Салалас құрмалас сөйлемдер

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

Д И П Л О М Ж Ұ М Ы С Ы

Қарсылықтық салалас құрмалас сөйлемдер

Алматы, 2011

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

I. ҚАРСЫЛЫҚТЫҚ ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМДЕР, ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ,

ЗЕРТТЕЛУІ

II. ҚАРСЫЛЫҚТЫҚ САЛАЛАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМДЕР,

ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ, ЖАСАЛУЫ, ТҮРЛЕРІНІҢ ЖҰМСАЛУ

ЕРЕКШЕЛІГІ

III. ҚАРСЫЛЫҚТЫ БАҒЫНЫҢҚЫ САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС

СӨЙЛЕМДЕР, ЖАСАЛУЫ, ЖҰМСАЛУЫ

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ тіл білімінде қарсылықтық құрмалас сөйлемдердің зерттелуі бірден қалыптасқан құбылыс емес және олардың грамматикалық табиғаты туралы біршама зерттеу еңбектері болғанымен, мәселе толық және жан-жақты шешілді дей алмаймыз. Өйткені құрмалас сөйлем - біртұтас жүйелі құбылыс. Қарсылықтық салалас пен қарсылықтық сабақтас құрмалас сөйлемдердің әрқайсысының синтаксистік форма алуы өзінше қалыптасқанымен, олардың функциясында ортақ жайттар көп. Қарсылықтық салалас пен қарсылықтық сабақтас құрмалас сөйлемдердің арасындағы осындай өзгешеліктердің сипатын ашу, олардың құрылымдық, функционалдық арақатынасын анықтау бітіру жұмысымның өзектілігін дәлелдей алады.

Қазіргі қазақ тіл білімінде қарсылықтық құрмалас сөйлемдер жүйедегі грамматикалық тұлға ретінде аталып жүр, оларға анықтама беріліп, жасалу жолдары көрсетілгенімен, функционалдық тұрғыдан толықтай зерттелмеген. Қарсылықтық сөйлемдердің қарсылықтық салалас, қарсылықтық сабақтас атты түрлері әбден жіктеліп, орныққан десек те, құрмаластың осы екі түрінің арасындағы өзгешелік бар ма, жоқ па, болса қандай деген мәселе әлі күнге дейін айтылмай келеді. Қарсылықтық салалас сөйлемдердің өз ішінде де түгелдей шешімін таппаған түйіндер баршылық. Мысалға қарсылықтық қатынасты тудыратын жалғаулықтар туралы айтқанда қарсылықтық жалғаулықтардың бір-бірінен семантикалық ерекшелігін, жұмсалуындағы өзгешеліктерін айтуымызға болады.

Қарсылықтық сабақтас құрмалас сөйлемдердің сипаты туралы тіл білімінде алғаш А. Байтұрсыновтың «Тіл құрал» атты кітабында айтылады. Содан бері жарық көрген еңбектерде, зерттеу мақалаларында қарсылықты сабақтас сөйлемдердің сипаты мен оларды жасайтын формалар берілген. Бірақ қарсылықты сабақтастардың даму тарихы туралы бірізді пікір жоқтың қасы. Біздің ойымызша, қарсылықты сабақтастарды жасауға қатысатын формалардыңи даму тарихын саралап ашуды және де сөйлемдердің контексте түрлі болып келетініне қарай оларды бірнеше мағыналық қатынастарға бөліп көрсетуді қажет етеді деп ойлаймын.

Сонымен қатар қазақ тіл біліміндегі байланыстырушы қайталама амалдардың сипаты туралы да айта кету жөн деп ойлаймыз. Себебі байланыстырушы қайталама амалдар салаластық, сабақтастық қазақ тілінің жүйесінде тек грамматикалық білім ретінде қалып қоймай, коммуникативтік талғам жүйесіне де түсіп келе жатқандығын ескертетін процесс.

Зерттеу нысаны. Менің жұмысымның зерттеу нысаны қарсылықтық салалас пен қарсылықтық сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрылымдық функционалдық арақатынасы. Қарсылықтық қатынас деген жалпы мағына, ол табиғаттағы, болмыстағы қарама-қарсы әрекеттерді, процестерді не болмаса адамдардың тікелей қатысуымен болған әрекеттердің қарама- қарсылығын баяндайды. Бұл байланыстардың тілдік бейнесі сөйлемде көрініс тауып, олар қарсылықтық құрмалас сөйлемдер деп аталып жүр.

Қарсылықтық құрмалас сөйлемдер грамматикалық жағынан екі түр арқылы беріледі. Олар қарсылықтық салалас сөйлемдер мен қарсылықты сабақтас сөйлемдер.

Алғашында «қайырыңқы», «ереуіл» деген атпен танылған қарсылықтық салалас сөйлем құрамындағы жеке сыңарлар бір-біріне қайшы мәнде тұрады, яғни бірінші компонентте айтылған оқиғаға екінші компоненттегі оқиғаға қарсы келіп отырады. Бұл қарама-қарсылық баяндауыш формасының сипатына және де бірақ, алайда, ал, әйтсе де, сөйтсе де, әйткенмен, т. б. қарсылықтық жалғаулықтардың қызметіне сүйенеді.

Бағыныңқы компоненті басыңқы сөйлемдегі оқиға мазмұнына қарама- қарсы мағыналық қатынаста келетін сөйлемдерді қарсылықты сабақтас құрмалас деп атаймыз. Бұл сөйлемдерді жасауға есімше, көсемше, шартты райлы етістік формасына түрлі дәнекерлер қосылу арқылы жасалады. Зерттеу жұмысымның нысаны - осы амалдар және олар арқылы құрылған қарсылықтық құрмалас сөйлемдер.

Зерттеудің дерек көздері. Зерттеу нысаны болған қарсылықтық құрмалас сөйлемдердің жасалуын, жұмсалуын көрсетуге негіз болған сөйлемдер қазақ әдебиетінің классик жазушылары М. Әуезовтің, Ғ. Мүсіреповтің және І. Есенберлиннің, М. Мағауиннің, А. Нұрмановтың, С. Мұратбековтің, Ә. Таразидың, З. Қабдоловтың шығармаларынан алынды.

Ғылыми жаңалығы. Тіл білімінде айтылып жүрген қарсылықтық құрмалас сөйлемдер білдіретін қарсылықтық қатынас жалпы мағына, оның конкретті көріністерін тілдік деректерге сүйене отырып ашуымыз керек. Яғни, қарсылықтық қатынастың қай түрі обьективті қатынасты көрсетеді, қайсысы табиғат, болмыстағы, не адамдардың іс-әрекетінің қайшылығын, қарама-қарсылығын көрсетеді. Бұл - бір.

Екінші, қарсылықтық салалас құрмалас сөйлемдердің байланысу амалдарына байланысты ерекшеліктерін ашу. Қарсылықтық салалас құрмалас сөйлемді ұйымдастыратын амалдар білдіретін жалпы қарсылық мағынасына қарай бір болғанымен, семантикасында, контекстегі қолданылу ерекшелігіне қарай бірдей емес, өзгешелік байқалады. Оларды бірінің орнына бірін жұмсауға келмейді.

Үшіншіден, қарсылықты сабақтастың даму ерекшелігі, грамматикалық түрлерінің қызметі, олар білдіретін мағынасы, бір-бірімен байланыстылығы жайында сөз еттік. Қарсылықты сабақтас сөйлемдердің грамматикалық формаларына талдау жасалып, олардың жұмсалуындағы ерекшеліктеріне талдау жасап, статистика жүргізіп ашып көрсеттік. Әр форманың қолданылу ерекшелігіне байланысты оларды іштей мағыналық топтарға, қарсылықтық қатынастарға жіктеп көрсеттік.

Төртіншіден, қарсылықтық салалас пен қарсылықтық сабақтастың функционалдық арақатынасын анықтадық.

I. ҚАРСЫЛЫҚТЫҚ ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМДЕР, ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ, ЗЕРТТЕЛУІ

Қарама-қарсылық немесе «терістеу заңы» - диалектиканың негізгі заңдарының бірі. Қоғамның субьектісі ретінде адам айналасында болып жатқан құбылыстарды тек бақылап қана қоймайды, оған ықпал етеді, тікелей қатысады, қабылдайды. Қоғамдағы құбылыстар мен оқиғалар туралы көрген- түйгенін ой елегінен өткізеді, баяндайды, ол туралы көзқарасын білдіреді, мақұлдайды не терістейді. Адам мен қоғам арасындағы осы байланыстың тілдік бейнесі сөйлемде көрініс табады. Қазіргі қазақ тіл білімінде мұндай сөйлемдер « қарсылықтық құрмалас сөйлемдер » деп аталады. Бүл сөйлемдердің компоненттері бір-біріне қарама-қарсы әрекеттерді, оқиғаларды баяндайды.

Қарсылықтық құрмалас сөйлемдер грамматикалық жағынан ұйымдасу ерекшелігіне қарай мынадай екі түрлері арқылы білінеді:

1. қарсылықтық салалас сөйлемдер;

2. қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлемдер.

« Қарсылықты салалас сөйлемдерде алдыңғы сыңарында айтылған жайға екінші сыңарында баяндалатын жай қарама-қарсы мағынада жұмсалады және конструкцияға қатысатын компоненттер баяндауыштары түгелдей тиянақты формада қатысады. Олардың арасындағы синтаксистік байланысты жүзеге асырып, қарама-қарсылық мағынаны айқын білдіруге, кейде оны күшейтуге қызмет етіп тұратын жалғаулықтар: бірақ, дегенмен, алайда, сонда да, солай болса да, сөйтсе де, әйткенмен, әйтпесе, ал » [1. 693]

Бағыныңқы компоненті басыңқы сөйлемдегі оқиға мазмұнына қарама-қарсы мағыналық қатынаста келетін сөйлемдер қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем деп аталады.

Қарсылықты бағыныңқы сөйлемдердің жасалу жолдары әр алуан болып келеді. Олар төмендегіше:

1. Шартты рай тұлғасы арқылы құрмаласу. Бұл жолдың өзін екіге бөлуге болады:

1) Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы етістіктің шартты рай тұлғасында (-са, -се) тұрады;

2) Шартты райлы етістікке да, де дәнекерлігі қосылады. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем жасаудың бұл жолы - ең көне, әріден келе жатқан жол.

2. Есімше арқылы құрмаласу. Бағыныңқы сөйлем баяндауышы етістіктің өткен шақ есімшесіне көмектес септігінің жалғауы жалғану арқылы жасалады.

3. Көсемше арқылы құрмаласу. Қарсылықты бағыныңқы сөйлем баяндауышының бұл жолы әрдайым күрделі келеді де, көсемшенің -а, -е жұрнағы оларға бірдей жалғанып отырады.

Қарсылықтық салалас, қарсылықтық сабақтас құрмалас сөйлемдер грамматикалық құрылысы жағынан осылай алшақ, бірақ білдіретін мағыналық қатынасы жағынан біріне-бірі вариант болып, жарыса жұмсалады.

Осы жағдайға қарамай және салалас құрмалас сөйлемдердің сабақтастардан көп бұрын қалыптасқанына қарамай қарсылықтық құрмалас сөйлемнің қарсылықты бағыныңқылы сабақтас түрлері сөзде озық жұмсалады.

Зерттеу жұмысымның мақсатына орай статистикалық әдісті қолдана отырып, қарсылықты қатынасты көрсететін тұлғалардың қолдану ықтималдығын көркем әдебиеттегі тілдік мәліметтер негізінде сараптау барысында қарсылықтық сабақтас сөйлемнің қарсылықты салаласқа қарағанда қолдану ықтималдығының жоғарылығы анықталды.

Статистикалық әдіс арқылы анықталған талдау нәтижесі төмендегі кестеден көрінеді:

1-кесте. С. Мұқановтың «Өмір мектебі» романының 119-169 беттеріндегі қарсылықтық қатынасты білдіретін салалас, сабақтас сөйлемдердің сандық мәліметі

Қарсылықтық қатынасты білдіретін салалас, сабақтас сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық топтастырылуы

Сараланудағы сандық көрсеткіш

Қарсылықтық қатынасты білдіретін салалас, сабақтас сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық топтастырылуы:

Қарсылықты қатынасты білдіретін салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдердің жалпы саны

Қарсылықты салалас сөйлемдер

Бірақ

Сонда да

әйтпесе

ауыспалы іргелес

-п еді

қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем

-ған+мен тұлғалы бағыныңқы компонент

-са, -се тұлғалы бағыныңқы компонент

-са да тұлғалы бағыныңқы компонент

-а тұра тұлғалы бағыныңқы компонент

Сараланудағы сандық көрсеткіш:

Жоғарыды келтірілген статистикалық мәліметтер салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдердің түр-түрінің жұмсалуын билейтін коммуникативтік талғам бар екенін көрсетеді. Сондықтан салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдерді тек грамматикалық ерекшелікпен бөлінген түрі деп қарамай, коммуникативтік жағынан ерекшеленетін, арнаулы коммуникативтік қызметке бейімделген синтаксистік тұлғалар болып танылуға тиіс. Осыдан барып құрмалас сөйлемдердің салалас, сабақтас болып топталуы тек теориялық білім үшін ғана емес, практикалық та мән алады.

Коммуникативтік талғамға сай күрделі пікірді хабарлайтын синтаксистік тұлғалар сегменттік, тізбектілік типті құрылысқа жүгінеді.

Сабақтас құрмалас сөйлемдер тізбектілік талабын атқарады. Салалас құрмалас сөйлемдер сегменттік талабын өтейді. Қазақша сөзде лебізді тізбекті етіп құрау қалаулы. Осы себептен сабақтас құрмалас сөйлемдер басым жұмсалады.

«Қазақша сөзде сегменттеліп құралуға бет алған лебіз сөйлеу процесінің үстінде коррекцияға түсіп, тізбектілік сипатқа ие болады.

Сегменттік талаппен құралып, сегменттікті көрсететін жалғаулықтары бар құрмалас сөйлемге сөйлеуші, байланыстырушы қайталамаларды енгізіп, тізбектілік сипатын қосып жібереді.

Енді соңғы әнді есітіп қалуға ауылдың бар адамдары бүгін әсіресе құмартқан, бірақ құмартқанмен шеткі қоңыр үй-малшы, жалшылар үйінен сол әнді тыңдауға талпынған талай жан бара алмай, өкініш пен күйікте қалған (М. Әуезов) .

Сөйлеушілердің тізбекті құрылған лебізге құмарлығы тағы мынадан көрінеді.

Тізбектілік, тек сабақтас құрмалас сөйлем үлгісінде ғана орындалып қоймайды. Ол салыстық үлгіде де орындалады.

Өмір шындығына жанаспайтын қайдағы бір жылымшы махаббатты жыр кітаптарды оқып алып, бұл әйел әрине сондай жылымшы махаббат іздеп мына толық жігітке ерге шыққан ғой. Қара қияқ мұрт, қара қалың қасын көрді де ғашық болды, әрине. Ғашық болдым деп ойлады, әрине. ойлады да өзін-өзі алдады. Алдады да ерге шықты. Шықты да өкінді. Кітаптағы жылымшы махаббат өмірде қышқыл екен. Енді бұл сорлы соған өкінетін болар (Ә. Тарази) .

Байланыстырушы қайталамалар анафористік құрылымда да жұмсалады: солай етті де - сөйтті де, олай етсе де - өйтсе де, т. т. көп жалғаулықтар осы анафористік құрылымдар негізінде дамып шыққан.

Осы фактілер тізбектіліктің, оны іске асырушы амалдардың қазақша сөйлеу дәстүріндегі, синтаксистік жүйедегі ерекшелігін, орнын байқатады.

Тізбектілікті құрылыс, оның таңдаулы болуы адамның о бастағы табиғат құбылыстарын, табиғаттағы заттарды көру, тану, айту дәстүріне байланысты, соны үлгі етуіне байланысты орныққан. Адам бұл айтылғандарды орналасу ретін, бірінен соң бірінің ілесіп келу ретін қуып көрген, айтқан, таныған. Осы дәстүр, тәртіп синтаксистігі тізбектіліктің орнығуына, қалаулы болуына негіз болды» [2. 27] .

Қарсылықтық құрмалас сөйлемдердің қарсылықты салалас, қарсылықты бағыныңқылы сабақтас атты ортақ сипатымен біріккен, бірақ іштей жасалу ерекшелігі бар кіші грамматикалық-семантикалық түрлерді бөліп шығарады.

Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемге қатысты алғашқы пікір, тұжырымдар П. М. Мелиоранский, Н. И. Ильминский және т. б. түркітанушы ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапты. Петербург университетінің профессоры, Шығыс зерттеушісі, көрнекті түрколог П. М. Мелиоранскийдің «Краткая грамматика казак-киргизского языка» деген еңбегі екі кітап болып Петербургте басылып шықты. Бірінші кітабы - фонетика мен морфологияға арналды (1894), екінші кітабы - синтаксиске арналды (1897) . Бұл екінші кітабын синтаксиске арналған еңбек деуге болады.

Автордың бұл кітабында синтаксис саласы екі тарауға бөлінген: бірі - жай сөйлем, екіншісі - құрмалас сөйлем. Осыған дейін шыққан еңбектерде құрмалас, жай сөйлем деп сөйлемдерді жіктеу болмаған. Бұл тақырып бірінші рет осы еңбектен көрініс тапты. Әрине, бұл еңбекте құрмалас сөйлем қазіргі түсінігіміздей сипатталған жоқ.

Атап айтқанда, құрмалас сөйлемнің анықтамасы, оның жай сөйлемнен айырмашылығы, құрмаластың салалас, сабақтас, аралас түрлері сөз етілмеді [3. 193] .

«Құрау, құрылыс» мәнін беретін «құрмалас» атауының қазақ тіл білімінде танылып, ұғымына сай жадымызда қалыптасып қабылданып кетуі алғашқы тілтанымпаз А. Байтұрсынұлы есімімен байланысты. Ғалым «Тіл тағылымы» деген еңбегінде жалпы сөйлем жүйесіне аса көңіл аударып, «сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады. Ойын айтуға тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне-бірінің қырын келтіріп, қиындастыратынын» сөйлемнің қай түріне болсын бағыттаған [4. 368] . Ғалым «сөйлемдер арасында екі түрлі жақындық болады. Бірі - ішкі, бірі - тысқы. Ішкі жақындық - мағына жүзіндегі жақындық. Мағына жақындығынан басқа жақындық жоқ сөйлемдер іргелес деліп, мағына жақындығынан басқа қисын жақындығы бар сөйлемдер құрмалас деліп аталады.

Іргелес сөйлемдерге мысалдар: Күн кеш болды. Ат болдырды, ел көрінбеді. Батыр сасайын деді. Автор бұл үш сөйлем біріне-бірі тек ой іргесімен ғана жанасқаны болмаса, бастарын қосып тұрған басқа еш нәрсе жоқ. Сондықтан бұлардың араларына [. ] қойылады дейді.

Құрмалас сөйлемдердің құрмаласуы 2 түрлі: сыйыса құрмаласу, киыса құрмаласу. Сыйыса құрмаласса, сөйлем сыйысулы құрмалас деліп, қиыса құрмаласса, сөйлем қиысулы құрмалас деліп аталады.

Сыйысулы құрмаласқа мынадай мысал келтіреді: Қарабай мен Сарыбай аңға шықты. Бұл сөйлем екі сөйлемнің сыйысып, қосылғанынан болған: Қарабай аңға шықты. Сарыбай аңға шықты.

Қиысулы құрмаластар біріне-бірі тең болып та, бірінен-бірі кем болып та қиысады. Қиысулы құрмаластағы сөйлемдер тең болса, салалас құрмалас деліп аталады. Тең болмай, бірінен-бірі кем болып қиысса, онда қиысулы құрмалас сабақтас деліп аталады»[4. 300]

Сөйтіп салалас құрмаластың қиысуы 5 түрлі (жиылыңқы, қайырыңқы, айырыңқы, сұйылыңқы, қойылыңқы) болады деп көрсетеді де, әрқайсысына жеке-жеке түсінік беріп, мысал келтіреді. «Eгерде алдыңғы сөйлемге кейінгі сөйлем қарсы мағыналы болып қиысса, қайырыңқы қиысулы болады. Мәселен, «Қылыш жарасы бітер, сөз жарасы бітпес», «Мен бардым, сен үйде болмадың» [4. 302] . Ғалымның бұл келтірген мысалдары қазіргі қазақ тіл білімінде ауыспалы іргелестерге жатады.

Содан соң автор сабақтас сөйлемнің сипаты, оның белгілері мен түрлері туралы тиянақты ой айтады: «Сабақтас сөйлемнің белгісі бірнеше сөйлемнің бірігіп, біріне-бірі сабақталып, байланысып айтылуы. Сөйлемдер сабақталып біріккенде, бірі - басыңқы болып, екіншісі - бағыныңқы болып бірігеді» [4. 302] . Бағыныңқы мен басыңқы сөйлемнің табиғатына түсінік бере келе автор сабақтас құрмалас сөйлемнің 10 түрін бөліп көрсетеді:

1. Бастауыш бағыныңқы сөйлем;

2. Анықтауыш бағыныңқы сөйлем;

3. Толықтауыш бағыныңқы сөйлем;

4. Мезгіл пысықтауышының бағыныңқысы;

5. Мекен пысықтауышының бағыныңқысы;

6. Сын пысықтауышының бағыныңқысы;

7. Себеп пысықтауышының бағыныңқысы;

8. Мақсат пысықтауышының бағыныңқысы;

9. Шартты бағыныңқы;

10. Ереуіл бағыныңқы.

Тілші-ғалым А. Байтұрсынов қарсылықты сабақтас сөйлемді ереуіл бағыныңқы деп атап, мынадай мысал келтіреді: «Тартса да бар күштерін аямай-ақ, аслан жүк орнынан қозғалмады». Сөйлем мазмұны бір-біріне қарсы ереуіл келіп тұр. Сондықтан мұндай басыңқы сөйлемге ереуіл келетін бағыныңқы сөйлем ереуіл бағыныңқы деліп аталады.

Ереуіл бағыныңқының белгісі пәлен етсе де, пәлен болса да деп ереуіл раймен айтылады.

Мысал: «Күні бойы қараса да , таба алмады. Қыс қатты болса да , мал аман шықты» [4. 307] .

Содан кейін қарсылықтық құрмалас сөйлемге қатысты әрі мағыналық, әрі құрылыстық жағынан тың тұжырымдар С. Аманжоловтың «Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы» деген еңбегінде қозғалды . Бұл еңбегінде автор құрмалас сөйлемдерге, оның түрлері мен сабақтастың шығу тарихына қысқаша тоқталады. «Құрмалас салаластың шығуында ешбір жұмбақ жоқ. Ал сабақтастарды алып қарасақ: бірден түсіну оңай емес, неше түрлі қат-қабат формалар арқылы ізі жасырынған. Құрмалас сабақтастардың негізгі түрі көсемше арқылы, есімше арқылы, шартты рай етістігі арқылы жасалатынын білеміз» [5. 176] .

Ғалым құрмалас сөйлемдердің 4 түрін көрсетеді:

1. Салалас құрмалас сөйлемдер

2. Сабақтас құрмалас сөйлемдер

3. Аралас құрмалас сөйлемдер

4. Тиянақты басыңқысыз сабақтас.

Осының ішінде салалас сөйлемдерді тұлғалық жағынан 2-ге бөледі: жалғаулықсыз салалас, жалғаулықты салалас.

«Жалғаулықсыз салалас туралы революцияға дейінгі қазақ тілі грамматикасында сөз болмаған. Тек 1938 жылдан бастап шыққан қазақ тілі синтаксисінде жалғаулықсыз салаластардың өзара жігін ашпай, тек іргелес деп атап кеткен.

1942 жылы синтаксистің екінші басылуында жалғаулықсыз салаластар ыңғайлас, қарсылықты, себеп-салдар, анықтамалы болып 4-ке бөлініпті [5. 181] .

Бұл кітаптағы қарсылықтық салаластардың мысалдары: Асқар тау биік дер едім, - Көрініп тұр төбесі (Жамбыл) . Бас болмақ оңай, бастамақ қиын (мақал) . Хорунжий Полонисто өлген жоқ, монтерді тапты (Н. Островский) . Онда қарсылықтарға жалғаулықтары түскен (айтылмаған) тегі жалғаулықты сөйлемдер деп түсіндірме берген.

С. Аманжолов жалғаулықсыз салалас сөйлемдердің 11 түрін, ал жалғаулықты салаластардың 8 түрін көрсетеді. Қарсылықтық құрмаластар жалғаулықтар арқылы да, жалғаулықтарсыз да жасала алатынын айтқан.

Сабақтас құрмаластарды ірі 3 салаға бөледі:

1. Шартты бағыныңқылы сабақтас

2. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас ( Күн бұлттанса да , жаңбыр жауған жоқ)

3. Пысықтауыш бағыныңқылы сабақтас.

Қарсылықты бағыныңқы сөйлемнің жасалу жолының 3 түрін көрсеткен:

1. Шартты райлы етістікке ( -са, -се ) да, де шылауы қосылу арқылы;

2. Өткен шақ есімшеге көмектес септігінің жалғауы жалғану арқылы;

3. -мақ тұлғалы етістік есімге (тұйық етістікке) түгіл шылауы қосылуы арқылы.

Сонымен қатар қарсылықты сабақтас сөйлемнің 2 түрін көрсетеді: жай қарсылықты және ереуіл қарсылықты. Бірақ автор оларға анықтама, мысал келтірмейді.

1941 жылы құрмалас сөйлемдердің топтастырылуына байланысты С. Жиенбаев «Синтаксис мәселелері» деген еңбегін шығарады. Ғалым: «Бағыныңқы сөйлем дегеніміз - о бастағы жай сөйлем. Жүре келе ол жай сөйлем басқа сөйлемнің бір мүшесіне айналып кеткен.

Бағыныңқы сөйлемдердің басыңқыға бағыну жолдары мыналар: олар немесе құр интонациямен бағынады. Немесе есімдік я жалғаулық арқылы байланысады, немесе етістік баяндауышының есімге айналған өзгеше бір формалары арқылы байланысады. Бұл классификация бағыныңқының барлық түрлерін қамтиды. Бұдан тыс қалатындар - шартты мен қарсы бағыныңқы және бұрма сұраумен келетін сөйлемдер.

Тарихи процесте сабақтас сөйлем салаластан туады да, салалас сөйлем жай сөйлемдердің тігілей қосылғанынан пайда болады» [6. 8] дейді.

Автор салаластың 4 түрін ( ыңғайлас, қарсылас, талғаулы, себеп- салдар) көрсетіп, оның ішінде қарсылас салаласқа қысқаша тоқталып өтеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.