С. Дөнентаевтың шығармашылық кезеңі

Кіріспе

XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің көрнекті қайраткерлерінің бірі — педагог ақын Сәбит Дөнентаев 1894 жылы Семей губерниясы, Павлодар уезі, Аксу болысында (казіргі Павлодар облысының Ермек ауданында) кедей шаруаның семьясында туған. Дөнентай қолы қысқа кедей шаруа болса да зерделі кісі еді. Баласының сауатын ашып, хат танытуға, Сәбитті оқыған азаматтар қатарына қосуға көп күш жұмсайды. Әкесінің осындай қамқорлығын сезінген Сәбит жастайынан зерек болып өсті. Оның оқуға деген құштарлығы арта берді. Алғаш Қасым қажы дегеннің медресесінде татарша оқиды. Діни окулармен қатар; бұл медреседе география, тарих, есеп пәндері де өтіледі. Сәбит өз бетінше окып, орысша хат таниды, газет-журналдар оқи бастайды. Ғабдолла Тоқай мен Абайдың өлеңдерімен танысады, соларға еліктеп, медреседе жүргенде алғашқы өлеңдерін жаза бастайды.
Медресені бітірген соң Сәбит ауылдық мектепте мұғалім болады. Осы кездерден бастап балалардың ұғымына жеңіл, түсінуіне оңай әрі қызық, әрі күлдіргі, олардың білімін толықтыруға септігін тигізерлік мысал өлеңдер жазады. Оның өлеңдерінің туңғыш жинағы 1915 жылы Уфа қаласында «Ұсақ-түйек» деген атпен басылып шықты. Өз өмірінің көбін бала оқыту, бала тәр-биелеу жұмысына арнаған Сәбиттің ауыр тұрмыс салдарынан денсаулығы нашарлап, ауруы асқына береді. Ол сонда да болса өзі ұнатқан мамандығын тастаган жоқ. Өмірінін ақырына дейін қызмет үстінде болады. Халық ағарту жұмыстарының алдыңғы қатарында жүрген Сәбит Дөнентаев асқынған ауруының салдарынан 1933 жылы 23 майда Семей қаласында қайтыс болды.Сәбит Дөнентаев өзінің алғашқы жұмысын жұмысын әрі педагог, әрі балалар жазушысы ретінде бастады. Сәбиттің балалар әдебиетіне қосылатын шығармалары қысқа әрі мазмұнды, түсінуге женіл болып келеді. Ақын өлеңдері қысқа жазылса да, белгілі оқиғаларға құрылғандықтан, өзіне лайық

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

1.С.Дөнентаевтың шығармашылық кезеңі.
2.С.Дөнентаевтың балалар әдебиетіне қосқан үлесі.

XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің көрнекті
қайраткерлерінің бірі — педагог ақын Сәбит Дөнентаев 1894 жылы Семей
губерниясы, Павлодар уезі, Аксу болысында (казіргі Павлодар облысының
Ермек ауданында) кедей шаруаның семьясында туған. Дөнентай қолы қысқа
кедей шаруа болса да зерделі кісі еді. Баласының сауатын ашып, хат
танытуға, Сәбитті оқыған азаматтар қатарына қосуға көп күш жұмсайды.
Әкесінің осындай қамқорлығын сезінген Сәбит жастайынан зерек болып
өсті. Оның оқуға деген құштарлығы арта берді. Алғаш Қасым қажы
дегеннің медресесінде татарша оқиды. Діни окулармен қатар; бұл
медреседе география, тарих, есеп пәндері де өтіледі. Сәбит өз бетінше
окып, орысша хат таниды, газет-журналдар оқи бастайды. Ғабдолла Тоқай
мен Абайдың өлеңдерімен танысады, соларға еліктеп, медреседе жүргенде
алғашқы өлеңдерін жаза бастайды.
Медресені бітірген соң Сәбит ауылдық мектепте мұғалім болады.
Осы кездерден бастап балалардың ұғымына жеңіл, түсінуіне оңай әрі
қызық, әрі күлдіргі, олардың білімін толықтыруға септігін тигізерлік
мысал өлеңдер жазады. Оның өлеңдерінің туңғыш жинағы 1915 жылы Уфа
қаласында Ұсақ-түйек деген атпен басылып шықты. Өз өмірінің көбін
бала оқыту, бала тәр-биелеу жұмысына арнаған Сәбиттің ауыр тұрмыс
салдарынан денсаулығы нашарлап, ауруы асқына береді. Ол сонда да болса
өзі ұнатқан мамандығын тастаган жоқ. Өмірінін ақырына дейін қызмет
үстінде болады. Халық ағарту жұмыстарының алдыңғы қатарында жүрген
Сәбит Дөнентаев асқынған ауруының салдарынан 1933 жылы 23 майда Семей
қаласында қайтыс болды.Сәбит Дөнентаев өзінің алғашқы жұмысын жұмысын
әрі педагог, әрі балалар жазушысы ретінде бастады. Сәбиттің балалар
әдебиетіне қосылатын шығармалары қысқа әрі мазмұнды, түсінуге женіл
болып келеді. Ақын өлеңдері қысқа жазылса да, белгілі оқиғаларға
құрылғандықтан, өзіне лайық кейіпкерлері, типтік образдары бар.
Өтірік, өсек, жағымпаздық, мен-мендік және тақаппарлықты әшкере ету —
Сәбит Дөнентаев жазған мысал өлең-дердің ең басты тақырыптары болды.
Оның: Қожа, Ауырған арыстан, Көзі тоймаған ит, Екі текс
өлеңдері кейбір адамдарда болатын аңқаулық, өрескел қылықтардан, өсек-
аяң, өтіріктен, жағымпаздық немесе бірді-бірге соғыстыратын айлакер
сұм істерден аулақ болуға үйретеді. Ондай жағымсыз әрекеттердің адам
баласына жат жақтарын әжуа, мазақ етіп, мейлінше әшкерелейді. Мұның
балалар үшін қызықтығы сол — адамда болатын ағат мінездерді,
ашқарақтықты немесе озбырлықты, қулықты хайуанаттардың іс-әрекетімен
көрсетуінде. Ауырған арыстан деген мысал өлеңде:

Түлкіні балағаттап деді қасқыр,

Жан қалмай сізді естіп келдік, тақсыр.
Бәрі де осыншаның келгенінде,

Қалыпты түлкі келмей қара басқыр,—
дейді, Арыстан мұны естіп қатты ашуланады. Түлкінің келмей қалуын өзін
басынғандай көреді. Қасқырдың шағыстырғанын естіп, басына қиын зобалаң
туайын деп жатқанын біліп, түлкі де жетіп келеді.

Мен болдым сіз секілді катты ауру.

Ізденіп жүріп қалдым соған дәру,—

деп, келісімен кешіккен себептерін арыстанға баян етеді. Мұны есіткен
арыстан дереу Табылды ол дертіңе неден дару?— деп сұрақ қояды. Сонда:

Түлкі айтты іліп ала-ақ, ей, сұлтаным,
Кеше еді сізден жаман ауыр халім,
Қасқырдың артқы аяғы сіңірін жеп,
Жазылды саламат боп ғазиз тәнім,—

дейді. Түлкінің бұл сөзін есіткен арыстан дереу қасқырды шақыртып,
басып жатып, артқы аяғының сіңірін суырып жейді.
Сонан соң кетті шығып қасқыр, түлкі,
Шағудан қасқырдың көп алған мүлкі.
— Жануар қызыл аяқ кайда жүрдің,—
Деп түлкі: касекеңді етті күлкі.
Мінекей, өтірік шағым берудін, біреулердін сыртынан өсек айтудың,
қиянат жасаудың салдары осындай болмақ деген зілді сықақ, кекесінмен
қорытынды жасайды. Сәбиттің мысал өлеңдерінің қайсысында болса да
өзінше қорытынды жасап, шешімін айтып, ақыл парасатына салып, қисынсыз
қыңыр жақтарын көрсетіп отырады. Адам қылықтарына жат нәрселердің
бәрінен де аулақ болуға үгіттейді. Өтірік, өсек айтудың аяғы әрқашан
адамды жексұрын етіп жіберетінін нанымды түрде дәлелмен суреттейді.
Мұның балалар үшін тәрбиелік мәні зор және аса қажетті.
Сәбиттің осы мысалынан кейіпкерлер арасындағы тартысқа
құрылған драмалық комедиялық көріністер және олардың психологиясы,
мінез өзгешеліктері анық байқалады. Кейіпкерлер арасындағы сөз
қақтығыстары да драманы, сахналық көріністі білдіреді. Олардың жүріс,
қозғалыстары да, көз алдында тұрғандай әсер береді.
Сәбит Дөнентаевтың мысал өлеңдерінде бір-біріне мүлде жанасымы
жоқ, мінез өзгешеліктері басқа-басқа кейіпкерлер арасындағы
тартыстарды шебер суреттейді. Солар арқылы адамдардың басында болатын
әр қилы мінез-құлықтарды баян етеді. Мұндай өлендер балаларды
қызыктыра отырып, олардың ойлау қабілетін, санасын шыңдайды, ішкі
дүниесіне қозғау салады. Сәбит мысалдарындағы түсінуге жеңіл тиетін
көрнекілік қасиеттің басым болуы — онда суреттелетін окиғаның сыр-
сипатын әлдендіріп, күшейте түсуі. Баланың жас жаны тіпті ұсақ деген
нәрсенің өзінен әсер алғыш болады. Сондықтан оның көзінше өнегесіз
болудан, тіксінуден, ұрыс-таластан, өсек айтудан, ең нашары — өз
сөзіңе өзің қайшы шығудан сақ болу керек, бала оның бәрін байқағыш
болады, кейін тіпті ұмытып кететін болса да, оның мінезінде бұл жайдың
ізі қалады дейді Ф. Э. Дзержинский. Түлкіні арыстанға шағыстырып
айтқан қаскырдың қандай күйге түскенін тіпті ұмытуға болмайды. Ф. Э.
Дзержинский сондай озбырлықтардан сақтандырудың бірден-бір жақсы жолы
оларға өзінің өнегелі болуы және санасынан берік орып алатын ақылшысы,
тәрбиешісі болуы дейді. Сәбит Дөнентаев та өз өлеңдерімен жас
өспірімдер алдында өнегелі болуды жақтайды.
Көзі тоймайтын ит деген мысал өленімде Сәбит дәл осындай
идеяны ұсынады. Сүйек тістеп көпірден өтіп бара жатқан иттің өз
көлеңкесін басқа ит деп түсініп, оның аузындағы үлкендеу сүйекті
тартып алмақшы болып ұмтылғанда, өзі суға кетіп қалады. Өлеңнің ең
сонында автор:

Әр қайда ашкөздінің олжасы осы,

Байқасаң, іс түбіне көзің салып,—

деп, екі ауыз сөзбен қорытынды жасайды. Қанағат қарын тойғызар
қанағатсыз жалғыз атын сойғызар деген халыктың даналық сөздерімен
ұштастырады. Сұғанақтық, озбырлык, арсыздықтың бір түрі екенін айқын
керсетеді. Ауырған арыстан деген мысал өлеңінде жағымпаз, ашқарақ,
дойыр кісілердің озбырлық әрекеттерін әшкерелейді. Жас өспрімдерді
осындай жағымсыз қылықтардан аулақ болуға шақырды.Адамгершілігі мол
мәдениетті, ізетті болуға тәрбиелейді.
Сәбит өлеңдерінде қызықты күлкінің астарында зілді мысқыл
жатады. Балалардың жаттап айтуына ықшамды Кожа, Екі теке
өлеңдері осы сияқты қызықты, мазмұнды, күлкілі жазылған. Аңқаулық пен
ашық ауыздық та кісі басында болатын үлкен кемшілік. Адам өзіне-өзі
пысық, жинақты, ширақ, әсіресе барлық іске икемі бар бір сырлы, сегіз
қырлы болуы керек. Кісінің ойлы да, парасатты, сабырлы болғаны жақсы,
Қожа сияқты болып жүрмеңдер дегенді аңғартады.
Бір күні айдалада ақымақ Қожа терлеп-тепшіп жер қазып жатыр
екен. Оған бір адам кез келіпті. — Қожеке, бар күшіңді сарп етіп бұл
жерді не үшін қазып жатырсыз?— десе, Қожекең оған былай депті.

Бул жерге көмген едім алтын бұрын,

Таба алмай сол алтынды дал боп тұрмын.

Қоймап па ең?— адам айтты,— ешбір белгі,

Болмаса ұмыттың ба белгі түрін?
Адамға қожа сонда ал не деді:
Қойып ем жоғалмастай мұнда белгі,
Мезгілде алтын көмген, дәл төбемде,
Ақ бұлт көлеңкелеп түрып еді.

Бұлтты аспандағы кім алады,

Бір белгі бұдан артық бола ма енді?—

Жарайды, олай болса жоғалмас, — деп,

Ол адам күлді дағы жүре берді.
Мұндағы өлең идеясының қызықтығы сол — Ақылсыз бас екі аяққа
дамыл бермейді — дегеннің кейпін танытқан. Анқаулық пен ашық ауыздық
адамды адал жолынан тайдырады. Өйткені ондайлар сұм адамның жетегіне
тез ілігеді. Түлкінің қарға аузындағы ірімшігін алдап алғаны сияқты,
аңқитып, жер соқтырып кетеді. Осындай анқаулықтан, ашык ауыздықтан
сақтанды-рып, жас өспірімдерді әр нәрсеге икемі бар азамат етіп
тәрбиелеуге шақырады. Бұл өлеңнің тәрбиелік мәні осында. Адамды әр
түрлі болымсыз жаман істерден ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.