағынасында қолданылғанынан байқауға болады. Қазақта: Едiл үйдiң - есiгi, Жайық үйдiң - жапсары, Түркiстан - ұлы төрiмiз деген сөз бар. Бұдан не ұғамыз? Бұдан халқымыздың қасиеттi жерiн киелi киiз үйiндей қастерлейтiнiн ұғамыз. 5. Келесі бір айтып кететін жайт: қазақ тарихында көне ата-бабаларымыздың Алтын Орда, Ақ Орда және Көк Орда деп жер атауларын атап кеткенін қарастырайық. Ол үшін тарихи деректер мен мағлұматтарды зерттеп көрелік: "Көк орда" дегендегі зерттеушілердің бірқатары "көк" сөзімен түсіндіретін. Яғни "шығыс" деген сөз. Сосын одан 600 жыл бұрын қолданылған әйгілі "Көк Түріктер" сөзімен салыстыратын. "Көк Түріктер" деп өздерін Түрік қағанатын құрған түрік тайпалары айтқан. Оны Гумилев "Голубые тюрки" деп аударған. Бірақ-та қазіргі зерттеушілердің пайымдауынша бұл аударманың дұрысы - "Аспан (небесные тюрки) түріктері" немесе "Тау (горные тюрки) түріктері". Бұлар таудан (Алтай) түсіп, әлгі жарты әлемді жаулап алып Ұлы Түрік қағанатын құрған Ашиналар (Көк бөрінің ұрпақтары). "Ауылым көшіп барады таудан асып, аспанда көшкен бұлтпен араласып",- деген халық әні бар. Олар, Көк Түріктер шышында да "аспандағы бұлтпен араласып" көшіп жүрген. Көк Түріктер қыпшақ тайпаларының тікелей атасы. Біздің туымыз көк - Қазақ хандығының туы да көк болған.
Ақ Орданың негізін қалаушы Жошы ханның үлкен ұлы Орда хан (Әйгілі Бату ханның ағасы). Осы Ақ орда қазіргі Қазақстанның негізін қалаған мемлекет. Оның ең әйгілі ханы Орұс (Ұрыс) хан - Орда ханның 8-ұрпағы, Қазақ хандығын құрған ағайынды Керей мен Жәнібек хандардың 3-атасы. Орұс хан шын мәнінде қазіргі Қазақстанның жері мен қазіргі оның үш жүзін құрап отырған ру-тайпаларды толықтай дерлік біріктірді. Керей мен Жәнібек сол замандағы тарихтың тілімен айтқанда "Атасы Орұс ханның қол астында болған аймақты қайтадан өз қолдарына алды", яғни Керей мен Жәнібек Қазақ хандығын құрғанда аспаннан түскен мемлекет құрған жоқ, тек қана "Әбілқайырдың көшпелі өзбектер мемлекетінен" бөлініп, қайтадан еркіндік алды. 8
Біздің елді қазір ресми ақпаратта Елбасының резиденциясының атауымен "Ақ Орда" немесе "Астана" деп атайды. "Ресми Астананың ақпараты" немесе "Ресми Ақ Орданың хабарлауынша" дегендей. Қазіргі де Қазақстанды бейнелі түрде "Ақ Орда" деп атауға болады. Қазақ хандығының кейінгі құдіретті хандарын (Хақназар хан, Тәуекел хан, Қасым хан, Есім хан, Тәуке хан, Абылай хан т.б.) кейде "Ақ Орданың" хандары деп те атай береді. Ал Бату ханның (Батый) иелігіндегі аймақ Алтын Орда аталды. Алтын Орда деген атау кең таралғанмен, сәтті емес. Ол кезде Шыңғыс тұқымынан шығып ел басқарған хандардың орталық шатыры - Хан Ордаларының бәрі "Алтын Орда" аталады. Қорытындылап айтқанда, әр ұлттың өзінің түске байланысты өзіндік танымы болады. Яғни түске байланысты түрлі ассоцияциялар тізімі қалыптасады. Және де оның әр мәдениетте әр түрлі болатынын да ескерген жөн. Сондықтан да осындай ахуалдар мәдениетаралық байланыс аясында қайдай да бір түсініспеушілік пен коммуникация қиыншылықтарына әкеліп соқпас үшін, сол ұлттың өзіндік мәдениетін, тарихын және жалпы дүниетанымын ескеру қажет. Мысалы, біздер үшін ақ пен қара бинарлық оппозициясы маңызды болса, басқа елдер қараның орнына қызыл, яғни қызыл-ақ (әсіресе, ағылшын мәдениетінде) оппозициясы басым. Мұндай ерекшеліктерді әрқашанда ескеру қажет.
І.2. Ақ және және қара түр-түс атауларының тұлғалық дамуы.
Ақ және қара түр-түс атауларының екінші бір даму көзіне олардың тұлғалық өзгерістері жатады. Өйткені олар да, басқа сөз таптары сияқты, қазақ тілінің ортақ заңдылықтары бойынша толығып, жаңғырып, жаңаланып, сан алуан өзгерістерге түсіп отыратын құбылыс.
Ол өзгерістерді екі топқа бөліп қарауға болады: біріншісіне ақ және қара түр түс атауларының жеке-дара өз бастарына жалғанатын (тәуелдік, септік, жіктік, көптік, есімше, көсемше т.б.) жалғау-жұрнақтар жатса, екіншісіне басқа сөз таптарындағы атаулармен тіркесіп, тіркесті (анықтауышты) күрделі атауларға, бейнелі де тұрақты тіркестерге айналуын жатқызуға болады.
1.2.1 Ақ және қараның көптік жалғауында қолданылуы. Әрине, көптік жалғауын кез-келген сөз қабылдай бермейді. Сол сияқты түр-түс атауларының бұл қосымшаны қабылдауы да олардың көптік санын емес, затқа айналған мағынасын білдіру үшін, орыс тілінің әсерінен ақтар (белые) және қара түсті нәсілге, негрлерге қатысты атауларында қалыптасқан. Бұл жерде көптік жалғауы сөзжасамдық қызметін атқарып тұр.
1.2.2 Ақ және қараның тәуелдік жалғауында қолданылуы. Қазақ тіліндегі ақ және қара түр-түс атауларының тұрақты тіркестер кұрамында тұрып қабылдайтын грамматикалық форманттардың бірі - тәуелділік жалғауы. Мысалы: көзінің ағы - ақ, қарасы - қара; Көзінің ағы менен қарасындай т.б. Бұл арада тәуелдік жалғауы тіркеске идиоматикалық рең беріп, аса қымбат зат, асыл дүние, жақын адам деген мәнде қолданылып тұр.
1.3. Синтетикалық сөзжасам негізінде ақ және қарадан туындаған күрделі тұлғалар. Сөзжасамдық моделіне байланысты бұл атауларды негізінен екі топқа бөліп қарауға болады: біріншісіне - ақ және қара атауларынан туындаған етістік тұлғалары да, екіншісіне - есім тұлғалары жатады. Бұл екі топтың екеуі де қазақ тілінің өз табиғатына тән сөзжасам жұрнақтары арқылы жасалады. Бұлардың ерекшелігі; ақ және қара түс ұғымдарынан қалыптасқан туынды етістіктер мен есім сөздер көбіне - көп өзінің негізгі мағынасында емес, ауыспалы мағынасында қолданылатындығында. Мәселен, Кіммен қарайсаң, сонымен ағар деген мақалдағы: қараю -- әбестік іс істеп қою ағару - ақтаяу, оқ ісімен беделін сақтап қалу; осы сияқты: көзі қараю дегендей екі түрлі мағынада - 1) ас - тамақ ішпей әбден ашығу; 2) көптен бері көрмей, құмартып жүрген адамды көруге ынтығу; қаны қараю біреу істеген қаскүнемдікке, арам ойы мен қылығына зығырданы қайнау, өзінің істегенін өзіне қайтаруға тырысу т.т. Сол сияқты: қара жамылу - тарихтың беймәлім айқындалмаған беттері т.т.
Көріп отырғанымыздай, бұл түр-түс атаулары ауыспалы мағынасында қолданылып тұр. Алайда, ақ және қара түр-түс атаулары мағыналырының бәрі осылай деп қарауға болмайды.Олардың мағыналарын біз төмендегі мысалдардан айқын көреміз.
1.3.1 Ақ түс атауынан синтетикалық сөзжасам тәсілі арқылы туындаған тұлғалар және олардың мағыналары. Қазақ тілінде бұл топқа жататын етістіктер мен есім сөздерге мыналарды жатқызуға болады: ағар (ақ+ар=) етістік. 1) ақ түске айналу; ағаранда =((ақ+ар+аң+да) - заттың ала көлеңкеде ақ, ақшыл болып (ағараңдап) елес беруі; ағарт (ақ+ар+т) - 1) етістік үй қабырғасын әктеп (ақ бормен) аппақ етіп бояу; 2) ауыс. қалың жұртқа білім беру, санасын ояту, ағартушылық шараларын жүргізу; ағартушы (ақ+ар+т+у+шы) - халыққа білім беру ісімен шұғылданушы; ақилан (ақ+и+лан) - ет. көзін аларта қарау, жыны келіп, арқасы қозу; ақшылтым (ақ+шыл+т+ым) - сын . Ақ түсі аралас т.б.
Міне, бір ақ түс атауынан туындаған осы тәрізді тұлғаларды әлі декелтіруге болады.
1.3.2 Қара түс атауынан синтетикалық сөзжасам тәсілі арқылы туындаған түлғалар және олардың мағыналары. Қара түс атауынан туындаған етістіктер мен есім сөздерге мыналарды жатқызуға болады: қарай (қара+ай) - ет. 1) басқа түскен қара түске ауысу, алмасу; 2) ауыс алыстан қарауытып көріну. 3) ауыс. хат танып, білгенін ұмыту; қараңғы - сын, күн нұры, жарық - сәуле түспейтін, ешнәрсе көрінбейтін сәт, түн іші; қараша (қара+ша) - зат. 1)ауыс қарапайым халық, ханның құзырындағы жұртшылық; 2) қара түсі басым, қарапайым көрінетін зат (қараша үй, қараша қаз) қара+лы - сын. 1) қимас адамы өліп, қасіретке душар болған, қаза тұтушы адам кейпі т.б. осы сияқты ондаған тұлғалар.
1.4. Ақ және қара түр-түс атауларынан аналитикалық сөзжасам тәсілі арқылы туындаған тұлғалар және олардың мағыналары. Ак және қара түр-түс атауларынан синтетикальқ сөзжасам тәсілдері арқылы жасалған күрделі туынды тұлғалар аталған екі атаудың өздерінен ғана тарайтын болса, аналитикалық тәсілде бұл екі атау кептеген басқа сөздермен тіркеу арқылы жаңа мағына беретін мүмкіншілікке ие.
1.4.1 Ақ түс атауынан аналитикалық сөзжасам тәсілі арқылы туындаған күрделі тұлғалар және олардың мағыналары.
Ақайрауық (ақ+айрауық) зат есім - өсімдік атауы;
Ақбайпақ (ақ+байпақ) зат есім - індет ауруы;
Ақбайтал (ақ- байтал ) зат есім - ірі қара;
Ақбақай (ақ+бақай) зат есім - бапыш атауы;
Ақбас (ақ+бас) зат есім тұт ауруы;
Ақбикеш (ақ+бикеш) зат есім - тары атауы;
Ақбозат (ақ+боз+ ат) зат есім - жұлдыз атауы;
Ақбекен (ақ+бөкен) зат есім - ақ атауы;
Бұл тәрізді мысалдар өте көп. Сөзжасам тәсілінің бұл түрі жаңа атау туындатуымен қатар бір тектес, өзара ұқсас заттар мен құбылыстардың мағынасын жіктеу қызметінде атқару.
1.4.2 Қара түс атауынан аналитикалық сөзжасам тәсілі арқылы туындаған күрделі тұлғалар және олардың мағыналары.
Қараандыз (қара + андыз) зат есім - өсімдік турі;
Қарабай (қара + бай) зат есім - құстың атауы;
Қарабайыр (қара + байыр) 1) сын есім - малдың қарапайым тұқымы; 2) зат есім - өсімдік атауы;
Қарабие (қара + бие) зат есім - ойын атауы
Қарабұға (қара + бұға) зат есім - өсімдік атауы;
Бұл тізімді жалғастыра беруге болады. Алайда солардың өзінен - ақ ақ және қара түр-түс атауларымен, біріншіден, аналитикалық тәсіл арқылы жаңа түсінік - үғымдарды білдіретін атаулардан өнімді жасалатындығын, екіншіден, тіліміздегі сан алуан сөздердің ақ және қара түс атауларымен тіркесу принциптері мен уәжділігі де күрделі құбылыс екенін аңғартады.
Қалай болғанда да, осы екі түс атауынан туындаған тіркестер мен күрделі сөздердің жалпы саны қазақ тілінде мыңнан асады. Бұлар өздерінің коммуникативтік белсенділігімен ерекшеленеді.
І. 3.Ақ және қара түр-түс атауларының қолданыс аясы және қарама-қарсы жүйеде қолданылуы
Жалпы түр-түс әлеміне тән атаулардың ішінде өзінің коммуникативтік белсенділігімен көзге түсетін ақ және қара түр-түс атауларының өздеріне тән пайда болу және қолдану жүйесінде калыптасқан ерекшеліктері бар. Солардың ең бастысы олардың өзара қарама - қарсы мағынада қолданысы жатады.
Дүниедегі құбылыстардың ерекшелігі мен құндылығын, әдетте, оларды салыстыру - салғастыру арқылы айқын байқауға болады десек, ак және қара түр-түс атауларына байланысты да олардың көп құпия сырын айқындауға болатын сияқты. Мысалы, тіліміздегі бір - біріне қарама-қарсы мағынада колданылатын ақ ниет пен қара ниет тіркестерін алып қарасақ, екеуінің де сипатты отырған нысаны - адамға тән қасиеттердің бірі - ниет. Бірақ оның біреуі - ақ та, екіншісі - қара және біреуін айтқанда екіншісі ассоциативті түрде еске түсетін, логикалық байланысын сақтайтын - бір құбылыстын екі көрінісі, екі қалпы.
Ал, қазақ тілі бұл тәрізді контрастивті жұп қолданыстарға өте бай және олар тіл қарым-қатынасының барлық саласында Адам, Қоғам, Табиғат - түгел кездесетін тіл табиғатымен етене бірге дамыған құбылыс. Мысалы: ақ кемер қара кемер, ақ жауын қара жауын, ақ өлең қара өлең
Ақ және қара контрастивті атаулары ортақ нысанға байланысты болғанымен оларға деген әр түрлі мағыналық қатынасына қарай үш топқа бөлуге болады.
Контрастивті жүйеге шартты түрде ғана қатысты ақ және қара атауларынан туындаған жұп тіркестер. Қазақ тілінде кездесетін ақ және қара атауларынан туындаған контрастивті жұп тіркестерінің біразы бір нысанға қатысты қалыптасқанда, мағыналары әр қилы болып келеді. Сондай-ақ, жұп тіркестердің бір тобы бір сыңары тура мағынасында болса, екінші сыңары ауысалы мағынасында, не қазақ болмысында қалыптаспаған тосын мағынасында қолданылуы арқылы жұптасып тұрады.
Осы құбылысқа ұқсас ақ сауыт пен қара сауыт деген жұп тіркестерді де шартты қолданыстан туындаған кұбылыс деуге болады. Өйткені мұндағы ақ түс атауы шынжырлы тор көздері болат, құрыш, асыл темірден тоқылып жасалған сауыт дегенді білдірсе, қара түс атауы көненің көзіндей көп сакталған, атадан балаға мұра болып келе жатқан көне сауыт дегенді білдіреді.
Контрастивті жүйеге енген ақ және қара атауларының тура мағынасында қалыптасқан жұп тіркестері. Қазақ тілінде контрастивті жүйеге өз мағынасында тұрып енген жұп тіркестер өте көп кездеседі және қолданыс аясы мен нысанды негіздері өте кең. Оның басты себебі: контрастивті жұптың екі сыңары да ортақ нысанға өзінің ақ не қара мағынасында бірдей қатыстылығына байланысты. Мысалы: ақ ауыз тіркестерінде ақ және қара атаулары екі түрлі хайуанның аузының ақ және қара түр - түсін тура езінің номинативті мағынасында көрсетіп тұр. Ал біздің жинақтаған материалдарымызда: ақ ауыз - ылғи қуанышты, жаңалық хабар білдіруге икемді адамға қатысты, қара уыз - ылғи жағымсыз хабарды, өсек-аянды тоғытатын адамға қатысты қарама - қарсы мағыналарды білдіретін жұптарда кездеседі. Бірақ бұл түр-түс атауларының ауыспалы мағынасынан туындаған жұптарға жатады.
Осы ерекшеліктеріне байланысты топтастырылған контрастивті жұп тіркестердің әр түрлі саладан 30-ға жуығы диссертацияда қарастырылып мағыналарына талдау жасалады. Олар: Ақ Ертіс Қара Ертіс, ақ киік қара киік, ақ аю қара аю, ақ жалау қара жалау, ақ от қара от.
Бұл жұптардың бәрінде де ақ және қара атауларының түр-түс мағыналық элементі сақталған .
Контрстивті жүйеге енген ақ және қара атауларының ауыспалы мағыналары арқылы қалыптасқан жұп тіркестер. Ортақ нысанға қатысты ақ және қара атауларының жұп тіркестері кейде олардың біреуі не екеуі бірдей ауыспалы мағынасында қолданылуы арқылы қалыптасады. Мұндай жағдайда түр-түстік ұғым-түсінік көлеңкеленіп, мүлде көрінбей қалуы, тіпті жоғалап кетуі де мүмкін. Бірақ кей жағдайда ондай жұп тіркестердің ауыспалы мағынасымен қатар тілде негізгі лексикалық мағынасы сақталуы да мүмкін. Мысалы: ақ танкқара таяқ деген жұп тіркесті алып, талдап көрейік. Ақ таяқ - ата-баба кәсібінің (мал бағудың) символы, оның қасиетті, киелі белгісі деген мағынанада, қара таяқ - 1) оқымаған, хат танымайтын сауатсыз адам 2) ұр да жық азбыр мағыналарында қолданылып тұр. Бұл жұп тіркесте ақ, қара деген үғымдар жоқ болса да, олар бір нысанға (таяққа) қатысты контрастивті жұп құрап тұр. Ал, енді осы тіркестердің екінші бір вариант: ақ таяқ (ащы етіме ақ таяқ тиді дегенде ол ақ түсті таяқты және қара таяқ (мысалы: оның қолында әдемі қара таяқ бар)) дегендегі қара түсті қара таяқты білдіріп тұр.
Демек, кейде ақ және қара өзінің номинативті мағыналарымен қатар ауыспалы мағыналары арқылы да бір нысанға қатысты екі түрлі мағыналық топқа бірдей жататынын көреміз. Бұл түр-түс атауларының ауыспалы мағыналары арқылы қалыптасқан жұп тұркестерде де тілде де өте көп кездеседі. Олар дипломдық жұмыста талданып, жасау мотивтері, мағыналары деректер негізінде айқындалды. Мысалы: ақ үй қара үй, ақ бет қара бет, ақ тұяқ қара құлақ, ақ адам қара адам, ақ пейіл қара пейіл, ақ жаңбыр қара жаңбыр, ақ балта қара болта, ақ бақыр қара бақыр, ақ жорға қара жорға, ақ құдық қара құдық т.б.
Бұл тәрізді контрастивті жұп тіркестер қаншама болса, олардың тікелей қатысты нысандары да соншама көп. Демек бұл тәрізді жұп тіркестерді түсіну де және олардың қалыптасу мотивтері ғылыми тұрғыдан түсіндіру де ұлттық салт-дәстүр, әдет - ғұрыпты терең білуі талап етеді. Мәселен, ақ табан қара табан контрастивтік жұптардьң мәнін түсіндіру үшін олардың қарапайым мағынасын ғана емес, сонымен қатар ауыспалы мағьнасын да білуіміз қажет. Ол жұптың біреуі тарихи оқиғаға байланысты қалыптасқан ақ табан шұбырынды деген тұрақты тіркестегі ақ табанның (басқа мағыналарының ішінен) өзіндік мағынасын (1723ж. Жоңғар шапқыншылығына байланысты қазақ халқын басып, өз мекендерін тастап, шаң- топырақ болып, табанынан тозып, тентіреп кету оқиғасын) дәл айқындап білуге байланысты болса, оған жұп болып түрған қара табан тіркесінің еңбегін сатып, күн көрген жарлы-жалшы, кедей бейнесін сипаттауын аңғарған жөн.
Демек, контрастивті жүйеге енген ауыспалы мағыналағы жұп тіркестердің баршасы бір - біріне түр-түс мағынасы түрғысынан қарама-қарсы болуы міндетті емес.
Түр-түс әлеміне тән белгілі атаулар мен солардан туындап, өрбіп дамыған, тіл қолданысында тұрақтанып, пайдалануға дайын тұрған және толастамай жаңа түрлерімен толығып жатқан тұрақты тіркестері (фразеологизмдер, теңеу - салыстыру модельдері, жұмбак, мақал-мәтел т.б.) тіліміздің ең бір құнарлы саласы мен көркемсөз қорының бейнелі де әсерлі байлығын құрайды. Сол байлықтың бел ортасынан біз ақ және қара түр-түс атауларының қатысуымен жасалып, қалыптасқан сан алуан тіркестерді көреміз.
Олардың этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыру деген сөз - ең алдымен тілдегі реалды (шынайы) әрі байырғы құбылыс екенін танып- білу, мойындау. Ал, оны ақ және қара түр-түс атауларының мағына шеңберін, қолданыс аясын, тақырыптық топтарға жіктелуін, басқа тілдерге аударылуын т.б. ерекшеліктерін айқындау арқылы дәлелдеуге болады.
Ак және қара атауларының дамыған өрісін, даму шеңберінің кеңдігін көрсету үшін мысалы, 10 томдық ҚТТС-де берілген сипаттаманың өзі де жеткілікті. Ақ атауын сипаттауға ғана кітаптың 11 беті (I - том, 126 - 97 бб.) қара атауын сипаттауға - 24 беті (6 - том, 36 - 59 бб.) арналыпты. Бұлардан туындаған сөздердің жөні бір басқа. Оның себебі бұл атаулардың өздері де және олардың төңірегінен өсіп - өрбіген туынды тұлғалар мен әр түрлі тұрақты тіркестер бір дәуірдің емес, әр түрлі себептерге байланысты толассыз дамып келе жатқан әр дәуірдің жемісі болып саналады. Тіл байлығын сөз санымен ғана емес, сөз мағынасымен де айқындайтын болсақ, сол қайнар - көздердің біріне ақ, қара атаулары негізінде өрбіп - өскен мағыналық бірліктер жатады деп атай аламыз.
Этнолингвистикалық тұрғыдан олардың бірнеше көздері мен танымдық сипаттарын, тіркестердің жасалу тәсілдері мен мотивтерін көрсетуге болады.
Ақ және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.ТАРАУ. .АҚ ЖӘНЕ ҚАРА ТҮР-ТҮС АТАУЛАРЫНЫҢ МАҒЫНАЛЫҚ ЖӘНЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУЫ
І.1 Ақ және кара түр-түс атауларының мағыналық даму шеңбері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.2. Ақ және қара түр-түс атауларының тұлғалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І.3. Ақ және қара түр-түс атауларының қолданыс аясы және қарама-қарсы жүйеде қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4. М.Мақатаев өлеңдеріндегі қара түсінің қолданысы ... ... ... .
II.ТАРАУ. ТҮР- ТҮСКЕ БАЙЛАНЫСТЫ БАЙЛАНЫСТЫ ТОПОНИМДЕРДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАСЫ ... ... ... ... .. ... ... ... .
ІІІ.ТАРАУ. ТҮР-ТҮСТЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БЕЙРЕСМИ ЕСІМДЕРДІҢ ЭТНИКАСЫНА ҚАТЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Табиғи ортаның, қоғамдық өмірдің сан түрлі сипатын суреттейтін, өзіндік бояу-нақышын келтіріп бейнелейтін әр қилы түр мен түсті, олардың сан түрлі реңктерін білдіретін атаулар мен тұрақты және жай тіркестер табиғаттың өте күрделі құбылыстарының тілдік көрінісі болып саналады.
Қазақ тілінің сөздік байлығында ерекше топ ретінде орын алатын түр-түс атауларының негізгі тұлғалары аса көп болмаса да, олардың білдіретін мағына - мәндері мен комбинаторлық тұлғалары, қолданыс аясы өте кең. Олар бір тілдің өзінде мыңдап саналады. Сондықтан да болар, бұл сан қырлы өзіндік ерекшеліктері бар лексикалық топ барлық тілдердің де сөздік қорының түр-түс әлемі деп аталатын айрықша бір тобына жататын мағынасы бай, қолданыс аясы кең, танымдық мәні зор тілдік құбылыс ретінде қарастырылып келеді. Негізінен қандай да бір ұлттың тіліндегі түр-түс атаулары сол ұлттың тіл байлығы ретінде қарастырылады. Себебі, басқа тілдер сияқты, қазақ тілінде түстердің барлығы тек өзінің негізгі мағынасында ғана қолданылмай, қосалқы бір жасырын мағынасында да жұмсалуы мүмкін. Бұлар қандай да бір халықтың материалдық-рухани мәдениеті, әдет-ғұрпы, тарихы, наным-сенімдері жайлы ақпарат бере алады. Қара түс, керісінше. қара қоңыр, қара қошқыл, қара торы, шойын қара т.б. осы сияқты қараңғылықпен тұмшаланған түстердің өзіндік ұйытқысы тәрізді. Басқаша айтқанда, ақ және қара түстері бір тәулікті екіге бөліп тұратын күн мен түннің символы іспеттес құбылыс.Табиғи ортаның, қоғамдық өмірдің сан түрлі сипатын суреттейтін, өзіндік бояу-нақышын келтіріп бейнелейтін әр қилы түр мен түсті, олардың сан түрлі реңктерін білдіретін атаулар мен тұрақты және жай тіркестер табиғаттың өте күрделі құбылыстарының тілдік көрінісі болып саналады.Қазақ тілінің сөздік байлығында ерекше топ ретінде орын алатын түр-түс атауларының негізгі тұлғалары аса көп болмаса да, олардың білдіретін мағына - мәндері мен комбинаторлық тұлғалары, қолданыс аясы өте кең. Олар бір тілдің өзінде мыңдап саналады. Сондықтан да болар, бұл сан қырлы өзіндік ерекшеліктері бар лексикалық топ барлық тілдердің де сөздік қорының түр-түс әлемі деп аталатын айрықша бір тобына жататын мағынасы бай, қолданыс аясы кең, танымдық мәні зор тілдік құбылыс ретінде қарастырылып келеді.Түр-түс әлеміне қатысты тілдегі атаулар мен олардан туындаған жай және тұрақты (фразеологизм, салыстырмалы тіркес, жұмбақ, мақал - мәтел) тіркестерінің баршасының табиғатына терең үңіліп, бір зерттеудің ауқымында тәптіштеп қарастырып шығу әрине, мүмкін емес. Сондықтан да біз түр-түс әлеміне байланысты зерттеу нысанымызды тек ақ және қара түстерге ғана бөліп алып, осы екеуін бағыштап, танымдық табиғатын мүмкіндігінше кең де терең, әрі жан-жақты қарастыруды жөн көрдік.Тақырыпты осылай анықтап, зерттеу мақсатымызды нақты осы мәселеге арнауымыздың себебі мыналар: біріншіден ақ және қара түстері жалпы түр-түс жүйесіндегі, жалпы таным жүйесіндегі (ұлттық ұғым-түсінік бойынша) ең негізгілері, олар қүрылымы тұрғысынан түр-түс гаммасын екіге бөліп тұратын қарама-қарсы (конрастивті) түстер. Екіншіден, осы екі түске қатысты табиғи-қоғамдық ортада түр-түс әлемі атауларының тілдік және тілден тыс атқарылатын қызметін, қолданысын, оларға қатысты нысандардың түрін, ерекшеліктерін түгел аңғаруға болады. Үшіншіден, зерттеу объектісіне байланысты ақ және қара атаулары бойынша мол жинақталған материал теориялық ой-пікірімізді кеңірек айтуға мүмкіндік береді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ тіл біліміндегі түр-түс әлемі зерттеуге қатысты , кейін толықтырылып басылған Ә.Қайдар т.б. авторлардың еңбектерінің орны ерекше. Бұл тақырыптың негізгі мәселелері де осы еңбектерде қарастырылған. Алайда, ұлттық болмыс және ұлттық таным тығыз байланысты. Бұл күрделі де кешенді құбылыстың түйінді бір - мәселесі. Осы екі атауды бөліп алып,арнайы зерттеуді қажет етеді. Атап айтқанда, қазақ тіліндегі тур-түс атауларын тек тілдік тұрғындан ғана емес, этнолингвистикалық тұрғыдан да қарастыруға, ұлт пен тіл біртұтас деген қағидаға сәйкес, ана тілі ұлттық болмысымызды тануға байланысты өзекті мәселеге жатады. Адамзат ғұмыр кешіп отырған барша дүниені Адам, Қоғам, Табиғат деп, белгілі шарттылықпен үлкен үш салаға бөліп қарау - ғылымда қалыптасқан жүйе. Түр-түс құбылысының атқаратын қызметін, оның мән-мағыналарын, калыптасқан атауларын осы жүйеде қарастыру өте тиімді. Мұның өзі жалпы түр-түс атауларына, соның ішінде, әсіресе ақ және қара түстеріне жүктелген қызметтің ауқымы соншама зор және алуан түрлі екенін сипаттайды. Олардың ішіндегі негізгі ұғымдар мен түсініктер рухани және материалдық мәдениетіміздің ең өзекті салаларына жатады. Сондықтан да болар, салт-сана, әдет-ғұрып, заттар мен құбылыстарды іштей жіктеп - жіліктеп, танып - білуде де, нарқын айыруда да тілшілер қауымы түр-түс әлеміне жиі жүгінеді. Бұл құбылыстың көріністерін сан-алуан өнер саласынан да байқауға болады. Халықтық ұғым - түсініктер мен өмір - тіршіліктің өзіндік қыр-сырын түсініп, құндылықтарын бағалауда да түр-түс әлемінің аңғартар мағұлұматы мол, қызметі зор.
Демек, түр-түске байланысты атауларының қалыптасуы мен мағына - мәнінің дамуын, қолданыс аясының ауқымын қарастырып, оларды жан-жақты айқыштай түсүдің тілдік теорияға қатысы бар, ғылыми сипатқа ие құбылысқа жатады..
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың жалпы мақсаты түр-түс әлеміне тән атаулар ішінен қолданыс аясы кең, мағыналық реңктері мол, денотаттық мәнінен де коннотаттық мәні басым әр түстің атауларының жеке-дара түрінде де, тіркес құрамында тұрып та атқаратын қызметіне арнайы тоқталып, қолданыс дәстүрі мен сөзжасам тәсілдерін айқындау, сол арқылы олардың лексикалық қордан алатын орны мен ұлттық тарихи - мәдени тұрғыдан этнолингвистикалық табиғатын танып - білу. Бұл мақсатты орындау үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай нақтылы міндеттер қойылады:
түр-түс әлеміне қатысты бас-аяғы әлі жинақталып болмаған, тіл корының қойнауларынан түгел теріліп алынбаған лексикалық қордан әр түстің атауларын, солардан туындаған тіркес түріндегі атауларын және тұрақты тіркестер құрамындағы қолданысын жүйелеп көрсету;
түр-түс атауларының қолданыс аясы, семантикалық, тақырыптық топтарын айқындау;
Түр-түс атауларының қолданылуы барысында негізгі лексикалық мағыналарынан өрбіген қосымша мағыналарының пайда болу себептері мен уәжділігін (мотивациясын) көрсету;
түр-түс атауларының мағыналарына сәйкес тілімізді көптеп кездесетін және жұптаса қолданылатын контрастивті (қарама - қарсылы) тіркестердің этнолингвистикалық табиғатын зерделеу;
-Қазақ тіліндегі түр-түс атауларын 3 сала - Адам, Қоғам, Табиғат - бойынша жіктеп, осы салалардағы нақтылы құбылыстар мен заттарға қатысты қолданысына қарай оларды лексика-семантикалық және тақырыптық топтарға бөліп қарастыру;
Түр-түстердің түбірлерінен синтетикалық, аналитикалық және семантикалық тәсілдер арқылы туындаған тұлғалардың жасалуын саралау;
тұрақты тіркестердің (фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар т.б.) құрамындағы түр-түстер атауларының мағынасын талдап, қолданыс жиілігін ауыс мағынасынан анықтау;
- топонимдердің этнолингвистикалық атауларын және олардың қатысуымен жасалған тіркестердің басқа тілге аударылуын лингвомәдениеттанымдық негізде қарап, заңдылығын анықтау т.б.
Зерттеудің дереккөздері. Қазақ тіліндегі түр-түстердің атауларына қатысты сөздер мен саналуан (негізінен анықтауышты) тіркестер ең алдымен қазақ тілінің 10 томдық түсіндірме сөздігі, орфографиялык, фразеологиялық, диалектологиялық сөздіктерінен, әр түрлі кәсіпке байланысты терминологиялық сөздіктерден, сондай-ақ әдеби, тарихи, этнографиялық, фольклорлық , паремиологиялық т.б. көздерден жиналып, сұрыпталып берілді.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Жұмыста негізінен сипаттама, семантикалық талдау, тарихи-салыстырмалы әдістер қолданылды. Түр-түс атауларының туынды, ауыспалы, рәміздік, кәделі мағыналарының пайда болу уәждерін айқындау мақсатында бұл атаулар ретроспективті бағытта талданып, этнолингвистикалық ізденістер жүргізілді. Сонымен қатар жүмыста салыстырмалы және статистикалық әдістер де пайдаланылады.
Зерттеудің теориялық мәні мен практикалық құндылығы. Әр түстің атаулары мен олардан туындаған сан алуан тіркестердің жасалу уәждеріне, лексика-грамматикалық, семантикалық тәсілдеріне қатысты талдаулар мен тақырыптық, лексика- семантикалық топтарға жіктелуіне байланысты зерттеулер қазақ тіл білімінің сөзжасам, әсіресе оның этимология, семасиология, ономасиология, синонимия, омонимия салаларына өз дәрежесінде теориялык- практиқалық үлес қосты деп айтуға болады.
Қазақ тіл біліміндегі түр-түс атаулары мен олардан туындаған жай және тұрақты тіркестердің ауыспалы, символикалық, метафоралық, кәделі т.б. мағыналарын ашып, айқындап, қолданыс аясын анықтау тек конгнитивті функционалды лингвистикаға немесе этнолингвистикаға ғана қатысты емес, сонымен бірге практикалық (оқыту процесі, мәтін талдау, лексикографиялық тәжірибе т.б.) қажеттілігімен де құнды.
Нақтылап айтқанда, бүгінгі таңда халықаралық қарым -қатынастардың жанданып, рухани, мәдени және экономикалық байланыстардың дами түскен кезеңінде жалпы сөз байлығымен қатар түр-түс атаулары әлемін де жан-жақты терең білудің практикалық мәні зор. Өйткені бұл құбылыс қазақ тілінің байырғы, әрі көне лексикалық қорына жатады. Олардың бәрін басқа (орыс, ағылшын, неміс т.б.) тілдеріне бірден оп-оңай аудара салуға келмейді. Ол үшін сол атау, тіркестердің негізінде жатқан, олардың уәждік мәнін айқындайтын салт-дәстүр, әдет-ғұрып, наным-сенім, дүниетаным сияқты ұлттық факторларды жетік білу қажет. Осыған байланысты жұмыста көркем шығармалардағы түр-түс атауларының орысшаға аударылу үлгілері де қарастырылды.
Түр-түс әлемінің құнарлы да көп мағыналы, ерекше дамыған компонент саналатын түр-түстер атаулары мен олардан туындаған тіркестердің табиғатын зерттеудің нәтижелері жоғары оқу орындарында қазақ тілі лексикологиясын, оның семасиология, этимология, терминология, фразеология т.б. салаларын оқытуға қажетті, жүйеге келтірілген, анықталған бай әрі құнды материал болып саналады. Бұл материал қазақ тілін үйретушілер мен үйренушілерге де, лексикографиялық еңбектер (қазақша-орысша, орысша-қазақша, фразеологиялық, түсіндірме сөздіктер т.б.) жазуға да қажеті бар деп білеміз.
Зерттсу жұмысының кұрылымы. Зерттеудің мақсаты мен міндетіне байланысты жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және косымшадан тұрады.
Зерттеу жұмысының мазмұны. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттеу нысаны, ғылыми жаңалығы негізделіп, мақсаты мен міндеттері, теориялық және практикалық құндылығы, негізгі теориялық-методологиялық бағыты мен зерттеу әдіс - тәсілдері, талқылауға ұсынылған тұжырымдар мен сараптау сипаты айқындалды.
І.ТАРАУ.АҚ ЖӘНЕ ҚАРА ТҮР-ТҮС АТАУЛАРЫНЫҢ МАҒЫНАЛЫҚ ЖӘНЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУЫ
І.1. Ақ және кара түр-түс атауларының мағыналық даму шеңбері
Ақ және қара түр-түс атауларының мағыналық және тұлғалық дамуы - деп аталатын қазақ тіліндегі жалпы түр-түстерді ішінен зерттеу нысаны етіп, ерекше бөліп алып, қарастырылған ақ және қара түр-түс атауларына қатысты ең өзекті мәселелердің бірі - өте кең шеңберде қолданылатын сан түрлі мағыналары мен әр алуан түрлі тұлғаларын анықтау оның ең басты себебі бұл түр-түс атауларының күрделі табиғатына, басқа түр-түс атауларымен салыстырғанда қолданыс аясының кеңдігіне, тұлғалық жағынан өзгерістерге бейімділігіне байланысты.
Ақ және қара түр-түс атауларының табиғаты күрделі дейтін себебіміз - бұл екеуі екі - ақ түсті білдірумен шектелетін құбылыс емес. Табиғатты жай көзбен және арнайы аспаптар арқылы көруге болатын түстердің жалпы саны табиғатта 2 мыңнан 30 мыңға дейін болса [2.23], бірақ Ньютонның 7 түрлі заңы бойынша олардың өзі екі - хроматты және ахроматты топқа бөлініп, солардың қосымша ахроматты тобына тек ақ, кара, сұр түстері ғана жатса, мұны қалай түсіндіруге болады? Біздің пайымдауымыз бойынша, түр-түс кұбылыстарының сапасы мен саны, сыны мен сипаты, оларға сәйкес атаулары барлық тілдерде бірдей емес. Қазақ тілінде болса, түр-түс атауларының жалпы саны 70 - тен асып жығылады. Олардың 30-ы негізгілері де, 40-тан астамы туынды түрлеріне жатады. Осылардың ішінде тұлғалық өзгерістерге ұшырауы жағынан да, мағынасының күрделілігі жағынан да ақ және кара түр-түс атаулары ерекше көзге түседі. Тек ақ атауының өзі ғана 15 түрлі (бағыт-бағдарды, кәдені, геосимволикалық, ауыспалы, қосыміпа т.б.) мағынаны білдірсе қара атауы 23 түрлі (осы тәрізді) мағына түрін білдіретінін көреміз.
Ақ және қара атауларының бұл қасиетін тек көпмағыналық ерекшелігі ғана емес, онда да кеңірек құбылыс деп қараған жөн. Демек, олардың бұл толассыз дамуы, бір жағынан, қолданыс аясының кендігі мен жиілігіне, екінші жағынан өмір-тіршіліктің сан алуан ситуациясында тура мағынасында да, болмаса, салыстырма түрінде де кең қолданылуына байланысты деген соз.
Бұл мәселені зерттеген ғалымдардың көбісі-ақ, мәселен, А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, И.Циртаутас, Е.Қойшыбаев, Ә.Қайдаров, З.Ахтамбердиева, Б.Өмірбеков, Р.Сыздықова, Ә.Қ.Ахметов, Ө.Айтбаев, Ж..Манкеева, Қ.Ш.Хүсаинов, Р.Н.Шойбеков. С.Сәтенова т.б. ақ және қара т.б. түр-түс атауларының көп мағыналыққа бейімділігін бізден бұрын да айтқан болатын. Мысалы, академик А.Н.Кононов тек қара сын есімінің түркі тілдерінде 20 - шақты қосымша, қосалқы, символдық. ауыспалы, кәделік т.б. мағыналарға ие екендігін санамалап көрсетеді.
Әрбір тілдің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты бұл сан өзгеріп отырады және мағына түрі де бір-бірімен сәйкес келе бермейді. Академик Ә.Т.Қайдаров және т.б. авторлардың жоғарыда көрсетілген еңбегінде қазақ тіліндегі қара түске байланысты атаудың 30 шақты мағынасы бар екен. Бұл тәрізді айырмашылық ақ түске байланысты да байқалады.
Ақ түсті білдіретін ақ атауы түркі тілдерінің барлығына бірдей ортақ атау. Бірақ оның мағына өрісі барлық түркі тілдерінде бірдей емес. Мәселен, оның қазақ тіліне тән бір ерекшелігі: сүт және сүт тағамдарына байланысты мағыналарын жеке-дара тұрып та, белгілі бір мәтін құрамында тұрып та білдіре берсе, одан басқа ауыспалы (қосымша, кәделі, рәмізді, салт-дәстүрге байланысты т.б. ) мағыналары көп жағдайда тіркес құрамында тұрып қана білдіре алатынғында.
Ақ түс атауының екінші бір ерекшелігі: көптеген ауыспалы мағыналары ғайыптан пайда болған емес, сол ақ ұғымының өз табиғатынан теңеу, салыстыру, балау, ұқсату т.б. тәсілдері нәтижесінде туындап, өрбіп, дамыған мағыналар. Бұлайша дамудың шарықтау шегі, логикалық шеңбері кең екенін, мысалы ақ атауының; таза, пәк, кіршіксіз адал, әділ, жайдары, әдемі, сұлу, айқын, анық, асыл, ардақты т.б. осы сияқты өзара сәйкес, мәндес ұғымдардың білдіруінен де анық көруге болады. Дегенмен, ақ мағынасының нақтылы түрлерін тек белгілі мәтінде ғана айқын көруге болады. Біз анықтаған 15 мағынаның бәрін болмаса да, кейбіреулерін атап өтіп, мысалдар келтірейік.
Ақ - қара түс атауына қарама-қарсы мағынасында, яғни өзінің негізгі номенативтік мағынада қолданылуы: аршыған ақ жұмыртқадай; Ақ серке жол бастайды, Ақын жігіт той бастайды. Мақал.
Ақ - сүт, сүт тағамдары; Кедейдің аузы аққа тигенде мұрны қанапты. Мақал
Ақ - асыл, таза, қоспасыз: ақ берен сауыт;
Ақ - адал, таза, күнәсіз, пәк Аққа құдай жақ; Ақтың отын ақымақ өшіре алмайды. Мақал
Ақ - ізгі тілекке, игілікті ниетке қатысты сипаттама: ақ дастархан, ақ отау, ақ жаулъқ, ақ босаға т.д.
Ақ - бір қалыпты, бірыңғай, ұзаққа созылған, ұдайы, қайталанып тұратын құбылыс сипаты: ақ жауын, ақ нөсер т.б.
Ақ - бағыт-бағдарды (шығыс, кейде батысты) білдіретін рәміздік (геосимволикалық) белгі, нышан: ақ ноғай, ақ үйсін, ақ қаңлы т.б.
Ақ - кең, ұшы-қиыры жоқ, шексіз: ақ жазық, ақ дала, ақ жайлау; Ағаның үйі -- ақ жайлау. Мақал т.б.
Ақ атауының мағына шеңбері қазақ тілінде бұлармен ғана шектелмейді. Ол бұлардан басқа да саяси-әлеуметтік (ақтар, ақ жайлау, ақ ту, ақ билет, ақ аүыл, ақ күн, ақ көз батыр т.б.) рәміздік, кәделік мағыналарда әр алуан тұрақты тіркестерде көптеп кездеседі.
Түр-түс атауларының ішінде мағынасының ең кең дамығанын қазақ тілінде қара атауы жатады. Оның себебі, біріншіден, табиғатының кең түрде қабылдауына, көрнекілігіне және басқа түр-түс атауларымен тіркесе қолданылуына, яғни аралас түр-түсті білдіруге бейімділігіне байланысты болса, екіншіден, оның табиғатпен қоғамдық өмірдегі құбылыстардың көбісінің түр-түсіне, бейнесіне, сұлбасына, қайғы-қасіретіне, қаралы сәтіне, қөңілсіз т.б. осы сияқты күңгірт жақтарына қатыстығына байланысты. Осылардың негізінде қазақ тілінде: қара қазан, қара су, қара ниет, Қара шал, қара қобыз, қара шаңырақ т.б. осы сияқты 30 - дан астам туынды мағыналардың қалыптаскқандығын көреміз. Олардың біразы Н.А.Кононов, Ә.Қайдар, Ф.Ахметжанов т.б. авторлар тарапынан түркі тілдері бойынша анықталған қара атауы беретін мағыналардың 30 шақтысын біз дипломдық жұмыста нақтылы деректер арқылы сипаттадық. Солардың біразын келтіре кетсек:
1. Қара - ақ түстің қарама- қарсы мәнін білдіретін, өзінің негізгі номинативтік мағынасы: мысалы: қара көмір, қара күйе, қара шаш т.б.
2. Қара - төрт түліктің ішіндегі сиыр, жылқы, түйе сияқты ірі мал атауы: қара мал; мысалы: эпоста: Тоқсан мың екен қарасы басына ноқтатимеген...
Қара - жырықтан бұлдырап, қарауытып көрінетін бейне, жансыз зат тұлғасы, сұлбасы (силуэт) Мысалы: Алыстан бір қараны көресің бе, жаны жоқ қимылдауға денесінде...(Жұмбақ-киіз үй;)
Қара - хан, төре, қожа т.б. ақсүйек, билеуші тап өкілдеріне жатпайтын қарапайым халық Мысалы: Ханнан әділет кетсе, қарадан ұят кетеді. Мақал
Қария -серік, ес, жәрдемші. Мысалы Қыз бала болса да, қасымда қара болып жүрген жалғыз қарындасым еді;
Қара - майсыз, дәмсіз, қатықсыз, сүтсіз дайындалған ас - дәм, су - сусын Мысалы: Қара ет, қара сорпа, қара су, қара көже т.б.
Қара - айыпты, кінәлі, қылмысты (адам).Мысалы: Кіммен қарайсаң, сонымен отыр. Мақал.
Қара - адамға зияндық, қастық істейтін жын-шайтан, албасты, мақұлық. Мысалы: Қара басқыр! Қара албасты т.б.;
Қара - өлім - жетім, қайғы - қасірет, қаралы оқиға. Мысалы: қара тұту, қара жамылу, қара көтеру, қара қағаз (извещение о смерти);
Қара - жай, қарапайым.Мысалы: Қара сөз, қара өлең т.б.
Қара - жазу-сызу, хат, и әріп таңбалары. Мысалы: Қара тану, қараю - оқып-жазғанын ұмыту т.б.
Қара - күшті, екпінді, тегеурінді, дүлей. Мысалы: қара боран, қара жел, қара суық т.б.
Қара - солтүстік, терістік бағыт-бағдарын білдіретін геосимволикалық мән. Мысалы: қара шапшаң, қара керей, қара қаңлы т.б.
Қара - аң төлінің , құс балапанының есейіп, ұшуға, жүруге жарап қалған шағына байланысты мағынысы: қара қанат, қара тырнақ, қара құлақ т.б.
Қара - қарғыс, теріс бата. Мысалы: Ақ - дегені - алғыс, қара - дегені -қарғыс. Мақал
Қара - атауының басқа мағыналарына да осы тәрізді, түптеп келгенде, ғайыптан пайда болған емес, негізгі де номинативті қара түс мағынасының әр түрлі ситуацияларға сәйкес өз бойынан туындап, логикалық, уәждік, танымдық жүйе бойынша дамыған ауыспалы мағыналар. Бұл мағыналар тілдегі жүздеген, мыңдаған тұрақты тіркес құрамында қалыптасып, сематикалық бірлік ретінде қолданылып келеді. Мысалы, Ислам Айбаршаның Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті (салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама) атты еңбегінен қара, ақ сөздерінің символдық мағынасына келесі мысалдарды таба аламыз: Көзінің ағы мен қарасы, аузынан ақ ит кіріп, қара ит шығу, қара шаңырақ, қара орман - қасиетті, үлкен деген ұғымды берсе, қара жамылу, ниеті қара сияқты тіркестердегі қара сөзі қайғы, қаза, жамандық мағынасында жұмсалып отыр. Бұл жерден қара сөзінің қазақ мәдениетінде қасиетті, туған деген мағынада қолданылатыны да байқаймыз. Мысалы, қара шаңырақ, қара хан және т.б. ... Әрине мұндай бинарлық бөліну әр мәдениетте ортақ әмбебап концептілер құрап, тілде көрініс табады. Сонымен қатар, бұрыңғы ата-бабамыздың киіз үй ішіне төр жаққа ақ пен қара түстi сырмақ төсегені де халқымыздың белгілі бір түстерге мән беретінін дәлел еткендей. Ол, төр - ақ пен қараның ара жiгiн ажырата алатын адамның орны. Төрде отырып, билiк айтқандар мемлекет билiгiне дейiн көтерiлген. Мұны Орхон-Енисей жазбасындағы төр сөзiнiң мемлекет мағынасында қолданылғанынан байқауға болады. Қазақта: Едiл үйдiң - есiгi, Жайық үйдiң - жапсары, Түркiстан - ұлы төрiмiз деген сөз бар. Бұдан не ұғамыз? Бұдан халқымыздың қасиеттi жерiн киелi киiз үйiндей қастерлейтiнiн ұғамыз. 5. Келесі бір айтып кететін жайт: қазақ тарихында көне ата-бабаларымыздың Алтын Орда, Ақ Орда және Көк Орда деп жер атауларын атап кеткенін қарастырайық. Ол үшін тарихи деректер мен мағлұматтарды зерттеп көрелік: "Көк орда" дегендегі зерттеушілердің бірқатары "көк" сөзімен түсіндіретін. Яғни "шығыс" деген сөз. Сосын одан 600 жыл бұрын қолданылған әйгілі "Көк Түріктер" сөзімен салыстыратын. "Көк Түріктер" деп өздерін Түрік қағанатын құрған түрік тайпалары айтқан. Оны Гумилев "Голубые тюрки" деп аударған. Бірақ-та қазіргі зерттеушілердің пайымдауынша бұл аударманың дұрысы - "Аспан (небесные тюрки) түріктері" немесе "Тау (горные тюрки) түріктері". Бұлар таудан (Алтай) түсіп, әлгі жарты әлемді жаулап алып Ұлы Түрік қағанатын құрған Ашиналар (Көк бөрінің ұрпақтары). "Ауылым көшіп барады таудан асып, аспанда көшкен бұлтпен араласып",- деген халық әні бар. Олар, Көк Түріктер шышында да "аспандағы бұлтпен араласып" көшіп жүрген. Көк Түріктер қыпшақ тайпаларының тікелей атасы. Біздің туымыз көк - Қазақ хандығының туы да көк болған.
Ақ Орданың негізін қалаушы Жошы ханның үлкен ұлы Орда хан (Әйгілі Бату ханның ағасы). Осы Ақ орда қазіргі Қазақстанның негізін қалаған мемлекет. Оның ең әйгілі ханы Орұс (Ұрыс) хан - Орда ханның 8-ұрпағы, Қазақ хандығын құрған ағайынды Керей мен Жәнібек хандардың 3-атасы. Орұс хан шын мәнінде қазіргі Қазақстанның жері мен қазіргі оның үш жүзін құрап отырған ру-тайпаларды толықтай дерлік біріктірді. Керей мен Жәнібек сол замандағы тарихтың тілімен айтқанда "Атасы Орұс ханның қол астында болған аймақты қайтадан өз қолдарына алды", яғни Керей мен Жәнібек Қазақ хандығын құрғанда аспаннан түскен мемлекет құрған жоқ, тек қана "Әбілқайырдың көшпелі өзбектер мемлекетінен" бөлініп, қайтадан еркіндік алды. 8
Біздің елді қазір ресми ақпаратта Елбасының резиденциясының атауымен "Ақ Орда" немесе "Астана" деп атайды. "Ресми Астананың ақпараты" немесе "Ресми Ақ Орданың хабарлауынша" дегендей. Қазіргі де Қазақстанды бейнелі түрде "Ақ Орда" деп атауға болады. Қазақ хандығының кейінгі құдіретті хандарын (Хақназар хан, Тәуекел хан, Қасым хан, Есім хан, Тәуке хан, Абылай хан т.б.) кейде "Ақ Орданың" хандары деп те атай береді. Ал Бату ханның (Батый) иелігіндегі аймақ Алтын Орда аталды. Алтын Орда деген атау кең таралғанмен, сәтті емес. Ол кезде Шыңғыс тұқымынан шығып ел басқарған хандардың орталық шатыры - Хан Ордаларының бәрі "Алтын Орда" аталады. Қорытындылап айтқанда, әр ұлттың өзінің түске байланысты өзіндік танымы болады. Яғни түске байланысты түрлі ассоцияциялар тізімі қалыптасады. Және де оның әр мәдениетте әр түрлі болатынын да ескерген жөн. Сондықтан да осындай ахуалдар мәдениетаралық байланыс аясында қайдай да бір түсініспеушілік пен коммуникация қиыншылықтарына әкеліп соқпас үшін, сол ұлттың өзіндік мәдениетін, тарихын және жалпы дүниетанымын ескеру қажет. Мысалы, біздер үшін ақ пен қара бинарлық оппозициясы маңызды болса, басқа елдер қараның орнына қызыл, яғни қызыл-ақ (әсіресе, ағылшын мәдениетінде) оппозициясы басым. Мұндай ерекшеліктерді әрқашанда ескеру қажет.
І.2. Ақ және және қара түр-түс атауларының тұлғалық дамуы.
Ақ және қара түр-түс атауларының екінші бір даму көзіне олардың тұлғалық өзгерістері жатады. Өйткені олар да, басқа сөз таптары сияқты, қазақ тілінің ортақ заңдылықтары бойынша толығып, жаңғырып, жаңаланып, сан алуан өзгерістерге түсіп отыратын құбылыс.
Ол өзгерістерді екі топқа бөліп қарауға болады: біріншісіне ақ және қара түр түс атауларының жеке-дара өз бастарына жалғанатын (тәуелдік, септік, жіктік, көптік, есімше, көсемше т.б.) жалғау-жұрнақтар жатса, екіншісіне басқа сөз таптарындағы атаулармен тіркесіп, тіркесті (анықтауышты) күрделі атауларға, бейнелі де тұрақты тіркестерге айналуын жатқызуға болады.
1.2.1 Ақ және қараның көптік жалғауында қолданылуы. Әрине, көптік жалғауын кез-келген сөз қабылдай бермейді. Сол сияқты түр-түс атауларының бұл қосымшаны қабылдауы да олардың көптік санын емес, затқа айналған мағынасын білдіру үшін, орыс тілінің әсерінен ақтар (белые) және қара түсті нәсілге, негрлерге қатысты атауларында қалыптасқан. Бұл жерде көптік жалғауы сөзжасамдық қызметін атқарып тұр.
1.2.2 Ақ және қараның тәуелдік жалғауында қолданылуы. Қазақ тіліндегі ақ және қара түр-түс атауларының тұрақты тіркестер кұрамында тұрып қабылдайтын грамматикалық форманттардың бірі - тәуелділік жалғауы. Мысалы: көзінің ағы - ақ, қарасы - қара; Көзінің ағы менен қарасындай т.б. Бұл арада тәуелдік жалғауы тіркеске идиоматикалық рең беріп, аса қымбат зат, асыл дүние, жақын адам деген мәнде қолданылып тұр.
1.3. Синтетикалық сөзжасам негізінде ақ және қарадан туындаған күрделі тұлғалар. Сөзжасамдық моделіне байланысты бұл атауларды негізінен екі топқа бөліп қарауға болады: біріншісіне - ақ және қара атауларынан туындаған етістік тұлғалары да, екіншісіне - есім тұлғалары жатады. Бұл екі топтың екеуі де қазақ тілінің өз табиғатына тән сөзжасам жұрнақтары арқылы жасалады. Бұлардың ерекшелігі; ақ және қара түс ұғымдарынан қалыптасқан туынды етістіктер мен есім сөздер көбіне - көп өзінің негізгі мағынасында емес, ауыспалы мағынасында қолданылатындығында. Мәселен, Кіммен қарайсаң, сонымен ағар деген мақалдағы: қараю -- әбестік іс істеп қою ағару - ақтаяу, оқ ісімен беделін сақтап қалу; осы сияқты: көзі қараю дегендей екі түрлі мағынада - 1) ас - тамақ ішпей әбден ашығу; 2) көптен бері көрмей, құмартып жүрген адамды көруге ынтығу; қаны қараю біреу істеген қаскүнемдікке, арам ойы мен қылығына зығырданы қайнау, өзінің істегенін өзіне қайтаруға тырысу т.т. Сол сияқты: қара жамылу - тарихтың беймәлім айқындалмаған беттері т.т.
Көріп отырғанымыздай, бұл түр-түс атаулары ауыспалы мағынасында қолданылып тұр. Алайда, ақ және қара түр-түс атаулары мағыналырының бәрі осылай деп қарауға болмайды.Олардың мағыналарын біз төмендегі мысалдардан айқын көреміз.
1.3.1 Ақ түс атауынан синтетикалық сөзжасам тәсілі арқылы туындаған тұлғалар және олардың мағыналары. Қазақ тілінде бұл топқа жататын етістіктер мен есім сөздерге мыналарды жатқызуға болады: ағар (ақ+ар=) етістік. 1) ақ түске айналу; ағаранда =((ақ+ар+аң+да) - заттың ала көлеңкеде ақ, ақшыл болып (ағараңдап) елес беруі; ағарт (ақ+ар+т) - 1) етістік үй қабырғасын әктеп (ақ бормен) аппақ етіп бояу; 2) ауыс. қалың жұртқа білім беру, санасын ояту, ағартушылық шараларын жүргізу; ағартушы (ақ+ар+т+у+шы) - халыққа білім беру ісімен шұғылданушы; ақилан (ақ+и+лан) - ет. көзін аларта қарау, жыны келіп, арқасы қозу; ақшылтым (ақ+шыл+т+ым) - сын . Ақ түсі аралас т.б.
Міне, бір ақ түс атауынан туындаған осы тәрізді тұлғаларды әлі декелтіруге болады.
1.3.2 Қара түс атауынан синтетикалық сөзжасам тәсілі арқылы туындаған түлғалар және олардың мағыналары. Қара түс атауынан туындаған етістіктер мен есім сөздерге мыналарды жатқызуға болады: қарай (қара+ай) - ет. 1) басқа түскен қара түске ауысу, алмасу; 2) ауыс алыстан қарауытып көріну. 3) ауыс. хат танып, білгенін ұмыту; қараңғы - сын, күн нұры, жарық - сәуле түспейтін, ешнәрсе көрінбейтін сәт, түн іші; қараша (қара+ша) - зат. 1)ауыс қарапайым халық, ханның құзырындағы жұртшылық; 2) қара түсі басым, қарапайым көрінетін зат (қараша үй, қараша қаз) қара+лы - сын. 1) қимас адамы өліп, қасіретке душар болған, қаза тұтушы адам кейпі т.б. осы сияқты ондаған тұлғалар.
1.4. Ақ және қара түр-түс атауларынан аналитикалық сөзжасам тәсілі арқылы туындаған тұлғалар және олардың мағыналары. Ак және қара түр-түс атауларынан синтетикальқ сөзжасам тәсілдері арқылы жасалған күрделі туынды тұлғалар аталған екі атаудың өздерінен ғана тарайтын болса, аналитикалық тәсілде бұл екі атау кептеген басқа сөздермен тіркеу арқылы жаңа мағына беретін мүмкіншілікке ие.
1.4.1 Ақ түс атауынан аналитикалық сөзжасам тәсілі арқылы туындаған күрделі тұлғалар және олардың мағыналары.
Ақайрауық (ақ+айрауық) зат есім - өсімдік атауы;
Ақбайпақ (ақ+байпақ) зат есім - індет ауруы;
Ақбайтал (ақ- байтал ) зат есім - ірі қара;
Ақбақай (ақ+бақай) зат есім - бапыш атауы;
Ақбас (ақ+бас) зат есім тұт ауруы;
Ақбикеш (ақ+бикеш) зат есім - тары атауы;
Ақбозат (ақ+боз+ ат) зат есім - жұлдыз атауы;
Ақбекен (ақ+бөкен) зат есім - ақ атауы;
Бұл тәрізді мысалдар өте көп. Сөзжасам тәсілінің бұл түрі жаңа атау туындатуымен қатар бір тектес, өзара ұқсас заттар мен құбылыстардың мағынасын жіктеу қызметінде атқару.
1.4.2 Қара түс атауынан аналитикалық сөзжасам тәсілі арқылы туындаған күрделі тұлғалар және олардың мағыналары.
Қараандыз (қара + андыз) зат есім - өсімдік турі;
Қарабай (қара + бай) зат есім - құстың атауы;
Қарабайыр (қара + байыр) 1) сын есім - малдың қарапайым тұқымы; 2) зат есім - өсімдік атауы;
Қарабие (қара + бие) зат есім - ойын атауы
Қарабұға (қара + бұға) зат есім - өсімдік атауы;
Бұл тізімді жалғастыра беруге болады. Алайда солардың өзінен - ақ ақ және қара түр-түс атауларымен, біріншіден, аналитикалық тәсіл арқылы жаңа түсінік - үғымдарды білдіретін атаулардан өнімді жасалатындығын, екіншіден, тіліміздегі сан алуан сөздердің ақ және қара түс атауларымен тіркесу принциптері мен уәжділігі де күрделі құбылыс екенін аңғартады.
Қалай болғанда да, осы екі түс атауынан туындаған тіркестер мен күрделі сөздердің жалпы саны қазақ тілінде мыңнан асады. Бұлар өздерінің коммуникативтік белсенділігімен ерекшеленеді.
І. 3.Ақ және қара түр-түс атауларының қолданыс аясы және қарама-қарсы жүйеде қолданылуы
Жалпы түр-түс әлеміне тән атаулардың ішінде өзінің коммуникативтік белсенділігімен көзге түсетін ақ және қара түр-түс атауларының өздеріне тән пайда болу және қолдану жүйесінде калыптасқан ерекшеліктері бар. Солардың ең бастысы олардың өзара қарама - қарсы мағынада қолданысы жатады.
Дүниедегі құбылыстардың ерекшелігі мен құндылығын, әдетте, оларды салыстыру - салғастыру арқылы айқын байқауға болады десек, ак және қара түр-түс атауларына байланысты да олардың көп құпия сырын айқындауға болатын сияқты. Мысалы, тіліміздегі бір - біріне қарама-қарсы мағынада колданылатын ақ ниет пен қара ниет тіркестерін алып қарасақ, екеуінің де сипатты отырған нысаны - адамға тән қасиеттердің бірі - ниет. Бірақ оның біреуі - ақ та, екіншісі - қара және біреуін айтқанда екіншісі ассоциативті түрде еске түсетін, логикалық байланысын сақтайтын - бір құбылыстын екі көрінісі, екі қалпы.
Ал, қазақ тілі бұл тәрізді контрастивті жұп қолданыстарға өте бай және олар тіл қарым-қатынасының барлық саласында Адам, Қоғам, Табиғат - түгел кездесетін тіл табиғатымен етене бірге дамыған құбылыс. Мысалы: ақ кемер қара кемер, ақ жауын қара жауын, ақ өлең қара өлең
Ақ және қара контрастивті атаулары ортақ нысанға байланысты болғанымен оларға деген әр түрлі мағыналық қатынасына қарай үш топқа бөлуге болады.
Контрастивті жүйеге шартты түрде ғана қатысты ақ және қара атауларынан туындаған жұп тіркестер. Қазақ тілінде кездесетін ақ және қара атауларынан туындаған контрастивті жұп тіркестерінің біразы бір нысанға қатысты қалыптасқанда, мағыналары әр қилы болып келеді. Сондай-ақ, жұп тіркестердің бір тобы бір сыңары тура мағынасында болса, екінші сыңары ауысалы мағынасында, не қазақ болмысында қалыптаспаған тосын мағынасында қолданылуы арқылы жұптасып тұрады.
Осы құбылысқа ұқсас ақ сауыт пен қара сауыт деген жұп тіркестерді де шартты қолданыстан туындаған кұбылыс деуге болады. Өйткені мұндағы ақ түс атауы шынжырлы тор көздері болат, құрыш, асыл темірден тоқылып жасалған сауыт дегенді білдірсе, қара түс атауы көненің көзіндей көп сакталған, атадан балаға мұра болып келе жатқан көне сауыт дегенді білдіреді.
Контрастивті жүйеге енген ақ және қара атауларының тура мағынасында қалыптасқан жұп тіркестері. Қазақ тілінде контрастивті жүйеге өз мағынасында тұрып енген жұп тіркестер өте көп кездеседі және қолданыс аясы мен нысанды негіздері өте кең. Оның басты себебі: контрастивті жұптың екі сыңары да ортақ нысанға өзінің ақ не қара мағынасында бірдей қатыстылығына байланысты. Мысалы: ақ ауыз тіркестерінде ақ және қара атаулары екі түрлі хайуанның аузының ақ және қара түр - түсін тура езінің номинативті мағынасында көрсетіп тұр. Ал біздің жинақтаған материалдарымызда: ақ ауыз - ылғи қуанышты, жаңалық хабар білдіруге икемді адамға қатысты, қара уыз - ылғи жағымсыз хабарды, өсек-аянды тоғытатын адамға қатысты қарама - қарсы мағыналарды білдіретін жұптарда кездеседі. Бірақ бұл түр-түс атауларының ауыспалы мағынасынан туындаған жұптарға жатады.
Осы ерекшеліктеріне байланысты топтастырылған контрастивті жұп тіркестердің әр түрлі саладан 30-ға жуығы диссертацияда қарастырылып мағыналарына талдау жасалады. Олар: Ақ Ертіс Қара Ертіс, ақ киік қара киік, ақ аю қара аю, ақ жалау қара жалау, ақ от қара от.
Бұл жұптардың бәрінде де ақ және қара атауларының түр-түс мағыналық элементі сақталған .
Контрстивті жүйеге енген ақ және қара атауларының ауыспалы мағыналары арқылы қалыптасқан жұп тіркестер. Ортақ нысанға қатысты ақ және қара атауларының жұп тіркестері кейде олардың біреуі не екеуі бірдей ауыспалы мағынасында қолданылуы арқылы қалыптасады. Мұндай жағдайда түр-түстік ұғым-түсінік көлеңкеленіп, мүлде көрінбей қалуы, тіпті жоғалап кетуі де мүмкін. Бірақ кей жағдайда ондай жұп тіркестердің ауыспалы мағынасымен қатар тілде негізгі лексикалық мағынасы сақталуы да мүмкін. Мысалы: ақ танкқара таяқ деген жұп тіркесті алып, талдап көрейік. Ақ таяқ - ата-баба кәсібінің (мал бағудың) символы, оның қасиетті, киелі белгісі деген мағынанада, қара таяқ - 1) оқымаған, хат танымайтын сауатсыз адам 2) ұр да жық азбыр мағыналарында қолданылып тұр. Бұл жұп тіркесте ақ, қара деген үғымдар жоқ болса да, олар бір нысанға (таяққа) қатысты контрастивті жұп құрап тұр. Ал, енді осы тіркестердің екінші бір вариант: ақ таяқ (ащы етіме ақ таяқ тиді дегенде ол ақ түсті таяқты және қара таяқ (мысалы: оның қолында әдемі қара таяқ бар)) дегендегі қара түсті қара таяқты білдіріп тұр.
Демек, кейде ақ және қара өзінің номинативті мағыналарымен қатар ауыспалы мағыналары арқылы да бір нысанға қатысты екі түрлі мағыналық топқа бірдей жататынын көреміз. Бұл түр-түс атауларының ауыспалы мағыналары арқылы қалыптасқан жұп тұркестерде де тілде де өте көп кездеседі. Олар дипломдық жұмыста талданып, жасау мотивтері, мағыналары деректер негізінде айқындалды. Мысалы: ақ үй қара үй, ақ бет қара бет, ақ тұяқ қара құлақ, ақ адам қара адам, ақ пейіл қара пейіл, ақ жаңбыр қара жаңбыр, ақ балта қара болта, ақ бақыр қара бақыр, ақ жорға қара жорға, ақ құдық қара құдық т.б.
Бұл тәрізді контрастивті жұп тіркестер қаншама болса, олардың тікелей қатысты нысандары да соншама көп. Демек бұл тәрізді жұп тіркестерді түсіну де және олардың қалыптасу мотивтері ғылыми тұрғыдан түсіндіру де ұлттық салт-дәстүр, әдет - ғұрыпты терең білуі талап етеді. Мәселен, ақ табан қара табан контрастивтік жұптардьң мәнін түсіндіру үшін олардың қарапайым мағынасын ғана емес, сонымен қатар ауыспалы мағьнасын да білуіміз қажет. Ол жұптың біреуі тарихи оқиғаға байланысты қалыптасқан ақ табан шұбырынды деген тұрақты тіркестегі ақ табанның (басқа мағыналарының ішінен) өзіндік мағынасын (1723ж. Жоңғар шапқыншылығына байланысты қазақ халқын басып, өз мекендерін тастап, шаң- топырақ болып, табанынан тозып, тентіреп кету оқиғасын) дәл айқындап білуге байланысты болса, оған жұп болып түрған қара табан тіркесінің еңбегін сатып, күн көрген жарлы-жалшы, кедей бейнесін сипаттауын аңғарған жөн.
Демек, контрастивті жүйеге енген ауыспалы мағыналағы жұп тіркестердің баршасы бір - біріне түр-түс мағынасы түрғысынан қарама-қарсы болуы міндетті емес.
Түр-түс әлеміне тән белгілі атаулар мен солардан туындап, өрбіп дамыған, тіл қолданысында тұрақтанып, пайдалануға дайын тұрған және толастамай жаңа түрлерімен толығып жатқан тұрақты тіркестері (фразеологизмдер, теңеу - салыстыру модельдері, жұмбак, мақал-мәтел т.б.) тіліміздің ең бір құнарлы саласы мен көркемсөз қорының бейнелі де әсерлі байлығын құрайды. Сол байлықтың бел ортасынан біз ақ және қара түр-түс атауларының қатысуымен жасалып, қалыптасқан сан алуан тіркестерді көреміз.
Олардың этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыру деген сөз - ең алдымен тілдегі реалды (шынайы) әрі байырғы құбылыс екенін танып- білу, мойындау. Ал, оны ақ және қара түр-түс атауларының мағына шеңберін, қолданыс аясын, тақырыптық топтарға жіктелуін, басқа тілдерге аударылуын т.б. ерекшеліктерін айқындау арқылы дәлелдеуге болады.
Ак және қара атауларының дамыған өрісін, даму шеңберінің кеңдігін көрсету үшін мысалы, 10 томдық ҚТТС-де берілген сипаттаманың өзі де жеткілікті. Ақ атауын сипаттауға ғана кітаптың 11 беті (I - том, 126 - 97 бб.) қара атауын сипаттауға - 24 беті (6 - том, 36 - 59 бб.) арналыпты. Бұлардан туындаған сөздердің жөні бір басқа. Оның себебі бұл атаулардың өздері де және олардың төңірегінен өсіп - өрбіген туынды тұлғалар мен әр түрлі тұрақты тіркестер бір дәуірдің емес, әр түрлі себептерге байланысты толассыз дамып келе жатқан әр дәуірдің жемісі болып саналады. Тіл байлығын сөз санымен ғана емес, сөз мағынасымен де айқындайтын болсақ, сол қайнар - көздердің біріне ақ, қара атаулары негізінде өрбіп - өскен мағыналық бірліктер жатады деп атай аламыз.
Этнолингвистикалық тұрғыдан олардың бірнеше көздері мен танымдық сипаттарын, тіркестердің жасалу тәсілдері мен мотивтерін көрсетуге болады.
Ақ және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz