Тілдік қатынас негіздері
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҰЯЛЫ БАЙЛАНЫС: ИНТЕРАКТИВ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
АЛМАТЫ, 2012
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Ұялы байланыс: интерактив қарым-қатынас.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысының құрылымы зерттеліп отырған
тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, екі тараудан, тараушалардан, қорытынды
және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының көлемі: 47 бет.
Зерттеу пәні: Ұялы байланыстағы қарым-қатынас.
Зерттеудің нысаны: Ұялы байланыстағы қарым-қатынас, сөйлеу әрекеті.
Диплом жұмысының мақсаты: Ұялы қарым-қатынаста жиі қолданылайтын
сөздерді қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері: Диплом жұмысының мақсатына орай төмендегі
міндеттер қамтылды:
– Тілдік қатынас теориясын қарастыру;
– Қарым-қатынастағы сөйлеу әрекеттерін сипаттау;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу этикетін көрсету;
– Ұялы байланыста жиі қолданылаты сөздерді сипаттау;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу әрекетінің ерекшеліктерін көрсету.
Диплом жұмысында пайдаланған әдебиеттер саны: 54.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: Тілдік қатынас,
қатынас, қарым-қатынас, коммуникация, сөйлеу, сөйлеу актілері, сөйлеу
этикеті, этикет, байланыс, ұялы байланыс, интерактив.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: Сипаттау, жинақтау, байқау,
салыстыру, талдау.
Диплом жұмысының дереккөздері: Диплом жұмысының дереккөздері ретінде
http:www.nokia.kzhome, http:www.samsung.comkz_ru,
http:www.activ.kzkz, http:www.beeline.kz сайттарын алынға мақалалар
мен жарнамалар, термин сөздер мен смс-тер (сообщение), қарапайым байланыста
қолданылатын сөздер алынды. Материал көздері ретінде тілдік қатынастың,
сөйлеу әрекетінің теориялық мәселелеріне арналған әр түрлі ғылыми
әдебиеттер, монографиялық зерттеулер, интернет желісінен алынған мақалалар
алынды. Сөйлеу этикеті теориясына арналған еңбектерге ерекше назар
аударылды.
Диплом жұмысының мазмұны: Жұмыстың мазмұны екі тарауды құрайды. Алғашқы
тарауда тілдік қатынас, коммуникация, сөйлеу, сөйлеу әрекеті, сөйлеу
этикеті ұғымдарына анықтама беріледі. Тілдік қатынастың теориялық
негіздеріне шолу жасалады. Жұмыстың екінші тарауында қарым-қатынастың
ерекше бір түрі ретінде: ұялы байланыс және ұялы байланыста жиі
қолданылатын сөздер қарастырылады.
Диплом жұмысының нәтижелері: Тақырыпқа сай ғылыми-теориялық
негіздемелерге сүйене отырып:
– Тілдік қатынас теориясы қарастырылды;
– Қарым-қатынастағы сөйлеу әрекеттері сипатталды;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу этикеті көрсетілді;
– Ұялы байланыста жиі қолданылаты сөздер сипатталды;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу әрекетінің ерекшеліктерін анықталды.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1. ТІЛДІК ҚАТЫНАСТЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тілдік қатынас негіздері
7
1.2 Қарым-қатынастағы сөйлеу әрекеті
23
2. ҰЯЛЫ БАЙЛАНЫС: ИНТЕРАКТИВ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
2.1 Ұялы телефон арқылы байланыстағы сөйлеу әрекеті
31
2.2 Ұялы байланыста жиі қолданылатын сөздер
36
2.3 Ұялы байланыстағы смс-тер, термин сөздер мен жарнамалар 39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
КІРІСПЕ
Тілдік қатынас – күрделі қоғамдық-әлеуметтік құбылыс. Бұл саланың басқа
ғылымдар негізінде қалыптасып, тіл біліміңде жетекші орын ала бастауы –
кейінгі жылдардың жемісі. Тілдік қатынастың лингвистикалық негізі қарым-
қатынас құралы тілге байланысты екені анық. Лингвистика тіл туралы ілім
болса, тілдік қатынас сол тілдің қарым-қатынасқа қатысты ерекшеліктерін
қамтиды.
Тілдік қатынас қатысымдық тұлғалар арқылы жүзеге асады. Оның қоғамда
алатын орнын тілдің атқаратын қызметінен көруге болады. Қатысымдық тұлғалар
тіл ғылымының салалары – лексикология, семасиология, грамматиканың зерттеу
объектілерімен қатар қолданылады. Қатысымдық тұлғалар мен тілдік
тұлғалардың өзіндік арақатысы, байланысы, ерекшеліктері бар.
Сонымен қатар тілдік қатынастың негізі – пікір алысу, сөйлеу,
адамдардың сөйлеу процесі. Осы сөйлесу, ұғынысу тікелей тілдік бірліктердің
қатысымен іске аса келіп, қатысымдық тұлғалардың қызметі нәтижесінде
болады.
Диплом жұмысының өзектілігі: Тақырыптың өзектілігі сөйлеу әрекеті мен
тілдік қатынас барысындағы коммуникацияны және сөйлеу әрекетін әр түрлі
дамыған технологиялар тұрғысынан зерттеумен тығыз байланысты. Мысалы,
қазіргі ақпараттық технологиялардың дамыған таңында сөйлеу әрекетін әр
түрлі тұрғыда қарастырады, олардың бірі ғаламтордағы сөйлеу әрекеті,
адамдардың қарым-қатынасы. Осы тұрғыдан алғанда ұялы байланыстағы
адамдардың қарым-қатынасын, олардың сөйлеу әрекетің зерттеу бүгінгі күннің
өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Ұялы байланыстағы қарым-
қатынасты, ондағы сөйлеу тілін зерттеу ақпараттық технологиялардың дамуымен
байланысты.
Ұялы байланыс – ұялы желі негізінде құралған, радио байланыстардың
бірі. Ұялы байланыстағы адамдардың сөйлеу әрекетін, сөйлеу этикетін зерттеу
бүгенгі күннің маңызды мәселелерінің бірі болып табылады.
Зерттеу пәні: Ұялы байланыстағы қарым-қатынас.
Зерттеудің нысаны: Ұялы байланыстағы қарым-қатынас, сөйлеу әрекеті.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Ұялы қарым-қатынаста жиі
қолданылайтын сөздерді қарастыру. Алға қойылған мақсатқа жету үшін біршене
міндеттер қамтылды:
– Тілдік қатынас теориясын қарастыру;
– Қарым-қатынастағы сөйлеу әрекеттерін сипаттау;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу этикетін көрсету;
– Ұялы байланыста жиі қолданылаты сөздерді сипаттау;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу әрекетінің ерекшеліктерін көрсету.
Тілдік қатынас (лат. contactus - жанасу) ағыл. linguistic contacs –
бірінің немесе көпшілігінің сөздік құрамына және құрылымына ерекше
георграфиялық, тарихи әлеуметтік жағдайлардың әсер етуі салдарынан екі
және одан да көп тілдің өзара әрекеттесуі [1].
Тілдік қатынас – ойлау мен сөйлеудің қатысы арқылы тілдік тұлғалардың
таңбалық жүйесі мен дыбысталу қасиеті нәтижесінде жүзеге асатын, қатысымдық
тұлғалардың семантикалық бірлігі мен байланысу заңдылықтары арқылы
берілетін, адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз ететін, тек адамзатқа
ғана тән күрделі тілдік қоғамдық-әлеуметтік процесс.
Зерттеуде қолданылған әдістер (тәсілдер): Зерттеу барысында әр түрлі
ғылыми-зерттеу әдістері қолданылды. Атап айтқанда сипаттау, жинақтау,
салыстыру әдістері.
Диплом жұмысының дереккөздері: Диплом жұмысының дереккөздері ретінде
http:www.nokia.kzhome, http:www.samsung.comkz_ru,
http:www.activ.kzkz, http:www.beeline.kz сайттарын алынға мақалалар
мен жарнамалар, термин сөздер мен смс-тер (сообщение), қарапайым байланыста
қолданылатын сөздер алынды. Материал көздері ретінде тілдік қатынастың,
сөйлеу әрекетінің теориялық мәселелеріне арналған әр түрлі ғылыми
әдебиеттер, монографиялық зерттеулер, интернет желісінен алынған мақалалар
алынды. Сөйлеу этикеті теориясына арналған еңбектерге ерекше назар
аударылды.
Диплом жұмысының мазмұны: Жұмыстың мазмұны екі тарауды құрайды. Алғашқы
тарауда тілдік қатынас, коммуникация, сөйлеу, сөйлеу әрекеті, сөйлеу
этикеті ұғымдарына анықтама беріледі. Тілдік қатынастың теориялық
негіздеріне шолу жасалады. Жұмыстың екінші тарауында қарым-қатынастың
ерекше бір түрі ретінде: ұялы байланыс және ұялы байланыста жиі
қолданылатын сөздер қарастырылады.
Диплом жұмысының нәтижелері: Тақырыпқа сай ғылыми-теориялық
негіздемелерге сүйене отырып, зерттеу барысында төмендегідей нәтижелер
алынды:
– Тілдік қатынас теориясы қарастырылды;
– Қарым-қатынастағы сөйлеу әрекеттері сипатталды;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу этикеті көрсетілді;
– Ұялы байланыста жиі қолданылаты сөздер сипатталды;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу әрекетінің ерекшеліктерін анықталды.
1. ТІЛДІК ҚАТЫНАСТЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тілдік қатынас негіздері
Тілдік қатынас күрделі қоғамдық-әлеуметтік құбылыс бола келіп, көптеген
ғылым салаларымен тығыз байланысты. Бұл саланың басқа ғылымдар негізінде
қалыптасып, тіл біліміңде жетекші орын ала бастауы – кейінгі жылдардың
жемісі. Сондықтан тілдік қатынас мәселесінің түпкі тамырларын белгілей
отырып, оның ғылымдағы орнын және онымен тікелей байланысты ілімдермен
арақатысын айқындаған жөн.
Кез келген тіл, сол сияқты қазақ тілі – адам қатынасының аса маңызды
құралы бола келіп, адамзаттың бір-бірімен түсінісу, пікір алысу,
сөйлесуіне жол ашып қана қоймайды. Сонымен қатар ішкі, сыртқы қоғамдық
жағдайларға әсер етеді, халыққа қажетті әлеуметтік, экономикалық істерді
аңғаруға мүмкіндік жасайды; бірлесіп еңбек етуге дәнекер болады; қоғамдық-
саяси күштердің өз мақсаттары үшін күресуіне қызмет ететін саяси құралы
болады. Сөйтіп, жалпы көпшілік қауым мен саяси топтар арасындағы көпір
болып табылады.
Қоғам мен табиғаттағы ең күрделі құбылыс адамзаттың ой-санасы мен тілі
болғандықтан, адамның ойлау жүйесі де, сөйлесе білу қабілеті де – ерекше
қоғамдық мәні бар үрдістер.
Адамның ойы мен санасы қаншама күрделі болғанымен, тілсіз ой жүзеге
аспайды. Сондықтан да тіл – қоғамдық объективті шындықты танудың, оны
өмірде пайдаланудың құралы болып табылады.
Қоғамдық-әлеуметтік кезеңдердің қай-қайсысында болсын қазақ тілі қазақ
халқының ана тіліне тән әлеуметтік мәнінен айырылмауға тырысады. Басқа ұлт
өкілдеріне қазақ тілін оқыту, үйрету барысында, біріншіден, оның қазақ
ұлтының, қазақ халқының ана тілі екенін, оның ертеден дамыған тарихы
барын, әдеби тіл дәрежесіне көтерілген салаларын, жазба тілге тән т.б.
басты қасиеттерін түсіндіру қажет.
Екіншіден, қазақ тілінің сол халықтың өзіндік қатынас құралы болуымен
қатар, басқа ұлт өкілдерімен қарым-қатынас жасауға негіз болатын,
ұғынысуға, пікірлесуге жол ашатын ұлтаралық қатынас құралы екеніне баса
назар аудару керек.
Үшіншіден, қазақ тілінің қатысымдық сипаты оның ел аралық қатынаста
қолданылатын қоғамдық мәнінен және ресми іс-қағаздарда жұмсалатын
әлеуметтік қызметінен көрінеді.
Төртіншіден, қазақ тілі – қоғамдағы барлық салаларда пайдаланылатын
мемлекеттік дәрежеге жеткен қарым-қатынас құралы.
Бесіншіден, ол – рухани мәдениет пен өркениет, өнер жолында
қолданылатын, адамның сезімі мен көңіл-күйін т.б. жеткізетін құрал.
Сол сияқты қазақ тілінің ең басты қатысымдық қасиеті – адам мен
адамның, үлкен мен кішінің, жеке тұлға мен топтың, т.б. өзара түсінісуіне,
ұғынысуына жол ашу, қарым-қатынас құралы ретінде бүтіндей қоғамға қызмет
ету.
Қазақша тілдік қатынас тіл ғылымының қоғамдық мәні мен тәрбиелік
маңызын қатар меңгертуге тырысады.
Тілдік қатынастың педагогикалық негізі – табиғат пен қоғамдағы ерекше
құбылыс адамға, оның өмірдегі орнына, тілдік қарым-қатынасына байланысты.
Көптеген әдебиеттерде белгілі бір ғылымның не процестің педагогикалық
негіздеріне оқытуға қатысты білім жүйесі, оның сандық көлемі (сағаты),
білімнің мазмұны мен сабақтың әдіс-тәсілдері жатқызылып жүр.
Ғылымның дамуы мен оқыту жүйесінде бұл айтылғандардың атқаратын маңызы
зор. Білім жүйесі, көлемі, мазмұны, әдістер әр процестің ілгері басуына
ықпал ететін нақтылы мөселелер бола келіп, істің мәнін анықтайды. Олардың
тілдік қатынасты меңгеруде де алатын орны ерекше.
Педагогика адам тәрбиесіне тікелей қатысты болғандықтан, оның адамдар
арасындағы қарым-қатынасқа да әсері мол. Тілдік коммуникация адамдардың тіл
арқылы түсінуін қамтамасыз етіп қана коймайды, сонымен қатар жалпы адамға
тән қасиеттерді меңгеруге көмектеседі. Олар (адамдар) бір-бірімен
сөйлесумен, пікірлесумен шектелмейді, тілдесудің нәтижесінде бірінің жанын
бірі ұғады, бірінің сезіміне, мінезіне еқіншісі әсер етеді. Сөйтіп, жалпы
адамзаттың тәрбиелік жүйесі қалыптасады.
Тілдік қатынас тілді меңгерумен бірге адамды тәрбиелеуді қатар алып
жүреді. Белгілі бір тілді ұлт өкілдеріне үйрету арқылы біз тілдік қарым-
қатынасты да жолға қоямыз. Тілді меңгерумен қатар сол елдің мәдениетін,
тарихын, әдебиетін, өркениетті жақтарын да үйретуге тырысамыз. Немесе тілді
үйрету барысында оның тәрбиелік мәнін де естен шығармаймыз.
Тіл арқылы оқушылардың іскерлігін, сөйлеу дағдыларың, әдептерін
қалыптастырамыз.
Осы тұрғыдан келгенде, тілді үйретуге бөлінген білім көлемі неғұрлым
көп болса, мазмұны қаншалықты сапалы болса, әдіс-тәсілдері неғұрлым тиімді
болса, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынас соғұрлым жан-жақты болып,
тілді үйренудің нәтижесі терең болады.
Тілдік қатынастың психологиялық негізі тіл арқылы ойды айту, жеткізу,
қабылдау, сезіну құбылыстарымен байланысты.
Сыртқы объективтік шындықтың әсерінен адамның есту, көру сезімдері
дамып, адамның ойлау қабілеті артады. Ойлау тіл арқылы сыртқа шығып, тіл
адамның ойын жеткізуші құралдың рөлін атқарады.
Белгілі бір тілде сөйлеу үшін адам тілдік құралдарды саналы, дұрыс
пайдалана білу керек. Оны дұрыс қолданудың ережелері көзбен көру, құлақпен
есту, мимен ойлау арқылы іеке асады.
Адамның ойлау жүйесіне байланысты болғандықтан, тілдік коммуникацияның
психологиялық негізі күрделі болады.
Ойлау жүйесінің нәтижесінде тілдік және қатысымдық тұлғалар дұрыс
қолданылып, тілдегі сөйлесім өрекеті маңызды рөл атқарады. Сондықтан тшді
үйрету барысында әрбір окушының жеке қабілеті, саналығы еске алынып, жаң-
дүңиесі ескеріледі, оның ойлау дағдысын бекітуге күш салынады. Тілдік
қатынастың психологиялық негізі – тілді оқыту барысында оқушының сана-
сезіміне әсер етіп, оның іптігі және маңызын түсіндіріп, пәнге деген дұрыс
көзқарасты қалыптастыру. Сонымен, тілдік қатынаетың ең басты психологиялық
негізі тіл, ойлау және сөйлесім құбылыстарына келіп тіреледі.
Тілдік қатынасқа қатысты құбылыстардың ішінде тіл мен сөйлеуге соқпай
өтетін мәселелер жоқтың қасы. Сондықтан бұл мәселелердің басын ашып алудың
маңызы зор.
Тіл мен сөйлеуді ғалымдар кейде бірге алып қарастырса, кейде екеуін екі
бөлек құбылыс деп таниды. Мәселен, немістің көрнекті лингвисі Вильгельм фон
Гумбольдт пен Орыс лингвисі И.Э. Бодуэн де Крутенэ тіл мен сөйлеуді жеке-
жеке ажырата келіп, оларды адамның ойы мен қарым-қатынасына байланысты
қажеттіліктен туған процесс деп қарастырады.
Бұл жөнінде В. Гумбольдт: необходимая все повторяющаяся деятельность,
чтобы можно было познать сущность живой речи и создать верную картину
живого языка [2, 78 б.] – десе, И.Э. Бодуэн де Куртэнэ тілді: как
беспрерывно повторяющегося процесса, основывающаяся на общительном
характере человека и его потребности воплощать свои мысли в ощущаемые
продукты собственного организма и сообщать их существам его подобным, –
деп бейнелейді [3, 77 б.].
Тіл мен сөйлеу туралы ерекше концепция – Фердинанд де Соссюрдің
тұжырымы. Ол тілді қалыпты, сипаттамалы құбылыс ретінде тани келіп, оны
дыбыстық материяның тұтас жүйесі түрінде қарастыру керек деп санайды.
Ғалым тілді ерекше қүрылымы бар, жүйелі, бірақ қалыпты құбылыс деп
көрсете отырып, ондағы дыбыстық ерекшеліктерді, тілдік тұлғалардың
дыбысталуын, сөздердің айтылуын – бәрін түгелімен сөйлесімге (речь) қатысты
қарастырады.
Ф. де Соссюрдің пікірінше, тіл – дыбыстық материяның жиынтығы, форма,
карым-қатынас құралы; ал сөйлеу – дыбыстың өзі, дыбысталу. Яғни тіл –
барлық дыбыстық таңбалардың жиынтығы болса, сөйлесім – дыбысталудың
жиынтығы.
Тіл мен сөйлеуге тілші тағы да мынадай анықтама береді: Язык – это
система знаков и правил из комбинирования: речь же – это использование
нашей знаковой системы в целях общения [4, 57 б.].
Ф. де Соссюр тіл мен сөйлеуді ажырата келіп, олардың әрқайсысына тән
айырмашылықтарды нақтылап көрсетеді.
Автордың айтуынша:
Тіл әлеуметтік, ал сөйлесім – жеке-дара құбылыс.
Тіл тұрақты және ұзақ өмір сүретін процесс, ал сөйлеу тұрақсыз және жиі
өзгеріп отырады.
Тіл – адамның миымен, санасымен бірге озі қалыпта-сатын процесс, ал сөйлеу
– әркімнің өзі дамытып отыратын процесс.
4. Тіл адамның қарым-қатынасында бәріне ортақ, ал сөйлеуде автордың
өз қолтаңбасы болады.
5. Тіл – психикалық құбылыс, ал сөйлеу – психо-физикалық құбылыс.
Осы тәрізді бірнеше өзгешеліктерін ажырата келіп, Ф. де Соссюр сөйлеу
де, тіл де өз алдына күрделі құбылыстар, сондықтан олардың екеуін
лингвистикада екі ғылым:
– тіл лингвистикасы – тіл құбылысын;
– сөйлесім лингвистикасы – сөйлесім құбылысын зерттеу керек дейді.
Ғалым тіл мен сөйлеудің ара жігін ажырата келіп, оларды екі ғылымның
объектісі ретінде зерттеу керек дей отырып, олар (тіл мен сөйлесім) өзара
тығыз байланысты екенін де атап өтеді: Язык и речь тесно связаны между
собой и предполагают друг-друга: язык необходим, чтобы речь была понятна
тем самым была эффективна; речь в свою очередь необходима для того, чтобы
сложился язык [4, 58 б.].
Фердинанд де Соссюрдің көзқарастары кейде қайшылықты болғанымен, өзінен
кейінгі лингвистердің пікіріне әсер етпей қоймады. Кейінгі тұжырымдардың
көпшілігі осыдан келіп шыққанын тіл мен сөйлеуге берілген анықтамалардан
аңғаруға болады.
И.С. Торопцев: Речь – это звуковая материализация языка. Как внешняя,
так и внутренняя речь психофизио-логична [5, 38 б.] – деп, сөйлеудің
тілмен байланысы оның дыбысталу ерекшелігінде десе, В.Я. Мыркин: Речь
социальна по значению и индивидуальна по испольнению [6, 103 б.] – деп,
сөйлеудің қызметіне, атқаратын қоғамдық жүгіне назар аударуға тырысады.
Ал, Т.П. Ломтев: И язык, и речь имеют общественную, социальную
природу. Но в акте общения социальная природа языка принимает форму
индивидуальной речи. Язык в акте общения не существует иначе, как в форме
индивидуального говорения [7, 68 б.] – деп, сөйлеу мен тілдің қоғамдық-
әлеуметтік табиғатына көңіл бөледі. Ю. В. Фоменко Фердинанд де Соссюрдің
тіл лингвистикасы мен сөйлесім лингвистикасы деген пікірін жоққа шығара
отырып, Ф. де Соссюр тіл мен сөйлесімді бір-біріне қарама-қарсы қояды және
олардың екеуін бір-біріне ешбір қатысы жоқ екі түрлі мәселе ретінде
түсіндіреді деп, оған қарсы шығады. Соңдықтан да Ф. де Соссюр олардың
әрқайсысының айырмашылықтарын жеке-жеке көрсеткен дей келіп, Ю.В. Фоменко
сол көрсетілген айырмашылықтардың барлығына дау айтады. Сөйте тұра, бұл
автор да Ф. де Соссюрдің тіл мен сөйлеудің әлеуметтігі жөніндегі көзқарасын
құптайды.
Язык – потенция, речь – ее реализация, – деген тұжырым жасай келіп,
Ю.В. Фоменко: ...каждый говорящий принимает язык, т.е. строит речь, по-
своему, не так, как другие. В этом заключается индивидуальный характер
речи. Таким образом, речь и социально, и индувидуальна, причем социальность
ее главное свойство. Все то, что есть в изыке, есть и в речи, но не все,
что есть в речи, есть в языке [8, 8 б.].
Беляев Б.В.: Язык – это средство, орудие общения, а речь – это
применение языка с целью общения, это язык в действии [9, 13 б.] – деп,
тілді қатынастың (сөйлеудің) құралы, ал сөйлеу – қозғалысқа түскен немесе
жұмыс үстіндегі тіл деген анықтамамен түсіндіргісі келеді.
Жоғарыда айтылған пікірлердің барлығында, негізінен, тіл мен сөйлесімге
қатысты Фердинанд де Соссюрдің айтқан ерекшеліктері сөз болады. Мәселен:
тіл мен сөйлесімнің психологиялық, физиологиялық жақтары, таңбалар жүйесі
ретіңдегі өзгешелігі, әлеуметтік-дербестік табиғаты, олардың қарым-қатынас
құралы тарапынан ерекшелігі. Яғни авторлардың көпшілігі бұл мәселелерді
одан әрі жалғастыруды, дамытуды кездейді.
Сондықтан пікірлерді қорыта келгенде, мынаған көз жеткізуге болады: бұл
мәселе неғұрлым көп қарастырылып, жан-жақты сөз болған сайын, тілдің де,
сөйлесімнің де қатысымдық қасиеттері айқындала түсіп, бүкіл мәселе осы
бағытқа қарай бет бұрып келеді.
Лингвистикада сөйлесім мен тілді біріктіріп, қос процесс деп санаған
көзқарастар да бар. Олардың айтуынша, сөйлесім мен тіл екеуі екі бөлек
құбылыс емес, олар бір процестің екі жағы. Кейде оны тілші ғалымдар
уровень языка, уровень речи деп те атайды.
Бұл көзқарас бойынша, тіл мен сөйлесім бір-бірімен тендес әлеуметтік-
дербес құбылыс болып саналады. Мұндай пікірді айтушы адамдардың сүйенетін
негізі – қатысымдық ерекшеліктер. Бұл пікірді жақтаушылар сөйлесім деген –
қатысым құбылысының өзі, ал тіл сол қатысымды іс жүзіне асыру үшін керек
дейді.
Бұл көзқарасқа қарсы пікір айтушылар да.бар. Олар: А.С. Чикобава, Г.В.
Колшанский, Т.С. Шарадзенидзе, А.Г. Волков, А.Г. Спиркин, Г. Шухарт т.б.
Жалпы тіл мен сөйлесімге қатысты көзқарастар орыс тілінің
энциклопедиясындағы осы ұғымдарға берілген анықтамалармен ұштасады.
Энциклопедияда тіл қарым-қатынасты жүзеге асыратын, осы мақсат үшін қызмет
ететін дыбыстық таңбалардың жүйесі, ал сөйлесім қатысымдық құбылыстың өзі,
яғни тілдің негізіңде жасалған, тіл арқылы жүзеге асатын коммуникативтік
құбылыс деп баяндалады: Язык – это стйхийно возникшая в человеческом
обществе и развивающаяся система дискретных (члено-раздель-ных) звуковых
знаков, служащая для целей коммуникации и способная выразить всю
совокупность знаний и представлений человека о мире, речь – это
конкретное говорение, происходящее в звуковой (включая внутренне
проговаривание) или письменной форме. Под Р. принято понимать как сам
процесс говорения, так и результат этого процесса, т.е. и речевую
деятельность и речевые произведения, фиксируемые памятью или письмом [10,
40 б.].
Қазақ совет энциклопедиясыңда сөйлеуге төмендегідей түсініктеме
беріледі: Сөйлеу – адамның тіл амалдарын пайдалану арқылы пікір, ой
білдіру әрекеті. Сөйлеу – анатомиялық мүшелердің қатысуымен іске асқанымен,
негізінен, кісінің психикалық қабілетіне, қоғамдық тәжірибесіне сүйенеді.
Тілдік амалдар – сөз тудыру, сөз тіркестерін, сөйлем құрау ережелері –
көпшілікке ортақ, объективті категориялар. Осы сипаты арқылы тіл жұрттың
бәріне түсінікті қатынас құралы ретінде қызмет етеді. Сөйлеудің әр
коммуникативтік жағдайға сай ыңғайланған стилі болады. Мұнымен бірге сөйлеу
үстінде әр кісінің өзіне ғана тән (индивидуальдық) сөз жұмсауы, сөз
тіркесін, сөйлем құрау ерекшеліктері болады [11, 38 б.].
Қазақ энциклопедиясындағы тілге қатысты айтылған түсініктеме мен
анықтамалар оның жан-жақты ерекшеліктерін, жалпы сипатын және күрделі
құбылысқа тән басты белгілерін атап өтеді. Тіл — адам қоғамының ең негізгі
қатынас құралы. Дыбысты тіл – адам қоғамымен бірге туып, қатар жасап келе
жатқан қоғамдық құбылыс. Тіл – өте күрделі, сан-салалы құбылыс.
Егер Тілді функционалдық жағынан анықтағымыз келсе, оның қатынас
құралы, адамдардың бір-бірімен пікір алысып, өзара түсінісуінің құралы
дейміз.
Егер Тілді ой мен санаға қатынасы жағынан анықтамақ болсақ, онда тілді
ойды қалыптастыратын, оны жарыққа шығаратын құрал, ойлау құралы дейміз.
Тілді құрылымы жағынан анықтамақ болсақ, тіл – қатынас жасауға қажетті
материалдардың жиынтығы деп қараймыз.
Тілді таңбалық сипатына қарай таңбалар жүйесі, семиотикалық жүйе деп
анықтау да Тілдің қоғамда атқаратын қызметінің мәніне орай.
Бұлардың ішіндегі ең негізгісі – Тілдің функциясына қарай берілген
анықтама. Тілдің тіршілігі, дамуы оның қатынас құралы болу қызметіне
байланысты. Тілдің бұл қызметі коммуникативтік функция деп аталады. Тілді
адам өзін қоршаған қауымнан, өмірден үйренеді [12, 257 б.].
Қазақ лингвистикасында тіл мен сөйлеуге қатысты мәселелерді анықтап,
олардың айырмашылықтарын көрсетуге тырысқан тілші – Т.Р. Қордабаев.
Т.Р. Қордабаев: Сөйлеу дегеніміз – тілді қатынас жасау процесінде өз
ойын басқаларға білдіру, басқаның ойын білу мақсатыңда қолдану деген сөз,
– дей келіп, – Сөйлеу тілдік материалдар арқылы болады және тілдік заң-
ережелерге, тілдік нормаға бағынады. Тіл мен сөйлеу бір-бірінен ажырамас
бірлікте [13, 87 б.] – деп, тіл мен сөйлеудің ара-қатынасын орыс
лингвистерінің көзқарастарына сәйкес баяндайды.
Бұл автор сөйлеу мен сөйлесім әрекетін қысқаша түсіндіре келіп, тілді
қоғамдық құбылыс ретінде танып, оның ерекшеліктеріне тоқталады.
Сол сияқты К. Аханов тіл мен ойлау процестерін қарастыра келіп, тілге
төмендегідей анықтама береді:
Тіл – ойды білдірудің, пікір алысудың, қатынас жасаудың кең келемде
қолданылатын жалпылама құралы [14]. Сонымен қатар ол тілдің таңбалық
қасиетін де оның басты ерекшеліқтерінің қатарына жатқызады. Тілші: Тіл –
таңбалардың коммуникативтік жүйесі болып табылады, – дей келіп, оның басқа
құбылыстардан айырмашылығын көрсетеді.
Сонымен, тілдік қатынасқа байланысты болатын тіл, ойлау, сөйлесім
құбылыстарының бәрі де ғылыми тұрғыдан толық шешімін тауып, бірізге түсе
қоймаған, арнайы зерттеуді қажет ететін мәселелер.
Біздің ойымызша, тіл мен сөйлесім бір-бірімен байланысты, бірақ екі
бөлек құбылыс бола келіп, екеуі де:
а) әрі қоғамдық-әлеуметтік;
ә) әрі жекелік, дербестік мәні бар;
б) әрі қатысымдық құбылыстар.
Тіптен айтыс тудырған мәселе тіл мен сөйлесім – екеуі екі бөлек
ғылымның зерттеу объектісі ме, жоқ бір тіл білімінің екі түрлі мәселесі ме
– деген пікірлердің өзі бір ортақ нәрсені мойындайды.
Ең алдымен, тілдің әлеуметтік және жекелік, дербестік жақтарын
қарастырайық. Тіл – табиғаттың адамзатқа берген сыйы, ол – қоғамда өмір
сүретін адамдардың өзіне тікелей бағынбайтын күрделі құбылыс. Сондықтан ол
әлеуметтік-қоғамдық процесс болып саналады. Оны лингвистика да, психология
да, физиология да өз мақсаттары тұрғысынан қарастырады. Оның сөйлесімге
қатысты жағы тіл – сөйлесімнің қажетті құралы; тіл болмаса, сөйлесім өз
мақсатына жете алмайды, өз қызметін орындай алмайды.
Тілдің психологиялық, физиологиялық ерекшеліктері бүкіл адамзатқа ортақ
қасиет, бұл – оның тұлғаларына да тән.
Оның сыртында, әрбір адамның сөйлеу өзгешелігінде ғана емес, тілінде де
жекелік сипат бар. Оның мәні мынада: барлық тіл бір мезгілде, бір себептен
шыға салмайды. Оған әсер етуші сыртқы және ішкі жағдайлардың ықпалынан әр
адамның тілінің шығуының, қалыптасуының жекелік мәні бар.
Бұл ерекшелік оның өлеуметтік мәніне қарағанда, кең шеңберде болмауы
мүмкін. Бірақ әр сәбидің тіліне байланысты, оның шығу, қалыптасу
өзгешелігіне қатысты қоғамдық тілдің алғышарттары пайда болып, қалыптасады.
Тілге қажет фактордың бірі – ішкі анатомиялық-физиологиялық даму, жетілу
процесі. Ол адамның тууымен біртіндеп қалыптасады.
Екінші, тілдің тіл болуы үшін ең қажетті шарт – ойлау, пайымдау.
Адамның ми қабатына жинақталған ой тіл арқылы сыртқа шығады; сөйлесім
әрекеті арқылы бейнеленеді, көрініс табады. Адамның ойы тілдік тұлғалар
арқылы неше мәрте айтылса да, белгілі бір сөйлесім жүйесіне бағынбаса,
түсініксіз болады.
Үшіншіден, тілге қажетті маңызды фактор – қарым-қатынастың болуы, яғни
қатысымдық. Тілдің ең маңызды атқаратын қызметі – дыбысталу арқылы ойды
сыртқа шығару. Кез келген сыртқа шыққан сөйлеу үлгісі белгілі бір ортаға
тап болады. Сөйтіп, айналасындағы затпен, құбылыспен байланысқа түседі. Бұл
– мәселенің бір ғана жағы.
Оның сыртында, далаға шыққан ой екінші біреуден жауап алу үшін,
солармен қатынасқа түсу үшін айтылады. Ол – тілдің өмір сүруі үшін,
жоғалмай дамуы үшін қажеттілік.
Өз қызметін атқара алмаған тіл жоғалып, жойылып кетеді. Мәселен, жабайы
аңдардың ортасына түскен адам бірнеше жыл сол ортада өмір сүруінің
арқасында тілді үмытады. Сөйтіп, қарым-қатынас болмағандықтан, тіл өз
функциясынан айрылады. Мұндай адамның ойлау жүйесі (тамақ табу, қорқынышты,
қауіпті сөзу, оған қарсы әрекет жасау т.б.) жұмыс істей береді. Бірақ оның
ойлау қабілеті бұрынғыдан шектеліп қалады. Дегенмен, қарапайым түрде болса
да ойлау сақталады, ал тілдік қарым-қатынас сақталмайды, тіл болмайды.
Демек, қатысымдық байланыс болмаса, тіл де өмір сүре алмайды, тіл де
болмайды.
Қарым-қатынас – тілдің өмір сүруінің, тілдік болмыстың басты өлшемі.
Қарым-қатынас сөйлеу, сөйлесім арқылы жүзеге асады. Сөйлеудің ең маңызды
құралы – тіл, сөйлесімді жүзеге асыратын да – тіл. Сондықтан да тіл
қатысымдық құбылыс болып саналады.
Тіл – адамдар арасындағы тілдік қатынасты қамтамасыз ететін, дыбыстық
таңбалар жүйесінің жиынтығы арқылы ойды жарыққа шығарудың құралы.
Тіл сияқты сөйлесім де әлеуметтік құбылыс. Өйткені сөйлесімді жеке бір
адам жүзеге асыра алмайды, ол бірнеше адамдардьщ тілдік түсіністігі арқылы
іске асады. Сөйлесім адамдарды біріктіреді, оларды өзара байланысқа
түсіреді. Мұндай байланыс қоғамның дамуына әсер етеді.
Жалғыз адам табиғаттан, қоғамнан тыс өмір сүре алмайтыны сияқты, жалғыз
адам сөйлесім процесін де жүзеге асыра алмайды.
Адам жаратылыстан, табиғаттан тыс емес, сөйлеу адамнан тыс емес.
Сөйлесім – адамдарды қауымдастыққа жетелейтін, қоғамдық мәні бар күрделі
әрекет.
Сөйлесім арқылы адамдар бірін-бірі түсініп қана қоймайды, сонымен бірге
қоғамдық-әлеуметтік маңызы бар мәселелерді шешеді, өзара бірлікте,
ынтымақтастықта болады, түсінеді, сөйтіп, қоғамның дамуын жетілдіреді; не
керісінше кері кетіреді. Бірақ қай жағдайда болсын сөйлеу адамның алдына
қойған мақсатына қызмет етеді, сөйлеусіз, сөзсіз адамдар арасындағы ешбір
тірлік жүрмейді. Осыдан келіп, сөйлесімнің қоғамдық-әлеуметтік мәні шығады.
Қарым-қатынасқа түсетін адамдардың тілді, сөзді қолдануында да өз
ерекшеліктері бар. Әр адамның сөйлеу мәнері, стилі басқа адамға ұқсамайтын,
тек өзіне ғана тән сөйлеу үлгісімен өзгешеленеді. Осының өзінен сөйлеудің
жекелік мәні, даралық ерекшелігі келіп шығады.
Сөйлеу каншама дара түрлік болса да, сөйлеуде адамның өзіндік
ерекшелігі болса да, ол (адам) сөйлесімнің құрамдық бөлшектерін, тілді өз
еркінше жасап, өзі құрай алмайды. Адам дайын тілдік тұлғаларды пайдаланады.
Осыдан тағы да сөйлесімнің қоғамдық орны көрінеді.
Сөйлесімнің мұндай екі жақты ерекшелігін В.Я. Мыркин мынадай деп
ажыратып көрсетеді: Сөйлесім мазмұны, мағынасы тарапынан әлеуметтік болады
да, орындалуы жағынан жекелік құбылыс болып табылады.
Сөйлесімнің жекелік, даралық мәнін көрсететін тағы бір жай қарым-
қатынас процесінде сөйлеу жеке адамға тән бола келіп, нақтылы бір адамның
атынан айтылады не жазылады. Содан барып, сөйлеу – жеке авторға тән процесс
болып саналады, себебі сөздің белгілі авторы бар.
Зерттеушілердің пікірлеріне шолу жасай келіп, сөйлесімнің әлеуметтік
мәні мен жекелік, даралық қасиетінің екеуінің де маңызды екеніи атап
айтуға тура келеді. Сөйлемнің, біздіңше, жекелік мәні – оның ішкі жағы, ал
әлеуметтік мәні – оның сыртқы жағы іспеттес. Өйткені сөйлесім дыбысты
тілдің қызметіне, қозғалысына қатысты іске аса отырып, негізінен, адамның
сөйлеу мүшелерінің ішкі әрекетіне байланысты жүзеге асады. Сөйлесімді
жүзеге асыратын тілдің өзі де ішкі фактордың әсерінен, дыбыстың жасалуынан,
оның фонемалық мағынаға ие болуынан, сөздің айтылуы, немесе жазылуынан т.б.
тұрады. Бұл алғышарттар сөйлесімнің жеке, дара түрлік ерекшеліктерінің
жасалуына негіз болады. Сондықтан сөйлесімнің осындай қасиеті
индивидуальдық деп саналады да, оның ішкі факторы болып табылады.
Сөйлесім – адамдардың ұжымдық тобына тән басты құбылыс. Себебі,
сөйлесім болу үшін, бірнеше адамдардың пікір алысуы қажет. Ол тек бір
адамға қатысты болмай, екі адамға не адамдар тобына байланысты болады да,
әлеу-меттік сипат алады. Ал осының сыртыңда сөйлесім – ойдың сыртқа шыққан
көрінісі.
Ой сыртқа тіл арқылы шығу үшін, сыртқы дүние немесе объективтік
құбылыстар, адамның миына, санасына әсер етеді. Демек, сөйлесімнің болуы
үшін, сыртқы әр түрлі жағдайлардың да әсері қажет. Экстралингвистикалық
фактордың ықпалынан адамдардың ойлау қабілеті, тілі, сөзі дамиды, жетіледі.
Соның арқасында ұжымдық топтың сөйлесу мүмкіндігі артады. Ол сөйлесімнің
қоғамдық-әлеуметтік маңызына әсерін тигізеді.
Демек, осының бәрі сөйлесімнің әлеуметтік ролін кеңейтіп, оған сыртқы
қоғамдық жағдайлардың әсерін күштейді. Сондықтан біз сөйлесімнің мұңдай
ерекшеліктерін оның сыртқы жағы, яғни сөйлесімнің сыртқы факторы деп тани
отырып, осы тұрғыдан келгенде, сөйлесімнің қоғамдық-әлеуметтік мәні зор деп
есептейміз.
Сөйлесімнің тағы бір ерекшелігі: оның қатысымдық мәніне келетін болсақ,
бұл – көптеген лингвистердің назар аударып жүрген мәселесі.
Қатысымдықдегеннің өзі қарым-қатынас деген ұғымды білдіретіндіктен, сол
қарым-қатынас, біріншіден, кем дегенде екі қатысушы не одан да көп іске
асырушылар болған жағдайда ғана болады. Екіншіден, сөйлесім құбылысы жүзеге
асу үшш кем дегенде, екі адамның (не одан да көп сөйлеушінің) қатысы қажет.
Демек, бұл екі ұғымның (қатысымдық пен сөйлесім) орындалу белгілері бірдей.
Қатысым да, сөйлесім де іске асуы жағынан ұқсас процестер. Осыдан
сөйлесімнің қатысымдық мәні шығады.
Қатысымдық байланыс бар жерде сөйлесім арқылы қарым-қатынас бар. Тілдік
қатынастың қай түрі болсын сөйлесімнің кез келген түрін іске қосады.
Сонымен, сөйлесімді жүзеге асыратын – тіл де, оның іске асуына жағдай
жасайтын – қарым-қатынас. Тіл мен сөйлесім бір ортақ жүйенің екі бүтін
құрамы болса, қарым-қатынас, яғни қатысым – олардың шарты.
Сонымен, сөйлесім дегеніміз – тіл арқылы дыбысталып айтылатын; ойды
жарыққа шығаратын; қатысымдық мәні бар; әрі әлеуметтік, әрі дара құбылыс.
Қарым-қатынастың түрлері көп. Тілдік қатынас – тіл арқылы байланыс,
сөйлеу тілі арқылы адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы; қоғамдық,
ұлттық тіл арқылы ұғынысу, түсінісу; яғни адамзаттың тіл арқылы сөйлесім
әрекетін меңгеруі тілдік қатынас дегенді білдіреді.
Бұл жерде сөйлеу тілі деген тіркесті ерекше бөліп айтуға тура келеді.
Өйткені ол ауызекі сөйлеу деген мағынаны емес, жалпы адамзаттың сөйлесу
құралы, сөйлеу құралдарының қызметі, адамның тілі. Адамның тілдік қатынас
құралы деген қоғамдық-әлеуметтік мәні бар ұғымды жеткізуі тиіс. Сондықтан
осындай нақтылы ұғымды білдіру үшін, біз сөйлесім тілі деген тіркесті
қолданамыз. Себебі, сөйлесім, сөйлеу түбірі арқылы жасала келіп, сөйлеу
процесінің тек адамзатқа тән екенін дәлелдейді. Сөйлеу деген сөздің озі
адамның ойын жарыққа шығару қасиетін білдіретіндіктен, кобінесе біржақты
әрекет ретіңце кдбылданады. Ал сөйлесім, сөйлеу түбіріне ортақ етістің
с жүрнағы қосылу арқылы жасала келіп, бір-бірімен тілдік қарым-қатынас
нәтижесінде іске асатын ортақ құбылысты көрсетеді. Тілдік қатынас жүзеге
асу үшін, айтылған не жазылған хабардың қабылданып, оған жауап қайтарылуы,
яғни істің ортақ атқарылуы – басты шарт. Сөйлесім – осы басты шартты және
ортақ тілдік әрекетті аңғартатын сөз.
Сөйлесім тілі – тек адамзатқа ғана тән әрекет, тек адамдар ғана тіл
арқылы сөйлей алады, ұғыныса алады. Ал басқа тірі жануарлар т.б. бәрінде
дененің бір мүшесі ретінде, анатомиялық-физиологиялықжағынан тіл
болғанымен, олар сөйлеу мүшелеріне тән қызметпен қамтамасыз етілмеген, яғни
олар тірлігі бар құбылыс болғанымен сөйлей алмайды.
Сөйлесім әрекеті тек сөйлеу мүшелерінің қызметіне ғана емес, ойлау мен
пайымдаудың, сана мен мидың да ерекшелігіне қатысты. Бұл – өз алдына бөлек,
жеке мәселе.
Тілдік қатынас (ТҚ) сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу, қарым-қатынас
жасау дегенді білдіре келіп, адамның екінші біреуге жеткізейін деген ойын
жарыққа шығаруды кездейтін; қоғамның дамуы үшін ең қажетті қоғамдық-
әлеуметтік ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен пікір
алмасуы, адамдар қатынасының түп қазығы дегенді білдіреді.
Өмірде адамдар тек тілмен сөйлесу арқылы ғана бір-бірімен түсініспейді,
кейде әр түрлі жағдайларға байланысты одар бір-бірін тілсіз-ақ ұғып, соған
қарай іс-әрекет жасайды. Моселен, кешеде келе жатқанда адамдар түрлі жарық
кез-н-ріие, естілген дыбыстарға назар аударып, соған өздерінше жауап
қатады, соған сай әрекет жасайды. Сол сияқты жол белгілерінің әр түрлі
үлгілері немесе таңбалары адамға белгілі бір жайдан хабар береді де, адам
оны қабылдап, түсініп, осыған байланысты қозғалады.
Кейде адамдар белгілі бір шартты келісімдер немесе белгілер арқылы
тілсіз-ақ ұғынысады. Бұл да – адамдар арасындағы қарым-қатынастың бір түрі.
Осыдан басқа да адамдардың бірін-бірі түсінудің көптеген жолдары бар.
Мұндай семиотикалық таңба-белгілерден өзгеше адамдардың ыммен түсінісуі
және көздің, ауыздың, қабақтың қимыл-қозғалыстары мен жалпы бет-әлпеттің
өзгеруі арқылы ұғынысуы сияқты қаншама кеп белгілер бар. Тіптен дене
мүшелерінің (қолдың, аяқтың, иықтың т.б.) әртүрлі қимыл-әрекетінің өзін
неше саққа жүгіртуге болады.
Ауладан естілген қатты айқай немесе есікке берілген қоңырау, соны ести
сала екінші адамның оған қарсы әрекет жасауы (далаға жүгіріп шығуы, не
есікті ашуға ұмтылуы) бұл да белгілі бір әрекетті, қабылдап-түсінуді қажет
ететін құбылыстар.
Қарым-қатынастың жоғарыда айтылған үлгілерінің барлығы өмірден,
қоғамнан тыс бола алмайды. Мұндай қарым-қатынастар адам үшін қызмет етеді,
адамдардың өзара түсіністігіне жол ашады. Сондықтан олар да адамдардың
қарым-қатынасына, байланысына жатады. Өмірдегі мұндай ұғынысу, түсінісу
тілсіз қарым-қатынас деп аталады.
Тілсіз қарым-қатынаста түсінісудің бәрі тілдік тұлғалардың (сөз, сөйлем
т.б.) қатысынсыз жүреді. Мұнда тіл қатынас құралы ретінде қызмет
атқармайды.
Дегенмен, тілсіз қатынас пен оның түрлері қоғамда да, өмірде де өзіндік
орын алады. Бұлар адамдардың қарым-қатынасына қызмет ете келіп, түсінісудің
қарапайым жолы болып табылады.
Жалпы адамдардың қарым-қатынасына қатысты әрекеттер екі үлкен тармақтан
тұрады. Оның бірі – тілдік қатынас, екіншісі – тілсіз қатынас. Тілдік
қатынас пен тілсіз қатынастың ұқсастықтары да, айырмашылықтары да бар. Бұл
қатынастардың сәйкес жақтары: олардың екеуі де, біріншіден, адамдардың бір-
бірімен байланысын қамтамасыз етеді, яғни адамдар арасындағы қатынасқа
қызмет етеді.
Екіншіден, тілдік қатынаста да, тілсіз қатынаста да белгілі бір дерек,
ой, мағлұмат хабарланады, бірақ тілсіз қатынаста хабар шартты түрде болуы
мүмкін.
Үшіншіден, тілдік, тілсіз қатынас та адамдардың өзара түсінісуіне жол
ашады. Ұғынысу тікелей жолмен емес, сырттай болуы да мүмкін, бәрібір
адамның белгілі-бір хабарды ұғып, соған қатысты іс-әрекет жасауына
мүмкіндік туады. Алайда тілдік қатынас адамдардың бір бірімен ұғынысуында,
ойын еркін, толық жеткізуінде ерекше қызмет атқарады. Оның осы ерекшелігіне
ғалымдар баса көңіл аударады. Мәселен, Г.В. Колшанский: Языковая
коммуникация – это прежде всего общение с помощью языка в целях
установления взаимопонимания [15, 18 б.], – деп, тілдік қатынасты өзара
түсінісудің тіл арқылы берілу тәсілі дей отырып, бұл процесті сөйлеуге
қатысты қарым-қатынаспен байланыстырады: ...это способ передачи мысли
посредством языка, объективируемый в форме речевого акта – этого
элементарного звена речевого общения [16, 11 б.].
Тілдік қатынас – тілсіз қатынастан әлдеқайда күрделі және өзгеше.
Сондықтан да тіл білімі – адамдардың қарым-қатынас құралы тіл туралы және
сол қарым-қатынасқа негіз болатын тілдік қатынас туралы ғылым.
Лингвистикадағы тілдік қатынас мәселесін жан-жақты қарастырып, белгілі
бір тұжырымға келген автордың бірі – Э.П. Шубин.
Э.П. Шубин шет тілдерін оқытудың қағидалары мен әдістемелерін сөз ете
отырып, жалпы тілдік қатынастың құрамын, олардың атқаратын қызметін,
оқытудың мақсаты мен мазмұнын, тілдік құралдарды анықтауға тырысады. Оның
бұл проблемаға қатысты өзіндік пікірлері бар. Ол көзқарастардың ұтымды
жақтары да, субъективтік жақтары да кездеседі.
Э.П. Шубин тілдік қатынасты хабармен алмасудың тұтас жиынтығы дей
келіп, негізінен, тілдің дыбыстық жүйесі мен таңбалық ерекшелігіне көңіл
аударады:
Естественно было бы назвать языковую коммуникацию как комплекс
явлений, связанных с обменом информаңией между людьми через посредство
универсальной системы звуковых или графических знаков, именуемой языком
[17, 11 б.].
Тілдің таңбалық қасиетімен қатар автор хабардың берілуі мен қабылдау
түрлеріне, оны жеткізуші шарттарға ерекше көңіл бөледі. Ол бір объектіден
шыққан хабар (информация) екінші объектіде қабылдану үшін, олардың арасында
хабарды жеткізетін көмекші құралдардың (посредниктің) болатынын айтады:
В примитивной языковой общине все коммуникативные явления сводились к
передаче и приему звуковых сообщений. Но в обществе, имеющем письменность и
взаимодействующем с другими языковыми коллективами, обмен информацией между
коммуникантами нередко осложняется наличием своеобразных посредников,
выполняющих особые вспомогательные коммуникативные операции [17, 13 б.].
Тілдік қатынастың осындай ерекшеліктерін атап оте келіп, Э.П. Шубин
оның (тілдік қатынастың) тілсіз қатынастан екі түрлі айырмашылығы бар деп
есептейді.
Біріншіден, тілдік қатынас әмбебап, яғни жан-жақты, өйткені ол
адамдардың барлық саналық және физикалық әрекеттеріне қызмет етеді.
Екіншіден, тілдік қатынас бірінші пайда болады, яғни алғашқы кезеңде
тұрады, өйткені оған адамның ойлау қабілеті негіз болады. Бұны ғалымның өз
сөзімен келтірейік: Во-первых, языковая коммуникация универсальна,
поскольку она обслуживает все сферы умственной и физической деятельности
людей, неязыковая же коммуникация используется либо в специальных
ситуациях, либо как вспомогательная по отношению кязыковой. Во-вторых,
языковая коммуникация первична, поскольку на ней базируется само мышление
человека; трудно представить себе такой вид неязыковой коммуникации,
который осуществлялся бы без психологического вмешательства знаков языка
(точнее их образов) [18, 14 б.].
Э.П. Шубин айтып отырған тілдік қатынас бүкіл хабардың тұтас жиынтығы
деген анықтамамен келісуге болады. Бірақ мәселенің негізі мынада: тілдік
қатынас жалпы хабардың, ақпараттың тұтас жиынтығынан тұратын болса, онда
хабардың тұтас (комплексті) жиынтығы неден кұралады, оның басты құрамы
қандай деген сауалды шешуге тура келеді.
Бұл ретте тілдік қарым-қатынасты жүзеге асырушы хабарға қатысты барлық
құрамды бөліктер жеке-жеке жіктеле келіп, олардың әрқайсысының өзіндік
қызметі анықталуы тиіс.
Ең алдымен, ерекше орын алатын тілдік қатынастың негізгі мазмұны, мәні,
мағынасы болып табылатын – хабарды іс жүзіне асырушылар; хабарға тікелей
қатысушылар. Олар мынадай құрамнан тұрады:
Белгілі бір ақпаратты, деректі хабарлайтын – Баяншы.
Ақпаратты жеткізетін – Тұлғалар.
Ақпаратты не деректі – Қабылдаушы.
Баяншы – сыртқы объективтік әсерді, өмірді сезінуден, пайымдаудан туған
санадағы ойды түрлі тілдік амал-құралдардың, тұлғалардың көмегімен екінші
біреуге баяндауды, хабарлауды жүзеге асыру үшін тілдік байланысқа қатысушы,
тілдік қарым-қатынасқа түсуші.
Тұлғалар – хабарлаушыдан шыққан дерек туралы басқа адамның санасында
ұғым тудыратын, оған ақпараттың түсінікті болуын қамтамасыз ететін, адамдар
арасындағы қарым-қатынасқа байланысшы ретінде қызмет атқаратын қатысымдық
бірліктер.
Қабылдаушы – белгілі бір хабарды қабылдап алып, оның мәнін тілдік
тұлғалар арқылы түсініп, ой мен пайымдау арқылы өз санасына өткізіп
ұғынудың нәтижесінде тілдік қатынасты ары қарай іске асырушы.
Баяншыға да, қабылдаушыға да – бәріне ортақ әрекет – байланыс, қатынас.
Ал байланыс, тілдік қатынас тіл арқылы жүзеге асады. Адамдар арасындағы
өзара байланыс болмаса, сөйлесім әрекеті де жүзеге аспайды. Байланыс –
тілдік қатынастың негізін жасайтын, оны іске асырушы өзек, адамдар
арасындағы тілдік қарым-қатынастың қажетті шарты.
Баяндау мен қабылдау үрдістері тілдік қатынастьщ барлығына тән. Бірақ
лингвист-ғалымдар оларды қарапайым күнделікті сөздермен атаудан гөрі,
лингвистикалық терминдермен атауды жөн көреді. Дегенмен, бұл терминдердің
өзі тіл ғылымында біркелкі емес. Зерттеуші ғалымдар тілдік қарым-
қатынастағы хабарлауды, яғни хабар беруді - трансмиссия, ал қабылдауды –
рецепция деп атайды. Осыған орай хабар берушіні – трансмиссор, хабар
қабыддаушыны – рецептив дейді. Сонымен қоса, алғашқы – хабарлауға қатысты
құбылыстарды – трансмиссивті (трансмиссивные) немесе продуктивті
(продуктивные); ал қабылдауға қатысты құбылыстарды – рецептивті
(рецептивные) деп көрсетеді. Олардың айтуынша хабар (Р) трансмиссордан (Т)
шығады да, реципиентке (К) жетеді [17, 14 б.].
Қазақ тіл білімінде тілдік қатынасқа қатысты терминдер қалыптаспағанын
ескеріп, бұл ұғымдарды беру үшін төмендегі терминдерді қолданған дұрыс деп
таптық. Олар: баяншы, хабар, тұлға, қабылдаушы. Сонда тілдік қатынас жүзеге
асу үшін Баяншыдан (Б) шыққан Хабар (X) Тұлғалар (Т) арқылы Қабылдаушыға
(Қ) келіп, одан ары қайтадан байланысқа түсіп, тілдік айналымда адамдардың
бір-бірімен түсіністігін іс жүзіне асырады.
Мұны өрнек түрінде былай көрсетуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҰЯЛЫ БАЙЛАНЫС: ИНТЕРАКТИВ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
АЛМАТЫ, 2012
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Ұялы байланыс: интерактив қарым-қатынас.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысының құрылымы зерттеліп отырған
тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, екі тараудан, тараушалардан, қорытынды
және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының көлемі: 47 бет.
Зерттеу пәні: Ұялы байланыстағы қарым-қатынас.
Зерттеудің нысаны: Ұялы байланыстағы қарым-қатынас, сөйлеу әрекеті.
Диплом жұмысының мақсаты: Ұялы қарым-қатынаста жиі қолданылайтын
сөздерді қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері: Диплом жұмысының мақсатына орай төмендегі
міндеттер қамтылды:
– Тілдік қатынас теориясын қарастыру;
– Қарым-қатынастағы сөйлеу әрекеттерін сипаттау;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу этикетін көрсету;
– Ұялы байланыста жиі қолданылаты сөздерді сипаттау;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу әрекетінің ерекшеліктерін көрсету.
Диплом жұмысында пайдаланған әдебиеттер саны: 54.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: Тілдік қатынас,
қатынас, қарым-қатынас, коммуникация, сөйлеу, сөйлеу актілері, сөйлеу
этикеті, этикет, байланыс, ұялы байланыс, интерактив.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: Сипаттау, жинақтау, байқау,
салыстыру, талдау.
Диплом жұмысының дереккөздері: Диплом жұмысының дереккөздері ретінде
http:www.nokia.kzhome, http:www.samsung.comkz_ru,
http:www.activ.kzkz, http:www.beeline.kz сайттарын алынға мақалалар
мен жарнамалар, термин сөздер мен смс-тер (сообщение), қарапайым байланыста
қолданылатын сөздер алынды. Материал көздері ретінде тілдік қатынастың,
сөйлеу әрекетінің теориялық мәселелеріне арналған әр түрлі ғылыми
әдебиеттер, монографиялық зерттеулер, интернет желісінен алынған мақалалар
алынды. Сөйлеу этикеті теориясына арналған еңбектерге ерекше назар
аударылды.
Диплом жұмысының мазмұны: Жұмыстың мазмұны екі тарауды құрайды. Алғашқы
тарауда тілдік қатынас, коммуникация, сөйлеу, сөйлеу әрекеті, сөйлеу
этикеті ұғымдарына анықтама беріледі. Тілдік қатынастың теориялық
негіздеріне шолу жасалады. Жұмыстың екінші тарауында қарым-қатынастың
ерекше бір түрі ретінде: ұялы байланыс және ұялы байланыста жиі
қолданылатын сөздер қарастырылады.
Диплом жұмысының нәтижелері: Тақырыпқа сай ғылыми-теориялық
негіздемелерге сүйене отырып:
– Тілдік қатынас теориясы қарастырылды;
– Қарым-қатынастағы сөйлеу әрекеттері сипатталды;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу этикеті көрсетілді;
– Ұялы байланыста жиі қолданылаты сөздер сипатталды;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу әрекетінің ерекшеліктерін анықталды.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1. ТІЛДІК ҚАТЫНАСТЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тілдік қатынас негіздері
7
1.2 Қарым-қатынастағы сөйлеу әрекеті
23
2. ҰЯЛЫ БАЙЛАНЫС: ИНТЕРАКТИВ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
2.1 Ұялы телефон арқылы байланыстағы сөйлеу әрекеті
31
2.2 Ұялы байланыста жиі қолданылатын сөздер
36
2.3 Ұялы байланыстағы смс-тер, термин сөздер мен жарнамалар 39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
КІРІСПЕ
Тілдік қатынас – күрделі қоғамдық-әлеуметтік құбылыс. Бұл саланың басқа
ғылымдар негізінде қалыптасып, тіл біліміңде жетекші орын ала бастауы –
кейінгі жылдардың жемісі. Тілдік қатынастың лингвистикалық негізі қарым-
қатынас құралы тілге байланысты екені анық. Лингвистика тіл туралы ілім
болса, тілдік қатынас сол тілдің қарым-қатынасқа қатысты ерекшеліктерін
қамтиды.
Тілдік қатынас қатысымдық тұлғалар арқылы жүзеге асады. Оның қоғамда
алатын орнын тілдің атқаратын қызметінен көруге болады. Қатысымдық тұлғалар
тіл ғылымының салалары – лексикология, семасиология, грамматиканың зерттеу
объектілерімен қатар қолданылады. Қатысымдық тұлғалар мен тілдік
тұлғалардың өзіндік арақатысы, байланысы, ерекшеліктері бар.
Сонымен қатар тілдік қатынастың негізі – пікір алысу, сөйлеу,
адамдардың сөйлеу процесі. Осы сөйлесу, ұғынысу тікелей тілдік бірліктердің
қатысымен іске аса келіп, қатысымдық тұлғалардың қызметі нәтижесінде
болады.
Диплом жұмысының өзектілігі: Тақырыптың өзектілігі сөйлеу әрекеті мен
тілдік қатынас барысындағы коммуникацияны және сөйлеу әрекетін әр түрлі
дамыған технологиялар тұрғысынан зерттеумен тығыз байланысты. Мысалы,
қазіргі ақпараттық технологиялардың дамыған таңында сөйлеу әрекетін әр
түрлі тұрғыда қарастырады, олардың бірі ғаламтордағы сөйлеу әрекеті,
адамдардың қарым-қатынасы. Осы тұрғыдан алғанда ұялы байланыстағы
адамдардың қарым-қатынасын, олардың сөйлеу әрекетің зерттеу бүгінгі күннің
өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Ұялы байланыстағы қарым-
қатынасты, ондағы сөйлеу тілін зерттеу ақпараттық технологиялардың дамуымен
байланысты.
Ұялы байланыс – ұялы желі негізінде құралған, радио байланыстардың
бірі. Ұялы байланыстағы адамдардың сөйлеу әрекетін, сөйлеу этикетін зерттеу
бүгенгі күннің маңызды мәселелерінің бірі болып табылады.
Зерттеу пәні: Ұялы байланыстағы қарым-қатынас.
Зерттеудің нысаны: Ұялы байланыстағы қарым-қатынас, сөйлеу әрекеті.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Ұялы қарым-қатынаста жиі
қолданылайтын сөздерді қарастыру. Алға қойылған мақсатқа жету үшін біршене
міндеттер қамтылды:
– Тілдік қатынас теориясын қарастыру;
– Қарым-қатынастағы сөйлеу әрекеттерін сипаттау;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу этикетін көрсету;
– Ұялы байланыста жиі қолданылаты сөздерді сипаттау;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу әрекетінің ерекшеліктерін көрсету.
Тілдік қатынас (лат. contactus - жанасу) ағыл. linguistic contacs –
бірінің немесе көпшілігінің сөздік құрамына және құрылымына ерекше
георграфиялық, тарихи әлеуметтік жағдайлардың әсер етуі салдарынан екі
және одан да көп тілдің өзара әрекеттесуі [1].
Тілдік қатынас – ойлау мен сөйлеудің қатысы арқылы тілдік тұлғалардың
таңбалық жүйесі мен дыбысталу қасиеті нәтижесінде жүзеге асатын, қатысымдық
тұлғалардың семантикалық бірлігі мен байланысу заңдылықтары арқылы
берілетін, адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз ететін, тек адамзатқа
ғана тән күрделі тілдік қоғамдық-әлеуметтік процесс.
Зерттеуде қолданылған әдістер (тәсілдер): Зерттеу барысында әр түрлі
ғылыми-зерттеу әдістері қолданылды. Атап айтқанда сипаттау, жинақтау,
салыстыру әдістері.
Диплом жұмысының дереккөздері: Диплом жұмысының дереккөздері ретінде
http:www.nokia.kzhome, http:www.samsung.comkz_ru,
http:www.activ.kzkz, http:www.beeline.kz сайттарын алынға мақалалар
мен жарнамалар, термин сөздер мен смс-тер (сообщение), қарапайым байланыста
қолданылатын сөздер алынды. Материал көздері ретінде тілдік қатынастың,
сөйлеу әрекетінің теориялық мәселелеріне арналған әр түрлі ғылыми
әдебиеттер, монографиялық зерттеулер, интернет желісінен алынған мақалалар
алынды. Сөйлеу этикеті теориясына арналған еңбектерге ерекше назар
аударылды.
Диплом жұмысының мазмұны: Жұмыстың мазмұны екі тарауды құрайды. Алғашқы
тарауда тілдік қатынас, коммуникация, сөйлеу, сөйлеу әрекеті, сөйлеу
этикеті ұғымдарына анықтама беріледі. Тілдік қатынастың теориялық
негіздеріне шолу жасалады. Жұмыстың екінші тарауында қарым-қатынастың
ерекше бір түрі ретінде: ұялы байланыс және ұялы байланыста жиі
қолданылатын сөздер қарастырылады.
Диплом жұмысының нәтижелері: Тақырыпқа сай ғылыми-теориялық
негіздемелерге сүйене отырып, зерттеу барысында төмендегідей нәтижелер
алынды:
– Тілдік қатынас теориясы қарастырылды;
– Қарым-қатынастағы сөйлеу әрекеттері сипатталды;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу этикеті көрсетілді;
– Ұялы байланыста жиі қолданылаты сөздер сипатталды;
– Ұялы байланыстағы сөйлеу әрекетінің ерекшеліктерін анықталды.
1. ТІЛДІК ҚАТЫНАСТЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тілдік қатынас негіздері
Тілдік қатынас күрделі қоғамдық-әлеуметтік құбылыс бола келіп, көптеген
ғылым салаларымен тығыз байланысты. Бұл саланың басқа ғылымдар негізінде
қалыптасып, тіл біліміңде жетекші орын ала бастауы – кейінгі жылдардың
жемісі. Сондықтан тілдік қатынас мәселесінің түпкі тамырларын белгілей
отырып, оның ғылымдағы орнын және онымен тікелей байланысты ілімдермен
арақатысын айқындаған жөн.
Кез келген тіл, сол сияқты қазақ тілі – адам қатынасының аса маңызды
құралы бола келіп, адамзаттың бір-бірімен түсінісу, пікір алысу,
сөйлесуіне жол ашып қана қоймайды. Сонымен қатар ішкі, сыртқы қоғамдық
жағдайларға әсер етеді, халыққа қажетті әлеуметтік, экономикалық істерді
аңғаруға мүмкіндік жасайды; бірлесіп еңбек етуге дәнекер болады; қоғамдық-
саяси күштердің өз мақсаттары үшін күресуіне қызмет ететін саяси құралы
болады. Сөйтіп, жалпы көпшілік қауым мен саяси топтар арасындағы көпір
болып табылады.
Қоғам мен табиғаттағы ең күрделі құбылыс адамзаттың ой-санасы мен тілі
болғандықтан, адамның ойлау жүйесі де, сөйлесе білу қабілеті де – ерекше
қоғамдық мәні бар үрдістер.
Адамның ойы мен санасы қаншама күрделі болғанымен, тілсіз ой жүзеге
аспайды. Сондықтан да тіл – қоғамдық объективті шындықты танудың, оны
өмірде пайдаланудың құралы болып табылады.
Қоғамдық-әлеуметтік кезеңдердің қай-қайсысында болсын қазақ тілі қазақ
халқының ана тіліне тән әлеуметтік мәнінен айырылмауға тырысады. Басқа ұлт
өкілдеріне қазақ тілін оқыту, үйрету барысында, біріншіден, оның қазақ
ұлтының, қазақ халқының ана тілі екенін, оның ертеден дамыған тарихы
барын, әдеби тіл дәрежесіне көтерілген салаларын, жазба тілге тән т.б.
басты қасиеттерін түсіндіру қажет.
Екіншіден, қазақ тілінің сол халықтың өзіндік қатынас құралы болуымен
қатар, басқа ұлт өкілдерімен қарым-қатынас жасауға негіз болатын,
ұғынысуға, пікірлесуге жол ашатын ұлтаралық қатынас құралы екеніне баса
назар аудару керек.
Үшіншіден, қазақ тілінің қатысымдық сипаты оның ел аралық қатынаста
қолданылатын қоғамдық мәнінен және ресми іс-қағаздарда жұмсалатын
әлеуметтік қызметінен көрінеді.
Төртіншіден, қазақ тілі – қоғамдағы барлық салаларда пайдаланылатын
мемлекеттік дәрежеге жеткен қарым-қатынас құралы.
Бесіншіден, ол – рухани мәдениет пен өркениет, өнер жолында
қолданылатын, адамның сезімі мен көңіл-күйін т.б. жеткізетін құрал.
Сол сияқты қазақ тілінің ең басты қатысымдық қасиеті – адам мен
адамның, үлкен мен кішінің, жеке тұлға мен топтың, т.б. өзара түсінісуіне,
ұғынысуына жол ашу, қарым-қатынас құралы ретінде бүтіндей қоғамға қызмет
ету.
Қазақша тілдік қатынас тіл ғылымының қоғамдық мәні мен тәрбиелік
маңызын қатар меңгертуге тырысады.
Тілдік қатынастың педагогикалық негізі – табиғат пен қоғамдағы ерекше
құбылыс адамға, оның өмірдегі орнына, тілдік қарым-қатынасына байланысты.
Көптеген әдебиеттерде белгілі бір ғылымның не процестің педагогикалық
негіздеріне оқытуға қатысты білім жүйесі, оның сандық көлемі (сағаты),
білімнің мазмұны мен сабақтың әдіс-тәсілдері жатқызылып жүр.
Ғылымның дамуы мен оқыту жүйесінде бұл айтылғандардың атқаратын маңызы
зор. Білім жүйесі, көлемі, мазмұны, әдістер әр процестің ілгері басуына
ықпал ететін нақтылы мөселелер бола келіп, істің мәнін анықтайды. Олардың
тілдік қатынасты меңгеруде де алатын орны ерекше.
Педагогика адам тәрбиесіне тікелей қатысты болғандықтан, оның адамдар
арасындағы қарым-қатынасқа да әсері мол. Тілдік коммуникация адамдардың тіл
арқылы түсінуін қамтамасыз етіп қана коймайды, сонымен қатар жалпы адамға
тән қасиеттерді меңгеруге көмектеседі. Олар (адамдар) бір-бірімен
сөйлесумен, пікірлесумен шектелмейді, тілдесудің нәтижесінде бірінің жанын
бірі ұғады, бірінің сезіміне, мінезіне еқіншісі әсер етеді. Сөйтіп, жалпы
адамзаттың тәрбиелік жүйесі қалыптасады.
Тілдік қатынас тілді меңгерумен бірге адамды тәрбиелеуді қатар алып
жүреді. Белгілі бір тілді ұлт өкілдеріне үйрету арқылы біз тілдік қарым-
қатынасты да жолға қоямыз. Тілді меңгерумен қатар сол елдің мәдениетін,
тарихын, әдебиетін, өркениетті жақтарын да үйретуге тырысамыз. Немесе тілді
үйрету барысында оның тәрбиелік мәнін де естен шығармаймыз.
Тіл арқылы оқушылардың іскерлігін, сөйлеу дағдыларың, әдептерін
қалыптастырамыз.
Осы тұрғыдан келгенде, тілді үйретуге бөлінген білім көлемі неғұрлым
көп болса, мазмұны қаншалықты сапалы болса, әдіс-тәсілдері неғұрлым тиімді
болса, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынас соғұрлым жан-жақты болып,
тілді үйренудің нәтижесі терең болады.
Тілдік қатынастың психологиялық негізі тіл арқылы ойды айту, жеткізу,
қабылдау, сезіну құбылыстарымен байланысты.
Сыртқы объективтік шындықтың әсерінен адамның есту, көру сезімдері
дамып, адамның ойлау қабілеті артады. Ойлау тіл арқылы сыртқа шығып, тіл
адамның ойын жеткізуші құралдың рөлін атқарады.
Белгілі бір тілде сөйлеу үшін адам тілдік құралдарды саналы, дұрыс
пайдалана білу керек. Оны дұрыс қолданудың ережелері көзбен көру, құлақпен
есту, мимен ойлау арқылы іеке асады.
Адамның ойлау жүйесіне байланысты болғандықтан, тілдік коммуникацияның
психологиялық негізі күрделі болады.
Ойлау жүйесінің нәтижесінде тілдік және қатысымдық тұлғалар дұрыс
қолданылып, тілдегі сөйлесім өрекеті маңызды рөл атқарады. Сондықтан тшді
үйрету барысында әрбір окушының жеке қабілеті, саналығы еске алынып, жаң-
дүңиесі ескеріледі, оның ойлау дағдысын бекітуге күш салынады. Тілдік
қатынастың психологиялық негізі – тілді оқыту барысында оқушының сана-
сезіміне әсер етіп, оның іптігі және маңызын түсіндіріп, пәнге деген дұрыс
көзқарасты қалыптастыру. Сонымен, тілдік қатынаетың ең басты психологиялық
негізі тіл, ойлау және сөйлесім құбылыстарына келіп тіреледі.
Тілдік қатынасқа қатысты құбылыстардың ішінде тіл мен сөйлеуге соқпай
өтетін мәселелер жоқтың қасы. Сондықтан бұл мәселелердің басын ашып алудың
маңызы зор.
Тіл мен сөйлеуді ғалымдар кейде бірге алып қарастырса, кейде екеуін екі
бөлек құбылыс деп таниды. Мәселен, немістің көрнекті лингвисі Вильгельм фон
Гумбольдт пен Орыс лингвисі И.Э. Бодуэн де Крутенэ тіл мен сөйлеуді жеке-
жеке ажырата келіп, оларды адамның ойы мен қарым-қатынасына байланысты
қажеттіліктен туған процесс деп қарастырады.
Бұл жөнінде В. Гумбольдт: необходимая все повторяющаяся деятельность,
чтобы можно было познать сущность живой речи и создать верную картину
живого языка [2, 78 б.] – десе, И.Э. Бодуэн де Куртэнэ тілді: как
беспрерывно повторяющегося процесса, основывающаяся на общительном
характере человека и его потребности воплощать свои мысли в ощущаемые
продукты собственного организма и сообщать их существам его подобным, –
деп бейнелейді [3, 77 б.].
Тіл мен сөйлеу туралы ерекше концепция – Фердинанд де Соссюрдің
тұжырымы. Ол тілді қалыпты, сипаттамалы құбылыс ретінде тани келіп, оны
дыбыстық материяның тұтас жүйесі түрінде қарастыру керек деп санайды.
Ғалым тілді ерекше қүрылымы бар, жүйелі, бірақ қалыпты құбылыс деп
көрсете отырып, ондағы дыбыстық ерекшеліктерді, тілдік тұлғалардың
дыбысталуын, сөздердің айтылуын – бәрін түгелімен сөйлесімге (речь) қатысты
қарастырады.
Ф. де Соссюрдің пікірінше, тіл – дыбыстық материяның жиынтығы, форма,
карым-қатынас құралы; ал сөйлеу – дыбыстың өзі, дыбысталу. Яғни тіл –
барлық дыбыстық таңбалардың жиынтығы болса, сөйлесім – дыбысталудың
жиынтығы.
Тіл мен сөйлеуге тілші тағы да мынадай анықтама береді: Язык – это
система знаков и правил из комбинирования: речь же – это использование
нашей знаковой системы в целях общения [4, 57 б.].
Ф. де Соссюр тіл мен сөйлеуді ажырата келіп, олардың әрқайсысына тән
айырмашылықтарды нақтылап көрсетеді.
Автордың айтуынша:
Тіл әлеуметтік, ал сөйлесім – жеке-дара құбылыс.
Тіл тұрақты және ұзақ өмір сүретін процесс, ал сөйлеу тұрақсыз және жиі
өзгеріп отырады.
Тіл – адамның миымен, санасымен бірге озі қалыпта-сатын процесс, ал сөйлеу
– әркімнің өзі дамытып отыратын процесс.
4. Тіл адамның қарым-қатынасында бәріне ортақ, ал сөйлеуде автордың
өз қолтаңбасы болады.
5. Тіл – психикалық құбылыс, ал сөйлеу – психо-физикалық құбылыс.
Осы тәрізді бірнеше өзгешеліктерін ажырата келіп, Ф. де Соссюр сөйлеу
де, тіл де өз алдына күрделі құбылыстар, сондықтан олардың екеуін
лингвистикада екі ғылым:
– тіл лингвистикасы – тіл құбылысын;
– сөйлесім лингвистикасы – сөйлесім құбылысын зерттеу керек дейді.
Ғалым тіл мен сөйлеудің ара жігін ажырата келіп, оларды екі ғылымның
объектісі ретінде зерттеу керек дей отырып, олар (тіл мен сөйлесім) өзара
тығыз байланысты екенін де атап өтеді: Язык и речь тесно связаны между
собой и предполагают друг-друга: язык необходим, чтобы речь была понятна
тем самым была эффективна; речь в свою очередь необходима для того, чтобы
сложился язык [4, 58 б.].
Фердинанд де Соссюрдің көзқарастары кейде қайшылықты болғанымен, өзінен
кейінгі лингвистердің пікіріне әсер етпей қоймады. Кейінгі тұжырымдардың
көпшілігі осыдан келіп шыққанын тіл мен сөйлеуге берілген анықтамалардан
аңғаруға болады.
И.С. Торопцев: Речь – это звуковая материализация языка. Как внешняя,
так и внутренняя речь психофизио-логична [5, 38 б.] – деп, сөйлеудің
тілмен байланысы оның дыбысталу ерекшелігінде десе, В.Я. Мыркин: Речь
социальна по значению и индивидуальна по испольнению [6, 103 б.] – деп,
сөйлеудің қызметіне, атқаратын қоғамдық жүгіне назар аударуға тырысады.
Ал, Т.П. Ломтев: И язык, и речь имеют общественную, социальную
природу. Но в акте общения социальная природа языка принимает форму
индивидуальной речи. Язык в акте общения не существует иначе, как в форме
индивидуального говорения [7, 68 б.] – деп, сөйлеу мен тілдің қоғамдық-
әлеуметтік табиғатына көңіл бөледі. Ю. В. Фоменко Фердинанд де Соссюрдің
тіл лингвистикасы мен сөйлесім лингвистикасы деген пікірін жоққа шығара
отырып, Ф. де Соссюр тіл мен сөйлесімді бір-біріне қарама-қарсы қояды және
олардың екеуін бір-біріне ешбір қатысы жоқ екі түрлі мәселе ретінде
түсіндіреді деп, оған қарсы шығады. Соңдықтан да Ф. де Соссюр олардың
әрқайсысының айырмашылықтарын жеке-жеке көрсеткен дей келіп, Ю.В. Фоменко
сол көрсетілген айырмашылықтардың барлығына дау айтады. Сөйте тұра, бұл
автор да Ф. де Соссюрдің тіл мен сөйлеудің әлеуметтігі жөніндегі көзқарасын
құптайды.
Язык – потенция, речь – ее реализация, – деген тұжырым жасай келіп,
Ю.В. Фоменко: ...каждый говорящий принимает язык, т.е. строит речь, по-
своему, не так, как другие. В этом заключается индивидуальный характер
речи. Таким образом, речь и социально, и индувидуальна, причем социальность
ее главное свойство. Все то, что есть в изыке, есть и в речи, но не все,
что есть в речи, есть в языке [8, 8 б.].
Беляев Б.В.: Язык – это средство, орудие общения, а речь – это
применение языка с целью общения, это язык в действии [9, 13 б.] – деп,
тілді қатынастың (сөйлеудің) құралы, ал сөйлеу – қозғалысқа түскен немесе
жұмыс үстіндегі тіл деген анықтамамен түсіндіргісі келеді.
Жоғарыда айтылған пікірлердің барлығында, негізінен, тіл мен сөйлесімге
қатысты Фердинанд де Соссюрдің айтқан ерекшеліктері сөз болады. Мәселен:
тіл мен сөйлесімнің психологиялық, физиологиялық жақтары, таңбалар жүйесі
ретіңдегі өзгешелігі, әлеуметтік-дербестік табиғаты, олардың қарым-қатынас
құралы тарапынан ерекшелігі. Яғни авторлардың көпшілігі бұл мәселелерді
одан әрі жалғастыруды, дамытуды кездейді.
Сондықтан пікірлерді қорыта келгенде, мынаған көз жеткізуге болады: бұл
мәселе неғұрлым көп қарастырылып, жан-жақты сөз болған сайын, тілдің де,
сөйлесімнің де қатысымдық қасиеттері айқындала түсіп, бүкіл мәселе осы
бағытқа қарай бет бұрып келеді.
Лингвистикада сөйлесім мен тілді біріктіріп, қос процесс деп санаған
көзқарастар да бар. Олардың айтуынша, сөйлесім мен тіл екеуі екі бөлек
құбылыс емес, олар бір процестің екі жағы. Кейде оны тілші ғалымдар
уровень языка, уровень речи деп те атайды.
Бұл көзқарас бойынша, тіл мен сөйлесім бір-бірімен тендес әлеуметтік-
дербес құбылыс болып саналады. Мұндай пікірді айтушы адамдардың сүйенетін
негізі – қатысымдық ерекшеліктер. Бұл пікірді жақтаушылар сөйлесім деген –
қатысым құбылысының өзі, ал тіл сол қатысымды іс жүзіне асыру үшін керек
дейді.
Бұл көзқарасқа қарсы пікір айтушылар да.бар. Олар: А.С. Чикобава, Г.В.
Колшанский, Т.С. Шарадзенидзе, А.Г. Волков, А.Г. Спиркин, Г. Шухарт т.б.
Жалпы тіл мен сөйлесімге қатысты көзқарастар орыс тілінің
энциклопедиясындағы осы ұғымдарға берілген анықтамалармен ұштасады.
Энциклопедияда тіл қарым-қатынасты жүзеге асыратын, осы мақсат үшін қызмет
ететін дыбыстық таңбалардың жүйесі, ал сөйлесім қатысымдық құбылыстың өзі,
яғни тілдің негізіңде жасалған, тіл арқылы жүзеге асатын коммуникативтік
құбылыс деп баяндалады: Язык – это стйхийно возникшая в человеческом
обществе и развивающаяся система дискретных (члено-раздель-ных) звуковых
знаков, служащая для целей коммуникации и способная выразить всю
совокупность знаний и представлений человека о мире, речь – это
конкретное говорение, происходящее в звуковой (включая внутренне
проговаривание) или письменной форме. Под Р. принято понимать как сам
процесс говорения, так и результат этого процесса, т.е. и речевую
деятельность и речевые произведения, фиксируемые памятью или письмом [10,
40 б.].
Қазақ совет энциклопедиясыңда сөйлеуге төмендегідей түсініктеме
беріледі: Сөйлеу – адамның тіл амалдарын пайдалану арқылы пікір, ой
білдіру әрекеті. Сөйлеу – анатомиялық мүшелердің қатысуымен іске асқанымен,
негізінен, кісінің психикалық қабілетіне, қоғамдық тәжірибесіне сүйенеді.
Тілдік амалдар – сөз тудыру, сөз тіркестерін, сөйлем құрау ережелері –
көпшілікке ортақ, объективті категориялар. Осы сипаты арқылы тіл жұрттың
бәріне түсінікті қатынас құралы ретінде қызмет етеді. Сөйлеудің әр
коммуникативтік жағдайға сай ыңғайланған стилі болады. Мұнымен бірге сөйлеу
үстінде әр кісінің өзіне ғана тән (индивидуальдық) сөз жұмсауы, сөз
тіркесін, сөйлем құрау ерекшеліктері болады [11, 38 б.].
Қазақ энциклопедиясындағы тілге қатысты айтылған түсініктеме мен
анықтамалар оның жан-жақты ерекшеліктерін, жалпы сипатын және күрделі
құбылысқа тән басты белгілерін атап өтеді. Тіл — адам қоғамының ең негізгі
қатынас құралы. Дыбысты тіл – адам қоғамымен бірге туып, қатар жасап келе
жатқан қоғамдық құбылыс. Тіл – өте күрделі, сан-салалы құбылыс.
Егер Тілді функционалдық жағынан анықтағымыз келсе, оның қатынас
құралы, адамдардың бір-бірімен пікір алысып, өзара түсінісуінің құралы
дейміз.
Егер Тілді ой мен санаға қатынасы жағынан анықтамақ болсақ, онда тілді
ойды қалыптастыратын, оны жарыққа шығаратын құрал, ойлау құралы дейміз.
Тілді құрылымы жағынан анықтамақ болсақ, тіл – қатынас жасауға қажетті
материалдардың жиынтығы деп қараймыз.
Тілді таңбалық сипатына қарай таңбалар жүйесі, семиотикалық жүйе деп
анықтау да Тілдің қоғамда атқаратын қызметінің мәніне орай.
Бұлардың ішіндегі ең негізгісі – Тілдің функциясына қарай берілген
анықтама. Тілдің тіршілігі, дамуы оның қатынас құралы болу қызметіне
байланысты. Тілдің бұл қызметі коммуникативтік функция деп аталады. Тілді
адам өзін қоршаған қауымнан, өмірден үйренеді [12, 257 б.].
Қазақ лингвистикасында тіл мен сөйлеуге қатысты мәселелерді анықтап,
олардың айырмашылықтарын көрсетуге тырысқан тілші – Т.Р. Қордабаев.
Т.Р. Қордабаев: Сөйлеу дегеніміз – тілді қатынас жасау процесінде өз
ойын басқаларға білдіру, басқаның ойын білу мақсатыңда қолдану деген сөз,
– дей келіп, – Сөйлеу тілдік материалдар арқылы болады және тілдік заң-
ережелерге, тілдік нормаға бағынады. Тіл мен сөйлеу бір-бірінен ажырамас
бірлікте [13, 87 б.] – деп, тіл мен сөйлеудің ара-қатынасын орыс
лингвистерінің көзқарастарына сәйкес баяндайды.
Бұл автор сөйлеу мен сөйлесім әрекетін қысқаша түсіндіре келіп, тілді
қоғамдық құбылыс ретінде танып, оның ерекшеліктеріне тоқталады.
Сол сияқты К. Аханов тіл мен ойлау процестерін қарастыра келіп, тілге
төмендегідей анықтама береді:
Тіл – ойды білдірудің, пікір алысудың, қатынас жасаудың кең келемде
қолданылатын жалпылама құралы [14]. Сонымен қатар ол тілдің таңбалық
қасиетін де оның басты ерекшеліқтерінің қатарына жатқызады. Тілші: Тіл –
таңбалардың коммуникативтік жүйесі болып табылады, – дей келіп, оның басқа
құбылыстардан айырмашылығын көрсетеді.
Сонымен, тілдік қатынасқа байланысты болатын тіл, ойлау, сөйлесім
құбылыстарының бәрі де ғылыми тұрғыдан толық шешімін тауып, бірізге түсе
қоймаған, арнайы зерттеуді қажет ететін мәселелер.
Біздің ойымызша, тіл мен сөйлесім бір-бірімен байланысты, бірақ екі
бөлек құбылыс бола келіп, екеуі де:
а) әрі қоғамдық-әлеуметтік;
ә) әрі жекелік, дербестік мәні бар;
б) әрі қатысымдық құбылыстар.
Тіптен айтыс тудырған мәселе тіл мен сөйлесім – екеуі екі бөлек
ғылымның зерттеу объектісі ме, жоқ бір тіл білімінің екі түрлі мәселесі ме
– деген пікірлердің өзі бір ортақ нәрсені мойындайды.
Ең алдымен, тілдің әлеуметтік және жекелік, дербестік жақтарын
қарастырайық. Тіл – табиғаттың адамзатқа берген сыйы, ол – қоғамда өмір
сүретін адамдардың өзіне тікелей бағынбайтын күрделі құбылыс. Сондықтан ол
әлеуметтік-қоғамдық процесс болып саналады. Оны лингвистика да, психология
да, физиология да өз мақсаттары тұрғысынан қарастырады. Оның сөйлесімге
қатысты жағы тіл – сөйлесімнің қажетті құралы; тіл болмаса, сөйлесім өз
мақсатына жете алмайды, өз қызметін орындай алмайды.
Тілдің психологиялық, физиологиялық ерекшеліктері бүкіл адамзатқа ортақ
қасиет, бұл – оның тұлғаларына да тән.
Оның сыртында, әрбір адамның сөйлеу өзгешелігінде ғана емес, тілінде де
жекелік сипат бар. Оның мәні мынада: барлық тіл бір мезгілде, бір себептен
шыға салмайды. Оған әсер етуші сыртқы және ішкі жағдайлардың ықпалынан әр
адамның тілінің шығуының, қалыптасуының жекелік мәні бар.
Бұл ерекшелік оның өлеуметтік мәніне қарағанда, кең шеңберде болмауы
мүмкін. Бірақ әр сәбидің тіліне байланысты, оның шығу, қалыптасу
өзгешелігіне қатысты қоғамдық тілдің алғышарттары пайда болып, қалыптасады.
Тілге қажет фактордың бірі – ішкі анатомиялық-физиологиялық даму, жетілу
процесі. Ол адамның тууымен біртіндеп қалыптасады.
Екінші, тілдің тіл болуы үшін ең қажетті шарт – ойлау, пайымдау.
Адамның ми қабатына жинақталған ой тіл арқылы сыртқа шығады; сөйлесім
әрекеті арқылы бейнеленеді, көрініс табады. Адамның ойы тілдік тұлғалар
арқылы неше мәрте айтылса да, белгілі бір сөйлесім жүйесіне бағынбаса,
түсініксіз болады.
Үшіншіден, тілге қажетті маңызды фактор – қарым-қатынастың болуы, яғни
қатысымдық. Тілдің ең маңызды атқаратын қызметі – дыбысталу арқылы ойды
сыртқа шығару. Кез келген сыртқа шыққан сөйлеу үлгісі белгілі бір ортаға
тап болады. Сөйтіп, айналасындағы затпен, құбылыспен байланысқа түседі. Бұл
– мәселенің бір ғана жағы.
Оның сыртында, далаға шыққан ой екінші біреуден жауап алу үшін,
солармен қатынасқа түсу үшін айтылады. Ол – тілдің өмір сүруі үшін,
жоғалмай дамуы үшін қажеттілік.
Өз қызметін атқара алмаған тіл жоғалып, жойылып кетеді. Мәселен, жабайы
аңдардың ортасына түскен адам бірнеше жыл сол ортада өмір сүруінің
арқасында тілді үмытады. Сөйтіп, қарым-қатынас болмағандықтан, тіл өз
функциясынан айрылады. Мұндай адамның ойлау жүйесі (тамақ табу, қорқынышты,
қауіпті сөзу, оған қарсы әрекет жасау т.б.) жұмыс істей береді. Бірақ оның
ойлау қабілеті бұрынғыдан шектеліп қалады. Дегенмен, қарапайым түрде болса
да ойлау сақталады, ал тілдік қарым-қатынас сақталмайды, тіл болмайды.
Демек, қатысымдық байланыс болмаса, тіл де өмір сүре алмайды, тіл де
болмайды.
Қарым-қатынас – тілдің өмір сүруінің, тілдік болмыстың басты өлшемі.
Қарым-қатынас сөйлеу, сөйлесім арқылы жүзеге асады. Сөйлеудің ең маңызды
құралы – тіл, сөйлесімді жүзеге асыратын да – тіл. Сондықтан да тіл
қатысымдық құбылыс болып саналады.
Тіл – адамдар арасындағы тілдік қатынасты қамтамасыз ететін, дыбыстық
таңбалар жүйесінің жиынтығы арқылы ойды жарыққа шығарудың құралы.
Тіл сияқты сөйлесім де әлеуметтік құбылыс. Өйткені сөйлесімді жеке бір
адам жүзеге асыра алмайды, ол бірнеше адамдардьщ тілдік түсіністігі арқылы
іске асады. Сөйлесім адамдарды біріктіреді, оларды өзара байланысқа
түсіреді. Мұндай байланыс қоғамның дамуына әсер етеді.
Жалғыз адам табиғаттан, қоғамнан тыс өмір сүре алмайтыны сияқты, жалғыз
адам сөйлесім процесін де жүзеге асыра алмайды.
Адам жаратылыстан, табиғаттан тыс емес, сөйлеу адамнан тыс емес.
Сөйлесім – адамдарды қауымдастыққа жетелейтін, қоғамдық мәні бар күрделі
әрекет.
Сөйлесім арқылы адамдар бірін-бірі түсініп қана қоймайды, сонымен бірге
қоғамдық-әлеуметтік маңызы бар мәселелерді шешеді, өзара бірлікте,
ынтымақтастықта болады, түсінеді, сөйтіп, қоғамның дамуын жетілдіреді; не
керісінше кері кетіреді. Бірақ қай жағдайда болсын сөйлеу адамның алдына
қойған мақсатына қызмет етеді, сөйлеусіз, сөзсіз адамдар арасындағы ешбір
тірлік жүрмейді. Осыдан келіп, сөйлесімнің қоғамдық-әлеуметтік мәні шығады.
Қарым-қатынасқа түсетін адамдардың тілді, сөзді қолдануында да өз
ерекшеліктері бар. Әр адамның сөйлеу мәнері, стилі басқа адамға ұқсамайтын,
тек өзіне ғана тән сөйлеу үлгісімен өзгешеленеді. Осының өзінен сөйлеудің
жекелік мәні, даралық ерекшелігі келіп шығады.
Сөйлеу каншама дара түрлік болса да, сөйлеуде адамның өзіндік
ерекшелігі болса да, ол (адам) сөйлесімнің құрамдық бөлшектерін, тілді өз
еркінше жасап, өзі құрай алмайды. Адам дайын тілдік тұлғаларды пайдаланады.
Осыдан тағы да сөйлесімнің қоғамдық орны көрінеді.
Сөйлесімнің мұндай екі жақты ерекшелігін В.Я. Мыркин мынадай деп
ажыратып көрсетеді: Сөйлесім мазмұны, мағынасы тарапынан әлеуметтік болады
да, орындалуы жағынан жекелік құбылыс болып табылады.
Сөйлесімнің жекелік, даралық мәнін көрсететін тағы бір жай қарым-
қатынас процесінде сөйлеу жеке адамға тән бола келіп, нақтылы бір адамның
атынан айтылады не жазылады. Содан барып, сөйлеу – жеке авторға тән процесс
болып саналады, себебі сөздің белгілі авторы бар.
Зерттеушілердің пікірлеріне шолу жасай келіп, сөйлесімнің әлеуметтік
мәні мен жекелік, даралық қасиетінің екеуінің де маңызды екеніи атап
айтуға тура келеді. Сөйлемнің, біздіңше, жекелік мәні – оның ішкі жағы, ал
әлеуметтік мәні – оның сыртқы жағы іспеттес. Өйткені сөйлесім дыбысты
тілдің қызметіне, қозғалысына қатысты іске аса отырып, негізінен, адамның
сөйлеу мүшелерінің ішкі әрекетіне байланысты жүзеге асады. Сөйлесімді
жүзеге асыратын тілдің өзі де ішкі фактордың әсерінен, дыбыстың жасалуынан,
оның фонемалық мағынаға ие болуынан, сөздің айтылуы, немесе жазылуынан т.б.
тұрады. Бұл алғышарттар сөйлесімнің жеке, дара түрлік ерекшеліктерінің
жасалуына негіз болады. Сондықтан сөйлесімнің осындай қасиеті
индивидуальдық деп саналады да, оның ішкі факторы болып табылады.
Сөйлесім – адамдардың ұжымдық тобына тән басты құбылыс. Себебі,
сөйлесім болу үшін, бірнеше адамдардың пікір алысуы қажет. Ол тек бір
адамға қатысты болмай, екі адамға не адамдар тобына байланысты болады да,
әлеу-меттік сипат алады. Ал осының сыртыңда сөйлесім – ойдың сыртқа шыққан
көрінісі.
Ой сыртқа тіл арқылы шығу үшін, сыртқы дүние немесе объективтік
құбылыстар, адамның миына, санасына әсер етеді. Демек, сөйлесімнің болуы
үшін, сыртқы әр түрлі жағдайлардың да әсері қажет. Экстралингвистикалық
фактордың ықпалынан адамдардың ойлау қабілеті, тілі, сөзі дамиды, жетіледі.
Соның арқасында ұжымдық топтың сөйлесу мүмкіндігі артады. Ол сөйлесімнің
қоғамдық-әлеуметтік маңызына әсерін тигізеді.
Демек, осының бәрі сөйлесімнің әлеуметтік ролін кеңейтіп, оған сыртқы
қоғамдық жағдайлардың әсерін күштейді. Сондықтан біз сөйлесімнің мұңдай
ерекшеліктерін оның сыртқы жағы, яғни сөйлесімнің сыртқы факторы деп тани
отырып, осы тұрғыдан келгенде, сөйлесімнің қоғамдық-әлеуметтік мәні зор деп
есептейміз.
Сөйлесімнің тағы бір ерекшелігі: оның қатысымдық мәніне келетін болсақ,
бұл – көптеген лингвистердің назар аударып жүрген мәселесі.
Қатысымдықдегеннің өзі қарым-қатынас деген ұғымды білдіретіндіктен, сол
қарым-қатынас, біріншіден, кем дегенде екі қатысушы не одан да көп іске
асырушылар болған жағдайда ғана болады. Екіншіден, сөйлесім құбылысы жүзеге
асу үшш кем дегенде, екі адамның (не одан да көп сөйлеушінің) қатысы қажет.
Демек, бұл екі ұғымның (қатысымдық пен сөйлесім) орындалу белгілері бірдей.
Қатысым да, сөйлесім де іске асуы жағынан ұқсас процестер. Осыдан
сөйлесімнің қатысымдық мәні шығады.
Қатысымдық байланыс бар жерде сөйлесім арқылы қарым-қатынас бар. Тілдік
қатынастың қай түрі болсын сөйлесімнің кез келген түрін іске қосады.
Сонымен, сөйлесімді жүзеге асыратын – тіл де, оның іске асуына жағдай
жасайтын – қарым-қатынас. Тіл мен сөйлесім бір ортақ жүйенің екі бүтін
құрамы болса, қарым-қатынас, яғни қатысым – олардың шарты.
Сонымен, сөйлесім дегеніміз – тіл арқылы дыбысталып айтылатын; ойды
жарыққа шығаратын; қатысымдық мәні бар; әрі әлеуметтік, әрі дара құбылыс.
Қарым-қатынастың түрлері көп. Тілдік қатынас – тіл арқылы байланыс,
сөйлеу тілі арқылы адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы; қоғамдық,
ұлттық тіл арқылы ұғынысу, түсінісу; яғни адамзаттың тіл арқылы сөйлесім
әрекетін меңгеруі тілдік қатынас дегенді білдіреді.
Бұл жерде сөйлеу тілі деген тіркесті ерекше бөліп айтуға тура келеді.
Өйткені ол ауызекі сөйлеу деген мағынаны емес, жалпы адамзаттың сөйлесу
құралы, сөйлеу құралдарының қызметі, адамның тілі. Адамның тілдік қатынас
құралы деген қоғамдық-әлеуметтік мәні бар ұғымды жеткізуі тиіс. Сондықтан
осындай нақтылы ұғымды білдіру үшін, біз сөйлесім тілі деген тіркесті
қолданамыз. Себебі, сөйлесім, сөйлеу түбірі арқылы жасала келіп, сөйлеу
процесінің тек адамзатқа тән екенін дәлелдейді. Сөйлеу деген сөздің озі
адамның ойын жарыққа шығару қасиетін білдіретіндіктен, кобінесе біржақты
әрекет ретіңце кдбылданады. Ал сөйлесім, сөйлеу түбіріне ортақ етістің
с жүрнағы қосылу арқылы жасала келіп, бір-бірімен тілдік қарым-қатынас
нәтижесінде іске асатын ортақ құбылысты көрсетеді. Тілдік қатынас жүзеге
асу үшін, айтылған не жазылған хабардың қабылданып, оған жауап қайтарылуы,
яғни істің ортақ атқарылуы – басты шарт. Сөйлесім – осы басты шартты және
ортақ тілдік әрекетті аңғартатын сөз.
Сөйлесім тілі – тек адамзатқа ғана тән әрекет, тек адамдар ғана тіл
арқылы сөйлей алады, ұғыныса алады. Ал басқа тірі жануарлар т.б. бәрінде
дененің бір мүшесі ретінде, анатомиялық-физиологиялықжағынан тіл
болғанымен, олар сөйлеу мүшелеріне тән қызметпен қамтамасыз етілмеген, яғни
олар тірлігі бар құбылыс болғанымен сөйлей алмайды.
Сөйлесім әрекеті тек сөйлеу мүшелерінің қызметіне ғана емес, ойлау мен
пайымдаудың, сана мен мидың да ерекшелігіне қатысты. Бұл – өз алдына бөлек,
жеке мәселе.
Тілдік қатынас (ТҚ) сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу, қарым-қатынас
жасау дегенді білдіре келіп, адамның екінші біреуге жеткізейін деген ойын
жарыққа шығаруды кездейтін; қоғамның дамуы үшін ең қажетті қоғамдық-
әлеуметтік ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен пікір
алмасуы, адамдар қатынасының түп қазығы дегенді білдіреді.
Өмірде адамдар тек тілмен сөйлесу арқылы ғана бір-бірімен түсініспейді,
кейде әр түрлі жағдайларға байланысты одар бір-бірін тілсіз-ақ ұғып, соған
қарай іс-әрекет жасайды. Моселен, кешеде келе жатқанда адамдар түрлі жарық
кез-н-ріие, естілген дыбыстарға назар аударып, соған өздерінше жауап
қатады, соған сай әрекет жасайды. Сол сияқты жол белгілерінің әр түрлі
үлгілері немесе таңбалары адамға белгілі бір жайдан хабар береді де, адам
оны қабылдап, түсініп, осыған байланысты қозғалады.
Кейде адамдар белгілі бір шартты келісімдер немесе белгілер арқылы
тілсіз-ақ ұғынысады. Бұл да – адамдар арасындағы қарым-қатынастың бір түрі.
Осыдан басқа да адамдардың бірін-бірі түсінудің көптеген жолдары бар.
Мұндай семиотикалық таңба-белгілерден өзгеше адамдардың ыммен түсінісуі
және көздің, ауыздың, қабақтың қимыл-қозғалыстары мен жалпы бет-әлпеттің
өзгеруі арқылы ұғынысуы сияқты қаншама кеп белгілер бар. Тіптен дене
мүшелерінің (қолдың, аяқтың, иықтың т.б.) әртүрлі қимыл-әрекетінің өзін
неше саққа жүгіртуге болады.
Ауладан естілген қатты айқай немесе есікке берілген қоңырау, соны ести
сала екінші адамның оған қарсы әрекет жасауы (далаға жүгіріп шығуы, не
есікті ашуға ұмтылуы) бұл да белгілі бір әрекетті, қабылдап-түсінуді қажет
ететін құбылыстар.
Қарым-қатынастың жоғарыда айтылған үлгілерінің барлығы өмірден,
қоғамнан тыс бола алмайды. Мұндай қарым-қатынастар адам үшін қызмет етеді,
адамдардың өзара түсіністігіне жол ашады. Сондықтан олар да адамдардың
қарым-қатынасына, байланысына жатады. Өмірдегі мұндай ұғынысу, түсінісу
тілсіз қарым-қатынас деп аталады.
Тілсіз қарым-қатынаста түсінісудің бәрі тілдік тұлғалардың (сөз, сөйлем
т.б.) қатысынсыз жүреді. Мұнда тіл қатынас құралы ретінде қызмет
атқармайды.
Дегенмен, тілсіз қатынас пен оның түрлері қоғамда да, өмірде де өзіндік
орын алады. Бұлар адамдардың қарым-қатынасына қызмет ете келіп, түсінісудің
қарапайым жолы болып табылады.
Жалпы адамдардың қарым-қатынасына қатысты әрекеттер екі үлкен тармақтан
тұрады. Оның бірі – тілдік қатынас, екіншісі – тілсіз қатынас. Тілдік
қатынас пен тілсіз қатынастың ұқсастықтары да, айырмашылықтары да бар. Бұл
қатынастардың сәйкес жақтары: олардың екеуі де, біріншіден, адамдардың бір-
бірімен байланысын қамтамасыз етеді, яғни адамдар арасындағы қатынасқа
қызмет етеді.
Екіншіден, тілдік қатынаста да, тілсіз қатынаста да белгілі бір дерек,
ой, мағлұмат хабарланады, бірақ тілсіз қатынаста хабар шартты түрде болуы
мүмкін.
Үшіншіден, тілдік, тілсіз қатынас та адамдардың өзара түсінісуіне жол
ашады. Ұғынысу тікелей жолмен емес, сырттай болуы да мүмкін, бәрібір
адамның белгілі-бір хабарды ұғып, соған қатысты іс-әрекет жасауына
мүмкіндік туады. Алайда тілдік қатынас адамдардың бір бірімен ұғынысуында,
ойын еркін, толық жеткізуінде ерекше қызмет атқарады. Оның осы ерекшелігіне
ғалымдар баса көңіл аударады. Мәселен, Г.В. Колшанский: Языковая
коммуникация – это прежде всего общение с помощью языка в целях
установления взаимопонимания [15, 18 б.], – деп, тілдік қатынасты өзара
түсінісудің тіл арқылы берілу тәсілі дей отырып, бұл процесті сөйлеуге
қатысты қарым-қатынаспен байланыстырады: ...это способ передачи мысли
посредством языка, объективируемый в форме речевого акта – этого
элементарного звена речевого общения [16, 11 б.].
Тілдік қатынас – тілсіз қатынастан әлдеқайда күрделі және өзгеше.
Сондықтан да тіл білімі – адамдардың қарым-қатынас құралы тіл туралы және
сол қарым-қатынасқа негіз болатын тілдік қатынас туралы ғылым.
Лингвистикадағы тілдік қатынас мәселесін жан-жақты қарастырып, белгілі
бір тұжырымға келген автордың бірі – Э.П. Шубин.
Э.П. Шубин шет тілдерін оқытудың қағидалары мен әдістемелерін сөз ете
отырып, жалпы тілдік қатынастың құрамын, олардың атқаратын қызметін,
оқытудың мақсаты мен мазмұнын, тілдік құралдарды анықтауға тырысады. Оның
бұл проблемаға қатысты өзіндік пікірлері бар. Ол көзқарастардың ұтымды
жақтары да, субъективтік жақтары да кездеседі.
Э.П. Шубин тілдік қатынасты хабармен алмасудың тұтас жиынтығы дей
келіп, негізінен, тілдің дыбыстық жүйесі мен таңбалық ерекшелігіне көңіл
аударады:
Естественно было бы назвать языковую коммуникацию как комплекс
явлений, связанных с обменом информаңией между людьми через посредство
универсальной системы звуковых или графических знаков, именуемой языком
[17, 11 б.].
Тілдің таңбалық қасиетімен қатар автор хабардың берілуі мен қабылдау
түрлеріне, оны жеткізуші шарттарға ерекше көңіл бөледі. Ол бір объектіден
шыққан хабар (информация) екінші объектіде қабылдану үшін, олардың арасында
хабарды жеткізетін көмекші құралдардың (посредниктің) болатынын айтады:
В примитивной языковой общине все коммуникативные явления сводились к
передаче и приему звуковых сообщений. Но в обществе, имеющем письменность и
взаимодействующем с другими языковыми коллективами, обмен информацией между
коммуникантами нередко осложняется наличием своеобразных посредников,
выполняющих особые вспомогательные коммуникативные операции [17, 13 б.].
Тілдік қатынастың осындай ерекшеліктерін атап оте келіп, Э.П. Шубин
оның (тілдік қатынастың) тілсіз қатынастан екі түрлі айырмашылығы бар деп
есептейді.
Біріншіден, тілдік қатынас әмбебап, яғни жан-жақты, өйткені ол
адамдардың барлық саналық және физикалық әрекеттеріне қызмет етеді.
Екіншіден, тілдік қатынас бірінші пайда болады, яғни алғашқы кезеңде
тұрады, өйткені оған адамның ойлау қабілеті негіз болады. Бұны ғалымның өз
сөзімен келтірейік: Во-первых, языковая коммуникация универсальна,
поскольку она обслуживает все сферы умственной и физической деятельности
людей, неязыковая же коммуникация используется либо в специальных
ситуациях, либо как вспомогательная по отношению кязыковой. Во-вторых,
языковая коммуникация первична, поскольку на ней базируется само мышление
человека; трудно представить себе такой вид неязыковой коммуникации,
который осуществлялся бы без психологического вмешательства знаков языка
(точнее их образов) [18, 14 б.].
Э.П. Шубин айтып отырған тілдік қатынас бүкіл хабардың тұтас жиынтығы
деген анықтамамен келісуге болады. Бірақ мәселенің негізі мынада: тілдік
қатынас жалпы хабардың, ақпараттың тұтас жиынтығынан тұратын болса, онда
хабардың тұтас (комплексті) жиынтығы неден кұралады, оның басты құрамы
қандай деген сауалды шешуге тура келеді.
Бұл ретте тілдік қарым-қатынасты жүзеге асырушы хабарға қатысты барлық
құрамды бөліктер жеке-жеке жіктеле келіп, олардың әрқайсысының өзіндік
қызметі анықталуы тиіс.
Ең алдымен, ерекше орын алатын тілдік қатынастың негізгі мазмұны, мәні,
мағынасы болып табылатын – хабарды іс жүзіне асырушылар; хабарға тікелей
қатысушылар. Олар мынадай құрамнан тұрады:
Белгілі бір ақпаратты, деректі хабарлайтын – Баяншы.
Ақпаратты жеткізетін – Тұлғалар.
Ақпаратты не деректі – Қабылдаушы.
Баяншы – сыртқы объективтік әсерді, өмірді сезінуден, пайымдаудан туған
санадағы ойды түрлі тілдік амал-құралдардың, тұлғалардың көмегімен екінші
біреуге баяндауды, хабарлауды жүзеге асыру үшін тілдік байланысқа қатысушы,
тілдік қарым-қатынасқа түсуші.
Тұлғалар – хабарлаушыдан шыққан дерек туралы басқа адамның санасында
ұғым тудыратын, оған ақпараттың түсінікті болуын қамтамасыз ететін, адамдар
арасындағы қарым-қатынасқа байланысшы ретінде қызмет атқаратын қатысымдық
бірліктер.
Қабылдаушы – белгілі бір хабарды қабылдап алып, оның мәнін тілдік
тұлғалар арқылы түсініп, ой мен пайымдау арқылы өз санасына өткізіп
ұғынудың нәтижесінде тілдік қатынасты ары қарай іске асырушы.
Баяншыға да, қабылдаушыға да – бәріне ортақ әрекет – байланыс, қатынас.
Ал байланыс, тілдік қатынас тіл арқылы жүзеге асады. Адамдар арасындағы
өзара байланыс болмаса, сөйлесім әрекеті де жүзеге аспайды. Байланыс –
тілдік қатынастың негізін жасайтын, оны іске асырушы өзек, адамдар
арасындағы тілдік қарым-қатынастың қажетті шарты.
Баяндау мен қабылдау үрдістері тілдік қатынастьщ барлығына тән. Бірақ
лингвист-ғалымдар оларды қарапайым күнделікті сөздермен атаудан гөрі,
лингвистикалық терминдермен атауды жөн көреді. Дегенмен, бұл терминдердің
өзі тіл ғылымында біркелкі емес. Зерттеуші ғалымдар тілдік қарым-
қатынастағы хабарлауды, яғни хабар беруді - трансмиссия, ал қабылдауды –
рецепция деп атайды. Осыған орай хабар берушіні – трансмиссор, хабар
қабыддаушыны – рецептив дейді. Сонымен қоса, алғашқы – хабарлауға қатысты
құбылыстарды – трансмиссивті (трансмиссивные) немесе продуктивті
(продуктивные); ал қабылдауға қатысты құбылыстарды – рецептивті
(рецептивные) деп көрсетеді. Олардың айтуынша хабар (Р) трансмиссордан (Т)
шығады да, реципиентке (К) жетеді [17, 14 б.].
Қазақ тіл білімінде тілдік қатынасқа қатысты терминдер қалыптаспағанын
ескеріп, бұл ұғымдарды беру үшін төмендегі терминдерді қолданған дұрыс деп
таптық. Олар: баяншы, хабар, тұлға, қабылдаушы. Сонда тілдік қатынас жүзеге
асу үшін Баяншыдан (Б) шыққан Хабар (X) Тұлғалар (Т) арқылы Қабылдаушыға
(Қ) келіп, одан ары қайтадан байланысқа түсіп, тілдік айналымда адамдардың
бір-бірімен түсіністігін іс жүзіне асырады.
Мұны өрнек түрінде былай көрсетуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz