Лексиканы оқытудың принциптері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1-бөлім. Лексиканы оқыту әдістемесі және оның
міндеттері ... ... ... ... ... .
1.1. Лексиканы оқытудың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Лексиканы оқытудың
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Лексиканы оқытудың
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2-бөлім. Жаттығу жұмысының
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Жаттығу әдісінің мәні, мазмұны мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Жаттығудың мазмұны және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Жаттығу жүргізудің әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
П І К І Р
Бүгінгі күннің негізгі талабы оқу мен тәрбие жүйесін толық тіл
үйренушінің ішкі мүмкіндіктеріне сай дамытуға бағытталып отыр. Осы ретте
білім беру саласына әдістеме және оқыту әдіс-тәсілдерімен бірге толық
нәтижеге тез жеткізуді мақсат ететін оқытудың инновациялық технологиялары
да енгізіліп жатыр. Сондықтан ізденуші зерттеудің өзектілігін - оқушы сөзді
қарым-қатынаста қолдана білу үшін, алдымен, сөз мағынасын түсінуі, білуі
керек бағытында оқыту мәселесі – зерттелмеген тың деп анықтауы орынды деп
білемін.
Дипломдық жұмыс алдына қойған мақсаты мен міндеттерін орынды да
нәтижелі шеше білген:
- жаңа әлеуметтік және саяси экономикалық жағдайларға байланысты
қазақ тілін сабағында лексиканы оқытудың құрылымы, мазмұны мен
көлемі, міндеттеріне сәйкес сөйлеуге үйрету икемділіктері мен
дағдыларын қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздерін,
ұстанымдары мен жүйесін белгілеген;
- тілдік қарым-қатынасты қалыптастырудағы лексиканы оқытудың
орны және оның функциональдық ерекшеліктерін анықтаған;
- лексиканы оқыту арқылы сөйлеу әрекетін дамыту негізінде
оқушылардың қатысымдық білік, дағды, икемділіктерін
қалыптастыру әдістемесін ұсынған.
- лексиканы оқыту үдерісіндегі жаңа мазмұн мен дидактикалық
негіздері бойынша ұйымдастыру көлемі анықталған. Лексикалық
білім беру арқылы балалар сөздігінде мына сияқты жолдармен
байытуға болатындығын анықтады: қоршаған ортаны байқату,
аңғарту (табиғатпен, адамдардың қоғамдық және өндірістік
еңбегімен таныстыру, экскурсиялар ұйымдастыру), сыныпта және
сыныптан тыс оқу (әңгіме мазмұнын талқылау және талдау),
ересектермен қарым-қатынас (әңгіме өткізу, кездесу
ұйымдастыру), грамматикамен емлені үйрету (жаттығу арқылы дағды
қалыптастыру), арнаулы тілдік жаттығулар жүргізу (шығарма,
мазмұнын талдату, қайра айтқызу) т.б.
Оқушының сөздік қорын байытуда мынадай қағиданы ұсынады: 1.Жаңа сөздің
мағынасын, ұғымын меңгерту; 2.Жаңа сөздің қолданылуын игерту мен оны
қолдану дағдысын қалыптастыру.
Диссертациялық жұмыстың мәнділігі:
-жаттығулар, дидактикалық материалдар мен оқу құралдарын жасауда
белгілі сөздер мен сөз тіркестерін оқушының тілін дамытуда есепке алу;
-мазмұндама, диктант мәтіндерін құрастыруда ескеру;
-сөздік жұмысы, мәтіндегі сөзді бөліп көрсетіп, оны белсенді қолдануға
қосу;
-тіл дамыту деңгейін бақылау т.б.
- лексиканы оқыту арқылы ауызша және жазбаша сөйлеу
икемділіктерін қалыптастыруға арналған білім мазмұны талданып,
арнайы жаттығулар жүйесін жасаудың ғылыми негіздері анықталған.
Пікір
Қазіргі кезде мектеп оқушыларын жан-жақты дамыту, тілін, мәдениетін,
сауатын арттыру жұмыстары айрықша мәнге ие болуды. Әсіресе, қазақ тілі
мемлекеттік тіл мәртебесіне көтерілуі мектептегі оқыту үдерісі мен білім
беруді соның ішінде оқушылардың тілін, сауатын арттыру мәселелерін қайта
қарап, барынша жетілдіруді талап етеді. Олай болса, зерттеу жұмысы өзінің
мақсатынан–ақ көрініп тұрғандай, қазіргі кездегі өзекті де мәнді мәселеге
арналған.
Лексикалық білім беру мен оның қатысымдық мақсатта қолданылуын
дамытудың екінші бір мәселесі - сөзді орынды қолдана білуге баулу, тіл
мәдениетін арттыру. Ол оқытуда сөздерді дұрыс тіркестіре білу дағдысымен
анықталған.
Лексикалық икемділіктері мен дағдыларын дамытуда біз мына төмендегідей
қағидаларға сүйенген:
Біріншіден, сөйлеу икемділігі мен дағдысы тіл заңдылықтарын игеру,
теориялық білім негізінде жүргізіледі.
Екіншіден, лексикалық білім, икемділік пен дағды оқушының сөздік
қорын молайту негізінде жүргізіледі;
Үшіншіден, қандай да болсын лексикалық мәлімет беру тәжірибелік
мазмұнда болу қажет;
Төртіншіден, әр сыныпта оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты
лексикалық материалдар сұрыпталып оқытылады;
Лексика бөлімінің білімдік, танымдық маңызы оқушылардың тіл білімі
туралы ұғымының кеңеюіне, тілдің ең кіші нұсқасы сөздің фонетикасымен,
морфологиясымен, синтаксис, стилистикамен қатысын түсінуіне, сөйтіп, бүкіл
тілдің жүйесін тұтас ұғып, оған өзіндік көзқарасының қалыптасуына
мүмкіндік береді.
Лексиканы оқытуда алға қойылатын мақсаттың бүгінгі жастарды
заманымызға лайықты тәрбиелеп шығу үшін үлкен маңызы бар.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Орта мектепте меңгерілуге тиісті
лексиканың көлемі лексикалық білім берумен анықталады. 5-10-сыныптарда
бағдарлама мынадай талаптар қойған: „Белгілі бір мәтін мазмұнын айтқызу
немесе оған пікір айттыру.Баяндау, сипаттау, пікір айту жолдарымен және
түрлі стильде ауызша, жазбаша ойын жеткізе білуге дағдыландыру”. Мектеп
бағдарламасы бұл талаптарға байла-нысты лексиканы оқыту барысындағы
икемділік пен дағдыларды анықтайды. Мәселен, 5-10-сыныптардағы лексикадан
мынадай икемділік пен дағдысын қалыптастыруды талап етеді. „Тіл дамыту
жұмысын жүргізгенде оқушылар сөздік қорын молайту, сөздерді, сөз тіркестері
мен сөйлемдерді дұрыс құрай білуге үйрету” деумен бірге, сөйлем құрағанда
айтылмақшы ойына байланысты синоним сөздерді таңдау, сөздік жұмыстарын
жүргізуді ескертеді [1]. Ал Н.А.Купина сөйлеуге үйрету үдерісінде ең
маңызды орын алатын материал—лексика деп есептейді. [2].Белгілі бір тілді
мегеру үшін лексиканы оқытудың өзіндік ерекшелігі бар. Адам қай тілде
сөйлегісі келсе де, сөздік қордан өзіне қажетті лексикалық тұлғаларды
білмесе, біріншіден, айтайын деген ойын жеткізе алмайды, екіншіден, басқа
біреудің айтқан сөзін, ойын түсінбейді. Демек, адам сөйлесу, пікірлесу үшін
тілдік қолданысқа керекті лексикалық құралдарды үйренбесе, тілдк қатынас та
жүзеге аспайды. Өйткені адам сөйлей білу үшін айтайын деген ұғымға қатысты
сөздерді және сол сөздерді дұрыс жұмсаудың амалдарын меңгеруі керек.
Адамдардың өзара пікір алмасуы тек сөзге ғана емес, сөзден басқа да
лексикалық тұлғаларға қарағанда сөз тілдік қатынасдың ең негізгі құралы
болып табылады. Лингвистикалық әдебиеттерде, негізінен, сөздің екі жағы
қарастырылған. Ол- сөздің қалпы, яғни сыртқы пішіні (дыбыс арқылы айтылуы,
әріп арқылы жазылуы); сөздің мағынасы, яғни ішкі мазмұны, мәні.
Мәселен,Н.П.Бехтерева сөздің мынадай ерекшеліктеріне көңіл бөледі: пішіні
(форма); мағынасы (значение); қызметі (назначение).
Н.П.Бехтерева сөздің осы үш ерекшелігінің ішінен адамның ойын,
сезімін көрсететін үш белгісі- атқаратын қызметі-негізгі деп есептейді.
Автордың айтуынша, сөз сөйлеушінің көзқарасын, көңіл-күйін білдіргендіктен
адамдар арасындағы қарым-қатыныстық қызметті атқара алады.
Сөзді қатысымдық тұрғысынан алып қарағанда, сөздің алатын орнынан да,
білдіретін сезімдік жағынан да сөйлесу үшін қажеттісі- сөздің байланысу
амалы мен қолдана білу заңдылығы. Өйткені өзіндік заңдылықпен қолданылмаған
сөз сезімді де білдірмейді, тілдегі орнына сай қызметін де атқара алмайды.
Мәселен, белгілі бір тілде сөйлеу үшін, көп сөзді білгенмен,оны дұрыс
қолдануды білмесең, ойыңды түсінікті етіп жеткізу мүмкін емес.
Сонмен қатар, сөздің қай жағы (қалпы, мағынасы, қызметі т.б.) жетекші
деген көзқарасқа келетін болсақ, қатысымдық тұлғаның сыртқы қалпы да, ішкі
мағынасы да, ішкі байланысы мен сыртқы қолданысы да маңызды бола келіп,
тілдік қатынаста әрқайсысы өзіндік қажеттілікпен, орнымен көрінеді.
Сондықтан қатысымдық негізде сөзді оқыту жеке бірлік ретінде оның өзіндік
белгілеріне байланысты. Зерттеуімізде сөзге тән мұндай белгілір мыналар деп
есептедік:
- сөз—белгілі бір ұғымдарға қатысты семантикалық мәндерді білдіреді және
осы семантикалық қасиеттерді әрі сақтаушы, әрі жинақтаушы ретінде тілдік
қатынастың ең қажетті бірлігі болып табылады;
- сөз бір-бірімен байланысу арқылы адамдардың ойын білдіреді де, түсінісу
құралы болудың нәтижесінде қатысымдық қызмет атқарады;
- сөз өмір шындығын ғана емес, эмоциялық сезім күйді де білдіреді;
- сөз тілдегі қалыптасқан ережелердің нәтижесінде бір-бірімен тіркесе
келіп, сөз тіркесін, сөйлемдерді құрауға негіз болады және тілдегі ең
басты лексикалық бірлік болып табылады.
Осы тұрғыдан келгенде, сөйлеуге жаттықтыру лексиканы меңгерумен тығыз
байланысты.“Лексика” деген ұғым лингвистикада көбінесе сөзге қатысты
айтылғанмен, лексикалық материалдар тек жеке сөзден ғана құралмайды.
Сондықтан лексиканы меңгеру—сөйлеу үдерісіндегі барлық лексикалық бірліктер
туралы дағды мен икемділіктерін қалыптастыру деген сөз. Сонымен, қатысымдық
қызмет атқаратын лексикалық тұлғалар мыналар: сөз, тұрақты сөз тіркестері.
Ал сөйлеуге дағдыландыру үшін сөзді қолдан білу мақсатында мына сияқты
икемділіктерді меңгеру қажет:
- сөздердің ішкі мәні мен мағынасын, түрлі семантикалық қасиеттерін игеру;
- тиісті грамматикалық өлшем – бірлік арқылы бұл тұлғаларды айтар ойға
сәйкес бір-бірімен тіркестіру, байланыстыру;
- мағыналық байланысқа түскен тіркестерден ойына сәйкес сөйлем құрай білу;
- сөйлемдерді ойдың жүйесіне сай етіп, мәтін құрамына енгізіп, тілдік
қолданыста пайдалану;
- орфоэпиялық қалыпты сақтай отырып, осы лексикалық тұлғаларды дұрыс айту.
Оқушы сөзді қарым-қатынаста қолдана білу үшін, алдымен, сөз
мағынасын түсінуі, білуі керек. Ал сөздің мағыналық құрамының өте күрделі
екені белгілі. Тілдегі сөздердің көпшілігі көп мағыналы және ауыспалы
мағынада да жиі қолданылады. Сонымен бірге сөздердің синонимдік, омонимдік,
антонимдік мағыналық қасиеттері бар. Қарым-қатынаста сөздер мағыналық,
стильдік қолдану жағынан да белсенді (актив) және сирек (пассив)
қолданылатын сөздер болып ерекшеленеді. Сондықтан оқушының сөз мағынасын
жақсы түсінуге қол жеткізу - өзекті мәселелердің бірі.
Сондықтан бұл зерттеудің мақсаты – қазақ тілі пәні бойынша оқушыларға
лексиканы оқыту арқылы ауызша және жазбаша сөйлеу икемділіктері мен
дағдыларын дамытудың теориялық негіздері мен практикалық жолдарын анықтап,
лексиканы оқытудың әдістемелік жүйесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- тілдік қарым-қатынасты қалыптастырудағы лексиканы оқытудың орны және
оның функциональдық ерекшеліктерін анықтау;
- лексиканы оқыту арқылы сөйлеу әрекетін дамыту негізінде оқушылардың
қатысымдық білік, дағды, икемділіктерін қалыптастыру әдістемесін жасау
болып табылады.
Диплом жұмысында мынадай зерттеу әдістері пайдаланылды:
Сипаттау, байқау, салыстыру тиісті әдебиеттер мен қазіргі оқу
үдерістерін талдау, статистикалық әдіс (оқушылардың білімі мен дағдыларын,
іскерлік деңгейін анықтау үшін) сондай-ақ педагогикалық бақылау, әңгіме
жүргізу, сауалнама әдістер пайдаланылды. Зерттеу жұмысының нәтижелілігін
анықтау барысында эксперимент әдісі жүргізіледі.
Бірінші кезеңде, оқушылардың ауызша сөйлеу жайы, мұғалімдердің іс-
тәжірибесі анықталып, талдау жасалында. Екінші кезеңде оқыту эксперименті
ұйымдастырылды: 1) ауызша тіл дамытудың мазмұны, көлемі мен жүйесі
анықталып, арнаулы тіл ұстарту сабақтары өткізілді. Тәжірибе-сынақ
жұмыстарының кейбір нәтижелерін қайта тексеру мен нақтылау жүргізілді.
Зерттеу жұмыстары теориялық жағынан қорытындыланып, тәжірибелік ұсыныстар
нақтыланады. Үшінші кезеңде тәжірибе-педагогикалық жұмысымызға талдау мен
жинақтау жасалынып, оқушылардың ауызша сөйлеу икемділігі мен дағдысының
жүйелі қалыптасқандығы жөнінде пікір қорытылды.
Теориялық және тәжірибелік маңыздылығы:
Оқушылардың ауызша сөйлеу икемділігі мен дағдыларын қалыптастырудағы
әдістемелік жүйесі қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіреді. Тыңдап
түсіну мен айту әрекеті, мәтінді мәнерлеп оқу, ауызекі жүйелі сөйлеу
қабілетін дамыта оқудың жаттығулар жүйесі жасалды. Зерттеу жұмысының
нәтижесі бала тілін ғылыми теориялық жағынан зерттеушілерге материал
болады.
Зерттеу жұмысы нәтижелері мектепте қазақ тілін оқытудың сапасын
жақсартуға, танымын арттыруға көмегін тигізеді. Зерттеу жұмысындағы
әдістемелік ұсыныстар мен ұтымды әдіс-тәсілдерді мұғалімдер өз
тәжірибесінде, сабақ барысында, сабақтан тыс жұмыс пен семинарларда
кеңінен қолдануына болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-бөлім . Лексиканы оқыту әдістемесі және оның міндеттері
Лексика бөлімінің білімдік, танымдық маңызы оқушылардың тіл білімі
туралы ұғымының кеңеюіне, тілдің ең кіші бөлшегі – сөздің фонетикамен,
морфологиямен, синтаксиспен, стилистикамен қатысын түсінуіне, сөйтіп, бүкіл
тілдің жүйені тұтас ұғып, оған материалистік көзқарасының қалыптасуына
мүмкіндік береді.
Лексиканы оқытуда алға қойылатын бұл екі мақсаттың бүгінгі жастарды
заманымызға лайық тәрбиелеп шығу үшін үлкен маңызы бар. Сондықтан да
лексикалық ұғымдар жоғарыда айтылған 4-5-сыныптарда арнайы өтілумен бірге,
тілдің өзге салаларын оқыту барысында да қайталанып, жаңа материалды
толықтыру, түсінікті ету үшін қажет болады. Ол үшін лексика туралы алған
ұғым әрқашан грамматиканы оқыту барысында кеңейіп, тәжірибелік маңызы ашыла
түсуі керек. Өйткені жеке сөз ешқашан өз бойындағы бар мүмкіншілікті толық
таныта алмайды. Ондағы (сөздегі) сан алуан мән-мағына грамматикалық
байланыста ашылып, жанды көрінісін, қабілетін таныта алады.
Сонымен мектепте оқытылатын лексика курсын екі бөліп қарастыруға
болады. Біріншісі арнайы өтілетін курс та, екіншісі - өзге тіл білімі
салалары бойынша берілетін мәліметтер. Әуелі 4-5-сыныптарда өтілетін арнайы
курстың лингвистикалық негізін қалай түсіндіруге болады.
Тіліміздегі сөздердің жалпы қызметін бірдей санауға болмайды. Оның
үстіне олар қалай болса солай пайда бола салған, шашыранды атаулар емес.
Олар – заңды түрде бір-бірімен байланысты, жинала келе тіл жасайтын аса
күрделі дүние. Мысалы, сөз (тілдің кішкене бір бөлшегі) затты (парта, үй),
құбылысты (жел, аяз), оның белгілерін (қатты, биік), мөлшерін (бір,екі),
қимылын (оқы, тұр) білдірумен бірге сөз бен сөздің мағыналық қатысын (үйге
дейін, ауыл жаны), әр түрлі сезім-сезікті (аһ, ойбай), кейде белгілі
(іңгә, мияу) да аңғартады. Сондықтан тіліміздегі сөздердің жеке түрін
дербес мағынаны аңғарту, аңғартпауына қарай атау сөздер, көмекші сөздер
және одағай деп үшке бөлеміз. Немесе лексикалық мағыналы сөздер және
грамматикалық мағыналы сөздер деп екіге бөлуге болады.
Лексика бөліміне енетін материалдың лингвистикалық негізі де осы
айтылғандай принциппен шектеледі. Яғни тек қана лексикалық мағынасы бар
сөздер туралы мәлімет беріледі де, грамматикалық мағынаны аңғартатын сөздер
( көмекші есім, шылау, одағай) грамматика аясында ғана сөз болады. Әрине,
лексикалық мағынасы бар сөздердің де грамматикалық мағынасы болатынын
мұғалімнің естен шығаруына болмайды. Дегенмен бұл жерде лексикалық мағына
негізгі белгі ретінде алынуы керек.
І. 1.1. Лексиканы оқытудың мазмұны
Лингвистикалық негізін ажыратып алмай, лексиканы тіліміздегі жалпы
сөздердің жиынтығы деп түсіндіре салсақ, оқушылар лексикалық талдау
кезінде, жаттығу үстінде шатасады да, сабақтың негізгі мақсаты
орындалмайды.
Мұғалімдер көп жағдайда оқулықты өздеріне тірек етеді. Онысы дұрыс та.
Алайда оқулық оқушы үшін жазылғанын, онда мұғалім үшін көп нәрсенің жасырын
сыр болып қалып қоятынын әр кез есте сақтау керек. Егер мұғалім
оқулықтағыны ғана білсе, оқушыға берер білімнің түпкі мақсатын, одан шығар
нәтижені өзге (грамматикалық) мағынадан жақсы ажырата алуы керек. Мысалы,
лексикалық мағынасы бар сөздердің өзі түрлі қосымшалар жалғану арқылы
дыбысталу қауызын өзгертіп отырады: адам, адамдар, адамдары,
адамдарымыздың, адамдық, адамсу т.б. Ал олар сол қосымша арқылы
грамматикалық мағына қабылдады ма, жоқ лексикалық мағына қабылдады ма деген
мәселені ерекше ажырату керек. Өйткені атауыш сөздердің ішінде туынды түбір
сөздер өте көп кездеседі. Оларды лексикалық мағынасы сақталып түрлі формаға
енген сөздерден (адамдар, адамдармыз) бөле білмей тұрып, лексиканың
лингвистикалық негізін де толық түсіну қиын болады. Сондықтан оқушыларға
лексикалық мағына дегенді әр түрлі мысалдармен саналы түсіндіру арқылы
ғана, оны грамматикалық мағынадан ажырататын болады. Мысалы, дейін, шейін,
гөрі, сияқты, туралы т.б. шылаулар мен кітап, қар, аяз, жел, жаңбыр сияқты
сөздерді салыстырып, оқушылардың өзіне мағыналарын түсіндір десек, тек
кітап, қар, аяз, жел, жаңбыр сөздерінің ғана лексикалық мағынасын
түсіндіреді де, шылаулардың лексикалық мағынасының жоқтығына көзі жетеді.
Сондай-ақ лексикалық мағынасы бар атауыш сөздердің өзін бір ғана
мағынасымен шектеу тағы қиын. Өйткені тіліміздегі сөздердің әрқайсысы сан
түрлі мәнге ие. Олар – белгілі бір ұғымды аңғарта отырып, айтушының (не
жазушының) көзқарасын, ой-күйін де байқатуы мүмкін. Мысалы, жуас, момақан,
көнбіс десек, үш сөздің де лексикалық мағынасы бір немесе жақын болғанымен,
қолданушының жақсы немесе жек көріп, әлде сүйсініп айтқанын байқауға
болады. Сондықтан сөз мағынасын ашып түсіну оқушылардың лексикалық ұғым
туралы білімінің сөйлеу, жазуды қолданып, стилистикадан хабардар болуға
мүмкіндік береді. Оқушыларға сөз және оның мағынасы туралы түсінік бергенде
олардың (сөздердің) әр түрлі мағынасы контексте, сөйлемде ғана ашылатынын,
жеке тұрғанда ондай көп мағынасының аңғарыла бермейтінін ескеріп, жаттығу
жұмысын контекспен байланыстыра жүргізу керек. Мысалы, ақиық сөзінің оқушы
бүркіт тұқымдас құс маржасын аңғартатынын контекссіз түсінсе де, ауыспалы
мағынада шаршамайтын, шалдықпайтын адам деген мәнін ұға бермейді. Көл
сөзінің теңізден кіші суды аңғартатынын білгенмен, көп, мол дегенді
білдіруі тек мітін ішінде ғана ашылады. Сондай-ақ сөз кейде өз мағынасында
да, ауыспалы мағынада да қолданылмай, екі , не одан да көп сөздердің
тіркесуі арқылы басқа мағына беретін кезі де болады. Мұндай тіркестер
айтушы немесе жазған кісінің құрастырумен емес, дайын, бұрыннан тіркесіп
қалыптасқан күйінде жеке сөз орнына пайдаланылады. Мысалы, ашық ауыз, төбе
шашы тік тұрды сияқты тіркестер жеке бір ғана атауыш сөз мағынасын береді.
Әрине, мұның бәрін, лексикалық мағынаны түсіндіргенде үйіп-төгіп оқушыға
түсіндірем деу әурешілік болары анық. Дегенмен мұғалім өзі есте ұстаса,
мәтін ішінде кездесе қалғанда оқушыға ұқтыруына қажет болады.
Сөз сырын, оның лингвистикалық негізін түсіндіруде оқушылар сөздердің
бір-бірімен мағыналық жағынан әр түрлі себептермен тығыз байланыста
болатынын, белгілі бір жүйеде бағынып, бірін-бірі толықтырып не мағынасын
ашып тұратынын ескеру керек.
Мектеп курсында синонимдер, омонимдер, антонимдердің оқылуы осы
жағдайға қарай бағытталған. Мысалы, синонимдес сөздер бірін-бірі
толықтырып, мағынасын ашуға себеп болады. Айталық, сұлу сөзінің мағынасын
аша түсу үшін келбетті, келісті, көркем, әдемі сөздерін пайдаланымыз.
Сондықтан да түсіндірме сөздікте белгілі бір сөздің мағынасын түсіндіру
үшін оның синонимін келтіру (егер синонимі болса) тәсілі кездеседі. Мысалы,
сызды – ылғалды, дымқыл; сый – құрмет, қошамет; сыйлы құрметті, қадірлі;
сымбат – нұсқа, мүсін, тұлға; сынау – тексеру, байқау.
Ал антонимдес сөздер (ұзын – қысқа, ақ - қара) біріне-бірі қарама-
қарсы мағынаны аңғарту арқылы мағынаны дәлелдей түседі. Сондықтан біз кейде
сөздің мағынасын түсіндіру үшін антонимін табуға, сол арқылы түсіндіруге
әрекет жасаймыз. Мысалы, қара – аққа қарама-қарсы түс.
Сондай-ақ сөздің бір-бірімен байланысы тақырыптық топтарға қарай
(спорт терминдері: футбол, волейбол; география терминдері: тау, қырат,
ойпат т.б.) бүтін мен бөлшектің өзара қатысына қарай (адам – қол, аяқ, көз,
мұрын, құлақ т.б.) сондай-ақ түбірлестігіне қарай (ақшыл, ақтау, ақтық;
түрлі, түрсіз, түрлілік т.б.) анықталады.
Мектеп курсында оқушыларға лексика бөлімінен саналы білім беру үшін
бағдарламаға енген тақырыптардың теориялық және тәжірибелік жағынан мәні
анықталуы керек. Әрине, бағдарламадағы өз мазмұнымен негізгі мақсат-мәнін
ашатын сияқтануы мүмкін. Сабақты түсіндіруші мұғалім де осы ізбен жеке
тақырыпты бөліп-бөліп түсіндірумен қанағаттанса, олардың бір-біріне қатысты
топтарын ашып түсіндіруді немесе өзі ұғуды мақсат етпесе, лексика бөлімін
оқыту мазмұны толық ашылмауы әбден мүмкін. Сондықтан лексика бөлімін
оқытуда есте сақталуы қажет үш ұғым бар екенін білуіміз керек. Біріншісі –
сөздің мағыналық топтары. Бұған сөз және оның мағыналары (тура мағына,
ауыспалы мағына, көп мағыналылық), синоним, омоним, антоним. Екіншісі - әр
түрлі қолданылу аясына қарай бөлінетін жалпыға бірдей, белгілі аяда
қолданылатын сөздер (терминдер, диалект және кәсіби сөздер), көнерген
сөздер мен неологизмдер. Үшіншісі – шығу тегіне қарай қазақтың байырғы
сөздері мен басқа тілден енген сөздер. Осы үш топқа бөлінген тақырыптар
бүкіл лексика бөлімін қамтиды да, олардың әрқайсысы мұғалімдерге материалды
түсіндіруге белгілі міндет жүктейді.
Бірінші ұғым деп алып отырған сөздің мағыналық топтары 4-сыныпта
оқытылатыны белгілі . 4-сынып оқушылары сөз мағыналарының әр түрлі қолданыс
жолдарын (тура, ауыспалы), синонимдердің, омонимдердің, антонимдердің
тіліміздегі көркемдік, стильдік мәнін түсініп, мәтіндерден ажыратуға, тіл
ұстарту бағдарламасы бойынша, ресми кеңсе стилінде, ауызекі сөйлеу
стилінде, көркемдік әдебиет стилінде қолдану жолынан хабардар болады.
Олардың түсіндірме сөздікте берілу тәртібімен танысып, сан түрлі сырын
ұғады. Сөйтіп оқушылар сөйлеу, жазу нормаларына жаттығыды.
Ал екінші және үшінші топқа жататын ұғымдар 5-сыныпта оқытылады да
тіліміздегі сөздердің даму, қалыптасу жолымен және олардың әдеби тілдің
стильдік тармақтарында қолдану аясын аңғартады. Мысалы, қазақтың байырға
сөздері мен басқа тілден енген сөздерді оқу арқылы тілдің баю, даму жолын
түсінсе, терминдер мен диалект, кәсіби сөздердің, көнерген сөздер мен
неологизмдердің мәнін білу арқылы тілдің сан-саласы стильдік тармақтары
болатынын, әрқайсысы да қажетіне қарай тілімізге қызмет ететінін ұғады.
Сондықтан лексика бөлімінің материалдарын өту барысында да, кейін пысықтау
үшін де бұл айтылған ұғымдарды есте сақтаудың, оқушыларға оны анықтап
ескертудің зияны жоқ.
Оқушыларға анық болуы үшін мынадай кестені жасап, іліп қоюға да
болады.
Лексикалық ұғымдар
↓ ↓
↓
Сөздің мағыналық Сөздің шығу тегіне қарай Сөздің қолданылу
топталуы топталуы аясына қарай
топталуы
↓ ↓
↓
Сөздің тура және Қазақтың байырғы Көнерген сөздер мен
ауыспалы мағыналары. сөздері. Басқа тілден неологизмдер.
Көп мағыналы сөздер. енген сөздер. Жалпылама
Синонимдер. қолданылатын сөздер.
Омонимдер. Терминдер. Диалект,
Антонимдер кәсіби сөздер
Ал фразеологизмдер мағынасы жағынан өзара синонимге де (жүрегінің
түгі бар – жүрек жұтқан; он қолынан өнері тамған – ағаштан түйін түйген
т.б.) көп мағыналыққа (аузын ашты деген фразеологизмді сөйлей бастады деп
те, таң қалды деп те түсінуге болады) да жатады.
Ал шығу тегіне қарай алсақ фразеологизмдерді тіліміздегі сөздер
сияқты байырғы фразеологизмдер, басқа тілден енген фразеологизмдер деп
бөлуге болады. Мысалы, көрмес түйені де көрмес, тасбақа аяң сияқты тұрақты
тіркестердің біріншісі байырғы фразеологизм болса, екіншісі – черепаший шаг
дегеннен алынған.
Қысқасы фрезологизмдер жеке сөздің баламасы ретінде
қолданылатындықтан, сөздің аясында қарастырылады.
1.2. Лексиканы оқытудың принциптері
Мектепте лексиканы оқытуда оның тиімділігін арттыру үшін алға
қойылатын негізгі принциптерді саралап алудың үлкен мәні бар.
Лексиканы оқыту әдістемесінде негізінен төрт принцип бар. Оның
біріншісі – сөз мағынасын оның (сөздің) аңғартатын болмысымен (зат, сын-
сапа, сан, қимыл т.б.) салыстыру; екіншісі – лексикалық мағына мен
грамматикалық мағынаны салыстыру, үшіншісі – семантикалық-мағыналық
принцип, төртіншісі – дмахрониялық принцип.
Бұл төрт принципке жеке-жеке тоқталамыз.
Бірінші принцип – сөзді болмыспен салыстыру.
Қазақ тілінің сөз байлығын үйрену немесе игеру өмірді, өмірдегі сан
алуан құбылыстың өзін, оның сын-сипатын ұғумен қатар жүретіні белгілі.
Өйткені белгілі ұғымға телінбеген сөз есте де сақталмайды, өмірге қажет те
болмайды. Өмірде нендей жаңа зат, жаңа ұғым пайда болуына қарай, жаңа сөз
пайда болатыны сияқты, ол сөздердің әжетке жарауы да, жарамай, қолданылудан
түсіп қалуы да сол зат не ұғымға тікелей байланысты. Жас бөбектің сөз
үйреніп, тілінің шығуы - өзіне таныс заттар мен ұғымдарды танып білумен
қатар жүретіні сияқты лексиканы оқытқанда да сөз мағынасы өмірмен тікелей
ұштастырылып отырылуы талап етіледі.
Мектеп бағдарламасында бұл әдісті қолданудың әдістемесі қалай дегенге
келсек, ең бірінші заттың суретіне қарап атау, не естіп, оның суретін табу
әдісінің үлкен мәні бар. Әрине, бұның қарапайым әдісі ретінде аңғарылуы да
мүмкін. Өйткені мұндай әдістер көбінесе балалар бақшасында, бастауыш
мектептің алғашқы сабақтарында жиі кездеседі. Ал біз әңгіме етіп отырған 4-
5 сынып бағдарламасында қалай қолданылмақ. Айиалық, 4-сыныпта сөздің
мағыналық топтарын оқытуда сөздің мағынасын заттың суретімен салыстыру
лексиканың көп мағыналы сөздер, синоним, омоним, антоним сияқты
категорияларын танытуға үлкен септігін тигізеді. Бір заттың атауы екі не
одан да көп сөзбен аталса, ондай сөздерді синоним болатынын (шолақ, қысқа,
келте т.б.) немесе бірнеше зат бір сөзбен аталса, омоним болатынын, бір-
біріне ұқсас бірнеше затты бір сөз аңғартса, көп мағыналы сөз болатынын
түсіндіру үшін өте қажет әдіс болып табылады. Мектеп оқулығында бұлайша
салыстыру әдісіне негізделген суреттер берілген. Оны мұғалім көбейтіп
қолдануына әбден болады Өйткені тіліміздегі сөздерді оқушы біліп, оны
қолданып тұрғанымен ішкі сырын, мағыналық қатпарларын, стильдік өңін анық
тани бермейді. Тілдің күрделі мәселе екені, оны жастай үйреніп, сол тілде
сайрап сөйлеп тұрғанның өзінде адам баласы өмір бойы үйренумен өтетіні
белгілі. Олай болса, сөз туралы ұғым, оның қажеті қанша үйренген сайын, қыр-
сыры молая беретін байлық. Сондықтан бұл принципті мектеп бағдарламасында
лексика бөлімін оқушыларға саналы үйретудің бірден-бір қажетті жолы деп
есептеуге болады.
Екінші принцип – лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаны
салыстыру. Бұл принцип лексикалық құбылысты нақтылап, анықтап, дәлелдеп
тануға, сөйлеу, жазу кезінде лексикалық қателерді болдырмауға көмектеседі.
Мысалы: антоним, синоним, омонимдерді, көп мағыналы сөздерді оқытқанда,
олардың (сөздердің) лексикалық мағыналарына көңіл бөлеміз де грамматикалық
мағынасына көңіл аудармаймыз. Айталық, омонимдерді өткенде дыбысталуы
бірдей бола тұра басқа-басқа ұғымды аңғартатын, бір-біріне байланысы жоқ
сөздер деп түсіндіреміз де пысықтау кезінде болсын, жаттығу, қайталау
кезінде болсын, осы ізбен кете береміз. Грамматикалық мағынасы аталмайды.
Шындығында, омонимдердің грамматикалық мағынасына көңіл аударып,
олардың бір сөз табынан да, әр түрлі сөз табынан да (түс – зат есім, түс –
етістік т.б.) бола беретінін салыстыра түсіндірсек, тақырыптың мазмұны
ашыла түседі, омоним сөздердің мәні де толықтырылады, сөйтіп, лексикалық
мағынаны жаұсы түсінуге мүмкіндік туады.
Ал мұндай мысалдарды қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен оқушылар
өздері тауып, лексикалық, грамматикалық мағыналарын салыстыру арқылы көп
мәселені үйренеді. Мысалы, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен албан және
албыр деген екі сөзді қарап көрейік.
1. Албан, зат есім. Алым, салық.
2. Албан, зат есім. Албанияның негізгі халқы, ұлт.
1. Албырт, сын есім. Беті қайтпаған, тауы шағылмаған.
2. Албырт, зат есім. Делбе (ауру).
3. Албырт, етістік. 1.Албырау, қызару. 2.Көңілдің әр нәрсеге кетуі.
Егер оқушыларға осы албан және албырт сөзінің түсіндірме сөздікте
берілуін, олардың екі сөз емес, бес сөз екенін (алдыңғысы 2 омоним, соңғысы
– үш омонимге бөлінетінін), бірақ олардың омонимдік мағыналары бір сөз табы
аясында да (мысалы, албан сөзі тек зат есім), әр түрлі сөз табы аясында да
бола беретінін (албырт сөзі омонимдес зат есім, сын есім, етістік болып
тұр) салыстыра түсіндірсек, олардың әрі лексикалық мағынасын, әрі
грамматикалық мағынасын игертеміз. Мұндай салыстырула синоним, антонимдерді
өткенде де ойластырып отырған жөн. Әсіресе түсіндіру дерексіз ұғымды
білдіретін сөздердің лексикалық мағынасын ашып түсіндіруге қажет болады.
Өйткені үшін дерексіз ұғымдарды аңғартатын сөздердің мағынасын ашу деректі
ұғымды аңғартатын сөздердің мағынасына қарағанда әлдеқайда қиын.
Сөздердің лексикалық және грамматикалық белгілерін салыстырып
түсіндіру барысында тағы бір еске алатын жайт, әрқашан талданатын сөз
сөйлем ішінде, контексте ғана қарастырылуы керек. Өйткені жеке тұрған
сөздің лексикалық және грамматикалық мағыналары беймәлім болып келеді.
Мысалы, егеу, жамау, жабу, оқу т.б. сияқты сөздер бірде зат есім, бірде
етістік болып қолданылуы сөйлем ішінде ғана байқалады. Сондай-ақ алыс,
жақын сөздерін біз бір-бірімен салыстырып, қашықтықты білдіретін антоним
сөздер екенін бірден аңғартуымыз мүмкін. Бірақ алыс сөзінің етістік ретінде
қолданылуы еске түсе бермейді. Ал бұлар сөйлем ішінде (контексте) қарастыру
оқушыларға әлдеқайда жеңіл болады.
Лексиканы оқытуда әрбір лексикалық категорияларды түсіндіру лексикалық
мағына мен грамматикалық мағынаны қатар қойып салыстыру арқылы жүрсе ғана
ұтымды болады. Бұлайша түсіндіру – лексикалық мағынаны ашуға көмектесумен
бірге, оқушылардың грамматикалық ұғымдарды да бойына сіңіре беруіне,
сөздердің қолданылу аясын тереңдей білуіне мүмкіндік жасайды.
Үшінші принцип – семантикалық принцип. Бұл припцип сөздердің әр түрлі
сөздермен мағыналық байланысына қарай лексикалық парадигма жасау
қабілетімен байланысты. Лексикалық парадигма дегеніміз айналадағы заттар
мен құбылыстардың бір-біріне қатысы қандай болса, оларды аңғартатын
сөздердің де бір-біріне қатысы сондай болады. Мысалы, өзара қатыстылығы
арқылы бір атауға топталатын сөздер болады. Айталық, таңертең, сәске, түс,
намаздыгер, намазшам, кешқұрым сөздері бір күн ішінде болатын мезгіл
атаулары; тал, терек, қарағаш, қараған, сәмбі, өрік, алма т.б. сөздер ағаш
сөзінің мағынасына енеді; қол, аяқ, иық, тізе, арқа, құлақ, мұрын т.б.
сөздер дене мүшесіне жатады. Сондай-ақ синоним, антоним, көп мағыналы
сөздер де өз ішінде белгілі мағыналық қатысқа ие. Сөйтіп лексикалық
парадигма дегенде осындай өзара мағыналық байланысы бар сөздердің тобын
айтамыз. Сондықтан семантикалық принцип көп мағыналы сөздер мен
омонимдерді, көп мағыналы сөздер мен антонимдерді, синонимдер мен түбірлес
сөздерді үйренуде қолданылады. Сондай-ақ өзара бір атау топтарға бөлінетін
сөздерге көңіл аудару да лексикалық мағынаны аша түсетін тәсіл екенін есте
сақтаған жөн. Мысалы, шабуылшы, қорғаушы, жартылай қорғаушы, қақпашы
сөздерін спорттың футбол атты түрімен ғана түсіндіріп, мағынасын аша
аламыз. Сондықтан тіліміздегі көптеген сөздердің лексикалық мағынасын тек
семантикалық принцип арқылы түсіндіруге болады. Сондай-ақ бұл принцип
сөздердің сөз тіркесі және сөйлем ішінде өзара мағыналық байланысу жолын
аңғаруға да көмектеседі. Өйткені қандай сөз болмасын ешқашан тілде жеке
өмір сүре алмайды, қандай да бір басқа байланыста қолданылып, әжетке
жарайды. Мысалы, есік сөзі ашу, жабу етістігімен байланысты айтылғанымен,
ұшу, жүру, кету, келу сияқты қозғалысты білдіретін сөздермен байланыспайды.
Бірақ тілдің ішкі мүмкіндіктеріне қарай, бір-біріне байланысы жоқ ұғымдарды
образды ойлау жүйесімен айту арқылы байланыстыратын кездер де болады.
Мысалы, барқыт түн, алтын дән, ақ алтын, алтын күз т.б. Сондықтан
оқушыларға сөздің лексикалық мағынасын түсіндіруде семантикалық принцип
осындай сөз қолданыс түрлеріне қарай да айқындап ұқтыруға мүмкіндік береді.
Төртінші принцип – диахрониялық принцип. Бұл принцип тіліміздегі сөз
байлығының пайда болу, жасалу, қалыптасу тарихын халық өмірімен салыстыра
түсіндіруге негізделген, ол көбінесе 5-сыныптағы басқа тілден енген сөздер,
көнерген сөздер мен неологизмдер, кәсіби сөздер туралы ұғымды оқушыларға
түсіндіруде қолданылады. Сөйтіп, диахрониялық принцип – оқушыларға сөздің
тарихын, шығу тегін не пайда болу себебін ашып түсіндіру жолымен лексикалық
мағынаны анықтау үшін қажет. Бұл принцип сырттай қарағанда оқушылар үшін
тым күрделі көрінуі де мүмкін. Мәселе онда емес. Біз бұл жерде сөздің
этимологиясын ашу үшін жасалатын күрделі талдауға бармаймыз, тек 5-сынып
оқушыларының өз ұғымына сай, оқулық материалы көлемінде ғана жүргізіледі.
Мысалы, орыс тілінен енген машина, трактор, комбайн, колхоз сияқты
сөздердің тілімізге енуінің себебі қазақ халқының тарихымен ашылуға тиіс.
Немесе көнерген сөздерді, неологизмдерді де халық тарихымен салыстырып, би,
хан, уәзір сияқты сөздерді қазір халық неге қолданбайды, не үшін спутник,
ұшқыш сияқты сөздер пайда болды? дегендей сұрақтар төңірегінде әңгіме
жүргіземіз.
Оқушылар бұлай салыстыру әдістері арқылы басқа тілден сөз ену, кей
сөздің көнеріп, кей сөздердің тілімізде жаңадан пайда болып жатуы қазақ
халқының тарихындағы өзгерістерге, даму жолына байланысты екенін аңғарады.
Мысалы үшін оқушыларға тың сөзін талдатсақ, қазақ халқының өміріндегі
ұлы өзгеріске байланысты екенін аңғарады. Айталық, әуелі оқушыларға тың
сөзінің бұрын сын есімге жататын сөз болғанын, тың күш, тың көлік, тың жер
сияқты зат есімге анықтауыш ретінде тіркесетінін түсіндіре келіп, қазіргі
тың сөзінің лексикалық мағынасын талдап, оның зат есімге айналғанын
аңғарғуға болады: Тың игеру кезінде ондағы кездескен тұрмыстағы
қиыншылықтарды қайта сөз ететін болсақ, олар шынында да уақытша
қиыншылықтар еді.
Бұл сөйлемдерде тың сөзі бұрынғы сынды аңғартатын мағынасынан алыстап
не? деген сұраққа жауап беретін белгілі бір территорияны, елімізге әйгілі
астықты өлкені аңғартып тұр. Оқушылар тың сөзінің ішкі мағынасындағы
өзгеріс қазақ халқының мекені Қазақстанда болған тың игеруге, ұлы оқиғаға
байланысты туғанын түсініп, сөз бен халық тарихы бір-бірімен сабақтас,
жалғас жататынын түсінеді. Сөз тарихы мен халық тарихын салыстыра түсіндіру
әр түрлі жолмен жүргізілуі мүмкін. Кейде сөз тарихы баяндалатын қысқа
мәтіндерді жаттығу ретінде пайдалану арқылы, сөздің қайдан, қалай келгенін,
қалай пайда болғанын білдіруге болады.Мысалы, Шаруалар қайсы елде болса да,
мехнатты өмір кешіп, мұқтаждықта қорлық көрген. Әліпті таяқ деп білмейтін
ауыл адамдарын қалалықтар қас надан деп мазақтап, кеудесін керіп
кердеңдеген.
Шаруаларға менсінбей қараудың өзі осы Клоун атауынан да аңғарылады.
Өйткені бұл сөз латынша Колонус, яғни ауыл тұрғыны деген сөзден шыққан.
3. Лексиканы оқытудың жүйесі.
Лексика бойынша жүргізілетін жаттығу жұмыстары жөнінде. Лексикалық
жаттығулар қазақ тілі лексика жүйесін белгілі бір ұғымдық мәліметтермен
танысуға, сөздерді қолдана білуге дағдылануға бағытталады. Сондай-ақ
лексикалық жаттығу оқушылардың сөз байлығын арттырады, сөзді қолдануға
бейімдіктерін дамытады, оқушыларды әрбір сөзге көңіл бөлуге, мағынасын анық
аңғартуға жетелеп, логикалық ойлау жүйесін кеңейтеді.
Қазақ тілі оқулықтарында (4-5-сынып оқулықтарында) лексикалық
жаттығулар тек қана лексикалық ұғымдарды (тура және ауыспалы мағына көп
мағыналылық, синоним, омоним, антоним, басқа тілден енген сөздер, көнерген
сөздер мен жаңа сөздер, диалектілер мен кәсіби сөздер, фразеологизмдер)
пысықтауға және олардың қолданылуын үйренуге жетелейді. Бірақ қолданылуы
жайында тапсырма аз берілген. Демек, лексиканы игеру үшін грамматикамен,
орфографиямен және стилистикамен байланысты жаттығу жұмыстары жүргізілуі
керек. Өйткені лексикалық ұғымдарды үйрену мен оның қолданылу аясын толық
игеру тілдің басқа салаларымен байланыстырылмай, толық мәнге ие бола
алмайды. Сондықтан оқулыққа жаттығу жұмыстарын беру үстінде қай материал
грамматиканың, орфографияның қай тақырыбымен байланысты екенін айрықша
ескеріп, олардың жүйелі берілуіне көңіл аударған жөн. Бұл жерде үлкен
шеберлік, оқушылардың жас ерекшелігі мен қабылдау, орындау мүмкіндігін
айқын аңғаратын педагогикалық, психологиялық білік қажет. Сондықтан әуелі
лексика саласы бойынша берілетін жаттығулардың өзіндік ерекшеліктеріне
қарай классификациялап алған жөн. Берілетін жаттығу жұмыстарының бірінші
тобы, сөз жоқ, лексикалық жаттығу болып табылады. Мұнда негізінен
оқушылардың лексикадан алған теориялық мәліметтері пысықталып, сөз
қолданысқа үйретіп, дағдыландыру, сөздікті пайдалану ісі игерілуі керек.
Дұрысында, сөздіктермен танысу, оларды пайдалану жұмысы әрбір тиісті
лексикалық ұғымдармен бірге жүргізілуі керек. Мысалы, түсіндірме сөздікпен
танысу, оны пайдалану сөз мағыналарын өткенде (тура және ауыспалы мағына,
көп мағыналық, омоним, синоним, антоним) қажет болады. Оқушылар сөздің
лексикалық мағынасын сөздікте қалай түсіндірілетінін немесе өздері
мағынасын анық аша алмаған сөздердің мәнін ұғу үшін пайдаланады; көп
мағыналы сөздердің, омоним сөздердің берілу тәртібін үйренеді.
Көп мағыналы сөздердің әр түрлі синонимі, әр түрлі антонимі болатынын
түсіндіріп, оған сай жаттығу жұмысын жасау – сөзді толық түсінуге, барлық
мүмкіндігін ашып ұғуға мүмкіндік береді. Мысалы, асау ат, асау өткел деген
тіркестерде асау сөзіне бірде жуас, бірде оңай сөзі антоним болады (жуас
ат, оңай өткел). Ал синонимі де әр түрлі, айталыұ, бастықпаған ат, қиын
өткел.
Ал лексикалық жаттығулардың екінші тобы тілдің басқа салаларымен
байланыстырылып жүргізілетін синтетикалық жаттығу болып есептеледі.
Анығырақ айтсақ, лексикалық тақырыптан алған білімін бұрын өткен
грамматика, орфография, стилистика тарауларының материалдарымен
байланыстырып жаттығу. Мұның өзі оқушылардың лексикадан алған білімін жалпы
тіл жүйесінде түсінуге, тіліміздегні орнын, қолданысын ұғуға, сондай-ақ
өзге материалдарды еске түсіріп, қайталап отыруға мүмкіндік береді.
Ол үшін мынадай жаттығулар жүргізілгені абзал.
1. Берілген сөздердің лексикалық және грамматикалық мағыналарын
таптыру: 1) адам, өсімдік, жануар, алтын, су; 2) қызық,
жазық, әдемі, үлкен; 3) ойлану, жүру, сөйлеу, кебу.
Оқушылар үш топқа бөлінген сөздердің лексикалық мағынасын аша отырып,
бірінші топтағы сөздердің зат атауы екенін, екінші топтағы сөздердің заттың
белгісін, сынын білдіретінін, үшінші топтағылар қимылды білдіретінін
анықтап, зат есім, сын есім, етістікке жататынын түсіндіру тиіс. Сол сияқты
лексикалық мағынаны сөздің жасалу жолына, қолданылуына, шығу тегіне қарай
ажырату да грамматикамен тығыз байланысты жүргізіледі.
2. Мына түбірлес сөздердің қай сөз табына жататынын анықтату: 1)
келісім, келісті, келіншек; 2) орын, орынша, орындық, орынды; 3) адам,
адамдық, адамгершілік, адамды.
3. Грамматикамен байланысты жүргізілетін жаттығудың тағы бір түрі
сөздің түрлену барысын немесе сөз жасау барысындағы айырмашылықтарын
ажырату болып табылады. Мысалы, белгілі бір сөзге септік, тәуелдік, жіктік
жалғауларын жалғау арқылы лексикалық мағыналарын салыстырып көруге болады.
Оқушылар бұлайша түрленген сөздердің лексикалық мағынасы сақталып,
грамматикалық мағынасында өзгерістер пайда болғанына көз жеткізді.
Бұл айтылған жаттығу түрлері оқушылардың лексикалық мағынаны
грамматикалық мағынадан ажыратуға көмектеседі, сөйтіп, сөздің қолданылыс
аясын жақсы меңгеріп, тәжірибелік дағдысы артады, жазу мәдениеті жетіледі.
Ал стилистика саласымен байланысты лексикалық жаттығулар сөзді таңдап
қолдануға, айтылатын ойға лайық сөйлем құруға үйретеді. Бұған байланысты
жүргізілетін жаттығу жұмыстары: 1) берілген сөздер мен сөз тіркестері
қандай лексика-семантикалық топтарға, қайсысы қандай стильдік тармақтарға
жатады. Мысалы, балалар – балдар, қыз – нашар бала, тыныш тиыш, бала –
балақай, қыз – қызалақ т.б. 2) стилистика туралы ұғымды оқушыларға кеңінен
түсіндіріп, ғылыми, көркем әдебиет, сөйлеу стильдерімен таныстыру.
Ал орфографиямен байланысты жүргізілген жаттығулардың да өзіндік орны,
ерекшелігі бар. Өйткені оқушылар сөз байлығын игерумен бірге оның дұрыс
жазылу жолын да саналы түсінуі керек. Ол үшін оқушылардың сөз қолдану, жазу
дағдысын қалыптастырып, әр түрлі жаттығу жұмыстарын жүргізген жөн:
1) мына сөздердің түбірлес варианттарын жазып, түсіріліп
жазылатын дауысты дыбыстар ережесін түсіндір: ұры (ұрлық),
орын (орны), құлып (құлпы), көрік (көркі).
2) мына сөздерді сыңарларымен салыстырып, мағыналас немесе
өзге сөз екенін түсіндір: қан – хан, қат – хат, кәрі –
қария, ары - әрі, білік – пілік, қас – хас.
3) Берілген сөздерге түбірлес сөз тауып, дауыссыз дыбыстардың
өзгеруін түсіндір: жап – жауып, тап – тауып, тек – теуіп,
көбік – көбігі, парақ – парағым, тарақ – тарағым.
4) Берілген түбірлес сөздердің айтылуы мен жазылуындағы
ерекшелікті түсіндір, түбірлес сөздердің лексикалық
мағынасын ажыратып бер. Жұмыс – жұмысшы, ас – асшы, дос –
досжан.
5) Омонимдес сөздердің түбірін тауып, әрқайсысының мағыналарын
аштыру: түстік (тамақ) – түспек, түн – түнек.
Әр сөзді қатыстырып, жеке-жеке сөйлемдер құрастыру. Қысқасы, лексиканы
пысықтау үшін берілетін жаттығулар жоғарыда келтірілгендей әр түрлі
тақырыппен байланыстырыла жүргізілсе, оқушылардың сөз болып отырған тарау
бойынша теориялық білімі мен қолдану дағдысын қалыптастыруға, жалпы тіл
заңдылығын толық игеріп, өздігінен ойлануына, сөз қолдану шеберлігін
арттыруына үлкен ықпал жасайды.
Мұның өзі оқушы лексика тарауына қаншалықты теориялық білім, қандай
көлемде дағды алу керек деген сұрақтың да шешуін бере алады. Мысалы, ІҮ
сыныпта оқушылар түсіндірме сөздікпен жұмыс істеп, тура және ауыспалы
мағыналарды сөздіктен тауып, олардың берілу тәртібін түсінеді, синоним –
зат есімдерді ауызекі, жазбаша түрде қолдану арқылы орынсыз сөз қайталаудан
арылады, сондай-ақ синоним – сын есімдер мен синоним – етістіктерді қолдану
жолын үйренеді.
Ал Ү-сыныпта сөздіктер арқылы қай сөздің қай тілден ауысқанын,
көнерген сөз бе, неологизм бе, диалектизм бе, әлде кәсіби сөз бе деген
сұрауларға жауап беріп, олардың қолданылу орнын, көркем әдебиеттегі ролін
түсінеді.
Ү сыныпта лексиканы оқыту.
Ү сынып бағдарламасында лексика материалына 10 сағат берілген.
Оқушылар осы берілген сағат көлемінде сөздің лексикалық мәнін, оның
тілімізде қолданылу орнын, қызметін түсіндіру міндеттеледі. Ол үшін сөздің
лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағынасын ашып, сөздердің өзара
мағыналық байланыс жүйесін түсіндіру, сөйтіп, олардың сөз байлығын
арттырады; сөздің тілдегі өзіндік өзгешелігін, яғни дыбыстық жағын, затты,
сапаны, қимылды т.б. мағынаны аңғартатынын түсіндіру Ү сынып оқушылары
лексика тақырыбын өту барысында лексикалық ұғымдардан хабардар болуымен
қатар, олардың көркем әдебиетте қолданылуымен танысып, өз беттерімен оларды
мәтіннен табуға дағдыланады.
Сөз және оның мағынасы. Бұл тақырып бойынша оқушылар тіліміздегі сөз
байлығы туралы түсінік алып, олардың мағыналары, қолданылу аясы бойынша
дағдылануы мақсат етіледі. Сондай-ақ тілдегі сөз байлығының шексіз
молдығын, ал олардың сан алуан мағынаға ие екенін түсінуі қажет.
Мұғалім сабақтың тартымды өтуі үшін сөз байлығы адам баласының сөйлеу,
жазу үшін қаншалықты қажеттілігін ұқтырып, оқушылардың қызығушылығын
арттыруға әрекет жасауға тиіс.
ІІ бөлім. Жаттығу әдісінің мәні, мазмұны мен мақсаты
Қазақ тілі – оқушының өмірлік қажетін өтейтін қатынас құралы.
Сондықтан мектептерде ана тілін арнаулы әрі негізгі пән ретінде оқытуға
ерекше мән беріледі.
Тілден алатын білім көбінесе абстрациялы ережелер мен тілдік заңдарға
негізделген мәселелерге сүйенеді. Мәселелердің көлемі, балаларға берілетін
білім мөлшері олардың жас ерекшеліктерімен, мәселелерді қабылдай білу
қабілетімен тығыз байланысты болады. Осы тұрғыдан, грамматикалық,
лексикалық, орфографиялық және тіл дамыту материалдарын меңгертудің дұрыс
әдісін табуда көп мән бар.
Қазақ тілін оқытудың мақсаты – тек баланың сауатын ашу, ана тілі
пәнінің ғылыми негізін білдіру ғана емес, сондай-ақ оларды игі қасиеттерге,
тілді қарым-қатынас құралы ретінде қолдана білуге тәрбиелеу.
Оқулықтағы жүйелі білім беру жұмысы тиісті ережелерде басталмайды,
баланы сол ереже, түсініктерге қарай жетектейтін тілдік материалдардан
басталады. Оқушы жатығуларға берілген дидактикалық материалдарлы ұғына,
тапсырмаларды орындай келе, солардай өздері қорытынды шығаратындай кезең
басталғанда, жинақталған ережелер беріледі. Сонда олар тосыннан айтылған
қағидалар болмай, өздеріне бұрыннан түсінікті, өздері қорыта алатындай
болады.
Тілден өтілген материалдарды толық меңгертіп, оны тиянақты білгізу
жолында көбірек қолданылып жүрген өнімді әдістердің бірі – жаттығу әдісі.
К.Д.Ушинский Оқушылардың сөйлеу қабілеттілігін жетілдіруді ойлаған
жетекшілер оларды үздіксіз жаттықтырып отыру керек, - деген.[4]
Ы.Алтынсарин: Жаттығу әдісі оқушыларды білім алуға үйретіп, дүние
танымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1-бөлім. Лексиканы оқыту әдістемесі және оның
міндеттері ... ... ... ... ... .
1.1. Лексиканы оқытудың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Лексиканы оқытудың
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Лексиканы оқытудың
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2-бөлім. Жаттығу жұмысының
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Жаттығу әдісінің мәні, мазмұны мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Жаттығудың мазмұны және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Жаттығу жүргізудің әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
П І К І Р
Бүгінгі күннің негізгі талабы оқу мен тәрбие жүйесін толық тіл
үйренушінің ішкі мүмкіндіктеріне сай дамытуға бағытталып отыр. Осы ретте
білім беру саласына әдістеме және оқыту әдіс-тәсілдерімен бірге толық
нәтижеге тез жеткізуді мақсат ететін оқытудың инновациялық технологиялары
да енгізіліп жатыр. Сондықтан ізденуші зерттеудің өзектілігін - оқушы сөзді
қарым-қатынаста қолдана білу үшін, алдымен, сөз мағынасын түсінуі, білуі
керек бағытында оқыту мәселесі – зерттелмеген тың деп анықтауы орынды деп
білемін.
Дипломдық жұмыс алдына қойған мақсаты мен міндеттерін орынды да
нәтижелі шеше білген:
- жаңа әлеуметтік және саяси экономикалық жағдайларға байланысты
қазақ тілін сабағында лексиканы оқытудың құрылымы, мазмұны мен
көлемі, міндеттеріне сәйкес сөйлеуге үйрету икемділіктері мен
дағдыларын қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздерін,
ұстанымдары мен жүйесін белгілеген;
- тілдік қарым-қатынасты қалыптастырудағы лексиканы оқытудың
орны және оның функциональдық ерекшеліктерін анықтаған;
- лексиканы оқыту арқылы сөйлеу әрекетін дамыту негізінде
оқушылардың қатысымдық білік, дағды, икемділіктерін
қалыптастыру әдістемесін ұсынған.
- лексиканы оқыту үдерісіндегі жаңа мазмұн мен дидактикалық
негіздері бойынша ұйымдастыру көлемі анықталған. Лексикалық
білім беру арқылы балалар сөздігінде мына сияқты жолдармен
байытуға болатындығын анықтады: қоршаған ортаны байқату,
аңғарту (табиғатпен, адамдардың қоғамдық және өндірістік
еңбегімен таныстыру, экскурсиялар ұйымдастыру), сыныпта және
сыныптан тыс оқу (әңгіме мазмұнын талқылау және талдау),
ересектермен қарым-қатынас (әңгіме өткізу, кездесу
ұйымдастыру), грамматикамен емлені үйрету (жаттығу арқылы дағды
қалыптастыру), арнаулы тілдік жаттығулар жүргізу (шығарма,
мазмұнын талдату, қайра айтқызу) т.б.
Оқушының сөздік қорын байытуда мынадай қағиданы ұсынады: 1.Жаңа сөздің
мағынасын, ұғымын меңгерту; 2.Жаңа сөздің қолданылуын игерту мен оны
қолдану дағдысын қалыптастыру.
Диссертациялық жұмыстың мәнділігі:
-жаттығулар, дидактикалық материалдар мен оқу құралдарын жасауда
белгілі сөздер мен сөз тіркестерін оқушының тілін дамытуда есепке алу;
-мазмұндама, диктант мәтіндерін құрастыруда ескеру;
-сөздік жұмысы, мәтіндегі сөзді бөліп көрсетіп, оны белсенді қолдануға
қосу;
-тіл дамыту деңгейін бақылау т.б.
- лексиканы оқыту арқылы ауызша және жазбаша сөйлеу
икемділіктерін қалыптастыруға арналған білім мазмұны талданып,
арнайы жаттығулар жүйесін жасаудың ғылыми негіздері анықталған.
Пікір
Қазіргі кезде мектеп оқушыларын жан-жақты дамыту, тілін, мәдениетін,
сауатын арттыру жұмыстары айрықша мәнге ие болуды. Әсіресе, қазақ тілі
мемлекеттік тіл мәртебесіне көтерілуі мектептегі оқыту үдерісі мен білім
беруді соның ішінде оқушылардың тілін, сауатын арттыру мәселелерін қайта
қарап, барынша жетілдіруді талап етеді. Олай болса, зерттеу жұмысы өзінің
мақсатынан–ақ көрініп тұрғандай, қазіргі кездегі өзекті де мәнді мәселеге
арналған.
Лексикалық білім беру мен оның қатысымдық мақсатта қолданылуын
дамытудың екінші бір мәселесі - сөзді орынды қолдана білуге баулу, тіл
мәдениетін арттыру. Ол оқытуда сөздерді дұрыс тіркестіре білу дағдысымен
анықталған.
Лексикалық икемділіктері мен дағдыларын дамытуда біз мына төмендегідей
қағидаларға сүйенген:
Біріншіден, сөйлеу икемділігі мен дағдысы тіл заңдылықтарын игеру,
теориялық білім негізінде жүргізіледі.
Екіншіден, лексикалық білім, икемділік пен дағды оқушының сөздік
қорын молайту негізінде жүргізіледі;
Үшіншіден, қандай да болсын лексикалық мәлімет беру тәжірибелік
мазмұнда болу қажет;
Төртіншіден, әр сыныпта оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты
лексикалық материалдар сұрыпталып оқытылады;
Лексика бөлімінің білімдік, танымдық маңызы оқушылардың тіл білімі
туралы ұғымының кеңеюіне, тілдің ең кіші нұсқасы сөздің фонетикасымен,
морфологиясымен, синтаксис, стилистикамен қатысын түсінуіне, сөйтіп, бүкіл
тілдің жүйесін тұтас ұғып, оған өзіндік көзқарасының қалыптасуына
мүмкіндік береді.
Лексиканы оқытуда алға қойылатын мақсаттың бүгінгі жастарды
заманымызға лайықты тәрбиелеп шығу үшін үлкен маңызы бар.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Орта мектепте меңгерілуге тиісті
лексиканың көлемі лексикалық білім берумен анықталады. 5-10-сыныптарда
бағдарлама мынадай талаптар қойған: „Белгілі бір мәтін мазмұнын айтқызу
немесе оған пікір айттыру.Баяндау, сипаттау, пікір айту жолдарымен және
түрлі стильде ауызша, жазбаша ойын жеткізе білуге дағдыландыру”. Мектеп
бағдарламасы бұл талаптарға байла-нысты лексиканы оқыту барысындағы
икемділік пен дағдыларды анықтайды. Мәселен, 5-10-сыныптардағы лексикадан
мынадай икемділік пен дағдысын қалыптастыруды талап етеді. „Тіл дамыту
жұмысын жүргізгенде оқушылар сөздік қорын молайту, сөздерді, сөз тіркестері
мен сөйлемдерді дұрыс құрай білуге үйрету” деумен бірге, сөйлем құрағанда
айтылмақшы ойына байланысты синоним сөздерді таңдау, сөздік жұмыстарын
жүргізуді ескертеді [1]. Ал Н.А.Купина сөйлеуге үйрету үдерісінде ең
маңызды орын алатын материал—лексика деп есептейді. [2].Белгілі бір тілді
мегеру үшін лексиканы оқытудың өзіндік ерекшелігі бар. Адам қай тілде
сөйлегісі келсе де, сөздік қордан өзіне қажетті лексикалық тұлғаларды
білмесе, біріншіден, айтайын деген ойын жеткізе алмайды, екіншіден, басқа
біреудің айтқан сөзін, ойын түсінбейді. Демек, адам сөйлесу, пікірлесу үшін
тілдік қолданысқа керекті лексикалық құралдарды үйренбесе, тілдк қатынас та
жүзеге аспайды. Өйткені адам сөйлей білу үшін айтайын деген ұғымға қатысты
сөздерді және сол сөздерді дұрыс жұмсаудың амалдарын меңгеруі керек.
Адамдардың өзара пікір алмасуы тек сөзге ғана емес, сөзден басқа да
лексикалық тұлғаларға қарағанда сөз тілдік қатынасдың ең негізгі құралы
болып табылады. Лингвистикалық әдебиеттерде, негізінен, сөздің екі жағы
қарастырылған. Ол- сөздің қалпы, яғни сыртқы пішіні (дыбыс арқылы айтылуы,
әріп арқылы жазылуы); сөздің мағынасы, яғни ішкі мазмұны, мәні.
Мәселен,Н.П.Бехтерева сөздің мынадай ерекшеліктеріне көңіл бөледі: пішіні
(форма); мағынасы (значение); қызметі (назначение).
Н.П.Бехтерева сөздің осы үш ерекшелігінің ішінен адамның ойын,
сезімін көрсететін үш белгісі- атқаратын қызметі-негізгі деп есептейді.
Автордың айтуынша, сөз сөйлеушінің көзқарасын, көңіл-күйін білдіргендіктен
адамдар арасындағы қарым-қатыныстық қызметті атқара алады.
Сөзді қатысымдық тұрғысынан алып қарағанда, сөздің алатын орнынан да,
білдіретін сезімдік жағынан да сөйлесу үшін қажеттісі- сөздің байланысу
амалы мен қолдана білу заңдылығы. Өйткені өзіндік заңдылықпен қолданылмаған
сөз сезімді де білдірмейді, тілдегі орнына сай қызметін де атқара алмайды.
Мәселен, белгілі бір тілде сөйлеу үшін, көп сөзді білгенмен,оны дұрыс
қолдануды білмесең, ойыңды түсінікті етіп жеткізу мүмкін емес.
Сонмен қатар, сөздің қай жағы (қалпы, мағынасы, қызметі т.б.) жетекші
деген көзқарасқа келетін болсақ, қатысымдық тұлғаның сыртқы қалпы да, ішкі
мағынасы да, ішкі байланысы мен сыртқы қолданысы да маңызды бола келіп,
тілдік қатынаста әрқайсысы өзіндік қажеттілікпен, орнымен көрінеді.
Сондықтан қатысымдық негізде сөзді оқыту жеке бірлік ретінде оның өзіндік
белгілеріне байланысты. Зерттеуімізде сөзге тән мұндай белгілір мыналар деп
есептедік:
- сөз—белгілі бір ұғымдарға қатысты семантикалық мәндерді білдіреді және
осы семантикалық қасиеттерді әрі сақтаушы, әрі жинақтаушы ретінде тілдік
қатынастың ең қажетті бірлігі болып табылады;
- сөз бір-бірімен байланысу арқылы адамдардың ойын білдіреді де, түсінісу
құралы болудың нәтижесінде қатысымдық қызмет атқарады;
- сөз өмір шындығын ғана емес, эмоциялық сезім күйді де білдіреді;
- сөз тілдегі қалыптасқан ережелердің нәтижесінде бір-бірімен тіркесе
келіп, сөз тіркесін, сөйлемдерді құрауға негіз болады және тілдегі ең
басты лексикалық бірлік болып табылады.
Осы тұрғыдан келгенде, сөйлеуге жаттықтыру лексиканы меңгерумен тығыз
байланысты.“Лексика” деген ұғым лингвистикада көбінесе сөзге қатысты
айтылғанмен, лексикалық материалдар тек жеке сөзден ғана құралмайды.
Сондықтан лексиканы меңгеру—сөйлеу үдерісіндегі барлық лексикалық бірліктер
туралы дағды мен икемділіктерін қалыптастыру деген сөз. Сонымен, қатысымдық
қызмет атқаратын лексикалық тұлғалар мыналар: сөз, тұрақты сөз тіркестері.
Ал сөйлеуге дағдыландыру үшін сөзді қолдан білу мақсатында мына сияқты
икемділіктерді меңгеру қажет:
- сөздердің ішкі мәні мен мағынасын, түрлі семантикалық қасиеттерін игеру;
- тиісті грамматикалық өлшем – бірлік арқылы бұл тұлғаларды айтар ойға
сәйкес бір-бірімен тіркестіру, байланыстыру;
- мағыналық байланысқа түскен тіркестерден ойына сәйкес сөйлем құрай білу;
- сөйлемдерді ойдың жүйесіне сай етіп, мәтін құрамына енгізіп, тілдік
қолданыста пайдалану;
- орфоэпиялық қалыпты сақтай отырып, осы лексикалық тұлғаларды дұрыс айту.
Оқушы сөзді қарым-қатынаста қолдана білу үшін, алдымен, сөз
мағынасын түсінуі, білуі керек. Ал сөздің мағыналық құрамының өте күрделі
екені белгілі. Тілдегі сөздердің көпшілігі көп мағыналы және ауыспалы
мағынада да жиі қолданылады. Сонымен бірге сөздердің синонимдік, омонимдік,
антонимдік мағыналық қасиеттері бар. Қарым-қатынаста сөздер мағыналық,
стильдік қолдану жағынан да белсенді (актив) және сирек (пассив)
қолданылатын сөздер болып ерекшеленеді. Сондықтан оқушының сөз мағынасын
жақсы түсінуге қол жеткізу - өзекті мәселелердің бірі.
Сондықтан бұл зерттеудің мақсаты – қазақ тілі пәні бойынша оқушыларға
лексиканы оқыту арқылы ауызша және жазбаша сөйлеу икемділіктері мен
дағдыларын дамытудың теориялық негіздері мен практикалық жолдарын анықтап,
лексиканы оқытудың әдістемелік жүйесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- тілдік қарым-қатынасты қалыптастырудағы лексиканы оқытудың орны және
оның функциональдық ерекшеліктерін анықтау;
- лексиканы оқыту арқылы сөйлеу әрекетін дамыту негізінде оқушылардың
қатысымдық білік, дағды, икемділіктерін қалыптастыру әдістемесін жасау
болып табылады.
Диплом жұмысында мынадай зерттеу әдістері пайдаланылды:
Сипаттау, байқау, салыстыру тиісті әдебиеттер мен қазіргі оқу
үдерістерін талдау, статистикалық әдіс (оқушылардың білімі мен дағдыларын,
іскерлік деңгейін анықтау үшін) сондай-ақ педагогикалық бақылау, әңгіме
жүргізу, сауалнама әдістер пайдаланылды. Зерттеу жұмысының нәтижелілігін
анықтау барысында эксперимент әдісі жүргізіледі.
Бірінші кезеңде, оқушылардың ауызша сөйлеу жайы, мұғалімдердің іс-
тәжірибесі анықталып, талдау жасалында. Екінші кезеңде оқыту эксперименті
ұйымдастырылды: 1) ауызша тіл дамытудың мазмұны, көлемі мен жүйесі
анықталып, арнаулы тіл ұстарту сабақтары өткізілді. Тәжірибе-сынақ
жұмыстарының кейбір нәтижелерін қайта тексеру мен нақтылау жүргізілді.
Зерттеу жұмыстары теориялық жағынан қорытындыланып, тәжірибелік ұсыныстар
нақтыланады. Үшінші кезеңде тәжірибе-педагогикалық жұмысымызға талдау мен
жинақтау жасалынып, оқушылардың ауызша сөйлеу икемділігі мен дағдысының
жүйелі қалыптасқандығы жөнінде пікір қорытылды.
Теориялық және тәжірибелік маңыздылығы:
Оқушылардың ауызша сөйлеу икемділігі мен дағдыларын қалыптастырудағы
әдістемелік жүйесі қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіреді. Тыңдап
түсіну мен айту әрекеті, мәтінді мәнерлеп оқу, ауызекі жүйелі сөйлеу
қабілетін дамыта оқудың жаттығулар жүйесі жасалды. Зерттеу жұмысының
нәтижесі бала тілін ғылыми теориялық жағынан зерттеушілерге материал
болады.
Зерттеу жұмысы нәтижелері мектепте қазақ тілін оқытудың сапасын
жақсартуға, танымын арттыруға көмегін тигізеді. Зерттеу жұмысындағы
әдістемелік ұсыныстар мен ұтымды әдіс-тәсілдерді мұғалімдер өз
тәжірибесінде, сабақ барысында, сабақтан тыс жұмыс пен семинарларда
кеңінен қолдануына болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-бөлім . Лексиканы оқыту әдістемесі және оның міндеттері
Лексика бөлімінің білімдік, танымдық маңызы оқушылардың тіл білімі
туралы ұғымының кеңеюіне, тілдің ең кіші бөлшегі – сөздің фонетикамен,
морфологиямен, синтаксиспен, стилистикамен қатысын түсінуіне, сөйтіп, бүкіл
тілдің жүйені тұтас ұғып, оған материалистік көзқарасының қалыптасуына
мүмкіндік береді.
Лексиканы оқытуда алға қойылатын бұл екі мақсаттың бүгінгі жастарды
заманымызға лайық тәрбиелеп шығу үшін үлкен маңызы бар. Сондықтан да
лексикалық ұғымдар жоғарыда айтылған 4-5-сыныптарда арнайы өтілумен бірге,
тілдің өзге салаларын оқыту барысында да қайталанып, жаңа материалды
толықтыру, түсінікті ету үшін қажет болады. Ол үшін лексика туралы алған
ұғым әрқашан грамматиканы оқыту барысында кеңейіп, тәжірибелік маңызы ашыла
түсуі керек. Өйткені жеке сөз ешқашан өз бойындағы бар мүмкіншілікті толық
таныта алмайды. Ондағы (сөздегі) сан алуан мән-мағына грамматикалық
байланыста ашылып, жанды көрінісін, қабілетін таныта алады.
Сонымен мектепте оқытылатын лексика курсын екі бөліп қарастыруға
болады. Біріншісі арнайы өтілетін курс та, екіншісі - өзге тіл білімі
салалары бойынша берілетін мәліметтер. Әуелі 4-5-сыныптарда өтілетін арнайы
курстың лингвистикалық негізін қалай түсіндіруге болады.
Тіліміздегі сөздердің жалпы қызметін бірдей санауға болмайды. Оның
үстіне олар қалай болса солай пайда бола салған, шашыранды атаулар емес.
Олар – заңды түрде бір-бірімен байланысты, жинала келе тіл жасайтын аса
күрделі дүние. Мысалы, сөз (тілдің кішкене бір бөлшегі) затты (парта, үй),
құбылысты (жел, аяз), оның белгілерін (қатты, биік), мөлшерін (бір,екі),
қимылын (оқы, тұр) білдірумен бірге сөз бен сөздің мағыналық қатысын (үйге
дейін, ауыл жаны), әр түрлі сезім-сезікті (аһ, ойбай), кейде белгілі
(іңгә, мияу) да аңғартады. Сондықтан тіліміздегі сөздердің жеке түрін
дербес мағынаны аңғарту, аңғартпауына қарай атау сөздер, көмекші сөздер
және одағай деп үшке бөлеміз. Немесе лексикалық мағыналы сөздер және
грамматикалық мағыналы сөздер деп екіге бөлуге болады.
Лексика бөліміне енетін материалдың лингвистикалық негізі де осы
айтылғандай принциппен шектеледі. Яғни тек қана лексикалық мағынасы бар
сөздер туралы мәлімет беріледі де, грамматикалық мағынаны аңғартатын сөздер
( көмекші есім, шылау, одағай) грамматика аясында ғана сөз болады. Әрине,
лексикалық мағынасы бар сөздердің де грамматикалық мағынасы болатынын
мұғалімнің естен шығаруына болмайды. Дегенмен бұл жерде лексикалық мағына
негізгі белгі ретінде алынуы керек.
І. 1.1. Лексиканы оқытудың мазмұны
Лингвистикалық негізін ажыратып алмай, лексиканы тіліміздегі жалпы
сөздердің жиынтығы деп түсіндіре салсақ, оқушылар лексикалық талдау
кезінде, жаттығу үстінде шатасады да, сабақтың негізгі мақсаты
орындалмайды.
Мұғалімдер көп жағдайда оқулықты өздеріне тірек етеді. Онысы дұрыс та.
Алайда оқулық оқушы үшін жазылғанын, онда мұғалім үшін көп нәрсенің жасырын
сыр болып қалып қоятынын әр кез есте сақтау керек. Егер мұғалім
оқулықтағыны ғана білсе, оқушыға берер білімнің түпкі мақсатын, одан шығар
нәтижені өзге (грамматикалық) мағынадан жақсы ажырата алуы керек. Мысалы,
лексикалық мағынасы бар сөздердің өзі түрлі қосымшалар жалғану арқылы
дыбысталу қауызын өзгертіп отырады: адам, адамдар, адамдары,
адамдарымыздың, адамдық, адамсу т.б. Ал олар сол қосымша арқылы
грамматикалық мағына қабылдады ма, жоқ лексикалық мағына қабылдады ма деген
мәселені ерекше ажырату керек. Өйткені атауыш сөздердің ішінде туынды түбір
сөздер өте көп кездеседі. Оларды лексикалық мағынасы сақталып түрлі формаға
енген сөздерден (адамдар, адамдармыз) бөле білмей тұрып, лексиканың
лингвистикалық негізін де толық түсіну қиын болады. Сондықтан оқушыларға
лексикалық мағына дегенді әр түрлі мысалдармен саналы түсіндіру арқылы
ғана, оны грамматикалық мағынадан ажырататын болады. Мысалы, дейін, шейін,
гөрі, сияқты, туралы т.б. шылаулар мен кітап, қар, аяз, жел, жаңбыр сияқты
сөздерді салыстырып, оқушылардың өзіне мағыналарын түсіндір десек, тек
кітап, қар, аяз, жел, жаңбыр сөздерінің ғана лексикалық мағынасын
түсіндіреді де, шылаулардың лексикалық мағынасының жоқтығына көзі жетеді.
Сондай-ақ лексикалық мағынасы бар атауыш сөздердің өзін бір ғана
мағынасымен шектеу тағы қиын. Өйткені тіліміздегі сөздердің әрқайсысы сан
түрлі мәнге ие. Олар – белгілі бір ұғымды аңғарта отырып, айтушының (не
жазушының) көзқарасын, ой-күйін де байқатуы мүмкін. Мысалы, жуас, момақан,
көнбіс десек, үш сөздің де лексикалық мағынасы бір немесе жақын болғанымен,
қолданушының жақсы немесе жек көріп, әлде сүйсініп айтқанын байқауға
болады. Сондықтан сөз мағынасын ашып түсіну оқушылардың лексикалық ұғым
туралы білімінің сөйлеу, жазуды қолданып, стилистикадан хабардар болуға
мүмкіндік береді. Оқушыларға сөз және оның мағынасы туралы түсінік бергенде
олардың (сөздердің) әр түрлі мағынасы контексте, сөйлемде ғана ашылатынын,
жеке тұрғанда ондай көп мағынасының аңғарыла бермейтінін ескеріп, жаттығу
жұмысын контекспен байланыстыра жүргізу керек. Мысалы, ақиық сөзінің оқушы
бүркіт тұқымдас құс маржасын аңғартатынын контекссіз түсінсе де, ауыспалы
мағынада шаршамайтын, шалдықпайтын адам деген мәнін ұға бермейді. Көл
сөзінің теңізден кіші суды аңғартатынын білгенмен, көп, мол дегенді
білдіруі тек мітін ішінде ғана ашылады. Сондай-ақ сөз кейде өз мағынасында
да, ауыспалы мағынада да қолданылмай, екі , не одан да көп сөздердің
тіркесуі арқылы басқа мағына беретін кезі де болады. Мұндай тіркестер
айтушы немесе жазған кісінің құрастырумен емес, дайын, бұрыннан тіркесіп
қалыптасқан күйінде жеке сөз орнына пайдаланылады. Мысалы, ашық ауыз, төбе
шашы тік тұрды сияқты тіркестер жеке бір ғана атауыш сөз мағынасын береді.
Әрине, мұның бәрін, лексикалық мағынаны түсіндіргенде үйіп-төгіп оқушыға
түсіндірем деу әурешілік болары анық. Дегенмен мұғалім өзі есте ұстаса,
мәтін ішінде кездесе қалғанда оқушыға ұқтыруына қажет болады.
Сөз сырын, оның лингвистикалық негізін түсіндіруде оқушылар сөздердің
бір-бірімен мағыналық жағынан әр түрлі себептермен тығыз байланыста
болатынын, белгілі бір жүйеде бағынып, бірін-бірі толықтырып не мағынасын
ашып тұратынын ескеру керек.
Мектеп курсында синонимдер, омонимдер, антонимдердің оқылуы осы
жағдайға қарай бағытталған. Мысалы, синонимдес сөздер бірін-бірі
толықтырып, мағынасын ашуға себеп болады. Айталық, сұлу сөзінің мағынасын
аша түсу үшін келбетті, келісті, көркем, әдемі сөздерін пайдаланымыз.
Сондықтан да түсіндірме сөздікте белгілі бір сөздің мағынасын түсіндіру
үшін оның синонимін келтіру (егер синонимі болса) тәсілі кездеседі. Мысалы,
сызды – ылғалды, дымқыл; сый – құрмет, қошамет; сыйлы құрметті, қадірлі;
сымбат – нұсқа, мүсін, тұлға; сынау – тексеру, байқау.
Ал антонимдес сөздер (ұзын – қысқа, ақ - қара) біріне-бірі қарама-
қарсы мағынаны аңғарту арқылы мағынаны дәлелдей түседі. Сондықтан біз кейде
сөздің мағынасын түсіндіру үшін антонимін табуға, сол арқылы түсіндіруге
әрекет жасаймыз. Мысалы, қара – аққа қарама-қарсы түс.
Сондай-ақ сөздің бір-бірімен байланысы тақырыптық топтарға қарай
(спорт терминдері: футбол, волейбол; география терминдері: тау, қырат,
ойпат т.б.) бүтін мен бөлшектің өзара қатысына қарай (адам – қол, аяқ, көз,
мұрын, құлақ т.б.) сондай-ақ түбірлестігіне қарай (ақшыл, ақтау, ақтық;
түрлі, түрсіз, түрлілік т.б.) анықталады.
Мектеп курсында оқушыларға лексика бөлімінен саналы білім беру үшін
бағдарламаға енген тақырыптардың теориялық және тәжірибелік жағынан мәні
анықталуы керек. Әрине, бағдарламадағы өз мазмұнымен негізгі мақсат-мәнін
ашатын сияқтануы мүмкін. Сабақты түсіндіруші мұғалім де осы ізбен жеке
тақырыпты бөліп-бөліп түсіндірумен қанағаттанса, олардың бір-біріне қатысты
топтарын ашып түсіндіруді немесе өзі ұғуды мақсат етпесе, лексика бөлімін
оқыту мазмұны толық ашылмауы әбден мүмкін. Сондықтан лексика бөлімін
оқытуда есте сақталуы қажет үш ұғым бар екенін білуіміз керек. Біріншісі –
сөздің мағыналық топтары. Бұған сөз және оның мағыналары (тура мағына,
ауыспалы мағына, көп мағыналылық), синоним, омоним, антоним. Екіншісі - әр
түрлі қолданылу аясына қарай бөлінетін жалпыға бірдей, белгілі аяда
қолданылатын сөздер (терминдер, диалект және кәсіби сөздер), көнерген
сөздер мен неологизмдер. Үшіншісі – шығу тегіне қарай қазақтың байырғы
сөздері мен басқа тілден енген сөздер. Осы үш топқа бөлінген тақырыптар
бүкіл лексика бөлімін қамтиды да, олардың әрқайсысы мұғалімдерге материалды
түсіндіруге белгілі міндет жүктейді.
Бірінші ұғым деп алып отырған сөздің мағыналық топтары 4-сыныпта
оқытылатыны белгілі . 4-сынып оқушылары сөз мағыналарының әр түрлі қолданыс
жолдарын (тура, ауыспалы), синонимдердің, омонимдердің, антонимдердің
тіліміздегі көркемдік, стильдік мәнін түсініп, мәтіндерден ажыратуға, тіл
ұстарту бағдарламасы бойынша, ресми кеңсе стилінде, ауызекі сөйлеу
стилінде, көркемдік әдебиет стилінде қолдану жолынан хабардар болады.
Олардың түсіндірме сөздікте берілу тәртібімен танысып, сан түрлі сырын
ұғады. Сөйтіп оқушылар сөйлеу, жазу нормаларына жаттығыды.
Ал екінші және үшінші топқа жататын ұғымдар 5-сыныпта оқытылады да
тіліміздегі сөздердің даму, қалыптасу жолымен және олардың әдеби тілдің
стильдік тармақтарында қолдану аясын аңғартады. Мысалы, қазақтың байырға
сөздері мен басқа тілден енген сөздерді оқу арқылы тілдің баю, даму жолын
түсінсе, терминдер мен диалект, кәсіби сөздердің, көнерген сөздер мен
неологизмдердің мәнін білу арқылы тілдің сан-саласы стильдік тармақтары
болатынын, әрқайсысы да қажетіне қарай тілімізге қызмет ететінін ұғады.
Сондықтан лексика бөлімінің материалдарын өту барысында да, кейін пысықтау
үшін де бұл айтылған ұғымдарды есте сақтаудың, оқушыларға оны анықтап
ескертудің зияны жоқ.
Оқушыларға анық болуы үшін мынадай кестені жасап, іліп қоюға да
болады.
Лексикалық ұғымдар
↓ ↓
↓
Сөздің мағыналық Сөздің шығу тегіне қарай Сөздің қолданылу
топталуы топталуы аясына қарай
топталуы
↓ ↓
↓
Сөздің тура және Қазақтың байырғы Көнерген сөздер мен
ауыспалы мағыналары. сөздері. Басқа тілден неологизмдер.
Көп мағыналы сөздер. енген сөздер. Жалпылама
Синонимдер. қолданылатын сөздер.
Омонимдер. Терминдер. Диалект,
Антонимдер кәсіби сөздер
Ал фразеологизмдер мағынасы жағынан өзара синонимге де (жүрегінің
түгі бар – жүрек жұтқан; он қолынан өнері тамған – ағаштан түйін түйген
т.б.) көп мағыналыққа (аузын ашты деген фразеологизмді сөйлей бастады деп
те, таң қалды деп те түсінуге болады) да жатады.
Ал шығу тегіне қарай алсақ фразеологизмдерді тіліміздегі сөздер
сияқты байырғы фразеологизмдер, басқа тілден енген фразеологизмдер деп
бөлуге болады. Мысалы, көрмес түйені де көрмес, тасбақа аяң сияқты тұрақты
тіркестердің біріншісі байырғы фразеологизм болса, екіншісі – черепаший шаг
дегеннен алынған.
Қысқасы фрезологизмдер жеке сөздің баламасы ретінде
қолданылатындықтан, сөздің аясында қарастырылады.
1.2. Лексиканы оқытудың принциптері
Мектепте лексиканы оқытуда оның тиімділігін арттыру үшін алға
қойылатын негізгі принциптерді саралап алудың үлкен мәні бар.
Лексиканы оқыту әдістемесінде негізінен төрт принцип бар. Оның
біріншісі – сөз мағынасын оның (сөздің) аңғартатын болмысымен (зат, сын-
сапа, сан, қимыл т.б.) салыстыру; екіншісі – лексикалық мағына мен
грамматикалық мағынаны салыстыру, үшіншісі – семантикалық-мағыналық
принцип, төртіншісі – дмахрониялық принцип.
Бұл төрт принципке жеке-жеке тоқталамыз.
Бірінші принцип – сөзді болмыспен салыстыру.
Қазақ тілінің сөз байлығын үйрену немесе игеру өмірді, өмірдегі сан
алуан құбылыстың өзін, оның сын-сипатын ұғумен қатар жүретіні белгілі.
Өйткені белгілі ұғымға телінбеген сөз есте де сақталмайды, өмірге қажет те
болмайды. Өмірде нендей жаңа зат, жаңа ұғым пайда болуына қарай, жаңа сөз
пайда болатыны сияқты, ол сөздердің әжетке жарауы да, жарамай, қолданылудан
түсіп қалуы да сол зат не ұғымға тікелей байланысты. Жас бөбектің сөз
үйреніп, тілінің шығуы - өзіне таныс заттар мен ұғымдарды танып білумен
қатар жүретіні сияқты лексиканы оқытқанда да сөз мағынасы өмірмен тікелей
ұштастырылып отырылуы талап етіледі.
Мектеп бағдарламасында бұл әдісті қолданудың әдістемесі қалай дегенге
келсек, ең бірінші заттың суретіне қарап атау, не естіп, оның суретін табу
әдісінің үлкен мәні бар. Әрине, бұның қарапайым әдісі ретінде аңғарылуы да
мүмкін. Өйткені мұндай әдістер көбінесе балалар бақшасында, бастауыш
мектептің алғашқы сабақтарында жиі кездеседі. Ал біз әңгіме етіп отырған 4-
5 сынып бағдарламасында қалай қолданылмақ. Айиалық, 4-сыныпта сөздің
мағыналық топтарын оқытуда сөздің мағынасын заттың суретімен салыстыру
лексиканың көп мағыналы сөздер, синоним, омоним, антоним сияқты
категорияларын танытуға үлкен септігін тигізеді. Бір заттың атауы екі не
одан да көп сөзбен аталса, ондай сөздерді синоним болатынын (шолақ, қысқа,
келте т.б.) немесе бірнеше зат бір сөзбен аталса, омоним болатынын, бір-
біріне ұқсас бірнеше затты бір сөз аңғартса, көп мағыналы сөз болатынын
түсіндіру үшін өте қажет әдіс болып табылады. Мектеп оқулығында бұлайша
салыстыру әдісіне негізделген суреттер берілген. Оны мұғалім көбейтіп
қолдануына әбден болады Өйткені тіліміздегі сөздерді оқушы біліп, оны
қолданып тұрғанымен ішкі сырын, мағыналық қатпарларын, стильдік өңін анық
тани бермейді. Тілдің күрделі мәселе екені, оны жастай үйреніп, сол тілде
сайрап сөйлеп тұрғанның өзінде адам баласы өмір бойы үйренумен өтетіні
белгілі. Олай болса, сөз туралы ұғым, оның қажеті қанша үйренген сайын, қыр-
сыры молая беретін байлық. Сондықтан бұл принципті мектеп бағдарламасында
лексика бөлімін оқушыларға саналы үйретудің бірден-бір қажетті жолы деп
есептеуге болады.
Екінші принцип – лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаны
салыстыру. Бұл принцип лексикалық құбылысты нақтылап, анықтап, дәлелдеп
тануға, сөйлеу, жазу кезінде лексикалық қателерді болдырмауға көмектеседі.
Мысалы: антоним, синоним, омонимдерді, көп мағыналы сөздерді оқытқанда,
олардың (сөздердің) лексикалық мағыналарына көңіл бөлеміз де грамматикалық
мағынасына көңіл аудармаймыз. Айталық, омонимдерді өткенде дыбысталуы
бірдей бола тұра басқа-басқа ұғымды аңғартатын, бір-біріне байланысы жоқ
сөздер деп түсіндіреміз де пысықтау кезінде болсын, жаттығу, қайталау
кезінде болсын, осы ізбен кете береміз. Грамматикалық мағынасы аталмайды.
Шындығында, омонимдердің грамматикалық мағынасына көңіл аударып,
олардың бір сөз табынан да, әр түрлі сөз табынан да (түс – зат есім, түс –
етістік т.б.) бола беретінін салыстыра түсіндірсек, тақырыптың мазмұны
ашыла түседі, омоним сөздердің мәні де толықтырылады, сөйтіп, лексикалық
мағынаны жаұсы түсінуге мүмкіндік туады.
Ал мұндай мысалдарды қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен оқушылар
өздері тауып, лексикалық, грамматикалық мағыналарын салыстыру арқылы көп
мәселені үйренеді. Мысалы, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен албан және
албыр деген екі сөзді қарап көрейік.
1. Албан, зат есім. Алым, салық.
2. Албан, зат есім. Албанияның негізгі халқы, ұлт.
1. Албырт, сын есім. Беті қайтпаған, тауы шағылмаған.
2. Албырт, зат есім. Делбе (ауру).
3. Албырт, етістік. 1.Албырау, қызару. 2.Көңілдің әр нәрсеге кетуі.
Егер оқушыларға осы албан және албырт сөзінің түсіндірме сөздікте
берілуін, олардың екі сөз емес, бес сөз екенін (алдыңғысы 2 омоним, соңғысы
– үш омонимге бөлінетінін), бірақ олардың омонимдік мағыналары бір сөз табы
аясында да (мысалы, албан сөзі тек зат есім), әр түрлі сөз табы аясында да
бола беретінін (албырт сөзі омонимдес зат есім, сын есім, етістік болып
тұр) салыстыра түсіндірсек, олардың әрі лексикалық мағынасын, әрі
грамматикалық мағынасын игертеміз. Мұндай салыстырула синоним, антонимдерді
өткенде де ойластырып отырған жөн. Әсіресе түсіндіру дерексіз ұғымды
білдіретін сөздердің лексикалық мағынасын ашып түсіндіруге қажет болады.
Өйткені үшін дерексіз ұғымдарды аңғартатын сөздердің мағынасын ашу деректі
ұғымды аңғартатын сөздердің мағынасына қарағанда әлдеқайда қиын.
Сөздердің лексикалық және грамматикалық белгілерін салыстырып
түсіндіру барысында тағы бір еске алатын жайт, әрқашан талданатын сөз
сөйлем ішінде, контексте ғана қарастырылуы керек. Өйткені жеке тұрған
сөздің лексикалық және грамматикалық мағыналары беймәлім болып келеді.
Мысалы, егеу, жамау, жабу, оқу т.б. сияқты сөздер бірде зат есім, бірде
етістік болып қолданылуы сөйлем ішінде ғана байқалады. Сондай-ақ алыс,
жақын сөздерін біз бір-бірімен салыстырып, қашықтықты білдіретін антоним
сөздер екенін бірден аңғартуымыз мүмкін. Бірақ алыс сөзінің етістік ретінде
қолданылуы еске түсе бермейді. Ал бұлар сөйлем ішінде (контексте) қарастыру
оқушыларға әлдеқайда жеңіл болады.
Лексиканы оқытуда әрбір лексикалық категорияларды түсіндіру лексикалық
мағына мен грамматикалық мағынаны қатар қойып салыстыру арқылы жүрсе ғана
ұтымды болады. Бұлайша түсіндіру – лексикалық мағынаны ашуға көмектесумен
бірге, оқушылардың грамматикалық ұғымдарды да бойына сіңіре беруіне,
сөздердің қолданылу аясын тереңдей білуіне мүмкіндік жасайды.
Үшінші принцип – семантикалық принцип. Бұл припцип сөздердің әр түрлі
сөздермен мағыналық байланысына қарай лексикалық парадигма жасау
қабілетімен байланысты. Лексикалық парадигма дегеніміз айналадағы заттар
мен құбылыстардың бір-біріне қатысы қандай болса, оларды аңғартатын
сөздердің де бір-біріне қатысы сондай болады. Мысалы, өзара қатыстылығы
арқылы бір атауға топталатын сөздер болады. Айталық, таңертең, сәске, түс,
намаздыгер, намазшам, кешқұрым сөздері бір күн ішінде болатын мезгіл
атаулары; тал, терек, қарағаш, қараған, сәмбі, өрік, алма т.б. сөздер ағаш
сөзінің мағынасына енеді; қол, аяқ, иық, тізе, арқа, құлақ, мұрын т.б.
сөздер дене мүшесіне жатады. Сондай-ақ синоним, антоним, көп мағыналы
сөздер де өз ішінде белгілі мағыналық қатысқа ие. Сөйтіп лексикалық
парадигма дегенде осындай өзара мағыналық байланысы бар сөздердің тобын
айтамыз. Сондықтан семантикалық принцип көп мағыналы сөздер мен
омонимдерді, көп мағыналы сөздер мен антонимдерді, синонимдер мен түбірлес
сөздерді үйренуде қолданылады. Сондай-ақ өзара бір атау топтарға бөлінетін
сөздерге көңіл аудару да лексикалық мағынаны аша түсетін тәсіл екенін есте
сақтаған жөн. Мысалы, шабуылшы, қорғаушы, жартылай қорғаушы, қақпашы
сөздерін спорттың футбол атты түрімен ғана түсіндіріп, мағынасын аша
аламыз. Сондықтан тіліміздегі көптеген сөздердің лексикалық мағынасын тек
семантикалық принцип арқылы түсіндіруге болады. Сондай-ақ бұл принцип
сөздердің сөз тіркесі және сөйлем ішінде өзара мағыналық байланысу жолын
аңғаруға да көмектеседі. Өйткені қандай сөз болмасын ешқашан тілде жеке
өмір сүре алмайды, қандай да бір басқа байланыста қолданылып, әжетке
жарайды. Мысалы, есік сөзі ашу, жабу етістігімен байланысты айтылғанымен,
ұшу, жүру, кету, келу сияқты қозғалысты білдіретін сөздермен байланыспайды.
Бірақ тілдің ішкі мүмкіндіктеріне қарай, бір-біріне байланысы жоқ ұғымдарды
образды ойлау жүйесімен айту арқылы байланыстыратын кездер де болады.
Мысалы, барқыт түн, алтын дән, ақ алтын, алтын күз т.б. Сондықтан
оқушыларға сөздің лексикалық мағынасын түсіндіруде семантикалық принцип
осындай сөз қолданыс түрлеріне қарай да айқындап ұқтыруға мүмкіндік береді.
Төртінші принцип – диахрониялық принцип. Бұл принцип тіліміздегі сөз
байлығының пайда болу, жасалу, қалыптасу тарихын халық өмірімен салыстыра
түсіндіруге негізделген, ол көбінесе 5-сыныптағы басқа тілден енген сөздер,
көнерген сөздер мен неологизмдер, кәсіби сөздер туралы ұғымды оқушыларға
түсіндіруде қолданылады. Сөйтіп, диахрониялық принцип – оқушыларға сөздің
тарихын, шығу тегін не пайда болу себебін ашып түсіндіру жолымен лексикалық
мағынаны анықтау үшін қажет. Бұл принцип сырттай қарағанда оқушылар үшін
тым күрделі көрінуі де мүмкін. Мәселе онда емес. Біз бұл жерде сөздің
этимологиясын ашу үшін жасалатын күрделі талдауға бармаймыз, тек 5-сынып
оқушыларының өз ұғымына сай, оқулық материалы көлемінде ғана жүргізіледі.
Мысалы, орыс тілінен енген машина, трактор, комбайн, колхоз сияқты
сөздердің тілімізге енуінің себебі қазақ халқының тарихымен ашылуға тиіс.
Немесе көнерген сөздерді, неологизмдерді де халық тарихымен салыстырып, би,
хан, уәзір сияқты сөздерді қазір халық неге қолданбайды, не үшін спутник,
ұшқыш сияқты сөздер пайда болды? дегендей сұрақтар төңірегінде әңгіме
жүргіземіз.
Оқушылар бұлай салыстыру әдістері арқылы басқа тілден сөз ену, кей
сөздің көнеріп, кей сөздердің тілімізде жаңадан пайда болып жатуы қазақ
халқының тарихындағы өзгерістерге, даму жолына байланысты екенін аңғарады.
Мысалы үшін оқушыларға тың сөзін талдатсақ, қазақ халқының өміріндегі
ұлы өзгеріске байланысты екенін аңғарады. Айталық, әуелі оқушыларға тың
сөзінің бұрын сын есімге жататын сөз болғанын, тың күш, тың көлік, тың жер
сияқты зат есімге анықтауыш ретінде тіркесетінін түсіндіре келіп, қазіргі
тың сөзінің лексикалық мағынасын талдап, оның зат есімге айналғанын
аңғарғуға болады: Тың игеру кезінде ондағы кездескен тұрмыстағы
қиыншылықтарды қайта сөз ететін болсақ, олар шынында да уақытша
қиыншылықтар еді.
Бұл сөйлемдерде тың сөзі бұрынғы сынды аңғартатын мағынасынан алыстап
не? деген сұраққа жауап беретін белгілі бір территорияны, елімізге әйгілі
астықты өлкені аңғартып тұр. Оқушылар тың сөзінің ішкі мағынасындағы
өзгеріс қазақ халқының мекені Қазақстанда болған тың игеруге, ұлы оқиғаға
байланысты туғанын түсініп, сөз бен халық тарихы бір-бірімен сабақтас,
жалғас жататынын түсінеді. Сөз тарихы мен халық тарихын салыстыра түсіндіру
әр түрлі жолмен жүргізілуі мүмкін. Кейде сөз тарихы баяндалатын қысқа
мәтіндерді жаттығу ретінде пайдалану арқылы, сөздің қайдан, қалай келгенін,
қалай пайда болғанын білдіруге болады.Мысалы, Шаруалар қайсы елде болса да,
мехнатты өмір кешіп, мұқтаждықта қорлық көрген. Әліпті таяқ деп білмейтін
ауыл адамдарын қалалықтар қас надан деп мазақтап, кеудесін керіп
кердеңдеген.
Шаруаларға менсінбей қараудың өзі осы Клоун атауынан да аңғарылады.
Өйткені бұл сөз латынша Колонус, яғни ауыл тұрғыны деген сөзден шыққан.
3. Лексиканы оқытудың жүйесі.
Лексика бойынша жүргізілетін жаттығу жұмыстары жөнінде. Лексикалық
жаттығулар қазақ тілі лексика жүйесін белгілі бір ұғымдық мәліметтермен
танысуға, сөздерді қолдана білуге дағдылануға бағытталады. Сондай-ақ
лексикалық жаттығу оқушылардың сөз байлығын арттырады, сөзді қолдануға
бейімдіктерін дамытады, оқушыларды әрбір сөзге көңіл бөлуге, мағынасын анық
аңғартуға жетелеп, логикалық ойлау жүйесін кеңейтеді.
Қазақ тілі оқулықтарында (4-5-сынып оқулықтарында) лексикалық
жаттығулар тек қана лексикалық ұғымдарды (тура және ауыспалы мағына көп
мағыналылық, синоним, омоним, антоним, басқа тілден енген сөздер, көнерген
сөздер мен жаңа сөздер, диалектілер мен кәсіби сөздер, фразеологизмдер)
пысықтауға және олардың қолданылуын үйренуге жетелейді. Бірақ қолданылуы
жайында тапсырма аз берілген. Демек, лексиканы игеру үшін грамматикамен,
орфографиямен және стилистикамен байланысты жаттығу жұмыстары жүргізілуі
керек. Өйткені лексикалық ұғымдарды үйрену мен оның қолданылу аясын толық
игеру тілдің басқа салаларымен байланыстырылмай, толық мәнге ие бола
алмайды. Сондықтан оқулыққа жаттығу жұмыстарын беру үстінде қай материал
грамматиканың, орфографияның қай тақырыбымен байланысты екенін айрықша
ескеріп, олардың жүйелі берілуіне көңіл аударған жөн. Бұл жерде үлкен
шеберлік, оқушылардың жас ерекшелігі мен қабылдау, орындау мүмкіндігін
айқын аңғаратын педагогикалық, психологиялық білік қажет. Сондықтан әуелі
лексика саласы бойынша берілетін жаттығулардың өзіндік ерекшеліктеріне
қарай классификациялап алған жөн. Берілетін жаттығу жұмыстарының бірінші
тобы, сөз жоқ, лексикалық жаттығу болып табылады. Мұнда негізінен
оқушылардың лексикадан алған теориялық мәліметтері пысықталып, сөз
қолданысқа үйретіп, дағдыландыру, сөздікті пайдалану ісі игерілуі керек.
Дұрысында, сөздіктермен танысу, оларды пайдалану жұмысы әрбір тиісті
лексикалық ұғымдармен бірге жүргізілуі керек. Мысалы, түсіндірме сөздікпен
танысу, оны пайдалану сөз мағыналарын өткенде (тура және ауыспалы мағына,
көп мағыналық, омоним, синоним, антоним) қажет болады. Оқушылар сөздің
лексикалық мағынасын сөздікте қалай түсіндірілетінін немесе өздері
мағынасын анық аша алмаған сөздердің мәнін ұғу үшін пайдаланады; көп
мағыналы сөздердің, омоним сөздердің берілу тәртібін үйренеді.
Көп мағыналы сөздердің әр түрлі синонимі, әр түрлі антонимі болатынын
түсіндіріп, оған сай жаттығу жұмысын жасау – сөзді толық түсінуге, барлық
мүмкіндігін ашып ұғуға мүмкіндік береді. Мысалы, асау ат, асау өткел деген
тіркестерде асау сөзіне бірде жуас, бірде оңай сөзі антоним болады (жуас
ат, оңай өткел). Ал синонимі де әр түрлі, айталыұ, бастықпаған ат, қиын
өткел.
Ал лексикалық жаттығулардың екінші тобы тілдің басқа салаларымен
байланыстырылып жүргізілетін синтетикалық жаттығу болып есептеледі.
Анығырақ айтсақ, лексикалық тақырыптан алған білімін бұрын өткен
грамматика, орфография, стилистика тарауларының материалдарымен
байланыстырып жаттығу. Мұның өзі оқушылардың лексикадан алған білімін жалпы
тіл жүйесінде түсінуге, тіліміздегні орнын, қолданысын ұғуға, сондай-ақ
өзге материалдарды еске түсіріп, қайталап отыруға мүмкіндік береді.
Ол үшін мынадай жаттығулар жүргізілгені абзал.
1. Берілген сөздердің лексикалық және грамматикалық мағыналарын
таптыру: 1) адам, өсімдік, жануар, алтын, су; 2) қызық,
жазық, әдемі, үлкен; 3) ойлану, жүру, сөйлеу, кебу.
Оқушылар үш топқа бөлінген сөздердің лексикалық мағынасын аша отырып,
бірінші топтағы сөздердің зат атауы екенін, екінші топтағы сөздердің заттың
белгісін, сынын білдіретінін, үшінші топтағылар қимылды білдіретінін
анықтап, зат есім, сын есім, етістікке жататынын түсіндіру тиіс. Сол сияқты
лексикалық мағынаны сөздің жасалу жолына, қолданылуына, шығу тегіне қарай
ажырату да грамматикамен тығыз байланысты жүргізіледі.
2. Мына түбірлес сөздердің қай сөз табына жататынын анықтату: 1)
келісім, келісті, келіншек; 2) орын, орынша, орындық, орынды; 3) адам,
адамдық, адамгершілік, адамды.
3. Грамматикамен байланысты жүргізілетін жаттығудың тағы бір түрі
сөздің түрлену барысын немесе сөз жасау барысындағы айырмашылықтарын
ажырату болып табылады. Мысалы, белгілі бір сөзге септік, тәуелдік, жіктік
жалғауларын жалғау арқылы лексикалық мағыналарын салыстырып көруге болады.
Оқушылар бұлайша түрленген сөздердің лексикалық мағынасы сақталып,
грамматикалық мағынасында өзгерістер пайда болғанына көз жеткізді.
Бұл айтылған жаттығу түрлері оқушылардың лексикалық мағынаны
грамматикалық мағынадан ажыратуға көмектеседі, сөйтіп, сөздің қолданылыс
аясын жақсы меңгеріп, тәжірибелік дағдысы артады, жазу мәдениеті жетіледі.
Ал стилистика саласымен байланысты лексикалық жаттығулар сөзді таңдап
қолдануға, айтылатын ойға лайық сөйлем құруға үйретеді. Бұған байланысты
жүргізілетін жаттығу жұмыстары: 1) берілген сөздер мен сөз тіркестері
қандай лексика-семантикалық топтарға, қайсысы қандай стильдік тармақтарға
жатады. Мысалы, балалар – балдар, қыз – нашар бала, тыныш тиыш, бала –
балақай, қыз – қызалақ т.б. 2) стилистика туралы ұғымды оқушыларға кеңінен
түсіндіріп, ғылыми, көркем әдебиет, сөйлеу стильдерімен таныстыру.
Ал орфографиямен байланысты жүргізілген жаттығулардың да өзіндік орны,
ерекшелігі бар. Өйткені оқушылар сөз байлығын игерумен бірге оның дұрыс
жазылу жолын да саналы түсінуі керек. Ол үшін оқушылардың сөз қолдану, жазу
дағдысын қалыптастырып, әр түрлі жаттығу жұмыстарын жүргізген жөн:
1) мына сөздердің түбірлес варианттарын жазып, түсіріліп
жазылатын дауысты дыбыстар ережесін түсіндір: ұры (ұрлық),
орын (орны), құлып (құлпы), көрік (көркі).
2) мына сөздерді сыңарларымен салыстырып, мағыналас немесе
өзге сөз екенін түсіндір: қан – хан, қат – хат, кәрі –
қария, ары - әрі, білік – пілік, қас – хас.
3) Берілген сөздерге түбірлес сөз тауып, дауыссыз дыбыстардың
өзгеруін түсіндір: жап – жауып, тап – тауып, тек – теуіп,
көбік – көбігі, парақ – парағым, тарақ – тарағым.
4) Берілген түбірлес сөздердің айтылуы мен жазылуындағы
ерекшелікті түсіндір, түбірлес сөздердің лексикалық
мағынасын ажыратып бер. Жұмыс – жұмысшы, ас – асшы, дос –
досжан.
5) Омонимдес сөздердің түбірін тауып, әрқайсысының мағыналарын
аштыру: түстік (тамақ) – түспек, түн – түнек.
Әр сөзді қатыстырып, жеке-жеке сөйлемдер құрастыру. Қысқасы, лексиканы
пысықтау үшін берілетін жаттығулар жоғарыда келтірілгендей әр түрлі
тақырыппен байланыстырыла жүргізілсе, оқушылардың сөз болып отырған тарау
бойынша теориялық білімі мен қолдану дағдысын қалыптастыруға, жалпы тіл
заңдылығын толық игеріп, өздігінен ойлануына, сөз қолдану шеберлігін
арттыруына үлкен ықпал жасайды.
Мұның өзі оқушы лексика тарауына қаншалықты теориялық білім, қандай
көлемде дағды алу керек деген сұрақтың да шешуін бере алады. Мысалы, ІҮ
сыныпта оқушылар түсіндірме сөздікпен жұмыс істеп, тура және ауыспалы
мағыналарды сөздіктен тауып, олардың берілу тәртібін түсінеді, синоним –
зат есімдерді ауызекі, жазбаша түрде қолдану арқылы орынсыз сөз қайталаудан
арылады, сондай-ақ синоним – сын есімдер мен синоним – етістіктерді қолдану
жолын үйренеді.
Ал Ү-сыныпта сөздіктер арқылы қай сөздің қай тілден ауысқанын,
көнерген сөз бе, неологизм бе, диалектизм бе, әлде кәсіби сөз бе деген
сұрауларға жауап беріп, олардың қолданылу орнын, көркем әдебиеттегі ролін
түсінеді.
Ү сыныпта лексиканы оқыту.
Ү сынып бағдарламасында лексика материалына 10 сағат берілген.
Оқушылар осы берілген сағат көлемінде сөздің лексикалық мәнін, оның
тілімізде қолданылу орнын, қызметін түсіндіру міндеттеледі. Ол үшін сөздің
лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағынасын ашып, сөздердің өзара
мағыналық байланыс жүйесін түсіндіру, сөйтіп, олардың сөз байлығын
арттырады; сөздің тілдегі өзіндік өзгешелігін, яғни дыбыстық жағын, затты,
сапаны, қимылды т.б. мағынаны аңғартатынын түсіндіру Ү сынып оқушылары
лексика тақырыбын өту барысында лексикалық ұғымдардан хабардар болуымен
қатар, олардың көркем әдебиетте қолданылуымен танысып, өз беттерімен оларды
мәтіннен табуға дағдыланады.
Сөз және оның мағынасы. Бұл тақырып бойынша оқушылар тіліміздегі сөз
байлығы туралы түсінік алып, олардың мағыналары, қолданылу аясы бойынша
дағдылануы мақсат етіледі. Сондай-ақ тілдегі сөз байлығының шексіз
молдығын, ал олардың сан алуан мағынаға ие екенін түсінуі қажет.
Мұғалім сабақтың тартымды өтуі үшін сөз байлығы адам баласының сөйлеу,
жазу үшін қаншалықты қажеттілігін ұқтырып, оқушылардың қызығушылығын
арттыруға әрекет жасауға тиіс.
ІІ бөлім. Жаттығу әдісінің мәні, мазмұны мен мақсаты
Қазақ тілі – оқушының өмірлік қажетін өтейтін қатынас құралы.
Сондықтан мектептерде ана тілін арнаулы әрі негізгі пән ретінде оқытуға
ерекше мән беріледі.
Тілден алатын білім көбінесе абстрациялы ережелер мен тілдік заңдарға
негізделген мәселелерге сүйенеді. Мәселелердің көлемі, балаларға берілетін
білім мөлшері олардың жас ерекшеліктерімен, мәселелерді қабылдай білу
қабілетімен тығыз байланысты болады. Осы тұрғыдан, грамматикалық,
лексикалық, орфографиялық және тіл дамыту материалдарын меңгертудің дұрыс
әдісін табуда көп мән бар.
Қазақ тілін оқытудың мақсаты – тек баланың сауатын ашу, ана тілі
пәнінің ғылыми негізін білдіру ғана емес, сондай-ақ оларды игі қасиеттерге,
тілді қарым-қатынас құралы ретінде қолдана білуге тәрбиелеу.
Оқулықтағы жүйелі білім беру жұмысы тиісті ережелерде басталмайды,
баланы сол ереже, түсініктерге қарай жетектейтін тілдік материалдардан
басталады. Оқушы жатығуларға берілген дидактикалық материалдарлы ұғына,
тапсырмаларды орындай келе, солардай өздері қорытынды шығаратындай кезең
басталғанда, жинақталған ережелер беріледі. Сонда олар тосыннан айтылған
қағидалар болмай, өздеріне бұрыннан түсінікті, өздері қорыта алатындай
болады.
Тілден өтілген материалдарды толық меңгертіп, оны тиянақты білгізу
жолында көбірек қолданылып жүрген өнімді әдістердің бірі – жаттығу әдісі.
К.Д.Ушинский Оқушылардың сөйлеу қабілеттілігін жетілдіруді ойлаған
жетекшілер оларды үздіксіз жаттықтырып отыру керек, - деген.[4]
Ы.Алтынсарин: Жаттығу әдісі оқушыларды білім алуға үйретіп, дүние
танымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz