Қылмыс және қылмыстың құрамы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қылмыс құрамы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
I. Қылмыс және қылмыс құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Қылмыс пен қылмыс құрамының арақатнасы ... ... ... ... ... ... . ... .
1.2. Қылмыс құрамының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II. Қылмыс құрамының элементтері
2.1. Қылмыс
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
2.2. Қылмыстың объективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Қылмыс
субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
2.4. Қылмыстың субъективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қылмысты саралауға, қылмысты қылмыс
емес іс-әрекеттерден ажыратуға мүмкіндік беретіндігінде қылмыс пен қылмыс
құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ бір-біріне ұқсамайтын қылмыстық-
құқылық түсініктер. Олардың өазара мазмұны да бағытыда әр түрлі. Қылмыс
туралы ұғым Қылмыстық кодекстің 9-бабында берілген. Осы баптағы анықтамадан
көрінгендей, қылмыс дегеніміз- адамның әлеуметтік-құқылық, қоағмағ қауіпті
және құқыққа қайша секілді міндетті белгілерінің жиынтығынан туатын ерекше
іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі, сол қылмсытың заңдылық сипаттамасын беріп
қана қоймай, оның әлеуметтік саяси мәнін де аша түседі. Өмірде қылмыстық
құблыстар әр түрлі нысанда көрініс тауып немеес әр түрле түрде болғандықтан
қылмыстық заң қылмыстың жалпы түсінігі мен бірге нақты қылмыстардың да
түсінігін қарастырған қылмсытың жапы түсінігі- барлық қылмыстарға тән, оның
белгілері Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде көрсетілген жеке
қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады. Қылмыстық заңда
сипаталған әр бір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің ерекше белгілерімен
сипатталады. Қылмыстың құрамы бұл қылмсыты іс-әрекет немесе, тек соның
нысанын сипатайтын түрі ғана, ол нақты қылмсытың заңды сипаттамасы, жеке
нақты қылмыстың заңдылық түсінігі. Егер қылмыстың түсінігінде барлық
қылмыстар тән белгілер-қоғамға қауіптілік, құқыққа қайшылық, кінәлілік және
жазаланушылық атлаған болса, ал қылмыс құрамында іс-әрекеттін қоағмағ
қауіптілігін білдіретін нақты қылмыстардың міндеттері белгілерінің жиынтығы
есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс құрамының емсе, қылмыстың белгісі
болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық түсініктерінің бағыты да әртүрлі.
Нақты қылмсытың құрамы қылмсытық жауаптылықтың негізі болса, ал қылмыстың
жалпы түсінігі нақты қылмыстың құрамының заңдылық базасын жасаудың,
қылмсытық құқықта оның құқылық, әлеуметтік –саяси табиғатын түсіндіру
қажеттілігінен туындайды. Қылмыстың сыртқы пішінін көрінісін сипаттайтын
белгілердің жиынтығы қылмыстың объективтік жағы құрайды. Объективтік
жағының белгісіне ең алдымен қағмаға қауіпті мінез-құлық актісінің сыртқы
көрінісі-адамның әрекеті немес әрекетсіздігі жатады.
I.Қылмыс және қылмыстың құрамы.
Қылмыс пен қылмыс өзара тығыз байланысты, бірақ бір-біріне ұқсамайтын
қылмыстық-құқылық түсініктер. Олардың өзара мазмұны да, бағыты да әр түрлі.
Жоғарыда айтқандай қылмыс туралы ұғым Қылмыстық кодекстің 9-бабында
берілген. Осы баптағы анықтамадан көрінгендей, қылмыс дегеніміз адамың
әлеуметтік-құқылық, қоғамға қауіпті және құқыққа қайшы секілді міндетті
белгілерінің жиынтығынан туатын ерекше іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі, сол қылымыстың заңдылық сипаттамасын беріп
қана қоймай, оның әлеуметтік-саяси мәнін де ашып көрсетеді. Өмірде
қылымыстық құбылыстар әр түрлі нысанада көрініс тауып немесе түрлі түрде
болатындықтан қылмыстық заң қылымыстың жалпы түсінігі мен бірге нақта
қылымыстардың да түсінігін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі-барлық
қылмыстарға тән, оның белгілері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде
көрсетілген жеке қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің
ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы-бұл қылмысты іс-әрекет
емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана. Ол-нақты қылмыстың заңды
сипаттамасы, жеке нақты қылымыстың заңдылық түсінігі. Егер қылмыстың
түсінігінде барлық қылмыстарға тән-белгілер-қоғамға қауіптілік, құқыққа
қайшылық, кінәлілік және жазалаушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында іс-
әрекеттің қоғамға қауіптілігін білдіретін нақты қылымыстардың мідетті
белгілерінің жиынтығы есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс құрамының
емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық-
түсініктерінің бағыты да әр түрлі. Нақты қылмыстың құрамы қылмыстық
жауаптылықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы түсінігі нақты қылмыстың
құрамының заңдылық базасын жасаудың, қылмыстық құқықта оның құқылық,
әлеуметтік-саяси табиғатын түсіндіру қажетілігінен туындайды.
Қылмыстық құқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы
түсініктері кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың құрамның
түсініг жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым
болып табылады.
Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен, қылмыстың нақты
құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында жалпылама
барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап, көрсетеді.
Нақты қылымыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді деп
жоғарыда атап өттік.Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық қылмыстардың
құрамына тән, жиынтығында қылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни
кез-келген қылымыстар құрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар.
Қылымыстық құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті
элементтерді: қылмыстың объектісін, қылымыстың объективтік және
субъективтік жақтарын, субъектісін атап көрсетеді, Осы белгілерге орай кез
келген қылмыстың құрамы осындай төрт түрлі топтағы элементтерге бөлінеді.
Әрбір қылмыс құрамныда оның объектісін, объективтиік, субъективтік
жақтарын, және субъектіні бейнелейтін белгілері міндетті түрде болады. Осы
элементтердің әрқайсысы қылымыстың құрамдас бөлігі болып табыладыф,
сондықтан-да осы элементтердің береуінін жоқ болуы қылымыс құрамының мүлде
және қылмыстық жауаптылыққа негіздін де жоқ екендігін көрсетеді. Қылмыстың
құрамның жалпы түсінігі барлық қылмыс құрамына тән осы төрт түрлі
элементтермен сипатталады. Қылмыстың осы немесбасқа элементтерін сипаттау
тиісінше қылмыс құрамның элементтерін сипаттау деп аталады. Мысалы,
қылмыстың субъективтік жағының белгілерін сипаттау қылмыс құрамның
субъективтік жағы деп аталады.
Қылмыстың объектісі деп, сол қылымыстық қиянаттың неге бағытталғанын,
оның қандай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана алғанын айтамыз.
Қылмыстың объектісі заң қорғайтын қоғамдық қатнастар болып табылады.
Қылмыстық құқықта олар шартты түрде жалпы, топтық және тікелей объект болып
бөлінеді. Қылмыстың объектісін оны сипаттайтын қылмыс құрамының белгілерін
дұрыс анықтаудың қоғамға зиянды іс-әрекеттің сипаты мен дәрежесін белгілеу
үшін және оны саралау үшін маңызы ерекше.
Қылмыстың сыртқы пішінін, көрінісін сипаттайтын белгілердің жиынтығы
қылмыстың объективік жағын құрайды. Объективтік жағынң белгісіне ең алдымен
қоғамға қауіпті мінез-құлық актісінің сыртқы көрінісі-адамның әрекеті
немесе әрекетсіздігі жатады. Қауіпті әрекет немесе әрекетсіздіктің
нысандары мен түрлері қылмыстық заң тұжырымдарында әр түрлі және жан-жақты
(мүлікті жою немесе бүлдіру, өмірді жою, қауіпті жағдайда қалдыру, т.б.).
Біршама қылмыс құрамның объективтік жағы әрекет немесе әрекетсіздіктен
басқа қылмыстың зардабы және іс-әрекеттің зардап пен себепті байланысын
көрсетеді. Көрсетілген белгілерден басқа заңда кейбір қатнастардың
объективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт, орын, жағдай,
қылмыстың жасалу тәсілдері де жатады. Қылмыстарды ажыратып жіктеуде, оның
қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты саралауда объективтік
жақтың осы белгілерінің маңызы зор. Қылмыстың субъективтік жағының
белгілеріне қылмыстың ішкі жағын құрайтын белгілері, яғни адам істеген
қоғамға қауіпті іс-әрекет не психикалық қатынас сипатталады. Субъективтік
жақтың белгілеріне кінә, ниет және мақсат жатады. Кінә екі түрлі нысанда:
қасақаналық және абайсыздық түрінде 20,21 баптар көрініс табады.
Субъективтік жағынан бір қылмыстар қасақаналықпен ұрлық, екінші біреулер
абайсыздықпен, абайсызда кісі өлтіру, үшіншіден қасақаналықпен де,
абайсыздықпен де жасалуы мүммкін. Кінәнің нысанының көпшілігі қылмыстық
заңның өзінде тікелей ашып көрсетіледі. Ал көрсетілмеген жағдайда олар
қылмыстың құрамының белгілеріне талдау жасау арқылы анықталады. Кейбір
қылмыс құрамның субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың ниеті мен
мақсаты да жатады. Мысалы, пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру, басқа қылмыстың
ізін жасыру мақсатымен кісі өлтіру. Қылмыс құрамының субъективтік жағының
белгілерін анықтау, қылмысты саралауда қылмстың және қылмыскердің
қауіптілік дәрежесін анықтау үшін және жаза мөлшерін белгілеу үшін аса
маңызды болып табылады. Қылмыстық заң бойынша қылмыстың субъектісі болып,
қылмыстық жауаптылыққа тартылуда кез келген адам жатады. Қылмыстық
жауаптылыққа есі дұрыс, қылмыс жасаған уақытта 16-ға, кейбір қылмыстар үшін
14-18-ге толған, 14-15-бап жеке адамдар жатады.
Сонымен кез келген қылмыс құрамның субъектісінің жалпы белгілері
болып: жеке адам, есі дұрыс адам, белгілі жасқа толғандар саналады.
Қайсыбір қылмыс құрамдары үшін жауаптылыққа осы жалпы белгілерден бөтен
қосымша белгілер болғанда ғана жол берілуі мүмкін. Әдетте мүндай қосымша
белгілер осы қылмыс үшін жауап беруі мүмкін адамдардың шеңберін шектейді.
Мысалы, пара алудың субъектісі болып тек қана мемлекеттік органдардың
адамдары ғана, ал әскери қылмыстардың субъектісі болып әскери
қызметшілердің болуы қылмыстың субъектісін белгілейтін қылмысты саралау
үшін, қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде және жаза мөлшерін белгілеуде
маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда қылмыстық құқық теориясында қылмыстың
құрамның жалпы түсінігі, қылмыс құрамының қажетті, міндетті белгілері және
факультативті белгілері болып өзгешеленеді. Мұндай өзгешелену қылмыс
құрамның мазмұның ашуға, қылмысты іс-әрекетті дұрыс саралауға көмектеседі.
Қылмыстың қрамның қажетті, міндетті белгілері дегеніміз бұл кез келген
қылмыс құрамында болатын белгілер. Ондай бедгілердің кем дегенде береуінің
болмауы қылмыс құрамның мүлде болмауының көрінісі болып табылады. Мұндай
белгілерге жататындар: әрекет немес әрекетсіздік, кінәнің нысаны, адамның
есі дұрыстығы және оның белгілі жасқа толуы.
Қылмыс құрамның факультативтік нышагдары дегеніміз бұл заң
шығарушының кейбір қылмыс құрамдарын сипаттау үшін қолданатын белгілері
болып табылады. Факультативтік белгілерге жататындар: уақыт, қылмыс істеу
тәсілі, қылмыстық ниет, мақсат, қылмыстың заты, қылмыстың арнаулы
субъектісі, қылмыстың зардабы, себепті байланыс.
Егер факультативтік белгі сол немесе басқа бір құрамда атап
көрсетілсе, одан ол өзінің мәні жағынан осы құрамның қажетті, негізгі
белгісіне айналып кетеді. Мысалы басқа береудің мүлкін тонауды алсақ, мұнда
тонаудың тәсілі-мүлікті ашықтан ашық алу, осы қылмыстың белгісі. Егер
факультативтік белгісі қылмыс құрамына енгізілмесе, онда ол қылмысты
саралауға әсер етпейді. Тек қана қылмыстық-құқылық жаза белгіленгенде
есепке алынады. Мысалы қызметшінің құжаттарды қолдан жасау қылмысын
саралауда оның қандай тәсілмен, қандай құралмен істелгені есепке алынбайды
314 бап. Бірақ қолданылған тәсіл, мақсат, жаза тағайындалғанда сөз жоқ
ескеріледі. Қылмыс құрамның жалпы түсінігінің ол туралы ілімінің заңдылықты
сақтауда және оны нығайтудағы маңызы орасан зор.
Қылмысты дұрыс саралау үшін, нақты қылмыс құрамдарының белгілерін
тиісінше дұрыс түсіну қажет. Осындай әдіс қылмыс құрамның жалпы белгідерін
білуге жәрдемдеседі. Ал қылмыс құрамның жаплы түсінігі нақты қылмыс құрамын
қатесіз табудан аса қажетті сатысы болып табылады.
1.1.Қылмыстың ұғымы және белгілері.
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмыстын ұғымын анықтау
болып табылады. Жек дам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының
қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы
мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатнастарды реттеу-
қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр
уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздіктің)
көрінісі болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып,
қылмыстың әр уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің, мінез-құлқының сыртқа
шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адымның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әркетсіздік дегеніміз
адымның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған жүзеге аспаған ойлар,
пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс блып табылмайды.
Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары
қоғамға қауіпті туғазбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына жатпайды.
Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бір ауыздан осылай тұжырым
жаслағаг.
Қылмыс құқылық құбылыс ретінде осы қблыстың мәнді жақтарын
бейнелейтін белгілі бір белгілермен сипатталады.
Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес қылмыстың түсінігі заңның
өзінде көрсетіледі.
Бұрынғы кеңестік жүйеде қылмыстың ұғымы алғаш рет 1919 жылы РСФСР-дың
Қылмыстық құқық жөніндегі басшылық негіздерінде 5 бап. Қылмыстық құқықпен
қозғалатын қоғамдық қатнастар тәртібін бұзушылық қылмыс деп танылады
делінген. 1922 жылғы Қылмы кодексінде Қылмыс дегеніміз кез келген қоғамға
қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік деген ұғыммен тұжырымдалады.
1924 жылы одақтас республикалардың қылымсытық заңдарының негізгі
бастамаларында қылмыс туралы ұғымға арнаған бап болған жоқ. 1926 жылғы
Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-әрекет деп
көрсетіледі (1 бап). Бұл жерде кеңестік құрлысқа немесе құқық тәртібіне
бағыталған әрекет немесе қоғамға қауіпті деп жарияланды. Одақтас
республикалардың 1958 жылға қылымыстық заңдардың негізінде Қылмыстық заңда
көзделген, оның саяси және экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігне,
азаматтардың жеке басына, саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары
мен бостандықтарына қиянат жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет әрекет
немесе әректсіздік, сондай-ақ социалистік құқық тәртібіне қиянат жасайтын
қылымыстық заңды көзделген қоғамдық қауіпті іс-әрекет қылымыс деп танылады
делінген. Дәл осындай анықтама бұрынғы одаққа кірген барлық,
республикалардың оның ішінде 1959 жылы 22 шілдеде қабылданған Қылымыстық
кодексінде де 7-бап берілді. Осы кодексте өмірімізде, қоғамда орын алған
әлеуметтік экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы
берілген. Онда ажазалау қатерінен тиым салынған айыпты қоғамға қауіпті
әрекет іс-әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс деп танылады-делінген 9-бап.
Осы анықтамадан қылмыстық құқыққа қайшылық. Қоғамға қауіптілік
кінәнілік, жазаланушылық қылмыстын белгңлерң екендігі көрініп түр.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспазияцияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген.
Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-әрекет
істеуді құқыққа қайшылық деп атау қалыптасқан. 1966 жылға диінгі
қолданылған қылмытық кодекстерде ұқсатығы бойынша яғни, қылмыстық заң
нормасында әдиі көрсетілмеген іс-әрекетттерге де сонда көрсетілген соған
ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілген еді мұнын өзі заңды бұзуға
және осы мәселеден бейберекетсіздікке кетушілкке әкеліп соқтырды. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы жана конституциясында, осыған орай жана
қылмыстық кодексте қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол
берілмейді делінген.
Адамның қылмыстық құқылық норма тиым салған іс-әрекеттерді істеуін
қылмыстық құқыққа қайшылық деп атаймыз. Адамның қылмыстық заң тиым
салмаған, осы заңда көрсетілмеген іс-әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына
жатқызуға болмайды. Тек заң шығарушы ғана белгілі бір іс-әрекеті қылмыс
қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін оның мәнді белгілерін анықтайды.
Қылмыстық құқыққа қайшылықтын міндетті белгісі болып осы заңда көрсетідген
іс-әрекетті істеген жағдайда нақты нормада көрсетідген қылмыстық құқылық
санкция белгілеген жазаның белгңлң бір түрінің тағайындалуы болып табылады.
Іс-әрекеттін қылмыстық құқыққа қайшылығын белгіліген тиісті заңнның
жарияланған уақытынан бастап ондай іс-әрекеттер қылмыс қатарына жатады.
Мүндай ретте мемлекет осындай іс-әрекеттер мен қылмыстық құқылық норма
арқылы күрес жүргізуге мүмкіндік алады. Керісінше, белгіленген тәртіппен
күші жойылған қылмыстық құқылық норма қылмыс қатарынан шығарылады. Ондай іс-
әрекеттер қылмыс деп саналмайды. Мысалы: елімізде нарықтық қатнастардың
дамуына байланысты қылмсытық кодекстен алып сатарлық деген қылмыс құрамын
қатрынан алынып тасталды. Бұрын қылмыс қатарында жоқ жалған банкроттық,
табысты жасыру салық төлемегені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін
көптеген жана нормалар пайда болды.
Қылмыстың негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не себепті
осы немесе басқаша іс-әрекеттер қылмыс болып табылатының түсіндіреді.
Қоғамға қауіптілік белгісінің болуынын өзі іс-әрекетін қоғамдық қатнастарға
зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатының білдіреді. Қоғамға
қауіптілік- қылмыстың объективтік белгісі.
Ол заң шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық
қатнастарға зиян келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бір
қалыпты өмір сүру шарттарына қайшы болады. Заң шығарушының міндеті сол
кезеңде, дәуірде, қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс бағалап, осыған
байланысты іс-әрекеттің қайсысының қылмы қатарына жататыны туралы шешім
қабылдау болып табылады.
Қылмыстық кодекстін 2- бабында қоғамдық қауіптіліктің сипаттамасы
қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың құқықтарына, бостандықтары мен
заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б. қиянат қол сұғатын қылмыс
объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақ та қағамға
қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипаттайтын мәнді
жақтарының бірі ғана.
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайына байланысты болуы
мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде
ерекше қозғалатын табиғи аумақтар, төтенше экологиялық аймақтар не тыйым
салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады
288- бап 1-бөлігі. Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынған ереуілге
басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру қылмыс болып
табылады 335-бап.
Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе келтірілуі мүмкін зиян қоғамға
қауіптіліктің көлемін анықтайтын негізгі бір белгі болып табылады. Кейбір
іс-әрекеттер немесе әрекетсіздіктің істелген уақыттан бастап, өзінің қандай
зиян келтірілгеніне қарамастан, қоғамға қауіпті болады. Басқалары қылмыстық
заңда көрсетілген зардаптар болған жағдайда ғана қоғамға қауіптілік
сипатына ие болады.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіпті және қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік
еберетін зардаптың сипаттамасын заң шығарушы әр түрлі етіп белгілеуі
мүмкін. Кейбір реттерде қылмыстың зардабы қылмыстық заңның өзінде дәлме-дәл
көрсетіледі. Мысалы: денеге жарақат салу, материалдық залал келтіру, ауыр
зардаптың болуы тағы басқа.
Келтірілген дене жарақатының ауырлығына орай денсаулыққа қасақана
ауыр зиян келтіру 103-бап денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян
келтіру 104-бап, денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру 105-бап болып
бөлінеді. Басқажағдайларда, зардаптың әр түрлі болып келетіндігін ескеріп,
заң шығарушы оның бәрін нақтылап жатпайды, оларды зиян келтіру 142-бап,
ірі мөлшер 175-бап, ауыр зардап келтіру 181-бап, 3-бөлігі, б тармағы,
т.б. деп жалпылама береді. Мұндай жағдайларда зардаптың осы көрсетілген
мөлшерін анықтау нақты жағдайларда орындалған фактіге байланысты шешіледі.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі қылмыстық ниет және мақсат сияқты оның
белгілеріне де байланысты. Мысалы, қылмыстық іс қозғау мақсатымен қылмыс
істелді деп көрінеу өтірік хабарлау.
Егер мүндай іс-әрекетті пайдақорлық мақсат пен істесе хабарлау
әрекеті күшейтілген қылмыс түрі болып табылады. Кейбір реттерде қоғамға
қауіптілік іс-әрекетті істеген адамың ерекшелігіне де байлансыты
анықталады. Қайсы бір іс-әрекеттер оны істеген адамның жәбірленушімен
ерекше қатнаста болуына байланысты қылмыс деп танылады. Мысалы, айыптының
материалдық жөнінен немесе басқа реттен тәуелді адмаға қатал қарауы,
қудалауы немесе қорлауы салдарынан жәбірленушінің өзін-өзі өлтіру халіне
жеткізілуі 102-бап. Кейде субъектінің ерекше жағдайы қылмыстың қоғамға
зияндылығын үдетеді.
Мысалы: жауапты мемлекеттік қызметтегі лауазымды адманың пара алуы
311-бап, 3-бөлігі.
Қылмыстық құқық ғылымы қоғамға қауіптіліктің сапалық және сандық
жақтарын бөліп қарайды. Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудың
жалпы негіздерін анықтай отырып, сот жазаны тағайындауда істелген
қылмыстың сипатын және қоғамға қауіптілік дәрежесін есепке алу қажеттіін
көрсетеді. Мұның өзі қылмыстың сипатын қылмыстық сапалық, ал дәрежесін-
заңдық сипаттамасы деп түсінуді білдіреді. Сипатына қарай қоғамға
қауіптілік экономикалық және зорлық қылмыстары, қасақана және абайсыздық,
жеке адамға, меншікке қарсы қылмыстар болып бөлінеді.
Қоғамға қауіптілік сипаты қылмыстың объектісі бойынша анықталады.
Объектілердің тізбегі Қылмыстық кодекстің 2-бабында көрсетілген, Қылмыстық
кодекстің ерекше бөлімі топтық объектілері белгілері бойынша тараударға
бөлінеді. Яғни, Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің жүйелері топтық
объектілерінің маңыздылығына қарай рет-ретімен орналасқан. Қоғамға
қауіптіліктің сипатының тағы бір көрсеткіші келтірілген зиян болып
табылады.
Материалдық, моральдық зиян күш қолдану арқылы келтіріледі.
Келтірілген залалға байланысты қылмы қоғамға қауіптілік сипатына қарай
мүліктік, ұйымдастырушылық, жалпыға қауіпті және зорлықпен жасалатын
қылмыстар деп бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты одан әрі кінәнің
нысандары арқылы анықталады. Қасақаналықпен жасалатын қылмыстардың
абайсыздықпен істелетін қылмыстарға қарағанда қоғамға қауіптілік сипаты
едәуір ауыр. Мысалы, кісіні ауырлататын жағдайда қасақана өлтіргені үшін
10 жылдан 20 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға не мүлкін
тәркілеу арқылы немес онсыз өлім жазасына, не мүлкін тәркілеу арқылы немесе
онсыз өмір бойы бас бостандығынан айыруға жазаланады 96-бап, 2-бөлігі,
ал абайсызда кісі өлтіру 101-бап, 1- бөлігі
Үш жылға дейінгі мерзісге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Кінәнің
нысандарын анықтау қылмыстың қоғамға қауіптілігінің сипатын осылай
белгілеуде маңызды роль атқарады.
Қылсытық қоғамға қауітілігінің сандық жағын анықтағанда көптеген
факторларды еске алу қажет. Мұндай ретте келтірілген зардаптың ауырлығын
аса көп мөлшерде, көп, едәуір мөлшерде қылмыстық істің ерекшеліктеріне
аяқталған немесе аяқталмаған қылмыс қылмысты жеке немесе бірлесіп қатысу
арқылы істеу, қылмыс істегенде қандай тәсіл қолданылды, кінәнің сипатын
ниет, мақсат қылмыстың субъектісінің ерекшелігіне, іс-әрекеттің істелу
уақытына, жағдайына баса назар аудару керек. Мысалы, денсаулыққа қасақана
ауыр зиян келтірудің 103-бап денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы 104-
бап немесе жеңіл 105-бап дәрежеде қасақана зиян келтіруден қоғамға
қауіптілік дәрежесі едәуір жоғары. Қарақшылықтың 179-2 ұрлықтан 175-
бап дәрежесі жағынан қоғамға қауіптілігі жоғары. Өйткені шабуыл жасап,
қарақшылық жасап тонағанда бөтеннің мүлкін иемдену мақсатымен қауіпті тәсіл
шабуылға ұшыраған адамның өміріне немесе денсаулығына күш жұмсаумен
ұштастырылады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыстық заңда көрсетілген
санкция бойынша да анықталады. Мәні жөнінен екі қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін анықтау, сол қылмыста берілген белгіленген
санкцияларды салыстыру қажет. Ауырырақ жаза белгіленген қылмыс түрінің
қоғамға қауіптілігі дәрежесі де жоғары болып табылады. Қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесі бойынша қоғамға қауіптілік сипаты бірдей қылмыстарды
бір-бірінен ажыратуға болады.
Қылмыстың тағы бір белгісі кінә болып табылады. Яғни, бұл жерде заң
қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақаналық немесе абайсыздықпен қол сұғушылық туралы әңгіме болып тұр.
Қылмыстық жауапқа және ажазаға тек қана қылмыс істегені үшін, яғни
қылмыстық заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықпен істеген адам ғана тартылады. Кінәсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Кінәнің нысандары қылмыстық заңда қасақаналық
тікелей немесе жанама, абайсыздық менмендік немесе несқұрайдылық болып
түрлерге бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана
жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынн алдын ала білсе және осы зардаптардың болуы тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның
қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала білсе, осы
зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе, не бұған
немқұрайды қараса қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады 20-бап.
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда
жасалған қылмыс деп танылады. Егер адам өз іс-әрекетінің әрекетсіздігінің
қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды
жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс
менмендікпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап
білуге итіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс- әрекетінің
әрекетсіздігінің қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады 21-
бап.
Қылмыстың зардабы қаншалықты ауыр болғанына қарамастан, егер оны
істеген адамның іс-әрекетінде кінәнің белгілі бір түрі болмаса, ол
қылмыстық жауапқа да тартылмайды.
Кінәсіз қылмыс та, жаза да жоқ.
Қылмсытың тағы бір міндетті белгілерінің бірі қылмыстық жолмен
жазаланушылық болып табылады. Өйткені қылмыс дегеннің өзі, қылмыстық заң
жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Мұнын өзі қылмыс құрамы туралы сипаттама басқадай құқылық актілерде емес,
тек қылмыстық заңда ғана көрсетілгендігін және осы іс-әрекет үшін қылмсытық
заңның санкциясына жазалау қатері қарастырылатын көрсетеді. Бұл жерде нақты
істелген қылмыс үшін қолданылатын жаза мен қылмыстық құқық нормасының
санкциясында көрсетілген жазалау қатерлі, жазалау мүмкіндігі туралы
түсініктерді шатастыруға болмайды. Жазалау қатерімен қорқытып тыйым салу
қылмыстың белгісі болып табылады. Нақты қылмыс істеген адамға жаза
тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатып, оған
қоғамдық ықпал ету шараларын қолданғанда, оның іс-әрекеті қылмыс қатарынан
шығып қалмайды. Өйткені жазушылық қылмыстың белгісі ретінде істелген әрбір
қылмыс үшін жаза тағайындалуы мүмкін екендігін, сол себепті қылмыстық заңға
қайшы іс-әрекеттерді істеуге жазалау қатері тыйым салады.
Нақты өмірде қылмыс істелгенімен, егер ол ашылмай қалса оған жаза
тағайындалмай қалады. Кейде қылмыс ашылғанымен, сот ондай қылмысқа заңда
белгіленген негіздермен жаза тағайындайды қолданбауы да мүмкін. Демек,
қылмысты жазалау қатерімен тыйым салу қылмыстың белгісі, ал жаза тағайындау
немесе тағайындамау іс-әрекеттің зардабының көрініс болып табылады.
Сонымен, біз қылмыстың қоғамға қауіпті, кінәлі, құқыққа қайшы және
жазалаушылық сияқты қажетті белгілері бар екендігін әсте естен
шығармауымыз қажет. Осы белгілер арқылы қылмысты іс-әрекетті басқа да
құқық бұзушылықтан ажыратамыз.
1.2.Қылмыс құрамының түрлері.
Жекелеген қылмыстардың мазмұнын терең ашу, олардың белгілерін
анықтауды жеңілдету және нақты істелген іс-әрекетті дұрыс саралау
мақсатымен қылмыс құрамының түрлері нақты белгілер бойынша өзара бөлінуі
мүмкін. Қылмыстық ғылым құқығында мүндай бөлінудің негізі критериясы
болып : біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесі, екіншіден
қылмыс құрамының сипатталу тәсілі, үшіншіден қылмыс құрамының құрлысы
есепке алынады. Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесі мен мәніне
қарай құрамдар негізгі, жауаптылықты ауырлататын қылмыс құрамдары және
жауаптылықты жеңілдетедін қылмы құрамдары болып бөлінеді. Негізгі қылмыс
құрамы деп іс-әрекеттің белгілі түрі бойынша онша негізгі, тұрақты
белгілердің болуын айтамыз. Негізгі қылмыс құрамында қылмсты ауырлататын
немесе жеңілдететін жағдайлар көрсетілмейді. Мысалы Қылмыстық кодекстің 96-
бабының 1-бөлігіндегі құрам негізгі құрамға жатады. Онда кісі өлтірудің жай
түрі ғана көрсетілген, ауыр немесе жеңіл түрлері айтылмаған.
Егер қылмыс құрамының осы іс-әрекеттің негізгі белгілерінен басқа
жайаптылықты жеңілдететін жағдайлар көрсетілсе,онда ондай қылмыс құрамын
жауаптылықты жеңілдететін қылмыс құрамы деп айтамыз. Мұндай қылмыс
құрамына Қылмыстық кодекстің 98-бабында көрсетілген қылмыс құрамы жатыды
жан күйзелісі жағдайында болған кісі өлтіру. Негізгі белгілермен бірге
жауаптылықты ауырлататын жағдайлар көрсетілген қылмыс құрамы, сараланған
қылмыс құрамы яғни, жауаптылықты ауарлататын құрам деп танылады. Сондай-
ақ құрам қатарына 129-баптың 3 бөлігінде көрсетілген адамды ауыр қылмыс
істеді деп айыптап жала жабу жатады. Немесе 175-баптың 2-бөлігіндегі
ұрлықты ауырлататын жағдайлар: адамдар, тобының алдан ала сөз байласуы
бойынша бірнеше рет т.б. Жағдайлар жатады. Қылмыс құрамының сипаталу
тәсіліне қарай құрам жай қылмыс құрамы, күрделі қылмы құрамы және балама
қылмыс құрамы деп бөлінеді. Жай құрам дегеніміз қылмыс құрамының
белгілерінің біркелкі болуы яғни оның бір ғана объектісі, бір ғана
объективтік жағы ғана болуы. Бұған мысалы, 125-баптың 1-бөлігінде
көрсетілген адамды ұрлау жатады.
Күрделі қылмыс құрамы деп қылмыс құрамы элементтерінің бірнің
күрделенуін айтамыз объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік жағы.
Мысалы, екі объектіге бірдей қол сұғуын 179-бап-қарақшылық Кінәнің екі
түрлі нысаны болатын қылмыстар 103-бап, 2-бөлігі және т.б.. Балама құрам
деп қылмыстық кодекстің бабындағы диспозициясында көрсетілген әрекеттердің
біреуін істегендікті айтамыз. Мысалы, 259-бап есірткі заттарды немесе
жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз дайындау, сатып алу, сақтау,
тасымалдау, жөнелту немесе сату. Қылмыс құрамының құрлысына қарай құрамды
түрге бөлінудің де практикалық маңызы ерекше. Осы белгісі бойынша қылмыс
құрамы материалдық, формалдық және келтеҚылмыс құрамы болып бөлінеді. Іс-
әрекеттің нәтежесінен болатын зардап қылмыс құрамында көрсетілсе ондай
қылмыты материалдық қылмыс құрамы деп атайды. Мұндай қылмыс құрамы әрекет
немесе әрекетсіздік жасалған уақыттан бастап қана емес, заңда көрсетілген
қылмыстың зардабы болған уақыттан бастап аяқталған деп саналады. Мысалы,
қызмет өклеттігін теріс пайдаланып қиянат жасауды келтіруге болады. 307-
бап.
Формалдық қылмыс құрамы деп зардабы болмайтын қылмсыты айтамыз.
Формалдық қылмысқа жататындар: пара беру 312-бап, қызмет жөніндегі
жалғандық 314-бап. Пара беру, пара кез келген нысанда берген уақыттан
бастап, белгілі бір зардаптың болуына қарамастан аяқталған қылмыс деп
саналады. Кейде заң шығарушы қылмыстың аяқталған уақытын алдын ала қылмысты
әрекет сатысына көшіреді. Мұндай құралымда қылмыс құрамын келте құрам деп
атайды. Келте қылмыс құрамына дамның иммун тапшылығы вирусын жұқтыру
қаупінде қалдыру 116-бап, 1-бөлігі жатады. Бұл құрам бойынша заң
шығарушы аяқтау уақытн оның зияедылғына байланысты оқталу сатысына
көшірген. Яғни бұл қылмыс деп аталған адамдардың жәбірленушіге осы ауруды
жұқтырған уақтынан емес, оларға осы ауруды жұқтыру қаупін туғызған уақытан
бастап аяқталған деп танылады. Келте қылмыс құрамына бандитизм де 237-бап
жатады. Бұл құрамы ұйымдастырылған уақыттан бастап-ақ біткен қылмы деп
есептелінеді.
II.Қылмыс құрамының элементтері.
2.1.Қылмыс объектісі.
Кез келген қылмысты іс-әрекеттің мәнін ашу үшін қылмстың объектісін
анықтаудың маңызы ерекше. Әрбір істелген қылмыс белгілі бір объектіге қол
сұғу мен қатар оған белгілі бір зиян келтіру қаупін ткғызады. Қылмыстық заң
нормасымен қорғалатын объектіге қылмыстың қол сұқпауы мүмкін емес.
Сондықтан да қылмысты қол сұғушылықтан объектісін дұрыс анықтаудың
теориялық, практикалық маңызы ерекше.
Қылмыстың объектісін дұрыс анықтау ұқсас қылмыстарды бір-бірінен,
қылмысты қылмыс емес әрекеттерден ажыратуға жәрдемдеседі. Өйткені
қылмыстық-құқылық қорғау объектісіне әрқашан да өзінің мәні де дәрежесіне
қарай ерекшеленген Маңызды қоғамдық қатынастар жатады. Объекті
маңызды болса соған сәйкес істелген қылмыс та қауіпті болып
саналады,соған орай оны қылмыстық –құқылық қорғау да қатан түрде
жүзеге асырлады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың объектісі деп қылмысты қол
сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық қатынастарды
айтамыз. Әрбір істелген қылмыс белгілі бір жағдайларда қоғамдық
қатынастарға зиян келтіреді немесе зиян келтіру қаупін
туғызады.Сондықтан да қылмыстық құқық ғылымы қорғалатын қоғамдық
қатынастарды барлық қылмыстардың жалпы объектісі деп таниды.Қылмыстың
заңмен қол сұғушылықтан қорғалатын қатынастардың тізбегі Қылмыстық
кодексін оның заңдарының міндеттерін айқындайтын 2-бабында атап
көрсетілген.
Қылмыстық заңмен кез келген қоғамдық қатынастар қорғала
бермейді.Мысалы,мұрагерлікке байланысты мәселелерде мұрагердің заңды
құқығының бұзылуы қылмыс болып табылады.Мұндай ретте олардың құқықтары
азаматтақ заңмен реттеледі.Қарыз беруші мен борышқордың арасындағы қатынас
та азаматтық нормасымен шешіледі.Жұбайлардың арасындағы мүліктік қатынас
та отбасылық құқық нормаларымен қорғалады.Жұмыс беруші мен еңбекшінің
арасындағы еңбек қатынастары еңбек туралы заңдар арқылы қорғалады.
Сондықтан да қылмыс істеу арқылы қоғамдық мүддеге елеулі қауіп
келтіретін немесе қауіп келтіруі мүмкін жағдайда ғана қылмыстық құқылық
нормамен қорғалатын қоғамдық қатынасткар қылмыстың объектісі болып табылады
Қылмыстың жалпы объектісі болып танылатын қоғамдық қатынастардың өзі
тарихи өзгермелі болып отырады.Оның қатары жаңа құбылыстардың қылмыс болып
танылуына байланысты кеңеюі немесе қылмыс болып келген кейбір нормалардың
кушін жоюына байланысты тарылуы мүмкін.Мысалы,бұрын қылмыс қатарында
болмаған компьютерлік ақпаратқа кіру,ЭЕМ ушін зиянды бағдарламаларды
жасау,пайдалану және тарату227-бапжаңа заң бойынша қылмыс,ал бұрын қылмыс
болып саналатын екі немесе көп әйел алушылық,алыпсатарлық жаңа заң бойынша
қылмыс емес,яғни қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастарға жатпайды.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекстің 2-бабының
екінші бөлігінде ...осы Кодексте қылмыстық жауаптылық негіздері
белгіленеді,жекеа дам,қоғам немесе мемлекет ушін қауіпті қандай әрекеттер
қылмыс болып табылатыны айқындалады деп көрсетілген.Яғни,мұның өзі
қолданылып жүрген қылмыстық заңдар бойынша белгілі бір қорғауға арналған
қоғамдық қатынастар ғана қылмыстың жалпы объектісі болып табылатынын
көрсетеді.
Алайда,қылмыстық-құқық теориясында қоғамдық қатынастардың мазмұнын
құрайтын элементтер жөнінде әр түрлі пікірлер бар.Мысалы,профессор
Б.С.Никифоров қылмыстың жалпы объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың
құрамында қоғамдық мүдде орын алады деп санайды.Профессор Я.М.Брайнин
осыған ұқсас пікірді қолдап қоғамдық қатынастарға басқа элементтермен бірге
қоғамдық қатынастардың субъектілерінің мүдделері декіреді,-деп
тұжырымдаған.Профессор Е.А. Фроловтың пікірінше мүдде-қоғамдық
қатынастардың ядросы болып саналады.
Профессор Ю.И.Ляпунов мүдде-барлық қоғамдық қатынастардың мазмұнын
бейнелейді деген қорытындыға келген.
Қазақстандық ғылым,заң ғылымының докторы,профессор Е.І.Қайыржанов
қоғамдық қатынастар деген ұғымды қоғамдық мүдде деген түсінікпен
алмастыруды ұсынған.
Профессор А.В.Наумов қылмыстың жалпы объектісін қылмыстық заңмен
қорғалатын кез келген игіліктер деп бекітті.
Біздің пікірімізше мүдде деген ұғым қоғамдық қатынастардың құрамдас бір
бөлігі ғана.Өйткені қоғамдық қатынастар қылмыстың жалпы объектісі ретінде
өз бойына мына элементтерді:қоғамдық қатынастардың субъектілерін:олардың
әрекеттері мен өзара қатынастарын:қоғамдық қатынастар субъектілерінің
заңмен қорғалатын материялдық,заттық,мүліктік,басқа да игіліктері мен
мүдделерінің жиынтығы болып табылады.
Осыған орай,қоғамдық қатынастар дегеніміз адамдардың белгілі бір
әлеуметтік қажеттілікке байланысты мінез-құлықтары,іс-әрекеттері мен
олардың өзара байланыстарының көріністерінің жиынтығы болып
табылады.Қоғамдық қатынастар бұл-өте күрделі және әр түрлі,жан-жақты
әлеуметтік,өз бойына бірнеше элементтердің жиынтығын қамтитын құрылым болып
табылады.Оған жататындар қатынастардың субъектісі адамдар, мемлекет,
ұйымжәне т.б материялдық заттар, игіліктер заттар, құжаттар қоғамдық
қатынастың өзара байланысы олардың іс-әрекеті жағдайы т.б.Бұл элементтер
өзара тығыз байланысты,осы элементтердің өзара бір тұтас бірлігі қоғамдық
қатынастардың тұтастығын құрайды. Қылмыс жасаған адам осы қоғамдық
қатынастардың белгілі бір элементтеріне қол сұғады. Ол қол сұғушылық осы
қоғамдық қатынастардың қатынасушылардың біріне заңды тұлға немесежеке
тұлға белгілі бір қауіп келтірілуі әсері арқылы көрінеді.
Қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі болып табылатын қоғамдық
қатынастардың маңыздылық дәрежесі де қылмыстызаңдарды рет-ретімен
орналастыру үшін аса қажет.Осы белгісіне қарай қылмыстық құқықтың ерекше
бөлімінің тарауларының,сондай-ақ әрбір тараудағы баптардың бірінен кейін
екіншісінің орналасуы жүзеге асырлады.Қоғамдық қатынастардың
маңыздылығы,оған келтірілген зиян мөлшері қылмысты саралау үшін,сондай-ақ
сол қылмыс үшін жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу де аса қажет.
Қоғамдық қатынастар қоғамның қоғамдық-экономикалық формацияларына
байланысты пайда болады, дамиды,жетіледі. Қоғамдық қатынастар қылмыс заңы
арқылы жасалмайды,қылмыстық заң қоғамдық мүддеге сай келетін қоғамдық
қатынастардың жетілуіне,дамуына,нығаюына тікелей әсер етеді.Қылмыстық заң
ең маңызды,құнды қоғамдық қатынастарды қорғауды өз міндетіне алады.
Қылмыстық ғылым теориясында қылмыстың объектісін жете білу үшін оның
маңызын және атқаратын ролін,қызметін түгел ашу мақсатымен қылмыстың
объектісін жалпы,топтвқ және тікелей деп бөлу қағидасы қалыптасқан.
Қылмыстың жалпы объектісі деп қылмыстың заң нормасы арқылы қорғалатын
қоғамдық қатынастардың жиынтығын айтамыз.Қылмыстық заңда көрсетілген
қылмыстың іс-әрекеттің кез келгенінің барлық уақытта да қоғамдық
қатынастардың белгілі бір түріне қиянат келтіруінің өзі қоғамдық
қатынастардың барлық қылмыстардың жалпы объектісі екндігін
көрсетеді.Қылмыстық кодекстің 2-бабының 1бөлігінде ең маңызды қоғамдық
қатынастардың тізбегі берілген.Қылмыстың жалпы объектісі қылмыстық құқықтың
әлеументтік саяси мазмұнын,жалпы қылмыс атаулының табиғатын дұрыс
анықтауға,іс-әрекеттің жалпы қылмыс қатарына жатқызылуының негізгі
қағидасын,сонымен бірге қылмысты басқа құқық бұзушылықтан ажыратуға толық
мүмкіндік береді.
Бірақ жалпы объектініңтүсінігі біртектес нақты іс-әрекеттердің
ерекшелігін бейнелеуде жеткіліксіз болып табылады.Осыған байланысты
қылмыстық ғылым теориясы қылмыстық қол сұғушылықтың топтық жәе тікелей
объектілерін бөліп,қарастырады.
Топтық объект дегеніміз қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заң
қорғайтын бір тектес немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастардың белгілі бір
бөлігі болып табылады .Мысалы,қарақшылық,басқа юіреудің мүлкін
ұрлау,тонау,оны алаяқтықпен алу,бір топтық объектіге-басқа біреудің
мүлкіне,меншігіне байланысты қарсы қоғамдық қатынастарға қылмысты қол
сұғуды білдіреді .Бір топтық объектіге қол сұғуына байланысты қылмыстар
ерекше бөлімнің жеке-жеке тарауларына біріктірілген.Қылмыстың топтық
объектісінің атауы көп жағдайларда Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің
тарауларында көрсетіледі,кейбір реттерде заң шығарушы оны ерекше бөлімнің
бір бабында да атап көрсетеді.Ал қайсы бір жағдайларда оның атауы қылмыс
құрамының мазмұнына талдау жасау арқылы анықталады.Мысалы,Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінде ерекше бөлім жеке адамға қарсы
қылмыстар1 тарау,меншікке қарсы қылмыстар 6 тарау,бейбітшілік пен
адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстық4 тараудеген тарауларда қылмыстық
топтық объектісі тікелей көрсетілген.Ал Қылмыстық кодекстің 366-бабында
әскерей қылмыстардың жалпы түсінігімен бірге осы қылмыстың топтық обектісі-
әскерей қызмет атқарудың белгіленгетәртібі атап көрсетілген.Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлігінде көрсетілген нақты қылмыстардың құрамының
мазмұнына талдау жасай отыаып та қылмыстың топтық объектісін анықтауға
мүмкіндік туады.Мысалы, мемлекеттік қызметтің мүддесіне қарсы қылмыстардың
топтық объектісі болып мемлекеттік аппараттың дұрыс,бір қалыпты қызметін
бұзу екендігі осы тұрғыдағы қылмыстар құрамын талдау арқылы
анықталады.Өйткені бұл қылмыстардың бәрі де біртектес қоғамдық қатынастарға
қол сұғады.Ал қоғамдық қатынастардың біртектігі қоғамдық қатынастардың
мазмұнын түзетін олардың әлеуметтік мүдделерінің дәлдігімен сәйкестігі және
осы қатынастың қатысушыларының ұқсастығы арқылы анықталады.
Сонымен,қылмыстың біртектес тобының объектісі Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлігіндегі тараулардың өзара орналасу негізін жасаумен
бірге,істелген қылмыс үшін жауаптылықты белгілейтін нормалардың және
қылмыстардың нақты,ғылыми түрде топтастырылуына жол ашады.Қылмыстық топтың
объектісін анықтау құсас қылмыстарды бір-бірінен дұрыс жіктеп,ажыратуға
мүмкіндік береді.Мысалы,жеке адамға қарсы қылмыстар мен бұзақылықты бір-
бірінен ажырату объект арқылы жүзеге асырады.Өйткені,жеке адамға қарсы
қылмыстың объектісі-жеке тұлғаоның өмірі,денсаулығы,ар-намысыал
бұзақтылықтың объектісі-қоғамдық тәртіп.
Қылмыстың тікелей объектісі деп қылмыстық заң қорғайтын нақты
қатынастарға бір немесе бірнеше қылмыстардың тура немесе тікелей
бағытталуын айтамыз.Мысалы,Қылмыстық кодексте көрсетілген бұзақылық
қоғамдық тәртіпті бұзуға бағытталған.Қоғамдық тәртіп-осы бұзақылықтың
тікелей объектісі.Кейбір реттерде әр түрлі қылмыс құрамдарының тікелей
объектісі бірдей болуы мүмкін. Яғни,бірнеше қылмыстың бір тікелей объектіге
қол сұғуы.Мысалы,ұрлық,тонау,алаяқтық-б асқа біреудің меншігін иемдену үшін
жасалады. Бұл қылмыстар бір-бірінен объектісі бойынша емес,қылмыс құрамының
басқа белгісі-қылмыстың объективтік жағының белгілері бойынша
ажыратылады.Осы қылмыстарлың да тікелей объектісі басқа біреудің меншігінде
болып табылады.Тікелей объект топтық обектінің бір бөлшегі және ол қылмыс
құрамының міндетті элементтерініңбірі болып табылады. Қылмысты қиянат пен
қол сұғатын кез келген қоғамдық қатынастар қылмыстың тікелей объектісібола
бермейді. Тікелей объект бұл нақты қылмыстық белгілі бір мүддеге,игілікке
тура бағытталуын білдіреді. Кейбір жағдайларда заң қайсыбір қылмыс
құрамдарын түзегенде іс-әрекет арқылы оның бір емес,бірнеше тікелей
объектілеріне қол сұғатынын белгілейді. Мұндай құрамдарға мысалы,қарақшылық
,өтірік хабарлау сияқты қылмыстар жатады. Қарақшылықта қылмысты қол сұғу
бір мезетте екі бірдей объектіге-меншікке және адамның денсаулығына қарсы
бағытталады,өтірік хабарлауба әділсоттылыққа және жеке адамның мүддесіне
зиян келтірілді. Мұндай бір мезетте екі бірдей тікелей объектіге қол
сұғатын қылмыстарды кеі объектілі қылмыстар деп атаймыз.Заң шығарушы мұндай
реттерде осы екі объектінінң біреуінің қылмысты саралауда,оның ерекше
бөлімдегі алатын орнын анықтаудағы,осы құрамның құрылысындағы маңыздылығына
мән бере отырып,осы объектінің біреуін негізгі тікелей объект деп таниды.
Негізгі тікелей обектінің белгісі бойынша заң шығарушы қылмыс құрамын
Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің тиісті тарауына жатқызады.Сондықтан да
қылмыстық құқық теориясында тікелей объект негізі,қосымша және
факультативті тікелей объектілер болып бөлінеді.
Негізгі тікелей объект деп бұл қоғамдық мүддені қорғау үшін қылмыстық
заң нормасы шығарлатын және осы басты белгісі бойынша Қылмыстық кодекстің
тиісті тарауына орналастыруға негіз болатын объектіні
айтамыз.Мысалы,қарақшылықтың негізгі тікелей объектісі-бөтен біреудің мүлкі
болады.
Қосымша тікелей объект дегеніміз қылмыстық заң боынша қорғалып,негізгі
объектіге зиян келтірілгенде немесе зиян келтіру қаупі болғанда жол-жөнекей
оған да қауіп туатын,тағдыры негізгі тікелей обектімен байланысты объектіні
айтамыз.Мысалы,қызмет өклеттігін теріс пайдаланып,қиянат жасауды алайық307-
бап. Бұл қылмыстардың тікілей негізгі объектісі болып нақты мемлекеттік
кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің дұрыс, бірқалыпты қызметі болады.
Ал жеке адамдардың мүддесі, мемлекет т.б. мүдделеріне зиян келтірілуі
арқылы қосымша тікілей объектілерге де қылмысты қол сұғылады.
Факультативтік тікелей объект дегеніміз қылмыс жасалған кезде зиян
келтірілу қаупі туатын, бірақ қылмыс құрамының негізгі элементтеріне
жатпайтын, қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатнастарды айтамыз.
Мысалы: бұзақылықтың негізгі тікелей объектісі қоғамдық тәртіп болады.
Бірақ ат бұзақылық әрекеті көп жағдайларда қоғамдық тәртіпті бұзумен қатар,
қоғамды қадірлемейтін көріністерге, сонымен бірге қоғам мүшелеріне, оның
меншігіне, жеке басқа қарсы әрекеттермен де ұштасады. Бұл соңғылар
қылмыстың факультативтік белгілеріне жатады. Қосымша және факультативті
объектілердің қылмысты саралауға әсері болмаған мен олар кінәліге жаза
тағайындағанда еске алынады.
Қылмыстың тікелей объектісі кейбір жағдайларда Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімінің жекелеген баптарының өзінде де атап көрсетіледі. Мысалы,
Әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік немес діни арыздықты қоздыру 164-
бап. Қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететін мекемелердің қалыпты қызметінің
тәртібін бұзу 361-бап. Осы қылмыстардың тікелей негізгі объектісі
баптардың өзінде айтылып көрсетіліп тұр. Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінің кейбір баптарының диспозицияларына тікелей объекті аталып
көрсетілуі мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 165-бабын алайық. Онда
ммелекетке опасыздық қылмыс құрамының тікелей объектісі осы баптың
диспозициясында мемлекеттің қауіпсіздігі мен егемендігі т.б. деп көрсетіліп
отыр.
Көптеген жекелеген қылмыс құрамының тікелей объектісі қылмыстық
заңның диспозицияларында көрсетілмеген. Мұндай жағдайларда оны табу үшін
қылмыстық заңның мазмұнын талқылап, сот тәжірибелерін кеңінен қолдану
қажет. Қылмыстың тікелей объектісін анықтау қылмысты дұрыс саралау үшін,
істелген қылмыстың қоғамға қауіптілігін, мәні мен дәрежесін дәл анықтау
үшін, істелген қылмысқа тиісті әлеуметтік құқылық баға беру үшін аса қажет.
2.2. Қылмыстың объективтік жағы.
Қылмыстың объективтік жағы қылмысты істеген адманың мінез-құлқының
сыртқы көрінісін білдіреді.
Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес 9-бап ондай мінез-құлық
біріншіден қоғамға қауіпті, екінщіден қылмыстық заңға қайшы болуы керек.
Қылмыстың объективтік жағының мазмұны көптеген белгілерінің
жиынтығынан тұрады. Ең бастысы қылмыстық заң құрайтын заң қорғайтын
қоғамдық қатнастарға қиянатпен қол сұғатын және оған қол сұғу қаупін
тудыратын қоғамға қауіпті іс-әрекет әрекет немесе әрекетсіздік.
Қылмыстық құқықтағы зиян қылмыстың объективтік жағының белгісі болып
табылатын қоғамға қауіпті зардап деген ұғымды білдіреді.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындайтын зардаптың арасын
байланыстыратын белгіні себепті байланыс деп атайды. Сонымен, қоғамға
қауіпті іс-әреккет, қылмыстық зардап, себепті байланыс қылмыстың объективті
жағының белгілері болып табылады. Адамның мінез-құлқының сыртқы көрінісі
болып табылатын қауіпті іс-әрекет белгілері бір кеңістікте және уақытта
орын алатын нақты көрініс болып табылады. Қылмыстық құқықта кеңістік деген
ұғым нақты іс-әрекеттің істелген орны ретінде қарастырылады. Сондықтан да
қылмыстың объективтік жағының мазмұнын ашып көрсететін белгілер қатарына
қоғамға қауіпті іс-әрекет, істелген рын және уақыт та қосылады.
Кейбір реттерде заң шығарушы нақты қылмыс құрамының белгілерін
анықтағанда қоғамға қауіпті іс-әрекеттің белгілі бір жағдайда істететіні
туралы да еске салады. Демек, мұндай жағдай қылмыстың объективтік жағының
бір белгісі болып саналады. Кез келген қоғамға қауіпті іс-әрекет белгілі
бір тәсілмен, кейбір реттеде нақты құралдар мен қару-жарақтар қолдану
арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, кісі өлтіруде бірнеше тәсіл
қолданылуы мүмкін: кісіні өлтіру үшін мылтық немесе пышақ, у дәрі
пайдалану, адамды тұншықтыру, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қылмыс құрамы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
I. Қылмыс және қылмыс құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Қылмыс пен қылмыс құрамының арақатнасы ... ... ... ... ... ... . ... .
1.2. Қылмыс құрамының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II. Қылмыс құрамының элементтері
2.1. Қылмыс
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
2.2. Қылмыстың объективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Қылмыс
субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
2.4. Қылмыстың субъективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қылмысты саралауға, қылмысты қылмыс
емес іс-әрекеттерден ажыратуға мүмкіндік беретіндігінде қылмыс пен қылмыс
құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ бір-біріне ұқсамайтын қылмыстық-
құқылық түсініктер. Олардың өазара мазмұны да бағытыда әр түрлі. Қылмыс
туралы ұғым Қылмыстық кодекстің 9-бабында берілген. Осы баптағы анықтамадан
көрінгендей, қылмыс дегеніміз- адамның әлеуметтік-құқылық, қоағмағ қауіпті
және құқыққа қайша секілді міндетті белгілерінің жиынтығынан туатын ерекше
іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі, сол қылмсытың заңдылық сипаттамасын беріп
қана қоймай, оның әлеуметтік саяси мәнін де аша түседі. Өмірде қылмыстық
құблыстар әр түрлі нысанда көрініс тауып немеес әр түрле түрде болғандықтан
қылмыстық заң қылмыстың жалпы түсінігі мен бірге нақты қылмыстардың да
түсінігін қарастырған қылмсытың жапы түсінігі- барлық қылмыстарға тән, оның
белгілері Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде көрсетілген жеке
қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады. Қылмыстық заңда
сипаталған әр бір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің ерекше белгілерімен
сипатталады. Қылмыстың құрамы бұл қылмсыты іс-әрекет немесе, тек соның
нысанын сипатайтын түрі ғана, ол нақты қылмсытың заңды сипаттамасы, жеке
нақты қылмыстың заңдылық түсінігі. Егер қылмыстың түсінігінде барлық
қылмыстар тән белгілер-қоғамға қауіптілік, құқыққа қайшылық, кінәлілік және
жазаланушылық атлаған болса, ал қылмыс құрамында іс-әрекеттін қоағмағ
қауіптілігін білдіретін нақты қылмыстардың міндеттері белгілерінің жиынтығы
есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс құрамының емсе, қылмыстың белгісі
болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық түсініктерінің бағыты да әртүрлі.
Нақты қылмсытың құрамы қылмсытық жауаптылықтың негізі болса, ал қылмыстың
жалпы түсінігі нақты қылмыстың құрамының заңдылық базасын жасаудың,
қылмсытық құқықта оның құқылық, әлеуметтік –саяси табиғатын түсіндіру
қажеттілігінен туындайды. Қылмыстың сыртқы пішінін көрінісін сипаттайтын
белгілердің жиынтығы қылмыстың объективтік жағы құрайды. Объективтік
жағының белгісіне ең алдымен қағмаға қауіпті мінез-құлық актісінің сыртқы
көрінісі-адамның әрекеті немес әрекетсіздігі жатады.
I.Қылмыс және қылмыстың құрамы.
Қылмыс пен қылмыс өзара тығыз байланысты, бірақ бір-біріне ұқсамайтын
қылмыстық-құқылық түсініктер. Олардың өзара мазмұны да, бағыты да әр түрлі.
Жоғарыда айтқандай қылмыс туралы ұғым Қылмыстық кодекстің 9-бабында
берілген. Осы баптағы анықтамадан көрінгендей, қылмыс дегеніміз адамың
әлеуметтік-құқылық, қоғамға қауіпті және құқыққа қайшы секілді міндетті
белгілерінің жиынтығынан туатын ерекше іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі, сол қылымыстың заңдылық сипаттамасын беріп
қана қоймай, оның әлеуметтік-саяси мәнін де ашып көрсетеді. Өмірде
қылымыстық құбылыстар әр түрлі нысанада көрініс тауып немесе түрлі түрде
болатындықтан қылмыстық заң қылымыстың жалпы түсінігі мен бірге нақта
қылымыстардың да түсінігін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі-барлық
қылмыстарға тән, оның белгілері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде
көрсетілген жеке қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің
ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы-бұл қылмысты іс-әрекет
емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана. Ол-нақты қылмыстың заңды
сипаттамасы, жеке нақты қылымыстың заңдылық түсінігі. Егер қылмыстың
түсінігінде барлық қылмыстарға тән-белгілер-қоғамға қауіптілік, құқыққа
қайшылық, кінәлілік және жазалаушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында іс-
әрекеттің қоғамға қауіптілігін білдіретін нақты қылымыстардың мідетті
белгілерінің жиынтығы есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс құрамының
емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық-
түсініктерінің бағыты да әр түрлі. Нақты қылмыстың құрамы қылмыстық
жауаптылықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы түсінігі нақты қылмыстың
құрамының заңдылық базасын жасаудың, қылмыстық құқықта оның құқылық,
әлеуметтік-саяси табиғатын түсіндіру қажетілігінен туындайды.
Қылмыстық құқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы
түсініктері кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың құрамның
түсініг жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым
болып табылады.
Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен, қылмыстың нақты
құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында жалпылама
барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап, көрсетеді.
Нақты қылымыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді деп
жоғарыда атап өттік.Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық қылмыстардың
құрамына тән, жиынтығында қылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни
кез-келген қылымыстар құрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар.
Қылымыстық құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті
элементтерді: қылмыстың объектісін, қылымыстың объективтік және
субъективтік жақтарын, субъектісін атап көрсетеді, Осы белгілерге орай кез
келген қылмыстың құрамы осындай төрт түрлі топтағы элементтерге бөлінеді.
Әрбір қылмыс құрамныда оның объектісін, объективтиік, субъективтік
жақтарын, және субъектіні бейнелейтін белгілері міндетті түрде болады. Осы
элементтердің әрқайсысы қылымыстың құрамдас бөлігі болып табыладыф,
сондықтан-да осы элементтердің береуінін жоқ болуы қылымыс құрамының мүлде
және қылмыстық жауаптылыққа негіздін де жоқ екендігін көрсетеді. Қылмыстың
құрамның жалпы түсінігі барлық қылмыс құрамына тән осы төрт түрлі
элементтермен сипатталады. Қылмыстың осы немесбасқа элементтерін сипаттау
тиісінше қылмыс құрамның элементтерін сипаттау деп аталады. Мысалы,
қылмыстың субъективтік жағының белгілерін сипаттау қылмыс құрамның
субъективтік жағы деп аталады.
Қылмыстың объектісі деп, сол қылымыстық қиянаттың неге бағытталғанын,
оның қандай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана алғанын айтамыз.
Қылмыстың объектісі заң қорғайтын қоғамдық қатнастар болып табылады.
Қылмыстық құқықта олар шартты түрде жалпы, топтық және тікелей объект болып
бөлінеді. Қылмыстың объектісін оны сипаттайтын қылмыс құрамының белгілерін
дұрыс анықтаудың қоғамға зиянды іс-әрекеттің сипаты мен дәрежесін белгілеу
үшін және оны саралау үшін маңызы ерекше.
Қылмыстың сыртқы пішінін, көрінісін сипаттайтын белгілердің жиынтығы
қылмыстың объективік жағын құрайды. Объективтік жағынң белгісіне ең алдымен
қоғамға қауіпті мінез-құлық актісінің сыртқы көрінісі-адамның әрекеті
немесе әрекетсіздігі жатады. Қауіпті әрекет немесе әрекетсіздіктің
нысандары мен түрлері қылмыстық заң тұжырымдарында әр түрлі және жан-жақты
(мүлікті жою немесе бүлдіру, өмірді жою, қауіпті жағдайда қалдыру, т.б.).
Біршама қылмыс құрамның объективтік жағы әрекет немесе әрекетсіздіктен
басқа қылмыстың зардабы және іс-әрекеттің зардап пен себепті байланысын
көрсетеді. Көрсетілген белгілерден басқа заңда кейбір қатнастардың
объективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт, орын, жағдай,
қылмыстың жасалу тәсілдері де жатады. Қылмыстарды ажыратып жіктеуде, оның
қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты саралауда объективтік
жақтың осы белгілерінің маңызы зор. Қылмыстың субъективтік жағының
белгілеріне қылмыстың ішкі жағын құрайтын белгілері, яғни адам істеген
қоғамға қауіпті іс-әрекет не психикалық қатынас сипатталады. Субъективтік
жақтың белгілеріне кінә, ниет және мақсат жатады. Кінә екі түрлі нысанда:
қасақаналық және абайсыздық түрінде 20,21 баптар көрініс табады.
Субъективтік жағынан бір қылмыстар қасақаналықпен ұрлық, екінші біреулер
абайсыздықпен, абайсызда кісі өлтіру, үшіншіден қасақаналықпен де,
абайсыздықпен де жасалуы мүммкін. Кінәнің нысанының көпшілігі қылмыстық
заңның өзінде тікелей ашып көрсетіледі. Ал көрсетілмеген жағдайда олар
қылмыстың құрамының белгілеріне талдау жасау арқылы анықталады. Кейбір
қылмыс құрамның субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың ниеті мен
мақсаты да жатады. Мысалы, пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру, басқа қылмыстың
ізін жасыру мақсатымен кісі өлтіру. Қылмыс құрамының субъективтік жағының
белгілерін анықтау, қылмысты саралауда қылмстың және қылмыскердің
қауіптілік дәрежесін анықтау үшін және жаза мөлшерін белгілеу үшін аса
маңызды болып табылады. Қылмыстық заң бойынша қылмыстың субъектісі болып,
қылмыстық жауаптылыққа тартылуда кез келген адам жатады. Қылмыстық
жауаптылыққа есі дұрыс, қылмыс жасаған уақытта 16-ға, кейбір қылмыстар үшін
14-18-ге толған, 14-15-бап жеке адамдар жатады.
Сонымен кез келген қылмыс құрамның субъектісінің жалпы белгілері
болып: жеке адам, есі дұрыс адам, белгілі жасқа толғандар саналады.
Қайсыбір қылмыс құрамдары үшін жауаптылыққа осы жалпы белгілерден бөтен
қосымша белгілер болғанда ғана жол берілуі мүмкін. Әдетте мүндай қосымша
белгілер осы қылмыс үшін жауап беруі мүмкін адамдардың шеңберін шектейді.
Мысалы, пара алудың субъектісі болып тек қана мемлекеттік органдардың
адамдары ғана, ал әскери қылмыстардың субъектісі болып әскери
қызметшілердің болуы қылмыстың субъектісін белгілейтін қылмысты саралау
үшін, қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде және жаза мөлшерін белгілеуде
маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда қылмыстық құқық теориясында қылмыстың
құрамның жалпы түсінігі, қылмыс құрамының қажетті, міндетті белгілері және
факультативті белгілері болып өзгешеленеді. Мұндай өзгешелену қылмыс
құрамның мазмұның ашуға, қылмысты іс-әрекетті дұрыс саралауға көмектеседі.
Қылмыстың қрамның қажетті, міндетті белгілері дегеніміз бұл кез келген
қылмыс құрамында болатын белгілер. Ондай бедгілердің кем дегенде береуінің
болмауы қылмыс құрамның мүлде болмауының көрінісі болып табылады. Мұндай
белгілерге жататындар: әрекет немес әрекетсіздік, кінәнің нысаны, адамның
есі дұрыстығы және оның белгілі жасқа толуы.
Қылмыс құрамның факультативтік нышагдары дегеніміз бұл заң
шығарушының кейбір қылмыс құрамдарын сипаттау үшін қолданатын белгілері
болып табылады. Факультативтік белгілерге жататындар: уақыт, қылмыс істеу
тәсілі, қылмыстық ниет, мақсат, қылмыстың заты, қылмыстың арнаулы
субъектісі, қылмыстың зардабы, себепті байланыс.
Егер факультативтік белгі сол немесе басқа бір құрамда атап
көрсетілсе, одан ол өзінің мәні жағынан осы құрамның қажетті, негізгі
белгісіне айналып кетеді. Мысалы басқа береудің мүлкін тонауды алсақ, мұнда
тонаудың тәсілі-мүлікті ашықтан ашық алу, осы қылмыстың белгісі. Егер
факультативтік белгісі қылмыс құрамына енгізілмесе, онда ол қылмысты
саралауға әсер етпейді. Тек қана қылмыстық-құқылық жаза белгіленгенде
есепке алынады. Мысалы қызметшінің құжаттарды қолдан жасау қылмысын
саралауда оның қандай тәсілмен, қандай құралмен істелгені есепке алынбайды
314 бап. Бірақ қолданылған тәсіл, мақсат, жаза тағайындалғанда сөз жоқ
ескеріледі. Қылмыс құрамның жалпы түсінігінің ол туралы ілімінің заңдылықты
сақтауда және оны нығайтудағы маңызы орасан зор.
Қылмысты дұрыс саралау үшін, нақты қылмыс құрамдарының белгілерін
тиісінше дұрыс түсіну қажет. Осындай әдіс қылмыс құрамның жалпы белгідерін
білуге жәрдемдеседі. Ал қылмыс құрамның жаплы түсінігі нақты қылмыс құрамын
қатесіз табудан аса қажетті сатысы болып табылады.
1.1.Қылмыстың ұғымы және белгілері.
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмыстын ұғымын анықтау
болып табылады. Жек дам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының
қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы
мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатнастарды реттеу-
қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр
уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздіктің)
көрінісі болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып,
қылмыстың әр уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің, мінез-құлқының сыртқа
шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адымның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әркетсіздік дегеніміз
адымның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған жүзеге аспаған ойлар,
пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс блып табылмайды.
Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары
қоғамға қауіпті туғазбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына жатпайды.
Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бір ауыздан осылай тұжырым
жаслағаг.
Қылмыс құқылық құбылыс ретінде осы қблыстың мәнді жақтарын
бейнелейтін белгілі бір белгілермен сипатталады.
Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес қылмыстың түсінігі заңның
өзінде көрсетіледі.
Бұрынғы кеңестік жүйеде қылмыстың ұғымы алғаш рет 1919 жылы РСФСР-дың
Қылмыстық құқық жөніндегі басшылық негіздерінде 5 бап. Қылмыстық құқықпен
қозғалатын қоғамдық қатнастар тәртібін бұзушылық қылмыс деп танылады
делінген. 1922 жылғы Қылмы кодексінде Қылмыс дегеніміз кез келген қоғамға
қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік деген ұғыммен тұжырымдалады.
1924 жылы одақтас республикалардың қылымсытық заңдарының негізгі
бастамаларында қылмыс туралы ұғымға арнаған бап болған жоқ. 1926 жылғы
Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-әрекет деп
көрсетіледі (1 бап). Бұл жерде кеңестік құрлысқа немесе құқық тәртібіне
бағыталған әрекет немесе қоғамға қауіпті деп жарияланды. Одақтас
республикалардың 1958 жылға қылымыстық заңдардың негізінде Қылмыстық заңда
көзделген, оның саяси және экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігне,
азаматтардың жеке басына, саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары
мен бостандықтарына қиянат жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет әрекет
немесе әректсіздік, сондай-ақ социалистік құқық тәртібіне қиянат жасайтын
қылымыстық заңды көзделген қоғамдық қауіпті іс-әрекет қылымыс деп танылады
делінген. Дәл осындай анықтама бұрынғы одаққа кірген барлық,
республикалардың оның ішінде 1959 жылы 22 шілдеде қабылданған Қылымыстық
кодексінде де 7-бап берілді. Осы кодексте өмірімізде, қоғамда орын алған
әлеуметтік экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы
берілген. Онда ажазалау қатерінен тиым салынған айыпты қоғамға қауіпті
әрекет іс-әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс деп танылады-делінген 9-бап.
Осы анықтамадан қылмыстық құқыққа қайшылық. Қоғамға қауіптілік
кінәнілік, жазаланушылық қылмыстын белгңлерң екендігі көрініп түр.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспазияцияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген.
Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-әрекет
істеуді құқыққа қайшылық деп атау қалыптасқан. 1966 жылға диінгі
қолданылған қылмытық кодекстерде ұқсатығы бойынша яғни, қылмыстық заң
нормасында әдиі көрсетілмеген іс-әрекетттерге де сонда көрсетілген соған
ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілген еді мұнын өзі заңды бұзуға
және осы мәселеден бейберекетсіздікке кетушілкке әкеліп соқтырды. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы жана конституциясында, осыған орай жана
қылмыстық кодексте қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол
берілмейді делінген.
Адамның қылмыстық құқылық норма тиым салған іс-әрекеттерді істеуін
қылмыстық құқыққа қайшылық деп атаймыз. Адамның қылмыстық заң тиым
салмаған, осы заңда көрсетілмеген іс-әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына
жатқызуға болмайды. Тек заң шығарушы ғана белгілі бір іс-әрекеті қылмыс
қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін оның мәнді белгілерін анықтайды.
Қылмыстық құқыққа қайшылықтын міндетті белгісі болып осы заңда көрсетідген
іс-әрекетті істеген жағдайда нақты нормада көрсетідген қылмыстық құқылық
санкция белгілеген жазаның белгңлң бір түрінің тағайындалуы болып табылады.
Іс-әрекеттін қылмыстық құқыққа қайшылығын белгіліген тиісті заңнның
жарияланған уақытынан бастап ондай іс-әрекеттер қылмыс қатарына жатады.
Мүндай ретте мемлекет осындай іс-әрекеттер мен қылмыстық құқылық норма
арқылы күрес жүргізуге мүмкіндік алады. Керісінше, белгіленген тәртіппен
күші жойылған қылмыстық құқылық норма қылмыс қатарынан шығарылады. Ондай іс-
әрекеттер қылмыс деп саналмайды. Мысалы: елімізде нарықтық қатнастардың
дамуына байланысты қылмсытық кодекстен алып сатарлық деген қылмыс құрамын
қатрынан алынып тасталды. Бұрын қылмыс қатарында жоқ жалған банкроттық,
табысты жасыру салық төлемегені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін
көптеген жана нормалар пайда болды.
Қылмыстың негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не себепті
осы немесе басқаша іс-әрекеттер қылмыс болып табылатының түсіндіреді.
Қоғамға қауіптілік белгісінің болуынын өзі іс-әрекетін қоғамдық қатнастарға
зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатының білдіреді. Қоғамға
қауіптілік- қылмыстың объективтік белгісі.
Ол заң шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық
қатнастарға зиян келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бір
қалыпты өмір сүру шарттарына қайшы болады. Заң шығарушының міндеті сол
кезеңде, дәуірде, қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс бағалап, осыған
байланысты іс-әрекеттің қайсысының қылмы қатарына жататыны туралы шешім
қабылдау болып табылады.
Қылмыстық кодекстін 2- бабында қоғамдық қауіптіліктің сипаттамасы
қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың құқықтарына, бостандықтары мен
заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б. қиянат қол сұғатын қылмыс
объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақ та қағамға
қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипаттайтын мәнді
жақтарының бірі ғана.
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайына байланысты болуы
мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде
ерекше қозғалатын табиғи аумақтар, төтенше экологиялық аймақтар не тыйым
салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады
288- бап 1-бөлігі. Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынған ереуілге
басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру қылмыс болып
табылады 335-бап.
Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе келтірілуі мүмкін зиян қоғамға
қауіптіліктің көлемін анықтайтын негізгі бір белгі болып табылады. Кейбір
іс-әрекеттер немесе әрекетсіздіктің істелген уақыттан бастап, өзінің қандай
зиян келтірілгеніне қарамастан, қоғамға қауіпті болады. Басқалары қылмыстық
заңда көрсетілген зардаптар болған жағдайда ғана қоғамға қауіптілік
сипатына ие болады.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіпті және қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік
еберетін зардаптың сипаттамасын заң шығарушы әр түрлі етіп белгілеуі
мүмкін. Кейбір реттерде қылмыстың зардабы қылмыстық заңның өзінде дәлме-дәл
көрсетіледі. Мысалы: денеге жарақат салу, материалдық залал келтіру, ауыр
зардаптың болуы тағы басқа.
Келтірілген дене жарақатының ауырлығына орай денсаулыққа қасақана
ауыр зиян келтіру 103-бап денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян
келтіру 104-бап, денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру 105-бап болып
бөлінеді. Басқажағдайларда, зардаптың әр түрлі болып келетіндігін ескеріп,
заң шығарушы оның бәрін нақтылап жатпайды, оларды зиян келтіру 142-бап,
ірі мөлшер 175-бап, ауыр зардап келтіру 181-бап, 3-бөлігі, б тармағы,
т.б. деп жалпылама береді. Мұндай жағдайларда зардаптың осы көрсетілген
мөлшерін анықтау нақты жағдайларда орындалған фактіге байланысты шешіледі.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі қылмыстық ниет және мақсат сияқты оның
белгілеріне де байланысты. Мысалы, қылмыстық іс қозғау мақсатымен қылмыс
істелді деп көрінеу өтірік хабарлау.
Егер мүндай іс-әрекетті пайдақорлық мақсат пен істесе хабарлау
әрекеті күшейтілген қылмыс түрі болып табылады. Кейбір реттерде қоғамға
қауіптілік іс-әрекетті істеген адамың ерекшелігіне де байлансыты
анықталады. Қайсы бір іс-әрекеттер оны істеген адамның жәбірленушімен
ерекше қатнаста болуына байланысты қылмыс деп танылады. Мысалы, айыптының
материалдық жөнінен немесе басқа реттен тәуелді адмаға қатал қарауы,
қудалауы немесе қорлауы салдарынан жәбірленушінің өзін-өзі өлтіру халіне
жеткізілуі 102-бап. Кейде субъектінің ерекше жағдайы қылмыстың қоғамға
зияндылығын үдетеді.
Мысалы: жауапты мемлекеттік қызметтегі лауазымды адманың пара алуы
311-бап, 3-бөлігі.
Қылмыстық құқық ғылымы қоғамға қауіптіліктің сапалық және сандық
жақтарын бөліп қарайды. Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудың
жалпы негіздерін анықтай отырып, сот жазаны тағайындауда істелген
қылмыстың сипатын және қоғамға қауіптілік дәрежесін есепке алу қажеттіін
көрсетеді. Мұның өзі қылмыстың сипатын қылмыстық сапалық, ал дәрежесін-
заңдық сипаттамасы деп түсінуді білдіреді. Сипатына қарай қоғамға
қауіптілік экономикалық және зорлық қылмыстары, қасақана және абайсыздық,
жеке адамға, меншікке қарсы қылмыстар болып бөлінеді.
Қоғамға қауіптілік сипаты қылмыстың объектісі бойынша анықталады.
Объектілердің тізбегі Қылмыстық кодекстің 2-бабында көрсетілген, Қылмыстық
кодекстің ерекше бөлімі топтық объектілері белгілері бойынша тараударға
бөлінеді. Яғни, Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің жүйелері топтық
объектілерінің маңыздылығына қарай рет-ретімен орналасқан. Қоғамға
қауіптіліктің сипатының тағы бір көрсеткіші келтірілген зиян болып
табылады.
Материалдық, моральдық зиян күш қолдану арқылы келтіріледі.
Келтірілген залалға байланысты қылмы қоғамға қауіптілік сипатына қарай
мүліктік, ұйымдастырушылық, жалпыға қауіпті және зорлықпен жасалатын
қылмыстар деп бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты одан әрі кінәнің
нысандары арқылы анықталады. Қасақаналықпен жасалатын қылмыстардың
абайсыздықпен істелетін қылмыстарға қарағанда қоғамға қауіптілік сипаты
едәуір ауыр. Мысалы, кісіні ауырлататын жағдайда қасақана өлтіргені үшін
10 жылдан 20 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға не мүлкін
тәркілеу арқылы немес онсыз өлім жазасына, не мүлкін тәркілеу арқылы немесе
онсыз өмір бойы бас бостандығынан айыруға жазаланады 96-бап, 2-бөлігі,
ал абайсызда кісі өлтіру 101-бап, 1- бөлігі
Үш жылға дейінгі мерзісге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Кінәнің
нысандарын анықтау қылмыстың қоғамға қауіптілігінің сипатын осылай
белгілеуде маңызды роль атқарады.
Қылсытық қоғамға қауітілігінің сандық жағын анықтағанда көптеген
факторларды еске алу қажет. Мұндай ретте келтірілген зардаптың ауырлығын
аса көп мөлшерде, көп, едәуір мөлшерде қылмыстық істің ерекшеліктеріне
аяқталған немесе аяқталмаған қылмыс қылмысты жеке немесе бірлесіп қатысу
арқылы істеу, қылмыс істегенде қандай тәсіл қолданылды, кінәнің сипатын
ниет, мақсат қылмыстың субъектісінің ерекшелігіне, іс-әрекеттің істелу
уақытына, жағдайына баса назар аудару керек. Мысалы, денсаулыққа қасақана
ауыр зиян келтірудің 103-бап денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы 104-
бап немесе жеңіл 105-бап дәрежеде қасақана зиян келтіруден қоғамға
қауіптілік дәрежесі едәуір жоғары. Қарақшылықтың 179-2 ұрлықтан 175-
бап дәрежесі жағынан қоғамға қауіптілігі жоғары. Өйткені шабуыл жасап,
қарақшылық жасап тонағанда бөтеннің мүлкін иемдену мақсатымен қауіпті тәсіл
шабуылға ұшыраған адамның өміріне немесе денсаулығына күш жұмсаумен
ұштастырылады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыстық заңда көрсетілген
санкция бойынша да анықталады. Мәні жөнінен екі қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін анықтау, сол қылмыста берілген белгіленген
санкцияларды салыстыру қажет. Ауырырақ жаза белгіленген қылмыс түрінің
қоғамға қауіптілігі дәрежесі де жоғары болып табылады. Қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесі бойынша қоғамға қауіптілік сипаты бірдей қылмыстарды
бір-бірінен ажыратуға болады.
Қылмыстың тағы бір белгісі кінә болып табылады. Яғни, бұл жерде заң
қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақаналық немесе абайсыздықпен қол сұғушылық туралы әңгіме болып тұр.
Қылмыстық жауапқа және ажазаға тек қана қылмыс істегені үшін, яғни
қылмыстық заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықпен істеген адам ғана тартылады. Кінәсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Кінәнің нысандары қылмыстық заңда қасақаналық
тікелей немесе жанама, абайсыздық менмендік немесе несқұрайдылық болып
түрлерге бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана
жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынн алдын ала білсе және осы зардаптардың болуы тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның
қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала білсе, осы
зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе, не бұған
немқұрайды қараса қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады 20-бап.
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда
жасалған қылмыс деп танылады. Егер адам өз іс-әрекетінің әрекетсіздігінің
қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды
жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс
менмендікпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап
білуге итіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс- әрекетінің
әрекетсіздігінің қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады 21-
бап.
Қылмыстың зардабы қаншалықты ауыр болғанына қарамастан, егер оны
істеген адамның іс-әрекетінде кінәнің белгілі бір түрі болмаса, ол
қылмыстық жауапқа да тартылмайды.
Кінәсіз қылмыс та, жаза да жоқ.
Қылмсытың тағы бір міндетті белгілерінің бірі қылмыстық жолмен
жазаланушылық болып табылады. Өйткені қылмыс дегеннің өзі, қылмыстық заң
жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Мұнын өзі қылмыс құрамы туралы сипаттама басқадай құқылық актілерде емес,
тек қылмыстық заңда ғана көрсетілгендігін және осы іс-әрекет үшін қылмсытық
заңның санкциясына жазалау қатері қарастырылатын көрсетеді. Бұл жерде нақты
істелген қылмыс үшін қолданылатын жаза мен қылмыстық құқық нормасының
санкциясында көрсетілген жазалау қатерлі, жазалау мүмкіндігі туралы
түсініктерді шатастыруға болмайды. Жазалау қатерімен қорқытып тыйым салу
қылмыстың белгісі болып табылады. Нақты қылмыс істеген адамға жаза
тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатып, оған
қоғамдық ықпал ету шараларын қолданғанда, оның іс-әрекеті қылмыс қатарынан
шығып қалмайды. Өйткені жазушылық қылмыстың белгісі ретінде істелген әрбір
қылмыс үшін жаза тағайындалуы мүмкін екендігін, сол себепті қылмыстық заңға
қайшы іс-әрекеттерді істеуге жазалау қатері тыйым салады.
Нақты өмірде қылмыс істелгенімен, егер ол ашылмай қалса оған жаза
тағайындалмай қалады. Кейде қылмыс ашылғанымен, сот ондай қылмысқа заңда
белгіленген негіздермен жаза тағайындайды қолданбауы да мүмкін. Демек,
қылмысты жазалау қатерімен тыйым салу қылмыстың белгісі, ал жаза тағайындау
немесе тағайындамау іс-әрекеттің зардабының көрініс болып табылады.
Сонымен, біз қылмыстың қоғамға қауіпті, кінәлі, құқыққа қайшы және
жазалаушылық сияқты қажетті белгілері бар екендігін әсте естен
шығармауымыз қажет. Осы белгілер арқылы қылмысты іс-әрекетті басқа да
құқық бұзушылықтан ажыратамыз.
1.2.Қылмыс құрамының түрлері.
Жекелеген қылмыстардың мазмұнын терең ашу, олардың белгілерін
анықтауды жеңілдету және нақты істелген іс-әрекетті дұрыс саралау
мақсатымен қылмыс құрамының түрлері нақты белгілер бойынша өзара бөлінуі
мүмкін. Қылмыстық ғылым құқығында мүндай бөлінудің негізі критериясы
болып : біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесі, екіншіден
қылмыс құрамының сипатталу тәсілі, үшіншіден қылмыс құрамының құрлысы
есепке алынады. Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесі мен мәніне
қарай құрамдар негізгі, жауаптылықты ауырлататын қылмыс құрамдары және
жауаптылықты жеңілдетедін қылмы құрамдары болып бөлінеді. Негізгі қылмыс
құрамы деп іс-әрекеттің белгілі түрі бойынша онша негізгі, тұрақты
белгілердің болуын айтамыз. Негізгі қылмыс құрамында қылмсты ауырлататын
немесе жеңілдететін жағдайлар көрсетілмейді. Мысалы Қылмыстық кодекстің 96-
бабының 1-бөлігіндегі құрам негізгі құрамға жатады. Онда кісі өлтірудің жай
түрі ғана көрсетілген, ауыр немесе жеңіл түрлері айтылмаған.
Егер қылмыс құрамының осы іс-әрекеттің негізгі белгілерінен басқа
жайаптылықты жеңілдететін жағдайлар көрсетілсе,онда ондай қылмыс құрамын
жауаптылықты жеңілдететін қылмыс құрамы деп айтамыз. Мұндай қылмыс
құрамына Қылмыстық кодекстің 98-бабында көрсетілген қылмыс құрамы жатыды
жан күйзелісі жағдайында болған кісі өлтіру. Негізгі белгілермен бірге
жауаптылықты ауырлататын жағдайлар көрсетілген қылмыс құрамы, сараланған
қылмыс құрамы яғни, жауаптылықты ауарлататын құрам деп танылады. Сондай-
ақ құрам қатарына 129-баптың 3 бөлігінде көрсетілген адамды ауыр қылмыс
істеді деп айыптап жала жабу жатады. Немесе 175-баптың 2-бөлігіндегі
ұрлықты ауырлататын жағдайлар: адамдар, тобының алдан ала сөз байласуы
бойынша бірнеше рет т.б. Жағдайлар жатады. Қылмыс құрамының сипаталу
тәсіліне қарай құрам жай қылмыс құрамы, күрделі қылмы құрамы және балама
қылмыс құрамы деп бөлінеді. Жай құрам дегеніміз қылмыс құрамының
белгілерінің біркелкі болуы яғни оның бір ғана объектісі, бір ғана
объективтік жағы ғана болуы. Бұған мысалы, 125-баптың 1-бөлігінде
көрсетілген адамды ұрлау жатады.
Күрделі қылмыс құрамы деп қылмыс құрамы элементтерінің бірнің
күрделенуін айтамыз объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік жағы.
Мысалы, екі объектіге бірдей қол сұғуын 179-бап-қарақшылық Кінәнің екі
түрлі нысаны болатын қылмыстар 103-бап, 2-бөлігі және т.б.. Балама құрам
деп қылмыстық кодекстің бабындағы диспозициясында көрсетілген әрекеттердің
біреуін істегендікті айтамыз. Мысалы, 259-бап есірткі заттарды немесе
жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз дайындау, сатып алу, сақтау,
тасымалдау, жөнелту немесе сату. Қылмыс құрамының құрлысына қарай құрамды
түрге бөлінудің де практикалық маңызы ерекше. Осы белгісі бойынша қылмыс
құрамы материалдық, формалдық және келтеҚылмыс құрамы болып бөлінеді. Іс-
әрекеттің нәтежесінен болатын зардап қылмыс құрамында көрсетілсе ондай
қылмыты материалдық қылмыс құрамы деп атайды. Мұндай қылмыс құрамы әрекет
немесе әрекетсіздік жасалған уақыттан бастап қана емес, заңда көрсетілген
қылмыстың зардабы болған уақыттан бастап аяқталған деп саналады. Мысалы,
қызмет өклеттігін теріс пайдаланып қиянат жасауды келтіруге болады. 307-
бап.
Формалдық қылмыс құрамы деп зардабы болмайтын қылмсыты айтамыз.
Формалдық қылмысқа жататындар: пара беру 312-бап, қызмет жөніндегі
жалғандық 314-бап. Пара беру, пара кез келген нысанда берген уақыттан
бастап, белгілі бір зардаптың болуына қарамастан аяқталған қылмыс деп
саналады. Кейде заң шығарушы қылмыстың аяқталған уақытын алдын ала қылмысты
әрекет сатысына көшіреді. Мұндай құралымда қылмыс құрамын келте құрам деп
атайды. Келте қылмыс құрамына дамның иммун тапшылығы вирусын жұқтыру
қаупінде қалдыру 116-бап, 1-бөлігі жатады. Бұл құрам бойынша заң
шығарушы аяқтау уақытн оның зияедылғына байланысты оқталу сатысына
көшірген. Яғни бұл қылмыс деп аталған адамдардың жәбірленушіге осы ауруды
жұқтырған уақтынан емес, оларға осы ауруды жұқтыру қаупін туғызған уақытан
бастап аяқталған деп танылады. Келте қылмыс құрамына бандитизм де 237-бап
жатады. Бұл құрамы ұйымдастырылған уақыттан бастап-ақ біткен қылмы деп
есептелінеді.
II.Қылмыс құрамының элементтері.
2.1.Қылмыс объектісі.
Кез келген қылмысты іс-әрекеттің мәнін ашу үшін қылмстың объектісін
анықтаудың маңызы ерекше. Әрбір істелген қылмыс белгілі бір объектіге қол
сұғу мен қатар оған белгілі бір зиян келтіру қаупін ткғызады. Қылмыстық заң
нормасымен қорғалатын объектіге қылмыстың қол сұқпауы мүмкін емес.
Сондықтан да қылмысты қол сұғушылықтан объектісін дұрыс анықтаудың
теориялық, практикалық маңызы ерекше.
Қылмыстың объектісін дұрыс анықтау ұқсас қылмыстарды бір-бірінен,
қылмысты қылмыс емес әрекеттерден ажыратуға жәрдемдеседі. Өйткені
қылмыстық-құқылық қорғау объектісіне әрқашан да өзінің мәні де дәрежесіне
қарай ерекшеленген Маңызды қоғамдық қатынастар жатады. Объекті
маңызды болса соған сәйкес істелген қылмыс та қауіпті болып
саналады,соған орай оны қылмыстық –құқылық қорғау да қатан түрде
жүзеге асырлады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың объектісі деп қылмысты қол
сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық қатынастарды
айтамыз. Әрбір істелген қылмыс белгілі бір жағдайларда қоғамдық
қатынастарға зиян келтіреді немесе зиян келтіру қаупін
туғызады.Сондықтан да қылмыстық құқық ғылымы қорғалатын қоғамдық
қатынастарды барлық қылмыстардың жалпы объектісі деп таниды.Қылмыстың
заңмен қол сұғушылықтан қорғалатын қатынастардың тізбегі Қылмыстық
кодексін оның заңдарының міндеттерін айқындайтын 2-бабында атап
көрсетілген.
Қылмыстық заңмен кез келген қоғамдық қатынастар қорғала
бермейді.Мысалы,мұрагерлікке байланысты мәселелерде мұрагердің заңды
құқығының бұзылуы қылмыс болып табылады.Мұндай ретте олардың құқықтары
азаматтақ заңмен реттеледі.Қарыз беруші мен борышқордың арасындағы қатынас
та азаматтық нормасымен шешіледі.Жұбайлардың арасындағы мүліктік қатынас
та отбасылық құқық нормаларымен қорғалады.Жұмыс беруші мен еңбекшінің
арасындағы еңбек қатынастары еңбек туралы заңдар арқылы қорғалады.
Сондықтан да қылмыс істеу арқылы қоғамдық мүддеге елеулі қауіп
келтіретін немесе қауіп келтіруі мүмкін жағдайда ғана қылмыстық құқылық
нормамен қорғалатын қоғамдық қатынасткар қылмыстың объектісі болып табылады
Қылмыстың жалпы объектісі болып танылатын қоғамдық қатынастардың өзі
тарихи өзгермелі болып отырады.Оның қатары жаңа құбылыстардың қылмыс болып
танылуына байланысты кеңеюі немесе қылмыс болып келген кейбір нормалардың
кушін жоюына байланысты тарылуы мүмкін.Мысалы,бұрын қылмыс қатарында
болмаған компьютерлік ақпаратқа кіру,ЭЕМ ушін зиянды бағдарламаларды
жасау,пайдалану және тарату227-бапжаңа заң бойынша қылмыс,ал бұрын қылмыс
болып саналатын екі немесе көп әйел алушылық,алыпсатарлық жаңа заң бойынша
қылмыс емес,яғни қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастарға жатпайды.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекстің 2-бабының
екінші бөлігінде ...осы Кодексте қылмыстық жауаптылық негіздері
белгіленеді,жекеа дам,қоғам немесе мемлекет ушін қауіпті қандай әрекеттер
қылмыс болып табылатыны айқындалады деп көрсетілген.Яғни,мұның өзі
қолданылып жүрген қылмыстық заңдар бойынша белгілі бір қорғауға арналған
қоғамдық қатынастар ғана қылмыстың жалпы объектісі болып табылатынын
көрсетеді.
Алайда,қылмыстық-құқық теориясында қоғамдық қатынастардың мазмұнын
құрайтын элементтер жөнінде әр түрлі пікірлер бар.Мысалы,профессор
Б.С.Никифоров қылмыстың жалпы объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың
құрамында қоғамдық мүдде орын алады деп санайды.Профессор Я.М.Брайнин
осыған ұқсас пікірді қолдап қоғамдық қатынастарға басқа элементтермен бірге
қоғамдық қатынастардың субъектілерінің мүдделері декіреді,-деп
тұжырымдаған.Профессор Е.А. Фроловтың пікірінше мүдде-қоғамдық
қатынастардың ядросы болып саналады.
Профессор Ю.И.Ляпунов мүдде-барлық қоғамдық қатынастардың мазмұнын
бейнелейді деген қорытындыға келген.
Қазақстандық ғылым,заң ғылымының докторы,профессор Е.І.Қайыржанов
қоғамдық қатынастар деген ұғымды қоғамдық мүдде деген түсінікпен
алмастыруды ұсынған.
Профессор А.В.Наумов қылмыстың жалпы объектісін қылмыстық заңмен
қорғалатын кез келген игіліктер деп бекітті.
Біздің пікірімізше мүдде деген ұғым қоғамдық қатынастардың құрамдас бір
бөлігі ғана.Өйткені қоғамдық қатынастар қылмыстың жалпы объектісі ретінде
өз бойына мына элементтерді:қоғамдық қатынастардың субъектілерін:олардың
әрекеттері мен өзара қатынастарын:қоғамдық қатынастар субъектілерінің
заңмен қорғалатын материялдық,заттық,мүліктік,басқа да игіліктері мен
мүдделерінің жиынтығы болып табылады.
Осыған орай,қоғамдық қатынастар дегеніміз адамдардың белгілі бір
әлеуметтік қажеттілікке байланысты мінез-құлықтары,іс-әрекеттері мен
олардың өзара байланыстарының көріністерінің жиынтығы болып
табылады.Қоғамдық қатынастар бұл-өте күрделі және әр түрлі,жан-жақты
әлеуметтік,өз бойына бірнеше элементтердің жиынтығын қамтитын құрылым болып
табылады.Оған жататындар қатынастардың субъектісі адамдар, мемлекет,
ұйымжәне т.б материялдық заттар, игіліктер заттар, құжаттар қоғамдық
қатынастың өзара байланысы олардың іс-әрекеті жағдайы т.б.Бұл элементтер
өзара тығыз байланысты,осы элементтердің өзара бір тұтас бірлігі қоғамдық
қатынастардың тұтастығын құрайды. Қылмыс жасаған адам осы қоғамдық
қатынастардың белгілі бір элементтеріне қол сұғады. Ол қол сұғушылық осы
қоғамдық қатынастардың қатынасушылардың біріне заңды тұлға немесежеке
тұлға белгілі бір қауіп келтірілуі әсері арқылы көрінеді.
Қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі болып табылатын қоғамдық
қатынастардың маңыздылық дәрежесі де қылмыстызаңдарды рет-ретімен
орналастыру үшін аса қажет.Осы белгісіне қарай қылмыстық құқықтың ерекше
бөлімінің тарауларының,сондай-ақ әрбір тараудағы баптардың бірінен кейін
екіншісінің орналасуы жүзеге асырлады.Қоғамдық қатынастардың
маңыздылығы,оған келтірілген зиян мөлшері қылмысты саралау үшін,сондай-ақ
сол қылмыс үшін жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу де аса қажет.
Қоғамдық қатынастар қоғамның қоғамдық-экономикалық формацияларына
байланысты пайда болады, дамиды,жетіледі. Қоғамдық қатынастар қылмыс заңы
арқылы жасалмайды,қылмыстық заң қоғамдық мүддеге сай келетін қоғамдық
қатынастардың жетілуіне,дамуына,нығаюына тікелей әсер етеді.Қылмыстық заң
ең маңызды,құнды қоғамдық қатынастарды қорғауды өз міндетіне алады.
Қылмыстық ғылым теориясында қылмыстың объектісін жете білу үшін оның
маңызын және атқаратын ролін,қызметін түгел ашу мақсатымен қылмыстың
объектісін жалпы,топтвқ және тікелей деп бөлу қағидасы қалыптасқан.
Қылмыстың жалпы объектісі деп қылмыстың заң нормасы арқылы қорғалатын
қоғамдық қатынастардың жиынтығын айтамыз.Қылмыстық заңда көрсетілген
қылмыстың іс-әрекеттің кез келгенінің барлық уақытта да қоғамдық
қатынастардың белгілі бір түріне қиянат келтіруінің өзі қоғамдық
қатынастардың барлық қылмыстардың жалпы объектісі екндігін
көрсетеді.Қылмыстық кодекстің 2-бабының 1бөлігінде ең маңызды қоғамдық
қатынастардың тізбегі берілген.Қылмыстың жалпы объектісі қылмыстық құқықтың
әлеументтік саяси мазмұнын,жалпы қылмыс атаулының табиғатын дұрыс
анықтауға,іс-әрекеттің жалпы қылмыс қатарына жатқызылуының негізгі
қағидасын,сонымен бірге қылмысты басқа құқық бұзушылықтан ажыратуға толық
мүмкіндік береді.
Бірақ жалпы объектініңтүсінігі біртектес нақты іс-әрекеттердің
ерекшелігін бейнелеуде жеткіліксіз болып табылады.Осыған байланысты
қылмыстық ғылым теориясы қылмыстық қол сұғушылықтың топтық жәе тікелей
объектілерін бөліп,қарастырады.
Топтық объект дегеніміз қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заң
қорғайтын бір тектес немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастардың белгілі бір
бөлігі болып табылады .Мысалы,қарақшылық,басқа юіреудің мүлкін
ұрлау,тонау,оны алаяқтықпен алу,бір топтық объектіге-басқа біреудің
мүлкіне,меншігіне байланысты қарсы қоғамдық қатынастарға қылмысты қол
сұғуды білдіреді .Бір топтық объектіге қол сұғуына байланысты қылмыстар
ерекше бөлімнің жеке-жеке тарауларына біріктірілген.Қылмыстың топтық
объектісінің атауы көп жағдайларда Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің
тарауларында көрсетіледі,кейбір реттерде заң шығарушы оны ерекше бөлімнің
бір бабында да атап көрсетеді.Ал қайсы бір жағдайларда оның атауы қылмыс
құрамының мазмұнына талдау жасау арқылы анықталады.Мысалы,Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінде ерекше бөлім жеке адамға қарсы
қылмыстар1 тарау,меншікке қарсы қылмыстар 6 тарау,бейбітшілік пен
адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстық4 тараудеген тарауларда қылмыстық
топтық объектісі тікелей көрсетілген.Ал Қылмыстық кодекстің 366-бабында
әскерей қылмыстардың жалпы түсінігімен бірге осы қылмыстың топтық обектісі-
әскерей қызмет атқарудың белгіленгетәртібі атап көрсетілген.Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлігінде көрсетілген нақты қылмыстардың құрамының
мазмұнына талдау жасай отыаып та қылмыстың топтық объектісін анықтауға
мүмкіндік туады.Мысалы, мемлекеттік қызметтің мүддесіне қарсы қылмыстардың
топтық объектісі болып мемлекеттік аппараттың дұрыс,бір қалыпты қызметін
бұзу екендігі осы тұрғыдағы қылмыстар құрамын талдау арқылы
анықталады.Өйткені бұл қылмыстардың бәрі де біртектес қоғамдық қатынастарға
қол сұғады.Ал қоғамдық қатынастардың біртектігі қоғамдық қатынастардың
мазмұнын түзетін олардың әлеуметтік мүдделерінің дәлдігімен сәйкестігі және
осы қатынастың қатысушыларының ұқсастығы арқылы анықталады.
Сонымен,қылмыстың біртектес тобының объектісі Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлігіндегі тараулардың өзара орналасу негізін жасаумен
бірге,істелген қылмыс үшін жауаптылықты белгілейтін нормалардың және
қылмыстардың нақты,ғылыми түрде топтастырылуына жол ашады.Қылмыстық топтың
объектісін анықтау құсас қылмыстарды бір-бірінен дұрыс жіктеп,ажыратуға
мүмкіндік береді.Мысалы,жеке адамға қарсы қылмыстар мен бұзақылықты бір-
бірінен ажырату объект арқылы жүзеге асырады.Өйткені,жеке адамға қарсы
қылмыстың объектісі-жеке тұлғаоның өмірі,денсаулығы,ар-намысыал
бұзақтылықтың объектісі-қоғамдық тәртіп.
Қылмыстың тікелей объектісі деп қылмыстық заң қорғайтын нақты
қатынастарға бір немесе бірнеше қылмыстардың тура немесе тікелей
бағытталуын айтамыз.Мысалы,Қылмыстық кодексте көрсетілген бұзақылық
қоғамдық тәртіпті бұзуға бағытталған.Қоғамдық тәртіп-осы бұзақылықтың
тікелей объектісі.Кейбір реттерде әр түрлі қылмыс құрамдарының тікелей
объектісі бірдей болуы мүмкін. Яғни,бірнеше қылмыстың бір тікелей объектіге
қол сұғуы.Мысалы,ұрлық,тонау,алаяқтық-б асқа біреудің меншігін иемдену үшін
жасалады. Бұл қылмыстар бір-бірінен объектісі бойынша емес,қылмыс құрамының
басқа белгісі-қылмыстың объективтік жағының белгілері бойынша
ажыратылады.Осы қылмыстарлың да тікелей объектісі басқа біреудің меншігінде
болып табылады.Тікелей объект топтық обектінің бір бөлшегі және ол қылмыс
құрамының міндетті элементтерініңбірі болып табылады. Қылмысты қиянат пен
қол сұғатын кез келген қоғамдық қатынастар қылмыстың тікелей объектісібола
бермейді. Тікелей объект бұл нақты қылмыстық белгілі бір мүддеге,игілікке
тура бағытталуын білдіреді. Кейбір жағдайларда заң қайсыбір қылмыс
құрамдарын түзегенде іс-әрекет арқылы оның бір емес,бірнеше тікелей
объектілеріне қол сұғатынын белгілейді. Мұндай құрамдарға мысалы,қарақшылық
,өтірік хабарлау сияқты қылмыстар жатады. Қарақшылықта қылмысты қол сұғу
бір мезетте екі бірдей объектіге-меншікке және адамның денсаулығына қарсы
бағытталады,өтірік хабарлауба әділсоттылыққа және жеке адамның мүддесіне
зиян келтірілді. Мұндай бір мезетте екі бірдей тікелей объектіге қол
сұғатын қылмыстарды кеі объектілі қылмыстар деп атаймыз.Заң шығарушы мұндай
реттерде осы екі объектінінң біреуінің қылмысты саралауда,оның ерекше
бөлімдегі алатын орнын анықтаудағы,осы құрамның құрылысындағы маңыздылығына
мән бере отырып,осы объектінің біреуін негізгі тікелей объект деп таниды.
Негізгі тікелей обектінің белгісі бойынша заң шығарушы қылмыс құрамын
Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің тиісті тарауына жатқызады.Сондықтан да
қылмыстық құқық теориясында тікелей объект негізі,қосымша және
факультативті тікелей объектілер болып бөлінеді.
Негізгі тікелей объект деп бұл қоғамдық мүддені қорғау үшін қылмыстық
заң нормасы шығарлатын және осы басты белгісі бойынша Қылмыстық кодекстің
тиісті тарауына орналастыруға негіз болатын объектіні
айтамыз.Мысалы,қарақшылықтың негізгі тікелей объектісі-бөтен біреудің мүлкі
болады.
Қосымша тікелей объект дегеніміз қылмыстық заң боынша қорғалып,негізгі
объектіге зиян келтірілгенде немесе зиян келтіру қаупі болғанда жол-жөнекей
оған да қауіп туатын,тағдыры негізгі тікелей обектімен байланысты объектіні
айтамыз.Мысалы,қызмет өклеттігін теріс пайдаланып,қиянат жасауды алайық307-
бап. Бұл қылмыстардың тікілей негізгі объектісі болып нақты мемлекеттік
кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің дұрыс, бірқалыпты қызметі болады.
Ал жеке адамдардың мүддесі, мемлекет т.б. мүдделеріне зиян келтірілуі
арқылы қосымша тікілей объектілерге де қылмысты қол сұғылады.
Факультативтік тікелей объект дегеніміз қылмыс жасалған кезде зиян
келтірілу қаупі туатын, бірақ қылмыс құрамының негізгі элементтеріне
жатпайтын, қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатнастарды айтамыз.
Мысалы: бұзақылықтың негізгі тікелей объектісі қоғамдық тәртіп болады.
Бірақ ат бұзақылық әрекеті көп жағдайларда қоғамдық тәртіпті бұзумен қатар,
қоғамды қадірлемейтін көріністерге, сонымен бірге қоғам мүшелеріне, оның
меншігіне, жеке басқа қарсы әрекеттермен де ұштасады. Бұл соңғылар
қылмыстың факультативтік белгілеріне жатады. Қосымша және факультативті
объектілердің қылмысты саралауға әсері болмаған мен олар кінәліге жаза
тағайындағанда еске алынады.
Қылмыстың тікелей объектісі кейбір жағдайларда Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімінің жекелеген баптарының өзінде де атап көрсетіледі. Мысалы,
Әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік немес діни арыздықты қоздыру 164-
бап. Қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететін мекемелердің қалыпты қызметінің
тәртібін бұзу 361-бап. Осы қылмыстардың тікелей негізгі объектісі
баптардың өзінде айтылып көрсетіліп тұр. Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінің кейбір баптарының диспозицияларына тікелей объекті аталып
көрсетілуі мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 165-бабын алайық. Онда
ммелекетке опасыздық қылмыс құрамының тікелей объектісі осы баптың
диспозициясында мемлекеттің қауіпсіздігі мен егемендігі т.б. деп көрсетіліп
отыр.
Көптеген жекелеген қылмыс құрамының тікелей объектісі қылмыстық
заңның диспозицияларында көрсетілмеген. Мұндай жағдайларда оны табу үшін
қылмыстық заңның мазмұнын талқылап, сот тәжірибелерін кеңінен қолдану
қажет. Қылмыстың тікелей объектісін анықтау қылмысты дұрыс саралау үшін,
істелген қылмыстың қоғамға қауіптілігін, мәні мен дәрежесін дәл анықтау
үшін, істелген қылмысқа тиісті әлеуметтік құқылық баға беру үшін аса қажет.
2.2. Қылмыстың объективтік жағы.
Қылмыстың объективтік жағы қылмысты істеген адманың мінез-құлқының
сыртқы көрінісін білдіреді.
Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес 9-бап ондай мінез-құлық
біріншіден қоғамға қауіпті, екінщіден қылмыстық заңға қайшы болуы керек.
Қылмыстың объективтік жағының мазмұны көптеген белгілерінің
жиынтығынан тұрады. Ең бастысы қылмыстық заң құрайтын заң қорғайтын
қоғамдық қатнастарға қиянатпен қол сұғатын және оған қол сұғу қаупін
тудыратын қоғамға қауіпті іс-әрекет әрекет немесе әрекетсіздік.
Қылмыстық құқықтағы зиян қылмыстың объективтік жағының белгісі болып
табылатын қоғамға қауіпті зардап деген ұғымды білдіреді.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындайтын зардаптың арасын
байланыстыратын белгіні себепті байланыс деп атайды. Сонымен, қоғамға
қауіпті іс-әреккет, қылмыстық зардап, себепті байланыс қылмыстың объективті
жағының белгілері болып табылады. Адамның мінез-құлқының сыртқы көрінісі
болып табылатын қауіпті іс-әрекет белгілері бір кеңістікте және уақытта
орын алатын нақты көрініс болып табылады. Қылмыстық құқықта кеңістік деген
ұғым нақты іс-әрекеттің істелген орны ретінде қарастырылады. Сондықтан да
қылмыстың объективтік жағының мазмұнын ашып көрсететін белгілер қатарына
қоғамға қауіпті іс-әрекет, істелген рын және уақыт та қосылады.
Кейбір реттерде заң шығарушы нақты қылмыс құрамының белгілерін
анықтағанда қоғамға қауіпті іс-әрекеттің белгілі бір жағдайда істететіні
туралы да еске салады. Демек, мұндай жағдай қылмыстың объективтік жағының
бір белгісі болып саналады. Кез келген қоғамға қауіпті іс-әрекет белгілі
бір тәсілмен, кейбір реттеде нақты құралдар мен қару-жарақтар қолдану
арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, кісі өлтіруде бірнеше тәсіл
қолданылуы мүмкін: кісіні өлтіру үшін мылтық немесе пышақ, у дәрі
пайдалану, адамды тұншықтыру, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz