Халықаралық қылмыстық сот қызметі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Халықаралық қылмыстық сот қызметі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I. НЕГІЗГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОТ МЕКЕМЕСІ РЕТІНДЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ
СОТТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.1. Халықаралық қылмыстық соттық қалыпты суы мен даму тарихы ... ...7
1.2. Халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесінің мазмұны...13
II. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТТЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ НЕГІЗГІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1. Халықаралық қылмыстық соттың ашылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2. Халықаралық қылмыстық соттың құрамы мен құрылымы ... ... ... ...20
2.3 Халықаралық қылмыстық соттың юрисдикциясына жататын
қылмыстардың құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
III. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІК СОТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН
БОЛАШАҒЫ
3.1. Кейбір мемлекеттердің халықаралық қылмыстық соттың юрисдикциясын
мойындау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
3.2. Халықаралық қылмыстық сот қызметінде қорғаумен қамтамысыз ету
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.3. Халықаралық қылмыстық соттың қызмет етуінің болашағы ... ... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ...48
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Халықаралық қылмыстық сот 1998 жылы Римде
халықаралық дипломатиялық конференцияда құрылған жаңа ұйым болып
табылатындығында. Осыған байланысты соттың өзінде, сондай-ақ халықаралық
қылмыстық сот мәртебесі арқылы анықталатын оның құрылу құжаттарында да
бірқатар кемшіліктер бар.
Бұл кемшіліктер соттың халықаралық мәртебесін және құқықтық табиғатын
анықтауға кедергі жасайды. Нақты қылмыс үшін нақты санкциялардың болмауы
кемшіліктердің бірі болып табылады. Бұл сот қызметін біршама қиындатады.
Өйткені, жазаны сот емес, заң белгілеуі керек.
Келесі бір кемшілік статус сотталушыға қорғаушының болуын
қарастырғанымен, бірақ қорғаушы болып кім шығатынын, оларды белгілеу
процесі қандай және олар қандай органнан болатынын анықтамағанында. Бұл да
халықаралық қылмыстық сот қызметін қиындатады, өйткені процесс барысында
тараптардың тереңдігінің бұзылуына және адамның қорғалуға жалпы құқығының
бұзылуына әкеледі. Бірақ, жоғарыда аталған кемшіліктерді бірқатар түзетулер
енгізу арқылы жоюға болса, келесі проблеманы басқаша шешу керек. Өйткені
халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесін, оның юридикциясын барлық
мемлекеттер мойындай бермейді. Мұндай мемлекеттер көп болмағанмен, олар өз
территориясы мен азаматтары шеңберінде соттың құқығын тарылтады. Сондай-ақ
мұндай елдердің қатарына АҚШ жататынын ескеру керек, бірден-бір ықпалы зор
мемлекет, өзінің ықпалын сотқа қарсы қолданады. Мүмкін соттың әлі күнге
дейін өзінің функциясын іске асыра алмауының себебі осы шығар. Осылайша,
бірыңғай әмбебап орган болып саналатын халықаралық қылмыстық соттың біршама
кемшіліктері бар екенін көреміз, осыған байланысты оның құқықтық мәртебесін
зерттеу өзекті әрі қажетті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі қолданылған әдебиеттерді қарау арқылы
көрініс табуы мүмкін. Тақырыпты зерттеу барысында бірқатар материал көздері
қолданылды, олардың негізгісі 1998 жылғы 17 шілдедегі халықаралық қылмыстық
соттың Рим Статуты және басқа да халықаралық құқықтық актілер. Сондай-ақ,
біраз ғылыми жүмыстар қолданылған, атап айтсақ, қазақстандық ғалым
М.Б.Қүдайбергеновтің "Жеке түлғалардың халықаралық жауапкершілігі"
тақырыбындағы ғылыми зерттеу жұмысы. Халықаралық қылмыстық сотқа қатысты
бұл жүмыста біршама маңызды мәселелер ашылған. Соттың құрылуы мен
қалыптасуына үлкен мән беріледі, сондай-ақ сот қызметі барысындағы
проблемаларға тоқталады. Зерттелетін тақырып басқа болғандықтан халықаралық
қылмыстық сот мәселесі зерттелетін тақырып шеңберінде ғана қозғалады.
Халықаралық қылмыстық сот тақырыбындағы И.П.Блищенко, И.Б.Фисенконың
еңбегін ерекше айтуға болады. Бұл жұмыс соттың құрылуына дейін зерттелген,
сондықтан оның мазмұнында соттың қүрылуы туралы болжамдар ғана бар.
Сондай-ақ осы мәселеге қатысты біраз ғылыми мақалалар бар. Олардың
ішінде И.Б.Фисенконың, А.Б.Медяевтың, В.С.Верещетинаның еңбектері ерекше.
Олардың еңбектері тікелей халықаралық қылмыстық сотқа қатысты және соттың
құрылуының тарихи алғышарттары мен қызмет ету проблемаларын зерттейді.
Профессор Б.Р.Түзмухамедовтың ғылыми мақаласын ерекше атап өту керек. Ол
халықаралық қылмыстың сотқа қатысты өз еңбегінің негізі етіп соттың Рим
статутының конституциялық емес мүмкіндігін алады. Халықаралық қылмыстық
соттың юридикциясы арқылы статут азаматтарды бере алады, бірақ көптеген
елдердің конституциясында бұл көрсетілмеген, Түзмүхамедов осыны атап
көрсетіп өз қарсылығын білдіреді. Бірақ ол сол елдердің конституциясы егер
келісім шарттар болса азаматтарды беруді қарастыратынын және ондай келісім
шартқа Халықаралық қылмыстық соттың Рим Статутының жататынын ескермеген.
Сотқа байланысты шетел ғалымдары да үлес қосқан. Олар: Рольф Эйнар Фифе
және Уильям Шабас. Американдық ғалым Уильям Шабастың позициясы өте қызықты.
Өткені ол соттың қызмет етуіне қарсы елдің өкілі болып табылады. Бірақ
өзінің азаматтығына қарамастан ол соттың болуын қолдайды, оның бүкіл
әлемдік қауымдастық үшін қажеттілігін мойындайды.
Сондай-ақ жүмыста тақырыпқа тікелей емес жанама қатысты материалдар да
қолданылды. Олар: Томиский Н.И. "Международный трибунал", Решетов Ю.А.
"Бейбітшілік пен қауіпсіздікке қарсы халықаралық қылмыспен күрес" т.б.
Жүмыстың мақсаты - халықаралық және ұлттық құқықтың нақты көздерін,
сондай-ақ халықаралық соттар мен доктриналардың шешімдерін халықаралық
қылмыстық соттың құқықтық мәртебесін қорытындылау үшін кешенді талдау.
Жалпы мақсатқа мына міндеттер арқылы қол жеткізіледі:
1. Халықаралық қылмыстық соттың құрылуының тарихи
алғышарттарын сипаттау;
2. Салыстырмалы аспектіде Халықаралық қылмыстық сот Статутында
халықаралық қылмыстардың жеке қылмыстық жауапкершілігінің
соттарының бұрынғы жарғыларын талдау;
3. Халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесіне анықтама
беру;
4. Халықаралық қылмыстық соттың маңызын көрсету;
5. Халықаралық қылмыстық соттың өзекті мәселелерін ашу және шешу
жолын көрсету;
6. Халықаралық қылмыстық соттың болашағын айқындау;
Зерттеу объектісі - халықаралық қылмыстық сотты құру жөне қызмет етуі
барысындағы қоғамдық қатынастар.
Зерттеу пәні - халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесі.
Жүмысты жазу барысында келесі әдістер қолданылды:
- эмпирико-теоретикалық (анализ, дедукция, модельдеу, тарихи әдіс
т.б.);
- теориялық зерттеу әдістері (абстрактылыдан нақтыға көшу);
- ғылыми зерттеудің жалпы әдістері.
Қорғауға шығарылатын ережелер:
1. Халықаралық қылмыстық соттың салыстырмалы талдауы
нәтижесінде сот мекемелерінің жарғылық актілері бар: Нюрнберг және
Токио бойынша әскери трибуналдардың құрылуы және бүрынғы Югославия
мен Руанда бойынша халықаралық қылмыстық трибуналдардың болуы және
Сырра-Моне бойынша арнайы соттың болуына байланысты біраз
қорытындылар жасалды.
Автордың пікірінше, қылмыстық сот, бұдан бұрын қарастырылғандай жаңаша,
бірыңғай, әмбебап және халықаралық қылмысқа баратын жеке түлғалардың
қылмыстық жауапкершілігінің тұрақты қызмет ететін сот органы болуы керек.
Соттың әмбебаптылығы оның қатысушы мемлекеттердің аумағына, азаматтарына,
қылмыстың жасалған уақытына, аумағына және халықаралық қылмыс
субъектілерінің азаматтығына байланыссыз юрисдикциясының болуында.
2. Халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесі, оның
құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын ғана білдірмейді, сондай-ақ оның
халықаралық қауымдастық үшін маңызын көрсетеді. Соттың маңызы
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар соттың халықаралық қылмыспен
күресін қаншалықты бағалайтындығында көрінеді. Халықаралық
қауымдастықтың Статут арқылы халықаралық сотқа берген уәкілеттігі оның
қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Халықаралық қылмыстық сот
ұлттық сот жүйесін "халықаралық қылмыстар" концепциясында
қарастырылғандай орнын баспай тек қана толықтыратындығына қарамастан
халықаралық қылмыстық сотқа халықаралық әділ сот механизмі ретінде
үлкен мән беріледі. Бірақ тәжірибеде байқалғандай, сот қызметіне кедергі
келтірмейді. Өйткені, мемлекет өзінің ұлттық заңдарында тиісті баптары
болғанымен халықаралық қылмыс масштабындағы мәселелерді шеше
алмайды. Дегенмен, халықаралық құқықтық тәртіптің орнауына байланысты
халықаралық қылмыстық сотқа үлкен үміт артылады. Өзінің қызметі арқылы
сот әділ сотты іске асырып қана қоймай, белгілі бір мөлшерде жаңа
халықтың алдын алады. Бұл сот органының қызметі халықаралық қауіпсіздік
пен бейбітшілікті қамтамасыз етуге бағытталады.
3. Халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесінің мазмұнын
ашу барысында соттың құқықтары мен міндеттерінің нақты тізімін құрайтын
нақты баптар мен нормалардың болмауы анықталды. Бұл автордың ойынша,
сот қызметін және оның процесс қатысушыларымен қатынасын қиындатады.
Өйткені процеске қатысушылардың көбі заң жағынан сауатсыз болып келеді,
сондықтан статутты талдау барысында олар құқықтары мен міндеттерге
қатысты нақты қорытындылар жасай алмайды, солайша олар мұндай сотта
өздерін қалай ұстауды білмейді. Бүл өз кезегінде олардың
жеке
құқықтарының бұзылуына әкеледі, ал бұған жол беруге болмайды.
4. Бүл тақырыпты зерттеу барысында халықаралық қылмыстық соттың
жарғылық қүжаттарында да, ' олардың практикалық қызметінде де
проблемалық аспектілер ашылды. Атап айтсақ, кейбір мемлекеттердің соттың
юрисдикциясын мойындамауы, сотта күдіктінің қорғалуын қамтамасыз ететін
тиісті құқықтық базаның болмауы және т.б. Осы аталған проблемалар аталған
кемшіліктерді жоятындай тағы бір халықаралық конференцияның қажеттігін
көрсетеді. Статут мүндай мүмкіндікті қарастырған, сондықтан Статуттың заңды
күшіне енуінен кейін жеті жылдан кейін шолу бойынша конференцияның
қажеттілігін көрсеткен.
Жүмыстың теориялық маңызы қорытындылар мен нәтижелерді халықаралық
қылмыстық соттың Статутын жетілдіруге қолдануға болатындығында.
Жүмыстың практикалық маңызы қорытындылар мен нәтижелерді ары қарай оқу
процесінде қолдануға болатындығында.
Жүмыстың апробациясы. Бүл тақырып бойынша бірқатар ғылыми мақалалар
жазылған:
1. Халықаралық қылмыстық сот халықаралық жауапкершілік
саласында жаңа сот органы ретінде тақырыбына мақала "Вестник КазГУ"
журналының "Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық"
сериясының 1(9) - 2003 ж. - с.68-70 жарық көрген.
2. Халықаралық қылмыстық сот қызметінде қорғалумен қамтамасыз
ету проблемасы тақырыбына Ұлттық университеттің 70 жылдығына
арналған ғылыми-теориялық конференцияның жинағында 28.11.2003 жылы
жарық көрген.
3. "Халықаралық қылмыстық сот юрисдикциясын мойындау
проблемасы" тақырыбына мақала оқу орындары аралық конференцияның
жинағында 2004 жылы жарық көрген.
Жүмыстың құрылымы. Жүмыс 3 бөлімнен түрады, олар 3 бөлімге бөлінеді.
Бөлімдердің орналасуы зерттеу тақырыбының жалпыдан жекеге өтуі арқылы
көрінеді және жұмыстың негізгі бөлімін құрайды. Негізгі бөлімнен бөлек
кіріспе, қорытынды және әдебиеттер тізімі бар.
I. НЕГІЗГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОТ МЕКЕМЕСІ РЕТІНДЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ
СОТТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ТАБИҒАТЫ
1. Халықаралық қылмыстық соттық қалыпты суы мен даму тарихы
Екінші дүниежүзілік соғыстың сұмдық зардабын біз білеміз, бірақ бұл
зерттеу үшін. Ол соғыстың салдары емес Германия мен Жапон сеператистерінің
осы соғыстағы әрекеттері және біз оны өте қатаң халықаралық қылмыс болып
есептейтіндігінде.
Ұлы отан соғысы аяқталмағаннан кейін халықаралық қылмыстық сот құру
идеясы пайда болды, бірақ мұны құру алғышарттары Версаль келісім шартымен
Германия экскайзері Вильгельм П-шіні соттау үшін халықаралық трибунал құру
қарастырылған кездің өзінде пайда болған еді. Вильгельм II-ші Голландияға
қашып кетті де, аталған трибуналдың құрылуына кедергі келтірді, өйткені
Германия экскайзері жасырынған мемлекет оған тағылып отырған кінәлар қылмыс
емес деп оны беруден бас тартты.
Осылайша жақсы идея құқықтық негіз болмағандықтан іске аспады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жағдай қайталанады, бірақ мұнда
кінәлі түлғаларды жазалаусыз қалдыратындай бұл соғыстың зардабы шексіз еді.
Сондықтан өз жүмысын Нюрнберсте бастаған әскери трибунал қүрылды. Бұл
қалада өткен процесс ең үзақ әрі ең жұлы болды. Сондықтан бұл тарихта
халықаралық әскери требуналдың қызметі Нюриберг процесі деп белгілі. (1)
Бұл процесте фашистік ұлтшылдардың қорғаушылары Іші дүние жүзілік
дүниежүзілік соғыстан кейін голландтық сияқты деректер келтірілді. Бірақ
олардың деректері 1942 жылы қаңтарда Белгия, Чехословакия, тәуелсіз
Францияның ұлттық комитеті, Греция, Люксенбург, Голландия,Норвегия; Польша,
Югославия елдерінің өкілдерінің атынан жарияланған халықаралық актіні
ескере отырып қабылданбады. Бүл декларацияда (бүл декларация болатын)
соғыстың басты мақсаты туралы айтылған - ұйымдасқан әділ сот
(правасудия)арқылы жазалау. Ұйымдасқан әділ сот деп халықаралық соттың
соғыстың басты кінәлілері туралы істі қарауы және шешім шығаруы танылды.
Осы кезде сот арқылы ма жоқ әлде саяси актымен бе қалай әділ жазалау
мэселесі шешімін жатты. Жоғарыда айтылғандардың нәтижесінде Кеңестер одағы,
АҚШ, Ұлыбритания, Солтүстік Германия жэне Француз республикасының уақытша
үкімет арасында европа елдерінің басты соғыс басты қылмыскерлерін соттық
құдалау туралы Лондонда келісім шартқа қол қойылды. Осы құжат арқылы
Нюриберг бойынша халықаралық әскери трибуналдың қүрылу шешіміне қол
жеткізілді. Бұл жағдайды айтып өттік. Бұл жерде трибуналдың әскери екендігі
қүрамы бойынша емес. Оның алдындағы қылмыскерлердің қатыстылығы жөнінен
екенін айту керек. (1, 416.)
Сонымен жоғарыда айтып өткендей халықаралық қылмыстық соттың құрылу
тарихы Нюриберг процесінен басталатынын білеміз. ал 1948 жылы 9 желтоқсанда
БҰҰ-ның бас ассамблеясы БҰҰ-ның халықаралық сотының аясында қылмыстық
Нюрнбергте құру идеясын ұсынды. Бірақ халықаралық құқық бойынша комиссия
мұндай органның құрылуы БҰҮ-ның халықаралық сотының аясында болмау керек
деп шешті, өйткені бұл халықаралық соттың ішкі жүйесіне қайшы келетін еді.
Екі жылдан кейін БҰҰ-ның бас ассамблеясы БҰҰ-ның 17 өкіл мемлекет мүше
елдерінен тұратын комитет құру туралы шешім қабылдады. Бұл комитет
халықаралық қылмытық соттың сатуын анықтау үшін құрылды.
1951 жылы комитет арнайы мәжілісінде болашақ соттың жарлық құжатының
жобасын аяқтады. Бұл құжаттың басты ерекшелігі - органның тұрақты құрылымы
жөніндегі ереже және оның қызмет оған берілген істер негізінде болатынында.
(2)
Бірақ кейбір мемлекеттердің үкіметтері бұл жобаға әртүрлі қарады.
Нәтижесінде 1952 жылы Бас Ассамблея 687 резалюциясы бойынша ұқсас
функциялары бар, БҰҰ-ның 17 өкіл мүше мемлекеттерінен тұратын жаңа комитет
құру туралы қаулы щығарды. Жаңа комитеттің мәжілісі1953 жылы БҰҰ-ның
орталық мекемесінде болды, осында 1951 жылғы статуттың жобасына бірқатар
өзгерістер енгізілді.
Комитеттің баяндамасы Бас Ассамблеяның қарауына 1954 жылғы сессиясында
ұсынылды. Бірақ баяндаманы тыңдау агрессия қылмысының дәл анықтамасы
жоқтығына байланысты тоқтатылған болатын, тек осындай анықтаманы қабылдаған
соң ғана 1974 жылы комитет өз жұмысын жалғастырды. (3)
БҰҰ-ның қауіпсіздік кеңесінің бұрынғы Югославия мен Руанда бойынша
халықаралық қылмыстық трибуналдарды құруға байланысты жағдай күрт озгерді.
Бүл уақытта әлемдік қауымдастық жеке тұлғаларды халықаралық қылмыстық
жауапкершілікке тарту бойынша әмбебап, тұрақты қызмет ететін мекеменің
құрылу қажеттілігіне толық көз жеткізген болатын. осыған байланысты 1993
жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы Халықаралық қылмыстық сот статусының жобасын
жалғастыруды және оны халықаралық комиссиясының 46 сессиясына 1994 жылы
бітіруді ұсынды. Осы сессияда халықаралық құқық комисиясы болашақ соттың
жарғысының жобасын жасау бойынша жұмыс тобын құруды ұйғарды (3,113 б)
халықаралық қылмыстық соттың жаңадан құрылған жобасында 60-бап болды,
олар 8 бөлімге бөлінген: 1 бөлім - соттың құрылуы туралы; 2 бөлім -соттың
құрамы жэне соттың әкімшілік басқаруы туралы; 3 бөлім - соттың юрисдикциясы
жайында; 4 бөлім - тергеу және қылмыстық қудалау жайында; 5 бөлім - сот
талқылауы жөнінде; 6 бөлім - қайта қарау жөнінде;7 бөлім - халықаралық
серіктестік пен сот көмегі жөнінде; 8 бөлім -шешімдердің орындалуы жөнінде.
Бұл жобаны халықаралық құқық бойынша комиссиясы өзінің
комментарилерімен қабылдады және өзінің ережесінің 23 бабына сәйкес
халықаралық қылмыстық сотты құру бойынша келісім шарт жасау үшін және
жарғының жобасын талдау үшін өкіметті елдердің халықаралық
конференциясын ашу туралы Бас Ассамблеяға ұхыныс жасауды ұйғарды . (3, б.
114) .
Халықаралық қылмыстық сотты құру бойынша БҰҰ аясындағы дипломатиялық
конференция 1998 жылы 15 маусымда басталып 1998 жылдың 17 шілдесіне дейін
созылды. Конференция Римде өтті. Конференция жұмысына 156 елдің өкілдері
қатысты, оның ішінде Қазақстанда бар және 260-қа жуық үкіметтік емес
ұйымдар. Айтылған конференцияның соңғы күні халықаралық қылмыстық соттың
Рим статусы қабылдады.
Сонымен Халықаралық қылмыстық соттың жарғылық құжатының қорытынды
нұсқасы 128 баптан және 13 тараудан болды. Нюриберг бойынша әскери
трибуналдың жарғысы 6 тарау, 80 баптан тұратын. Егер аталған екі жарғылық
құжаттарды салыстырмалы талдасақ статутта бұл органдардың құқықтық
мәртебесін түсінуде ерекше маңызды жаңалықтар бас екенін көреміз. Бұл
жазалау шаралары, қайта қарау, халықаралық серіктестік пен сот көмегі,
қатысушы мемлекеттердің ассамблеясы сияқты жаңалықтар. Соңғы жаңалық өте
маңызды екенін ескеру керек, өйткені бұл халықаралық қылмыстық сотты
тұрақты қызмет ететін, әмбебап орган ретінде қарастырады.
Сондай-ақ жоғарыда айтылғандардың ішінде басқада пункттер оң болып
табылады. Мысалы жазалау шаралары жөніндегі тарау мұндай сот органының
сопасын арттырады, өйткені Нюрнберг бойынша халықаралық әскери трибуналдың
жарғысында жазалау айтылмаған болатын, бірақ ол кезде әділдік орнату туралы
мәселеде бүл өте маңызды емес еді.
Қайта қарау туралы тарауда халықаралық әскери трибуналмен салыстырғанда
халықаралық қылмыстық сотқа жаңалық енгізді. Нюрнберг бойынша халықаралық
әскери трибуналдың жарғысы мұндай тарауды қарастырмаған, өйткені ол европа
елдерінің басты әскери қылмыскерлерін жылдам және әділ соттау, жазалауды
қарастырды (4). әділ сот үшін қайта қарау, қайта жалып (обжалование) жасау
сияқты инструменттер қажет болғанымен, ол кезде бұл инструменттер сот
алдындағы әскери қылмыскерлерге жазадан қалуға қосымша мүмкіндік болар еді.
Тағы бір ескеретін нәрсе бұл, халықаралық қылмыстық соттың Рим
статусына халықаралық серіктестік пен сот көмегі туралы тараудың енгізілуі.
Бұл жаңалық халықаралық соттың бұрынғы соттардан артықшылығын көрсетеді.
Мұндай соттар жоғарыда аталған Нюрнберг бойынша халықаралық әскери трибунал
ғана емес, сондай ақ Нюрнберг трибуналымен бір кезеңде өмір сүрген Токио
трибуналы (5). Кейінірек осыған ұқсас басқада сот органдары құрылды, оның
себебі болып тағыда жаппай халықаралық қылмысты туындататын әскери
әрекеттер табылды.
Бұл соттар жөнінде толығырақ айту керек. Олардың біріншісі бұл -бұ-
рынғы Югославия бойынша халықаралық қылмыстық трибунал. Югославиядағы
соғысқа алғашқы қадам Сербияның орталық комитетінің бірінші хатшысы
Слободан Мңлашевичтың Косово мен Воеводинан автономиялықтан айырғаннан
бастап жасалды. Албандықтардан кейін Словенгиялықтар, Харваттар, Босня мен
Герцоговинаның тұрғындары серб ұлтшылдылығының құрбандары болды.
1995 жылы соғыс уақытша тоқтады, бірақ 19999 жылы ол жаңа күшпен
жағасты және ол Косованы босату әрекетінің пайда болуымен есте қалды жэне
партизандық соғыс болды. Кейінірек босату әскеріне Солтүстік атлант альянсы
мен БҰҰ-ның көгілдір каскалары қосылды. Югославияға қарсы бір қатар
халықаралық санкциялар қолданылды, соның бірі БҰҰ-ның қауіпсіздік кеңесінің
халықаралық қылмыс трибунал құруы болды. Бүл сот органының жарғысы
юрисдикцияға қатысты 34 баптан, ішкі құрылымнан, арендуралық сұрақтардан
және айыпталушылық құқықтарынан, куәгерлермен жаңа шешушілерден тұрды.
Халықаралық қылмыстық соттың юрисдикциясы қарастырылатын затқ,аумаққа,
уақытқа қатысты наңты белгіленген, сондай ақ 1999 жылдан кейін Югославияда
жасалған қылмыстар үшін жеке қылмыстық жауапкершілік белгіленген (6).
Трибуналдың жарғысы 1949 жылғы женева конвенциясының талаптарын бұзуға,
сондай ақ заңдар мен дәстүрлерді бұзуға, генотит жэне адамзат үшін
қылмыстарға сот құдалаушылығын қарастырады (6, б. 3,4,5). Трибунал екі сот
камерасынан жэне 1 апеляциядан тұрды; айыптаушылыр, секретарнат. Камералар
өз кезегінде он бір тәуелсіз соттардан тұрады, және оларда бір елдің екі
азаматы бола алмайды.
Бұрынғы Югославия бойынша халықаралық трибуналдың жарғысы жазалау
шараларын қарастырмаған, сот камерасының шешімі бүрынғы Югославия
соттарының мерзімі шеңберінде қамауға алу мен шектеледі. Сондай ақ трибунал
"Ыоһ Ьіз іп ісіет" қағидасына жұгінді, бұл бірде бір тұлға халықаралық
гуманитарлық құқықты бұзғаны үшін ұлттық заңдармен соттала алмайтындығын
білдіреді. Соттың келесі бір көрінісі руанда бойынша халықаралық трибунал,
бұл да БҰҰ-ның қауыпсыздық кеңесімен құрылған. Бұл трибунал халықаралық
гуманитарлық құқықты тұрғаны үшін, геноцидке жауапты тұлғаларға, және көрші
мемлекеттерге қатысты1994 жылдың 1 қаңтары мен 1994 жылдың 31 желтоқсаны
арасындағы қылмыстарға қарсы құрылды (7)
Руандодағы соғыс геноцидпен ілесті, оны Хуту тайпасының экстемгестері
түтсу тайпасына қарсы жүргізілді. Бұл соғыста қай тыс болғандардың саны
Імлн. адам. Дәл осы масштабтылық аталған трибуналдың құрылуына әсер етті,
бірақ тайпа аралық қақтығыстар Африка елдерінде жиі құбылыс, бірақ дәл
мұндай маштабта емес.
Руанда бойынша халықаралық трибуналдың жарғысы келесі қызметтерді
жазалаушы және қылмысты деп табады: 1) геноцид; 2) геноцид мақсатында
келісім; 3) геноцидті жасауға тікелей және жариялы бағыттау; 4) геноцид
жасауға ұмтылыс; 5) геноцидке бірге қатысу (8).
Басқа жағынан Руанда бойынша халықаралық жарғысы Югославия бойынша
трибуналдың жарғысын қайталайды, тек камералар абақтыға жабудан басқа кез
келген табысда және мүлікті қайтару туралы бұйрық бере алады.
Осылайша Халықаралық соттың алдындағы трибуналдардың жекелеген ерекше
нюанстары болғаныменен ұқсас болатын. Олардың ұқсастығы олардың бәрі жылдам
құрылғандығында және нақты жағдайға есептелгенінде. Мысалы:Нюрнберг бойынша
халықаралық әскери трибунал Фашистік Германияның әскери қылмыскерлерін
жедел соттау үшін құрылған, ал бұрынғы Югославия бойынша халықаралық
трибунал Югославия соғысының әскери қылмыскерлерін соттау үшін және нақты
уақытта олардың жарлық құжаттарын жаза, қайта қарау сияқты пункттердің
болмауы мүмкін осыған байланысты шығар. Мүмкін дәл осы прецеденттер әлемдік
қауымдастықтың және түлғалардың халықаралық қылмысы үшін қылмыстық жауаптың
сот органдарының қажеттігіне көзін жеткізген болар. Бұл орган өз қызметін
тұрақты және өзінің Әмбебеп юридикциясы және өзінің құрылымы жағынан
біріңғай болар еді. 1998 жылы Рим дипломатиялық конференциясында құрылған
халықаралық қылмыстық сот дәл осындай еді. Бірақ айта кету керек
халықаралық қылмыстық сот ұзақ уақыт және терең қарастырылып құрылса да
біраз кемшілітерге не, олардың алдағы уақытта жою керек. Халықаралық
қылмыстық соттың статусында сотталушыларға процесуалдық кепілдік
қарастырылмаған, бұл Нюрнберг бойынша әскери трибуналда қарастырылған еді
(9). Статус сотталушылардың ғана емес сонымен қатар процестің басқа да
қатысушыларының қорғалуын қамтамасыз етпейді, бұл туралы төменде айтылады.
Тарихпен қазіргі жағдайда салыстырмалы талдау жасай отырып., Нюрнберг
бойынша халықаралық әскери трибуналдың жарғысының өзінде ақ трибуналдың
юрисдикциясына жататын халықаралық қылмыстардың жіктемесі келтіріледі (9,
б. 3). Аталған құжат бойынша қылмысты істер: 1) бейбітшілікке қарсы
қылмыстар; 2) әскери қылмыстар; 3) адамзатқа қарсы қылмыстар; Осы айтылған
қылмыстардың әрқайсысы басқа жекелеген қылмыстарды қосады.
Бұл осы қылмыстарға беретін анықтамадан шығады.
Бейбітшілікке қарсы қылмыстар: жоспарлау, дайындық, келісім шарт,
ұйғарымдарды бұзуға қатысты қатаң соғысты ұшықтыру, жүргізу немесе жоғарыда
аталған әрекеттердің кез келгенін іске асыруға бағытталған келісімдер.
Агрессия қылмыстық айыптау мен сот талқылауының обьектісі бола алмайды
деген қалыптасқан пікірге қарамастан және тәжірибеде әскери агрессия мұны
дәлелдейтін арнайы акт болмағандығына қарамастан әскери агрессия Нюрнберг
бойынша әскери трибуналдың талқысына алынды. әскери қылмыстар деп соғыс
заңдары мен салттарын бұзу танылады, дәлірек айтқанда 1899 жылғы құрлықтағы
соғыс заңдары мен салттарының Гаага нвенциясының нормасының бұзылуы, сондай
ақ 1929 жылғы әскери тұтқындарға қатысты және жаралылармен аурулардың
жағдайын жақсарту туралы Женева конвенциясының нормаларының бұзылуы.
Нюрберг бойынша халықаралық трибунал жарғысының 6 бабы соғыс заңдары
мен салттарының бұзылуының тізімін көрсетеді. Олар: адам өлтіру, қынау,
басып алған аумақтың' азаматтарын құлдыққа немесе басқа амқсаттарға
пайдалану, кепілге алынған адамдарды өлтіру; қоғамды және мүлікті тонау;
әскери тұтқын тұлғаларды немесе теңіздеп тұлғаларды өлтіру немесе қинау;
қалалар мен ауылдарды қирату; әскери қажеттіліксіз күрету.
Аталған қылмыстардың бәріде адамгершілікке қарсы жасалған болып
табылады, тек бір маңызды айырмашылығы бар. Бұл қылмыстар соғысқа дейін
және соғыс арасы емес болып есептейтін аймақта жасалса да жазаланады.
Халықаралық құқықтық практикаға сәйкес халықаралық қылмыстың тағы бір түрі
бар - адамзатқа қарсы соғыстар. Бірақ бұл түрі мүмкін жоғарыда аталғандарға
кіретіндіктен болар халықаралық қылмыстық сот статусына енбеген.
Басты әскери қылмыскерлерді жедел әрі әділ соттауды өз қызметіне алған
бірінші сот органымен жазаланатын халықаралық қылмыстардың бірінші
жіктемесі міне осындай. Мүмкін бұл жіктеме жетік әрі толық емес шығар,
бірақ бұл халықаралық қылмыстық соттың статусындағы қазіргі жаңа жіктемеге
бағыт берген болатын.
Нюрнберг бойынша халықаралық қылмыстық соттың жарғысы тағы бір жаңалық
енгізілген еді. Бұл трибуналдың белгілі бір әрекеті қылмысты немесе
қылмысты емес табу құқығына қатысты еді. әрине қазір мұндай норма қажетсіз,
себебі қылмыстық жауапкершілікке тек қана жеке түлғалар қатысты екенін
білеміз., бірақ қылмысқа заңды тұлғалар мен ұйымдарда жауапты алатындығын
жақтайтындар әлі күнге дейін бар. Бірақ ол уақытта мұндай норманың
енгізілуі таңғаларлық еді, өйткені көптеген ғалымдар қандайда болмасын
үйымдарды қылмыстық жауапкершілікке мүмкін еместігіне көз жеткізген еді.
Нюрнберг бойынша халықаралық трибуналдың жарғысына мұндай норманың енгізуі
ұйымдарды белгілі бір мекеме деп емес, әскери қылмыскерлердің ұйымдасқан
тобы деп түсінуінен болуы мүмкін.
Қалай болғанда да бұл норма қазір текқана ғылыми зерттеу жағынан ғана
қызықты. өйткені қазір оның заң күші жоқ (10). Сонымен халықаралық
қылмыстық соттың қалыптасу тарихы мен дамуын қарастырып және біраз
салыстырмалы талдау жасаған соң біз халықаралық қылмыстық сотты ашу біраз
уақыт аралығында болғаны белгілі бір эволюциялық кезеңдерге бөлінгені және
ақырында оң нәтижеге қол жеткізілгені жөнінде қортынды жасай аламыз. Бұған
дәлел - соттың құрылуы, оның қызметі және халықаралық соттың өз қызметін
кейбір кемшіліктермен болса да бастауы. Бірақ барлық кемшіліктерді жоюға
болатыны белгілі, осыған халықаралық қауымдастық ұмтылуы керек.
2. Халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесінің мазмұны
Халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесі бұл құқықтар мен
міндеттердің жиынтығы екенін және бұл халықаралық бейбітшілік пен
қауыпсіздік үшін соттың қаншалықты маңыздылығы көрсететінін де айтқанбыз.
Бірақ қазір әңгіме халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесінің
мазмұны жайында, сондықтан біз құқықтық мәртебе түсінігінің негізі етіп
бәріне белгілі үғымдарды яғни құқықтыр мен міндеттердің жиынтығын аламыз.
Бұл жерден шығатын қазатында соттың құқықтық мәртебесінің мазмұны - бұл
соттың құқықтыры мен міндеттерінен бөлек.
Статустың 5-ші бабы бойынша сот өз юрисдикциясын келесі қылмыстарға
қатысты жүзеге асырады. Геноцид қылмысы, адамгершілікке қатысты қылмыстар.
әскери қылмыстар, агрессия қылмыстары. Сондай ақ ол сотқа осы қылмыстармен
ғана шектелуді жүктейді. Статустың 25 бабы бойынша өз қызметін кәмелетке
толған түлғаларға ғана қатысты жүзеге асыра алады.
Сот процестің жүруін белгілейді және мына мәселелерді шешеді: белгілі
жағдай бойынша анықтама шығару; қарсылықтар мен шығындарды қабылдау немесе
қабылдамау; жауаптарды қандай формада қабылдау мәселесін шешу; арыздарды
қабылдау немесе қабылдамау және т.б. Сонымен қатар сот өзінің әділ сотты
жүзеге асыруына әдейілеп қарсы жасалған қылмыстарды да талқылайды (12,1 т:
б. 70). Бұл қылмыстар:
1) шын жауап беру міндеттемесін қабылдағаннан кейін өтірік жауап беру;
2) алдын ала дайындалған өтірік дәлелдер келтіру;
3) куәгерлерге қылмыс көрсету, оның қатысуына, жауап беруіне
кедергілер жасау, куәгерлерге жауап беру үшін сыйлық беру түрінде әсер
ету, дәрежелерді жинауға кедергі жасау, оларды күту;
4) соттың лауазымды тұлғасын өз міндетін орындау немесе орындамау
үшін оны қорқыту, заңға қайшы әрекеттер жасау, кедергілер келтіру;
5) соттың лауазымды тұлғасына ол міндетін орындағалы үшін нен
қайтару;
6) өзінің ресми қызметіне байланысты соттың лауазымды түлғасының
пара алуы, пара талап етуі.
Сот сондай ақ тұлғаларды жауапсыз әрекеті үшін. Сот шешімін
орындамағаны, оны бұзғаны үшін бас бостандығынан айырмай, сот залынан
уақытша немесе біржола шығару, айпул және т.б. Әкімшілік шаралары арқылы
жазалайды.
Осы сияқты процессуалды құқықтарднан бөлек сот кез келген мүше
мемлекеттен ақпарат, қажетті құжаттарды сұрай алады. Шешім шығарғанда сот
келесі жазалау шараларын белгілей алады. (б. 12, т. 1.6. 77):
а) Ең жоғарысы 30 жылдан аспайтын белгілі мерзімге бас бостандығынан
айыру;
б) Аса ауыр қылмыс түрі жасалса ғана және айыпты тұлғаның жеке
жағдайлары бойынша өмірлік бас бостандықтан айыру;
с) айыппул;
д) Үшінші жақ түлғаларына ру құқығына нұқсан келтірмей, қылмыстың
нәтижесінде алынған мүліктерді, активтерді тәркілеу;
Жазалау шараларының ішінде өлім жазасы жоқ. Бүл сенгал юристі Дудо
Фиаманың үлкен пікір талас туғызған баяндамасымен түсіндіріледі, ол
халықаралық сотта өлім жазасын қолдануды ұсынған. Бірақ Бас Ассамблея өлім
жазасы әмбебеп жазалау емес деген түсінікпен одан бас тартты (17. б. 359).
Статустың 87 бабы бойынша сот мүше мемлекеттерге серіктестік бойынша
өтініш жасай алды, сондай сот мүше емес, бірақ арнайы келісім бойынша көмек
бере алатын мемлекеттерге мұндай өтініш жасай алды.
Құжаттар беру түрінде, ақпарат алу кез келген формада халықаралық
ұйымдардан көмек сұрай алады. Кейбір төтенше жағдайларда сот өтініш туралы
құжаттарды көрсетпес бұрын тұлғаны алдын ала тұтқындау туралы өтініш жасай
алады.
Сот шешім шығарған соң шешім шығарылған тұлғаны абақтыға немесе басқа
мемлекетке кез келген уақытта жібере алады. Сондай ақ соттың қайта қарау
туралы арыз бойынша шешім шығаруға және ол тұлғаны таңдаған соң жазалау
мерзімін қысқартуға ерекше құқы бар.
Соттың міндеттері жөнінде статутта тіптен айтылмайды, құқықтармен
салытырғанда статутта "сот міндетті" деген термин тіптен жоқ, бірақ бұл
соттың міндеті жоқ дегенді білдірмейді. Оның ең бірінші міндеті - статуттың
нормаларына сай жұмыс жасау. бұл міндетті оның арналымынан, алдына қойған
мақсаттары мен міндеттерінен шығады.
Сонымен қатар халықаралық қылмыстық сот мүше мемлекеттер Ассамблеясы
қабылдаған процедуралар мен дәлелдеу ережелерін сақтауы керек.
Ара қарай біз соттың өзінің юрисдикциясының аясында қызмет етуге
міндеттілігі жөнінде айтуымыз керек, яғни. Ол оның юрисдикциясына жатпайтын
мемлекеттер, индтвидтеге қатысты әрекеттерден өзін шектеу керек.
Сондай ақ ол қолданылатын құқық аясында болуы керек, олар: халықаралық
қылмыстық соттың статуты; қылмыс элементтері; процедуралар мен дәлелдеу
процедуралары; тиісті жағдайларда қолданылатын халықаралық келісім шарттар;
халықаралық құқықтық қағидалары мен нормалары; ерекше жағдайларда жалпы
қағидалар, бұл қағидалар статуттың және халықаралық құқық пен халықаралық
танылған нормалар мен стандарттарға қайшы келмейтін болса ұлттық заңдар
(12, б. 21).
Сот сондай ақ жәбірленушілер мен куәгерлердің жеке өмірлеріне,
арожданына, физикалық және психикалық игіліктерін қорғау шараларын
қабылдауға міндетті. Сот барлық факторларды ескеруі керек, оның ішінде:
жасы, гендерлік фактор, денсаулығы, қылмыстың сипаты, оның ішінде
сексуалдық зорлау жағдайы, гендерлік зорлау немесе жас балаларды зорлау.
Өз қызметін орындау барысында сот процедура ережесімен қарастырылған
қүпиялық привилегиясын сақтау керек, сондай ақ сот егер терлеу барысында
ақпарат осылай болса мемлекеттік құпияны сақтау керек.
Сот сотқа келген куәгерлер немесе эксперттке олардың бұл елгенге
келгенге дейінгі әрекеттеріне қатысты қамауға алынбайтындығы және
құдаланбайтығы жөнінде кепілдік беру керек. Халықаралық қылмыстық соттың
құқықтары мен міндеттері осындай. өкінішке орай олар толық әрі дәл түрінде
берілді деп айтуға болмайды. өйткені олар статуттың текстінен мағынасы
бойынша алынған. Бұл автордың ойынша соттың жарғылық құжатының кемшілігі
болып табылады, өйткені құқықтар мен міндеттерді дәл анықтамау құқықтық
мәртебенің аясын дәл анықтаудың мүмкін еместігіне әкеледі. Осылайша бүл
жалпы құқықтық мәртебенің заңды табиғатын, оның ішінде халықаралық
қылмыстық мәртебесін анықтауды қиындатады.
Мұндай кемшілік тәжірибеде теріс нәтижеге әкеледі. Соттың және басқа да
процеске қатысушылардың өздерінің құқықтарын білмеуі процесуалдық
қатынастарды қиындатады және процеске тікелей кедергі келтіреді.
Жоғарыда айтылғандардан статутқа құқықтар мен міндеттерді толық ашатын
баптар енгізілсе сот ісі жеңілдеп болар еді және сотқа қатысушылардың қарым
қатынастары да жеңілдейтін еді деген қорытынды жасауға болады. Бұл өз
кезегінде статутқа мүше болғысы келген елдерге түсіндірме болар еді. Соттың
құқықтары мен міндеттерінің нақты тізімі мұндай мемелекеттерге оның
юрисдикциясы жөнінде түсінік беретін еді. Халықаралық қылмыстық соттың
құқықтары мен міндеттерінің аясын анықтау. Оның жұмысы мен процеске
қатысушылардың қатынасын жеңілдету үшін ғана емес сонымен қатар оның дұрыс
қызмет етуі үшін қажет.
II. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТТЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ НЕГІЗГІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
2.1. Халықаралық қылмыстық соттың ашылуы
Жоғарыда айтылғандай халықаралық қылмыстық сот 1998 жылы Рим
дипломатиялық конференцияда құрылған болатын және оның құрылуы өте ұзақ
болды, өйткені көптеген елдердің ұлттық мүдделерінің қақтығысы болды,
олардың қайсі біреулері әлі күнге дейін мұндай соттың құрылу идеясын
қабылдамайды. Ақырында косенсусқа келді,оның нәтижесі болып осы халықаралық
қылмыстық соттың құрылуы болды. Оны халықаралық ұйым деп батыл айтуға
болады. Халықаралық ұйым бұл - ең кемінде үш мемлекеттен құрылатын және
оның тараптарымен келісімімен мақсаттары, компотенциясы өзінің тұрақты
органы, басқа да ерекше саяси ұйымдық нормалары бар тұрақты институт (18).
Халықаралық ұйымдардың мақсатын жалпы бағалай отырып. Оларды қазіргі
халықаралық қатынастардың жүйесіне және оның құрылымдық элементі болғанын
ескеру керек. Бірақ халықаралық ұйымдар жалама болса да халықаралық
қатынастарға әсер етеді. Бірақ көп жағдайда халықаралық қылмыстық соттың
функциясы - олардың саясаты халықаралық ұйымдар қызметінде шешуші фактор
болып табылатын мүше елдердің позицияларын реттестіретін орталықтар мен
құралдардың қызметін атқару.
Осылайша халықаралық қылмыстық сот өзіне тиісті барлық талаптарға жауап
береді (12,6. 1).
Сот келісілген мақсаты мен компетенциясы, сондай ақ тұрақты органдары
бар тұрақты органдар болып құрылған. Халықаралық қылмыстық сот Рим
дипломатиялық конференциясында көптеген мемлекеттердің еркімен құрылған.
Халықаралық ұйым ретінде статуттың мэртебеоі оның БҰҮ-нан және басқа
халықаралық ұйымдардан тәуекелділігі мен нақтыланады. Ол барлық мэселелерде
дербес шешім қабылдайды, егер қатынас туған жағдайда тиісті келісім шарттар
негізінде жұмыс жасайды (19).
Осы жағдайларды ескере отырып халықаралық қылмыстық соттың ұйымдастыруы
бүрынғы Руанда мен Югославия бойынша құрылған ұйымдармен сай келмейді.
Мұндай айырмашылық уақыт, мақса және компетенциялық сипатқа байланысты 2001
жылы өзінің табиғаты жағынан жаңа арнайы Съерра-Моне бойынша сот құрылды.
Бұл сот Съерра-Моне аймағында 1996 ж. 30 қарашасынан бастап халықаралық
гиманитарлық құқық пен ұлттық заңдылықтарды бұзған тұлғаларға қатысты
құрылды. Съерра-леонедегі ішкі жаппай қарулы қақтығыстар осы соттың
құрылуына себеп болды.
16.01.02.Ж. БҰҰ мен Съерра-Моне Үкіметінің арасындағы келісім осы
арнайы соттың құрылуының құқықтық негізі болды.
Осылайша Съерра - Леонс бойынша арнайы сот барлық бұрынғы халықаралық
трибуналдарға қатысты жаңаша болды. Оның жаңашылдығы, оның екі жақты
келісім шарт негізінде құрылуында (20).
Съерра-Моне - бұл оңтүстікте Либериямен солтүстігінде және шығысында
Гвинеямен шектесетін, Атлант мұхитының жағалауында орналасқан кішкентай
батыс африкалық мемлекет. Осы қалада 1818 жылмен 1866 жылдарда ашық теңізде
АҚШ пен Ұлыбритания жалауымен кемелерді құлдарды тасу күдігімен тұтқындау
туралы Америка - Британ комиссиясы жұмыс істеген еді. Комиссия 535 іс
қарады, оның нәтижесінде 55000 құл босатылған еді (21). 1961 ж. Съерра-Моне
Британ достарының құрамында тәуелсіздік алды, ал 90 жылдары бұл елде
азаматтық соғыс басталды. Экономикалық белсенді араласуымен 19999 жылы
қарсылас жақтардың бейбіт келісімі болды. Бірақ елде тәртіпсіздік орын алды
және Съерра-Леоненің үкіметі БҮҮ-ның бас хатшысына елде орнаған
тәртіпсіздікті жою мақсатында халықаралық гуманитарлық құқықты бұзғандарға
жауапкершілік болу үшін арнайы сот құру өтінішін білдірді (22).
2002 ж. 16 қаңтарда Бас хатшының орынбасары Ханс Корелл және әділет
министрі, Съерра-Моненің бас прокуроры Саломан Бараев осындай сотты құру
туралы келісімге қол қойды.
Бұл соттың бұрынғы трибуналдардан айырмашылығы:
Біріншіден - бұл сот Съерра-Моне заңдары бойынша қылмыскерлерді
жазалайды.
Екіншіден - жарғыда көтеріліс топтарының лидерлерін қылмыстық қудалау
өкіметтігі айтылады.
Үшіншіден - халықаралық құрылыстық құдалай практикасында бірінші рет
асі һос халықаралық органның юрисдикциясы Съерра-Леонеде бейбітшілік орнату
операцияларының қатысушыларына қатысты жүзеге асты.
Төртіншіден - сотталушылардың жасы ескеріледі. 15 жасқа дейінгі
тұлғалар сотқа тартылмайды.
15-тен 19 жас аралығында тұлғаларға олардың жастығын, түзелу
мүмкіндігін ескеріп этипатпен, сыйлаушылықпен қарау керек.
Кәмелетке толмағандарға қатысты соттың шешімі мынадай болуы мүмкін:
қамқорлық пен қадағалауға қатысты; қоғамдық жұмыстарға; кеңес беру
бағдарламасы; тәрбиелеуге, түзетуге, кәсіби техникалық білім беруге қатысты
беру.
Халықаралық қылмыстық соттың статутында "жасы 19-ге толмағандарға
соттың юрисдикциясы жүрмейді" деген ереже бар (12, б. 26).
Конференцияда көптеген елдердің өкілдері қылмыстық жауапқа тартылып
түлғалардың жасын төмендету керектігі айтылған. Бүл мәселе бойынша
ерекшелігі елде әр түрлі еді, осы істі қиындатты.белгілі бір жас
ерекшелігін қабылдау мемлекеттерге солі келмейді, сондықтан Салонд мырзаның
(Швеция) қылмыстық жауапкершіліктің төменгі шегі етіп 18 жасты қалдыруды
ұсынуы қабылданды.
Бүл ұхынысқа Австрия, АҚШ, Израиль өкілдері қарсы болды. Олардың
пікірінше көп қылмыс 18 төмен жастағылармен жасалады және 16 жасты шегітіп
алуды ұсынды.
Бірақ мемлекеттердің көпшілігі Сланд мырзалы қолдады, нәтижесінде
осындай статуттың 26 бабы шықты.
Мұндай шектеу сотқа халықаралық нормалар бойынша жұмыс жасауға
мүмкіндік береді және 19 жасқа толмағандар Конвецияның қорғауында болады.
Бірақ ол 18 ж. толмаған қылмыскерлерді жауапкершіліктен құтқармайды.
Әйтсе де Арнайы сот өзінің ұйымдың нысаны бойынша халықаралық қылмыстық
сотқа жақын, өйткені ол да БҰҰ-ның немесе басқа да ұйымның құрылымдық
бөлімшесі емес.
Дегенмен Съерра-Моне бойынша сот халықаралық қылмыстық соттан әлдеқайда
алыс, өйткені оның юрисдикциясы бір мемлекет ғана шектеледі және уақытша
сипатқа ие.
Халықаралық қылмыстық сот халықаралық қылмыстар жөнінде жеке қылмыстық
жауапкершіліктің ерекше соты болып табылады.
Бұл сотты ұйымдастыру процесі ұзақ бойына жүрді. 1992 жылы халықаралық
құқық комерциясы БҰҰ-ның Ба Ассамблеясының халықаралық қылмыстық сот құру
мэселесін талдау міндетінің орындалғанын жариялады. Арнайы жұмыс тобының
баяндамасында көрсетілген коммисияның зерттеулері, бұл коммисияның ұсынып
отырған халықаралық қылмыстық соттың құрылымы қабілетті жұмыс деп қорытынды
жасауға мүмкіндік береді (23). Сондай ақ халықаралық құқық коммисиясы
баяндамада халықаралық қылмыстық соттың құрылуы бойынша нақты ұсыныстар
келтіреді. Бірінші ұсынысы: Халықаралық қылмыстық сот мемлекеттердің
арасындағы келісімдер негізінде статутпен құрылуы керек. Бұл жерде "статут
формасындағы жан жақты келісім шарт" деген дұрыс болар еді, бүл ұсыныс
шешуші болды, өйткені бұрын халықаралық қылмыстық сотты БҰҰ-ның
резолютсиясына немесе БҰҰ-ның қауіпсіздік кеңесінің резолютсия сәйкес
құрылу керек деген ұсыныстар болған. Бірақ халықаралық құқық комиссиясы
соттың халықаралық ұйымдардан дербес құрылуын қалады.
Екінші ұсынысы: халықаралық қылмыстық сот алғашқы кезеңде тек қана жеке
тұлғаларға қатысты атқару керек. Өйткені Американ экономистері М.Басспан
мен К.Блейксли атап өткендігі қазір саяси себептер бойынша мемлекеттердің
халықаралық қылмыстық жауапкершілігі жөнінде мәселе қорғайтын уақыт емес.
Бүл әлем өзара тәуелді болған уақытта мүмін болады. Бүл мәселе әлі күнге
дейін ашық.
Үшінші негізгі ұсыныс. Соттың юрисдикциясы халықаралық келісімдермен
көрсетілген халықаралық сипаттарғы қылмыстарға қатысты болуы керек. Бұл
ұсыныста аз ғана қате кеткен, өйткені бұл жерде халықаралық сипаттағы емес
халықаралық қылмыс туралы айтылған болу керек. Болашақта терроризм
халықаралық есіртке саудасы сияқты қылмыстар халықаралық қылмыстық соттың
юрисдикциясына елуі мүмкін.
Келесі үхыныс - сот қатысушы мемлекеттерге құрал ретінде қызмет ету
керек, өйткені ол бұл мемлекеттерге қатысты ірзо &сіо юрисдикциясына ие
болмау керек.
Мүндай формулировка арқылы комиссия мемлекеттердің халықаралық
қылмыстық сотқа кіруін жеңілдетпекші болды, бірақ ол соттың мақсаттарына
қайшы келер еді.
Бесінші үсыныс: халықаралық сот алғашқы кезеңде тұрақты болмайды. Бұл
үсыныс әрине абсурдты, өйткені халықаралық қауымдастық тұрақты ұйым құруға
ұмтылған еді, өйткені тұрақсыз ұйымдар бұған дейін көп болған.
Соңғы ұсыныс: сот процесіндегі соттардың риясыздығын, тәуелсіздігін
және процесуалды гарантияларды орындауды қамтамасыз ету керек. Бұл ұсыныс
өте маңызды болды. Американ профессоры Уильям Шабас егіт қандай
"Халықаралық сот БҰҰ-ның құрылуы кезеңінен бері халықаралық құқықта даму
алға ең маңызды инновация". Ал халықаралық қылмыстық соттың статуты адам
құқық қорғау бойынша негізгі кешенді халықаралық құралдардың бірі (24).
Жоғарыда айтылған ұсыныстар халықаралық қылмыстық соттың статутын
жасауда ескерілді. Халықаралық қылмыстық соттың басты ерекшелігі - оның
тәуелсіздігі. Тәуелсіздік әділ шешімді қамтамасыз етеді. Дегенмен бұл жерде
соттың абсолютті тәуелсіздігі туралы айта алмаймыз, өйткені абсолютті
ешнәрсе жоқ. Оның үстіне абсолютті тәуелсізді тәуелсіздікке ұласады,
сондықтан шектейтін механиздер керек. Мүндай механизмдердің тірі қатысушы
мемлекеттердің Ассомблеясы, ол БҰҰ-ның жарғысы бойынша бейбітшілік пен
қауыпсыздікке жауапты (25). Бұл халықаралық қылмыстық соттың мүддесімен
сәйкес, өйткені стутутта сот халықаралық агрессияға қатысты юрисдикциясын
жүзеге асырады деп көрсетілген (12, б. 5, т. 2).
Яғни агрессия қылмысына қатысты сот өз қызметін БҰҰ-ның қауіпсіздік
кеңесімен бірлесе атқару керек. Бірақ соттың тэуелсіздігі жөнінде идея
көзғалған еді. егер де соттың юрисдикциясына аргессия қылмысты қауіпсіздік
кеңесінің пререгативасын ескерелгі енгізу идеясы қолдау танса онда БҰҰ-ның
жарғысы қайта қарау керек болар еді, ал бұл болса бүкілхалықаралық құқық
жүйесін бұзған болар еді (26).
әрине бүл халықаралық қауымдастыққа ұнамас еді, сондықтан Статутта
соттың БҰҰ-ның қауіпсіздік кеңесңнен серіктес болу шарасы бар.
Бірақ халық аралық қылмыстық сот әмбебап, біріңғай, ең басты тәуелсіз
сот аралы болып қүрылды. Тәуелсіздіктің болуында бірақ толық тәуелсіздік
мүмкін сондықтан салыстырмалы тәуелсіздік болады, ол БҰҰ-ның қауіпсіздік
кеңесіне қатысты салыстырмалы.
2.2. Халықаралық қылмыстық соттың құрамы мен құрылымы
Халықаралық қылмыстық соттың қызметін ашу үшін оның құрамы мен
құрылымын ашу керек.
Статуттың 34 бабы бойынша сот келесі оргондардан тұрады: а) ирезидиум;
б)аппеляциялық бөлім, сот бөлімі алдын ала өндіріс бөлімі (производство);
в) прокурордың кеңесі; г) секретариат. Соттың құрамы бұрынғы соттардың
құрамынан басқаша. Согославия мен руанда бойынша соттардың құрамын алсақ,
президиум жоқ. әрине президиумның болмауы сот қызметін тоқтатпайды, өйткені
бұл органдар уақытша еді.
Соттың құрамында алдын ала өндіріс бөлімінің болуы прогрессивті
қосымша. Бұрынғы болған соттарда мұндай бөлім болмаған. Бұл әділдікті
қамтамасыз ету жағынан басқа соттардан артық.
Ал қалған жағынан бұл сот бұрынғы согославия мен руанда бойынша соттан
ерекшеленбейді.
Халықаралық сот 2003 ж. 7 қаңтарда қатысушы мемлекеттердің Ассамблеясы
сайлаған 18 соттан тұрады, олардың өкілеттігі 2003 ж. 11 наурызда басталды.
1271ж. Соттардың саны призидиумның ұсынысымен көбейтілуі мүмкін. Мұндай
жағдайда секретариат қатысушы мемлекеттерді хабардар етеді. Сосын бұл
мәселе қатысушы мемлекеттердің ассамблеясында қаралады. Қатысушылардың
үштен екісі қолдаса қабылданады.Сондай ақ олардың саны азаюы да мүмкін,
бірақ 180- ден кем болмауы тиіс. Соттардың санының өзеруі сот жұмысының
көлеміне қарай болады.
Халықаралық қылмыстық соттың соттарына жоғары моральдық сана, зиясыздық
пен тәуелсіздік сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Халықаралық қылмыстық сот қызметі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I. НЕГІЗГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОТ МЕКЕМЕСІ РЕТІНДЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ
СОТТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.1. Халықаралық қылмыстық соттық қалыпты суы мен даму тарихы ... ...7
1.2. Халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесінің мазмұны...13
II. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТТЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ НЕГІЗГІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1. Халықаралық қылмыстық соттың ашылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2. Халықаралық қылмыстық соттың құрамы мен құрылымы ... ... ... ...20
2.3 Халықаралық қылмыстық соттың юрисдикциясына жататын
қылмыстардың құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
III. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІК СОТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН
БОЛАШАҒЫ
3.1. Кейбір мемлекеттердің халықаралық қылмыстық соттың юрисдикциясын
мойындау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
3.2. Халықаралық қылмыстық сот қызметінде қорғаумен қамтамысыз ету
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.3. Халықаралық қылмыстық соттың қызмет етуінің болашағы ... ... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ...48
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Халықаралық қылмыстық сот 1998 жылы Римде
халықаралық дипломатиялық конференцияда құрылған жаңа ұйым болып
табылатындығында. Осыған байланысты соттың өзінде, сондай-ақ халықаралық
қылмыстық сот мәртебесі арқылы анықталатын оның құрылу құжаттарында да
бірқатар кемшіліктер бар.
Бұл кемшіліктер соттың халықаралық мәртебесін және құқықтық табиғатын
анықтауға кедергі жасайды. Нақты қылмыс үшін нақты санкциялардың болмауы
кемшіліктердің бірі болып табылады. Бұл сот қызметін біршама қиындатады.
Өйткені, жазаны сот емес, заң белгілеуі керек.
Келесі бір кемшілік статус сотталушыға қорғаушының болуын
қарастырғанымен, бірақ қорғаушы болып кім шығатынын, оларды белгілеу
процесі қандай және олар қандай органнан болатынын анықтамағанында. Бұл да
халықаралық қылмыстық сот қызметін қиындатады, өйткені процесс барысында
тараптардың тереңдігінің бұзылуына және адамның қорғалуға жалпы құқығының
бұзылуына әкеледі. Бірақ, жоғарыда аталған кемшіліктерді бірқатар түзетулер
енгізу арқылы жоюға болса, келесі проблеманы басқаша шешу керек. Өйткені
халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесін, оның юридикциясын барлық
мемлекеттер мойындай бермейді. Мұндай мемлекеттер көп болмағанмен, олар өз
территориясы мен азаматтары шеңберінде соттың құқығын тарылтады. Сондай-ақ
мұндай елдердің қатарына АҚШ жататынын ескеру керек, бірден-бір ықпалы зор
мемлекет, өзінің ықпалын сотқа қарсы қолданады. Мүмкін соттың әлі күнге
дейін өзінің функциясын іске асыра алмауының себебі осы шығар. Осылайша,
бірыңғай әмбебап орган болып саналатын халықаралық қылмыстық соттың біршама
кемшіліктері бар екенін көреміз, осыған байланысты оның құқықтық мәртебесін
зерттеу өзекті әрі қажетті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі қолданылған әдебиеттерді қарау арқылы
көрініс табуы мүмкін. Тақырыпты зерттеу барысында бірқатар материал көздері
қолданылды, олардың негізгісі 1998 жылғы 17 шілдедегі халықаралық қылмыстық
соттың Рим Статуты және басқа да халықаралық құқықтық актілер. Сондай-ақ,
біраз ғылыми жүмыстар қолданылған, атап айтсақ, қазақстандық ғалым
М.Б.Қүдайбергеновтің "Жеке түлғалардың халықаралық жауапкершілігі"
тақырыбындағы ғылыми зерттеу жұмысы. Халықаралық қылмыстық сотқа қатысты
бұл жүмыста біршама маңызды мәселелер ашылған. Соттың құрылуы мен
қалыптасуына үлкен мән беріледі, сондай-ақ сот қызметі барысындағы
проблемаларға тоқталады. Зерттелетін тақырып басқа болғандықтан халықаралық
қылмыстық сот мәселесі зерттелетін тақырып шеңберінде ғана қозғалады.
Халықаралық қылмыстық сот тақырыбындағы И.П.Блищенко, И.Б.Фисенконың
еңбегін ерекше айтуға болады. Бұл жұмыс соттың құрылуына дейін зерттелген,
сондықтан оның мазмұнында соттың қүрылуы туралы болжамдар ғана бар.
Сондай-ақ осы мәселеге қатысты біраз ғылыми мақалалар бар. Олардың
ішінде И.Б.Фисенконың, А.Б.Медяевтың, В.С.Верещетинаның еңбектері ерекше.
Олардың еңбектері тікелей халықаралық қылмыстық сотқа қатысты және соттың
құрылуының тарихи алғышарттары мен қызмет ету проблемаларын зерттейді.
Профессор Б.Р.Түзмухамедовтың ғылыми мақаласын ерекше атап өту керек. Ол
халықаралық қылмыстың сотқа қатысты өз еңбегінің негізі етіп соттың Рим
статутының конституциялық емес мүмкіндігін алады. Халықаралық қылмыстық
соттың юридикциясы арқылы статут азаматтарды бере алады, бірақ көптеген
елдердің конституциясында бұл көрсетілмеген, Түзмүхамедов осыны атап
көрсетіп өз қарсылығын білдіреді. Бірақ ол сол елдердің конституциясы егер
келісім шарттар болса азаматтарды беруді қарастыратынын және ондай келісім
шартқа Халықаралық қылмыстық соттың Рим Статутының жататынын ескермеген.
Сотқа байланысты шетел ғалымдары да үлес қосқан. Олар: Рольф Эйнар Фифе
және Уильям Шабас. Американдық ғалым Уильям Шабастың позициясы өте қызықты.
Өткені ол соттың қызмет етуіне қарсы елдің өкілі болып табылады. Бірақ
өзінің азаматтығына қарамастан ол соттың болуын қолдайды, оның бүкіл
әлемдік қауымдастық үшін қажеттілігін мойындайды.
Сондай-ақ жүмыста тақырыпқа тікелей емес жанама қатысты материалдар да
қолданылды. Олар: Томиский Н.И. "Международный трибунал", Решетов Ю.А.
"Бейбітшілік пен қауіпсіздікке қарсы халықаралық қылмыспен күрес" т.б.
Жүмыстың мақсаты - халықаралық және ұлттық құқықтың нақты көздерін,
сондай-ақ халықаралық соттар мен доктриналардың шешімдерін халықаралық
қылмыстық соттың құқықтық мәртебесін қорытындылау үшін кешенді талдау.
Жалпы мақсатқа мына міндеттер арқылы қол жеткізіледі:
1. Халықаралық қылмыстық соттың құрылуының тарихи
алғышарттарын сипаттау;
2. Салыстырмалы аспектіде Халықаралық қылмыстық сот Статутында
халықаралық қылмыстардың жеке қылмыстық жауапкершілігінің
соттарының бұрынғы жарғыларын талдау;
3. Халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесіне анықтама
беру;
4. Халықаралық қылмыстық соттың маңызын көрсету;
5. Халықаралық қылмыстық соттың өзекті мәселелерін ашу және шешу
жолын көрсету;
6. Халықаралық қылмыстық соттың болашағын айқындау;
Зерттеу объектісі - халықаралық қылмыстық сотты құру жөне қызмет етуі
барысындағы қоғамдық қатынастар.
Зерттеу пәні - халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесі.
Жүмысты жазу барысында келесі әдістер қолданылды:
- эмпирико-теоретикалық (анализ, дедукция, модельдеу, тарихи әдіс
т.б.);
- теориялық зерттеу әдістері (абстрактылыдан нақтыға көшу);
- ғылыми зерттеудің жалпы әдістері.
Қорғауға шығарылатын ережелер:
1. Халықаралық қылмыстық соттың салыстырмалы талдауы
нәтижесінде сот мекемелерінің жарғылық актілері бар: Нюрнберг және
Токио бойынша әскери трибуналдардың құрылуы және бүрынғы Югославия
мен Руанда бойынша халықаралық қылмыстық трибуналдардың болуы және
Сырра-Моне бойынша арнайы соттың болуына байланысты біраз
қорытындылар жасалды.
Автордың пікірінше, қылмыстық сот, бұдан бұрын қарастырылғандай жаңаша,
бірыңғай, әмбебап және халықаралық қылмысқа баратын жеке түлғалардың
қылмыстық жауапкершілігінің тұрақты қызмет ететін сот органы болуы керек.
Соттың әмбебаптылығы оның қатысушы мемлекеттердің аумағына, азаматтарына,
қылмыстың жасалған уақытына, аумағына және халықаралық қылмыс
субъектілерінің азаматтығына байланыссыз юрисдикциясының болуында.
2. Халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесі, оның
құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын ғана білдірмейді, сондай-ақ оның
халықаралық қауымдастық үшін маңызын көрсетеді. Соттың маңызы
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар соттың халықаралық қылмыспен
күресін қаншалықты бағалайтындығында көрінеді. Халықаралық
қауымдастықтың Статут арқылы халықаралық сотқа берген уәкілеттігі оның
қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Халықаралық қылмыстық сот
ұлттық сот жүйесін "халықаралық қылмыстар" концепциясында
қарастырылғандай орнын баспай тек қана толықтыратындығына қарамастан
халықаралық қылмыстық сотқа халықаралық әділ сот механизмі ретінде
үлкен мән беріледі. Бірақ тәжірибеде байқалғандай, сот қызметіне кедергі
келтірмейді. Өйткені, мемлекет өзінің ұлттық заңдарында тиісті баптары
болғанымен халықаралық қылмыс масштабындағы мәселелерді шеше
алмайды. Дегенмен, халықаралық құқықтық тәртіптің орнауына байланысты
халықаралық қылмыстық сотқа үлкен үміт артылады. Өзінің қызметі арқылы
сот әділ сотты іске асырып қана қоймай, белгілі бір мөлшерде жаңа
халықтың алдын алады. Бұл сот органының қызметі халықаралық қауіпсіздік
пен бейбітшілікті қамтамасыз етуге бағытталады.
3. Халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесінің мазмұнын
ашу барысында соттың құқықтары мен міндеттерінің нақты тізімін құрайтын
нақты баптар мен нормалардың болмауы анықталды. Бұл автордың ойынша,
сот қызметін және оның процесс қатысушыларымен қатынасын қиындатады.
Өйткені процеске қатысушылардың көбі заң жағынан сауатсыз болып келеді,
сондықтан статутты талдау барысында олар құқықтары мен міндеттерге
қатысты нақты қорытындылар жасай алмайды, солайша олар мұндай сотта
өздерін қалай ұстауды білмейді. Бүл өз кезегінде олардың
жеке
құқықтарының бұзылуына әкеледі, ал бұған жол беруге болмайды.
4. Бүл тақырыпты зерттеу барысында халықаралық қылмыстық соттың
жарғылық қүжаттарында да, ' олардың практикалық қызметінде де
проблемалық аспектілер ашылды. Атап айтсақ, кейбір мемлекеттердің соттың
юрисдикциясын мойындамауы, сотта күдіктінің қорғалуын қамтамасыз ететін
тиісті құқықтық базаның болмауы және т.б. Осы аталған проблемалар аталған
кемшіліктерді жоятындай тағы бір халықаралық конференцияның қажеттігін
көрсетеді. Статут мүндай мүмкіндікті қарастырған, сондықтан Статуттың заңды
күшіне енуінен кейін жеті жылдан кейін шолу бойынша конференцияның
қажеттілігін көрсеткен.
Жүмыстың теориялық маңызы қорытындылар мен нәтижелерді халықаралық
қылмыстық соттың Статутын жетілдіруге қолдануға болатындығында.
Жүмыстың практикалық маңызы қорытындылар мен нәтижелерді ары қарай оқу
процесінде қолдануға болатындығында.
Жүмыстың апробациясы. Бүл тақырып бойынша бірқатар ғылыми мақалалар
жазылған:
1. Халықаралық қылмыстық сот халықаралық жауапкершілік
саласында жаңа сот органы ретінде тақырыбына мақала "Вестник КазГУ"
журналының "Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық"
сериясының 1(9) - 2003 ж. - с.68-70 жарық көрген.
2. Халықаралық қылмыстық сот қызметінде қорғалумен қамтамасыз
ету проблемасы тақырыбына Ұлттық университеттің 70 жылдығына
арналған ғылыми-теориялық конференцияның жинағында 28.11.2003 жылы
жарық көрген.
3. "Халықаралық қылмыстық сот юрисдикциясын мойындау
проблемасы" тақырыбына мақала оқу орындары аралық конференцияның
жинағында 2004 жылы жарық көрген.
Жүмыстың құрылымы. Жүмыс 3 бөлімнен түрады, олар 3 бөлімге бөлінеді.
Бөлімдердің орналасуы зерттеу тақырыбының жалпыдан жекеге өтуі арқылы
көрінеді және жұмыстың негізгі бөлімін құрайды. Негізгі бөлімнен бөлек
кіріспе, қорытынды және әдебиеттер тізімі бар.
I. НЕГІЗГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОТ МЕКЕМЕСІ РЕТІНДЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ
СОТТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ТАБИҒАТЫ
1. Халықаралық қылмыстық соттық қалыпты суы мен даму тарихы
Екінші дүниежүзілік соғыстың сұмдық зардабын біз білеміз, бірақ бұл
зерттеу үшін. Ол соғыстың салдары емес Германия мен Жапон сеператистерінің
осы соғыстағы әрекеттері және біз оны өте қатаң халықаралық қылмыс болып
есептейтіндігінде.
Ұлы отан соғысы аяқталмағаннан кейін халықаралық қылмыстық сот құру
идеясы пайда болды, бірақ мұны құру алғышарттары Версаль келісім шартымен
Германия экскайзері Вильгельм П-шіні соттау үшін халықаралық трибунал құру
қарастырылған кездің өзінде пайда болған еді. Вильгельм II-ші Голландияға
қашып кетті де, аталған трибуналдың құрылуына кедергі келтірді, өйткені
Германия экскайзері жасырынған мемлекет оған тағылып отырған кінәлар қылмыс
емес деп оны беруден бас тартты.
Осылайша жақсы идея құқықтық негіз болмағандықтан іске аспады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жағдай қайталанады, бірақ мұнда
кінәлі түлғаларды жазалаусыз қалдыратындай бұл соғыстың зардабы шексіз еді.
Сондықтан өз жүмысын Нюрнберсте бастаған әскери трибунал қүрылды. Бұл
қалада өткен процесс ең үзақ әрі ең жұлы болды. Сондықтан бұл тарихта
халықаралық әскери требуналдың қызметі Нюриберг процесі деп белгілі. (1)
Бұл процесте фашистік ұлтшылдардың қорғаушылары Іші дүние жүзілік
дүниежүзілік соғыстан кейін голландтық сияқты деректер келтірілді. Бірақ
олардың деректері 1942 жылы қаңтарда Белгия, Чехословакия, тәуелсіз
Францияның ұлттық комитеті, Греция, Люксенбург, Голландия,Норвегия; Польша,
Югославия елдерінің өкілдерінің атынан жарияланған халықаралық актіні
ескере отырып қабылданбады. Бүл декларацияда (бүл декларация болатын)
соғыстың басты мақсаты туралы айтылған - ұйымдасқан әділ сот
(правасудия)арқылы жазалау. Ұйымдасқан әділ сот деп халықаралық соттың
соғыстың басты кінәлілері туралы істі қарауы және шешім шығаруы танылды.
Осы кезде сот арқылы ма жоқ әлде саяси актымен бе қалай әділ жазалау
мэселесі шешімін жатты. Жоғарыда айтылғандардың нәтижесінде Кеңестер одағы,
АҚШ, Ұлыбритания, Солтүстік Германия жэне Француз республикасының уақытша
үкімет арасында европа елдерінің басты соғыс басты қылмыскерлерін соттық
құдалау туралы Лондонда келісім шартқа қол қойылды. Осы құжат арқылы
Нюриберг бойынша халықаралық әскери трибуналдың қүрылу шешіміне қол
жеткізілді. Бұл жағдайды айтып өттік. Бұл жерде трибуналдың әскери екендігі
қүрамы бойынша емес. Оның алдындағы қылмыскерлердің қатыстылығы жөнінен
екенін айту керек. (1, 416.)
Сонымен жоғарыда айтып өткендей халықаралық қылмыстық соттың құрылу
тарихы Нюриберг процесінен басталатынын білеміз. ал 1948 жылы 9 желтоқсанда
БҰҰ-ның бас ассамблеясы БҰҰ-ның халықаралық сотының аясында қылмыстық
Нюрнбергте құру идеясын ұсынды. Бірақ халықаралық құқық бойынша комиссия
мұндай органның құрылуы БҰҮ-ның халықаралық сотының аясында болмау керек
деп шешті, өйткені бұл халықаралық соттың ішкі жүйесіне қайшы келетін еді.
Екі жылдан кейін БҰҰ-ның бас ассамблеясы БҰҰ-ның 17 өкіл мемлекет мүше
елдерінен тұратын комитет құру туралы шешім қабылдады. Бұл комитет
халықаралық қылмытық соттың сатуын анықтау үшін құрылды.
1951 жылы комитет арнайы мәжілісінде болашақ соттың жарлық құжатының
жобасын аяқтады. Бұл құжаттың басты ерекшелігі - органның тұрақты құрылымы
жөніндегі ереже және оның қызмет оған берілген істер негізінде болатынында.
(2)
Бірақ кейбір мемлекеттердің үкіметтері бұл жобаға әртүрлі қарады.
Нәтижесінде 1952 жылы Бас Ассамблея 687 резалюциясы бойынша ұқсас
функциялары бар, БҰҰ-ның 17 өкіл мүше мемлекеттерінен тұратын жаңа комитет
құру туралы қаулы щығарды. Жаңа комитеттің мәжілісі1953 жылы БҰҰ-ның
орталық мекемесінде болды, осында 1951 жылғы статуттың жобасына бірқатар
өзгерістер енгізілді.
Комитеттің баяндамасы Бас Ассамблеяның қарауына 1954 жылғы сессиясында
ұсынылды. Бірақ баяндаманы тыңдау агрессия қылмысының дәл анықтамасы
жоқтығына байланысты тоқтатылған болатын, тек осындай анықтаманы қабылдаған
соң ғана 1974 жылы комитет өз жұмысын жалғастырды. (3)
БҰҰ-ның қауіпсіздік кеңесінің бұрынғы Югославия мен Руанда бойынша
халықаралық қылмыстық трибуналдарды құруға байланысты жағдай күрт озгерді.
Бүл уақытта әлемдік қауымдастық жеке тұлғаларды халықаралық қылмыстық
жауапкершілікке тарту бойынша әмбебап, тұрақты қызмет ететін мекеменің
құрылу қажеттілігіне толық көз жеткізген болатын. осыған байланысты 1993
жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы Халықаралық қылмыстық сот статусының жобасын
жалғастыруды және оны халықаралық комиссиясының 46 сессиясына 1994 жылы
бітіруді ұсынды. Осы сессияда халықаралық құқық комисиясы болашақ соттың
жарғысының жобасын жасау бойынша жұмыс тобын құруды ұйғарды (3,113 б)
халықаралық қылмыстық соттың жаңадан құрылған жобасында 60-бап болды,
олар 8 бөлімге бөлінген: 1 бөлім - соттың құрылуы туралы; 2 бөлім -соттың
құрамы жэне соттың әкімшілік басқаруы туралы; 3 бөлім - соттың юрисдикциясы
жайында; 4 бөлім - тергеу және қылмыстық қудалау жайында; 5 бөлім - сот
талқылауы жөнінде; 6 бөлім - қайта қарау жөнінде;7 бөлім - халықаралық
серіктестік пен сот көмегі жөнінде; 8 бөлім -шешімдердің орындалуы жөнінде.
Бұл жобаны халықаралық құқық бойынша комиссиясы өзінің
комментарилерімен қабылдады және өзінің ережесінің 23 бабына сәйкес
халықаралық қылмыстық сотты құру бойынша келісім шарт жасау үшін және
жарғының жобасын талдау үшін өкіметті елдердің халықаралық
конференциясын ашу туралы Бас Ассамблеяға ұхыныс жасауды ұйғарды . (3, б.
114) .
Халықаралық қылмыстық сотты құру бойынша БҰҰ аясындағы дипломатиялық
конференция 1998 жылы 15 маусымда басталып 1998 жылдың 17 шілдесіне дейін
созылды. Конференция Римде өтті. Конференция жұмысына 156 елдің өкілдері
қатысты, оның ішінде Қазақстанда бар және 260-қа жуық үкіметтік емес
ұйымдар. Айтылған конференцияның соңғы күні халықаралық қылмыстық соттың
Рим статусы қабылдады.
Сонымен Халықаралық қылмыстық соттың жарғылық құжатының қорытынды
нұсқасы 128 баптан және 13 тараудан болды. Нюриберг бойынша әскери
трибуналдың жарғысы 6 тарау, 80 баптан тұратын. Егер аталған екі жарғылық
құжаттарды салыстырмалы талдасақ статутта бұл органдардың құқықтық
мәртебесін түсінуде ерекше маңызды жаңалықтар бас екенін көреміз. Бұл
жазалау шаралары, қайта қарау, халықаралық серіктестік пен сот көмегі,
қатысушы мемлекеттердің ассамблеясы сияқты жаңалықтар. Соңғы жаңалық өте
маңызды екенін ескеру керек, өйткені бұл халықаралық қылмыстық сотты
тұрақты қызмет ететін, әмбебап орган ретінде қарастырады.
Сондай-ақ жоғарыда айтылғандардың ішінде басқада пункттер оң болып
табылады. Мысалы жазалау шаралары жөніндегі тарау мұндай сот органының
сопасын арттырады, өйткені Нюрнберг бойынша халықаралық әскери трибуналдың
жарғысында жазалау айтылмаған болатын, бірақ ол кезде әділдік орнату туралы
мәселеде бүл өте маңызды емес еді.
Қайта қарау туралы тарауда халықаралық әскери трибуналмен салыстырғанда
халықаралық қылмыстық сотқа жаңалық енгізді. Нюрнберг бойынша халықаралық
әскери трибуналдың жарғысы мұндай тарауды қарастырмаған, өйткені ол европа
елдерінің басты әскери қылмыскерлерін жылдам және әділ соттау, жазалауды
қарастырды (4). әділ сот үшін қайта қарау, қайта жалып (обжалование) жасау
сияқты инструменттер қажет болғанымен, ол кезде бұл инструменттер сот
алдындағы әскери қылмыскерлерге жазадан қалуға қосымша мүмкіндік болар еді.
Тағы бір ескеретін нәрсе бұл, халықаралық қылмыстық соттың Рим
статусына халықаралық серіктестік пен сот көмегі туралы тараудың енгізілуі.
Бұл жаңалық халықаралық соттың бұрынғы соттардан артықшылығын көрсетеді.
Мұндай соттар жоғарыда аталған Нюрнберг бойынша халықаралық әскери трибунал
ғана емес, сондай ақ Нюрнберг трибуналымен бір кезеңде өмір сүрген Токио
трибуналы (5). Кейінірек осыған ұқсас басқада сот органдары құрылды, оның
себебі болып тағыда жаппай халықаралық қылмысты туындататын әскери
әрекеттер табылды.
Бұл соттар жөнінде толығырақ айту керек. Олардың біріншісі бұл -бұ-
рынғы Югославия бойынша халықаралық қылмыстық трибунал. Югославиядағы
соғысқа алғашқы қадам Сербияның орталық комитетінің бірінші хатшысы
Слободан Мңлашевичтың Косово мен Воеводинан автономиялықтан айырғаннан
бастап жасалды. Албандықтардан кейін Словенгиялықтар, Харваттар, Босня мен
Герцоговинаның тұрғындары серб ұлтшылдылығының құрбандары болды.
1995 жылы соғыс уақытша тоқтады, бірақ 19999 жылы ол жаңа күшпен
жағасты және ол Косованы босату әрекетінің пайда болуымен есте қалды жэне
партизандық соғыс болды. Кейінірек босату әскеріне Солтүстік атлант альянсы
мен БҰҰ-ның көгілдір каскалары қосылды. Югославияға қарсы бір қатар
халықаралық санкциялар қолданылды, соның бірі БҰҰ-ның қауіпсіздік кеңесінің
халықаралық қылмыс трибунал құруы болды. Бүл сот органының жарғысы
юрисдикцияға қатысты 34 баптан, ішкі құрылымнан, арендуралық сұрақтардан
және айыпталушылық құқықтарынан, куәгерлермен жаңа шешушілерден тұрды.
Халықаралық қылмыстық соттың юрисдикциясы қарастырылатын затқ,аумаққа,
уақытқа қатысты наңты белгіленген, сондай ақ 1999 жылдан кейін Югославияда
жасалған қылмыстар үшін жеке қылмыстық жауапкершілік белгіленген (6).
Трибуналдың жарғысы 1949 жылғы женева конвенциясының талаптарын бұзуға,
сондай ақ заңдар мен дәстүрлерді бұзуға, генотит жэне адамзат үшін
қылмыстарға сот құдалаушылығын қарастырады (6, б. 3,4,5). Трибунал екі сот
камерасынан жэне 1 апеляциядан тұрды; айыптаушылыр, секретарнат. Камералар
өз кезегінде он бір тәуелсіз соттардан тұрады, және оларда бір елдің екі
азаматы бола алмайды.
Бұрынғы Югославия бойынша халықаралық трибуналдың жарғысы жазалау
шараларын қарастырмаған, сот камерасының шешімі бүрынғы Югославия
соттарының мерзімі шеңберінде қамауға алу мен шектеледі. Сондай ақ трибунал
"Ыоһ Ьіз іп ісіет" қағидасына жұгінді, бұл бірде бір тұлға халықаралық
гуманитарлық құқықты бұзғаны үшін ұлттық заңдармен соттала алмайтындығын
білдіреді. Соттың келесі бір көрінісі руанда бойынша халықаралық трибунал,
бұл да БҰҰ-ның қауыпсыздық кеңесімен құрылған. Бұл трибунал халықаралық
гуманитарлық құқықты тұрғаны үшін, геноцидке жауапты тұлғаларға, және көрші
мемлекеттерге қатысты1994 жылдың 1 қаңтары мен 1994 жылдың 31 желтоқсаны
арасындағы қылмыстарға қарсы құрылды (7)
Руандодағы соғыс геноцидпен ілесті, оны Хуту тайпасының экстемгестері
түтсу тайпасына қарсы жүргізілді. Бұл соғыста қай тыс болғандардың саны
Імлн. адам. Дәл осы масштабтылық аталған трибуналдың құрылуына әсер етті,
бірақ тайпа аралық қақтығыстар Африка елдерінде жиі құбылыс, бірақ дәл
мұндай маштабта емес.
Руанда бойынша халықаралық трибуналдың жарғысы келесі қызметтерді
жазалаушы және қылмысты деп табады: 1) геноцид; 2) геноцид мақсатында
келісім; 3) геноцидті жасауға тікелей және жариялы бағыттау; 4) геноцид
жасауға ұмтылыс; 5) геноцидке бірге қатысу (8).
Басқа жағынан Руанда бойынша халықаралық жарғысы Югославия бойынша
трибуналдың жарғысын қайталайды, тек камералар абақтыға жабудан басқа кез
келген табысда және мүлікті қайтару туралы бұйрық бере алады.
Осылайша Халықаралық соттың алдындағы трибуналдардың жекелеген ерекше
нюанстары болғаныменен ұқсас болатын. Олардың ұқсастығы олардың бәрі жылдам
құрылғандығында және нақты жағдайға есептелгенінде. Мысалы:Нюрнберг бойынша
халықаралық әскери трибунал Фашистік Германияның әскери қылмыскерлерін
жедел соттау үшін құрылған, ал бұрынғы Югославия бойынша халықаралық
трибунал Югославия соғысының әскери қылмыскерлерін соттау үшін және нақты
уақытта олардың жарлық құжаттарын жаза, қайта қарау сияқты пункттердің
болмауы мүмкін осыған байланысты шығар. Мүмкін дәл осы прецеденттер әлемдік
қауымдастықтың және түлғалардың халықаралық қылмысы үшін қылмыстық жауаптың
сот органдарының қажеттігіне көзін жеткізген болар. Бұл орган өз қызметін
тұрақты және өзінің Әмбебеп юридикциясы және өзінің құрылымы жағынан
біріңғай болар еді. 1998 жылы Рим дипломатиялық конференциясында құрылған
халықаралық қылмыстық сот дәл осындай еді. Бірақ айта кету керек
халықаралық қылмыстық сот ұзақ уақыт және терең қарастырылып құрылса да
біраз кемшілітерге не, олардың алдағы уақытта жою керек. Халықаралық
қылмыстық соттың статусында сотталушыларға процесуалдық кепілдік
қарастырылмаған, бұл Нюрнберг бойынша әскери трибуналда қарастырылған еді
(9). Статус сотталушылардың ғана емес сонымен қатар процестің басқа да
қатысушыларының қорғалуын қамтамасыз етпейді, бұл туралы төменде айтылады.
Тарихпен қазіргі жағдайда салыстырмалы талдау жасай отырып., Нюрнберг
бойынша халықаралық әскери трибуналдың жарғысының өзінде ақ трибуналдың
юрисдикциясына жататын халықаралық қылмыстардың жіктемесі келтіріледі (9,
б. 3). Аталған құжат бойынша қылмысты істер: 1) бейбітшілікке қарсы
қылмыстар; 2) әскери қылмыстар; 3) адамзатқа қарсы қылмыстар; Осы айтылған
қылмыстардың әрқайсысы басқа жекелеген қылмыстарды қосады.
Бұл осы қылмыстарға беретін анықтамадан шығады.
Бейбітшілікке қарсы қылмыстар: жоспарлау, дайындық, келісім шарт,
ұйғарымдарды бұзуға қатысты қатаң соғысты ұшықтыру, жүргізу немесе жоғарыда
аталған әрекеттердің кез келгенін іске асыруға бағытталған келісімдер.
Агрессия қылмыстық айыптау мен сот талқылауының обьектісі бола алмайды
деген қалыптасқан пікірге қарамастан және тәжірибеде әскери агрессия мұны
дәлелдейтін арнайы акт болмағандығына қарамастан әскери агрессия Нюрнберг
бойынша әскери трибуналдың талқысына алынды. әскери қылмыстар деп соғыс
заңдары мен салттарын бұзу танылады, дәлірек айтқанда 1899 жылғы құрлықтағы
соғыс заңдары мен салттарының Гаага нвенциясының нормасының бұзылуы, сондай
ақ 1929 жылғы әскери тұтқындарға қатысты және жаралылармен аурулардың
жағдайын жақсарту туралы Женева конвенциясының нормаларының бұзылуы.
Нюрберг бойынша халықаралық трибунал жарғысының 6 бабы соғыс заңдары
мен салттарының бұзылуының тізімін көрсетеді. Олар: адам өлтіру, қынау,
басып алған аумақтың' азаматтарын құлдыққа немесе басқа амқсаттарға
пайдалану, кепілге алынған адамдарды өлтіру; қоғамды және мүлікті тонау;
әскери тұтқын тұлғаларды немесе теңіздеп тұлғаларды өлтіру немесе қинау;
қалалар мен ауылдарды қирату; әскери қажеттіліксіз күрету.
Аталған қылмыстардың бәріде адамгершілікке қарсы жасалған болып
табылады, тек бір маңызды айырмашылығы бар. Бұл қылмыстар соғысқа дейін
және соғыс арасы емес болып есептейтін аймақта жасалса да жазаланады.
Халықаралық құқықтық практикаға сәйкес халықаралық қылмыстың тағы бір түрі
бар - адамзатқа қарсы соғыстар. Бірақ бұл түрі мүмкін жоғарыда аталғандарға
кіретіндіктен болар халықаралық қылмыстық сот статусына енбеген.
Басты әскери қылмыскерлерді жедел әрі әділ соттауды өз қызметіне алған
бірінші сот органымен жазаланатын халықаралық қылмыстардың бірінші
жіктемесі міне осындай. Мүмкін бұл жіктеме жетік әрі толық емес шығар,
бірақ бұл халықаралық қылмыстық соттың статусындағы қазіргі жаңа жіктемеге
бағыт берген болатын.
Нюрнберг бойынша халықаралық қылмыстық соттың жарғысы тағы бір жаңалық
енгізілген еді. Бұл трибуналдың белгілі бір әрекеті қылмысты немесе
қылмысты емес табу құқығына қатысты еді. әрине қазір мұндай норма қажетсіз,
себебі қылмыстық жауапкершілікке тек қана жеке түлғалар қатысты екенін
білеміз., бірақ қылмысқа заңды тұлғалар мен ұйымдарда жауапты алатындығын
жақтайтындар әлі күнге дейін бар. Бірақ ол уақытта мұндай норманың
енгізілуі таңғаларлық еді, өйткені көптеген ғалымдар қандайда болмасын
үйымдарды қылмыстық жауапкершілікке мүмкін еместігіне көз жеткізген еді.
Нюрнберг бойынша халықаралық трибуналдың жарғысына мұндай норманың енгізуі
ұйымдарды белгілі бір мекеме деп емес, әскери қылмыскерлердің ұйымдасқан
тобы деп түсінуінен болуы мүмкін.
Қалай болғанда да бұл норма қазір текқана ғылыми зерттеу жағынан ғана
қызықты. өйткені қазір оның заң күші жоқ (10). Сонымен халықаралық
қылмыстық соттың қалыптасу тарихы мен дамуын қарастырып және біраз
салыстырмалы талдау жасаған соң біз халықаралық қылмыстық сотты ашу біраз
уақыт аралығында болғаны белгілі бір эволюциялық кезеңдерге бөлінгені және
ақырында оң нәтижеге қол жеткізілгені жөнінде қортынды жасай аламыз. Бұған
дәлел - соттың құрылуы, оның қызметі және халықаралық соттың өз қызметін
кейбір кемшіліктермен болса да бастауы. Бірақ барлық кемшіліктерді жоюға
болатыны белгілі, осыған халықаралық қауымдастық ұмтылуы керек.
2. Халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесінің мазмұны
Халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесі бұл құқықтар мен
міндеттердің жиынтығы екенін және бұл халықаралық бейбітшілік пен
қауыпсіздік үшін соттың қаншалықты маңыздылығы көрсететінін де айтқанбыз.
Бірақ қазір әңгіме халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесінің
мазмұны жайында, сондықтан біз құқықтық мәртебе түсінігінің негізі етіп
бәріне белгілі үғымдарды яғни құқықтыр мен міндеттердің жиынтығын аламыз.
Бұл жерден шығатын қазатында соттың құқықтық мәртебесінің мазмұны - бұл
соттың құқықтыры мен міндеттерінен бөлек.
Статустың 5-ші бабы бойынша сот өз юрисдикциясын келесі қылмыстарға
қатысты жүзеге асырады. Геноцид қылмысы, адамгершілікке қатысты қылмыстар.
әскери қылмыстар, агрессия қылмыстары. Сондай ақ ол сотқа осы қылмыстармен
ғана шектелуді жүктейді. Статустың 25 бабы бойынша өз қызметін кәмелетке
толған түлғаларға ғана қатысты жүзеге асыра алады.
Сот процестің жүруін белгілейді және мына мәселелерді шешеді: белгілі
жағдай бойынша анықтама шығару; қарсылықтар мен шығындарды қабылдау немесе
қабылдамау; жауаптарды қандай формада қабылдау мәселесін шешу; арыздарды
қабылдау немесе қабылдамау және т.б. Сонымен қатар сот өзінің әділ сотты
жүзеге асыруына әдейілеп қарсы жасалған қылмыстарды да талқылайды (12,1 т:
б. 70). Бұл қылмыстар:
1) шын жауап беру міндеттемесін қабылдағаннан кейін өтірік жауап беру;
2) алдын ала дайындалған өтірік дәлелдер келтіру;
3) куәгерлерге қылмыс көрсету, оның қатысуына, жауап беруіне
кедергілер жасау, куәгерлерге жауап беру үшін сыйлық беру түрінде әсер
ету, дәрежелерді жинауға кедергі жасау, оларды күту;
4) соттың лауазымды тұлғасын өз міндетін орындау немесе орындамау
үшін оны қорқыту, заңға қайшы әрекеттер жасау, кедергілер келтіру;
5) соттың лауазымды тұлғасына ол міндетін орындағалы үшін нен
қайтару;
6) өзінің ресми қызметіне байланысты соттың лауазымды түлғасының
пара алуы, пара талап етуі.
Сот сондай ақ тұлғаларды жауапсыз әрекеті үшін. Сот шешімін
орындамағаны, оны бұзғаны үшін бас бостандығынан айырмай, сот залынан
уақытша немесе біржола шығару, айпул және т.б. Әкімшілік шаралары арқылы
жазалайды.
Осы сияқты процессуалды құқықтарднан бөлек сот кез келген мүше
мемлекеттен ақпарат, қажетті құжаттарды сұрай алады. Шешім шығарғанда сот
келесі жазалау шараларын белгілей алады. (б. 12, т. 1.6. 77):
а) Ең жоғарысы 30 жылдан аспайтын белгілі мерзімге бас бостандығынан
айыру;
б) Аса ауыр қылмыс түрі жасалса ғана және айыпты тұлғаның жеке
жағдайлары бойынша өмірлік бас бостандықтан айыру;
с) айыппул;
д) Үшінші жақ түлғаларына ру құқығына нұқсан келтірмей, қылмыстың
нәтижесінде алынған мүліктерді, активтерді тәркілеу;
Жазалау шараларының ішінде өлім жазасы жоқ. Бүл сенгал юристі Дудо
Фиаманың үлкен пікір талас туғызған баяндамасымен түсіндіріледі, ол
халықаралық сотта өлім жазасын қолдануды ұсынған. Бірақ Бас Ассамблея өлім
жазасы әмбебеп жазалау емес деген түсінікпен одан бас тартты (17. б. 359).
Статустың 87 бабы бойынша сот мүше мемлекеттерге серіктестік бойынша
өтініш жасай алды, сондай сот мүше емес, бірақ арнайы келісім бойынша көмек
бере алатын мемлекеттерге мұндай өтініш жасай алды.
Құжаттар беру түрінде, ақпарат алу кез келген формада халықаралық
ұйымдардан көмек сұрай алады. Кейбір төтенше жағдайларда сот өтініш туралы
құжаттарды көрсетпес бұрын тұлғаны алдын ала тұтқындау туралы өтініш жасай
алады.
Сот шешім шығарған соң шешім шығарылған тұлғаны абақтыға немесе басқа
мемлекетке кез келген уақытта жібере алады. Сондай ақ соттың қайта қарау
туралы арыз бойынша шешім шығаруға және ол тұлғаны таңдаған соң жазалау
мерзімін қысқартуға ерекше құқы бар.
Соттың міндеттері жөнінде статутта тіптен айтылмайды, құқықтармен
салытырғанда статутта "сот міндетті" деген термин тіптен жоқ, бірақ бұл
соттың міндеті жоқ дегенді білдірмейді. Оның ең бірінші міндеті - статуттың
нормаларына сай жұмыс жасау. бұл міндетті оның арналымынан, алдына қойған
мақсаттары мен міндеттерінен шығады.
Сонымен қатар халықаралық қылмыстық сот мүше мемлекеттер Ассамблеясы
қабылдаған процедуралар мен дәлелдеу ережелерін сақтауы керек.
Ара қарай біз соттың өзінің юрисдикциясының аясында қызмет етуге
міндеттілігі жөнінде айтуымыз керек, яғни. Ол оның юрисдикциясына жатпайтын
мемлекеттер, индтвидтеге қатысты әрекеттерден өзін шектеу керек.
Сондай ақ ол қолданылатын құқық аясында болуы керек, олар: халықаралық
қылмыстық соттың статуты; қылмыс элементтері; процедуралар мен дәлелдеу
процедуралары; тиісті жағдайларда қолданылатын халықаралық келісім шарттар;
халықаралық құқықтық қағидалары мен нормалары; ерекше жағдайларда жалпы
қағидалар, бұл қағидалар статуттың және халықаралық құқық пен халықаралық
танылған нормалар мен стандарттарға қайшы келмейтін болса ұлттық заңдар
(12, б. 21).
Сот сондай ақ жәбірленушілер мен куәгерлердің жеке өмірлеріне,
арожданына, физикалық және психикалық игіліктерін қорғау шараларын
қабылдауға міндетті. Сот барлық факторларды ескеруі керек, оның ішінде:
жасы, гендерлік фактор, денсаулығы, қылмыстың сипаты, оның ішінде
сексуалдық зорлау жағдайы, гендерлік зорлау немесе жас балаларды зорлау.
Өз қызметін орындау барысында сот процедура ережесімен қарастырылған
қүпиялық привилегиясын сақтау керек, сондай ақ сот егер терлеу барысында
ақпарат осылай болса мемлекеттік құпияны сақтау керек.
Сот сотқа келген куәгерлер немесе эксперттке олардың бұл елгенге
келгенге дейінгі әрекеттеріне қатысты қамауға алынбайтындығы және
құдаланбайтығы жөнінде кепілдік беру керек. Халықаралық қылмыстық соттың
құқықтары мен міндеттері осындай. өкінішке орай олар толық әрі дәл түрінде
берілді деп айтуға болмайды. өйткені олар статуттың текстінен мағынасы
бойынша алынған. Бұл автордың ойынша соттың жарғылық құжатының кемшілігі
болып табылады, өйткені құқықтар мен міндеттерді дәл анықтамау құқықтық
мәртебенің аясын дәл анықтаудың мүмкін еместігіне әкеледі. Осылайша бүл
жалпы құқықтық мәртебенің заңды табиғатын, оның ішінде халықаралық
қылмыстық мәртебесін анықтауды қиындатады.
Мұндай кемшілік тәжірибеде теріс нәтижеге әкеледі. Соттың және басқа да
процеске қатысушылардың өздерінің құқықтарын білмеуі процесуалдық
қатынастарды қиындатады және процеске тікелей кедергі келтіреді.
Жоғарыда айтылғандардан статутқа құқықтар мен міндеттерді толық ашатын
баптар енгізілсе сот ісі жеңілдеп болар еді және сотқа қатысушылардың қарым
қатынастары да жеңілдейтін еді деген қорытынды жасауға болады. Бұл өз
кезегінде статутқа мүше болғысы келген елдерге түсіндірме болар еді. Соттың
құқықтары мен міндеттерінің нақты тізімі мұндай мемелекеттерге оның
юрисдикциясы жөнінде түсінік беретін еді. Халықаралық қылмыстық соттың
құқықтары мен міндеттерінің аясын анықтау. Оның жұмысы мен процеске
қатысушылардың қатынасын жеңілдету үшін ғана емес сонымен қатар оның дұрыс
қызмет етуі үшін қажет.
II. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТТЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ НЕГІЗГІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
2.1. Халықаралық қылмыстық соттың ашылуы
Жоғарыда айтылғандай халықаралық қылмыстық сот 1998 жылы Рим
дипломатиялық конференцияда құрылған болатын және оның құрылуы өте ұзақ
болды, өйткені көптеген елдердің ұлттық мүдделерінің қақтығысы болды,
олардың қайсі біреулері әлі күнге дейін мұндай соттың құрылу идеясын
қабылдамайды. Ақырында косенсусқа келді,оның нәтижесі болып осы халықаралық
қылмыстық соттың құрылуы болды. Оны халықаралық ұйым деп батыл айтуға
болады. Халықаралық ұйым бұл - ең кемінде үш мемлекеттен құрылатын және
оның тараптарымен келісімімен мақсаттары, компотенциясы өзінің тұрақты
органы, басқа да ерекше саяси ұйымдық нормалары бар тұрақты институт (18).
Халықаралық ұйымдардың мақсатын жалпы бағалай отырып. Оларды қазіргі
халықаралық қатынастардың жүйесіне және оның құрылымдық элементі болғанын
ескеру керек. Бірақ халықаралық ұйымдар жалама болса да халықаралық
қатынастарға әсер етеді. Бірақ көп жағдайда халықаралық қылмыстық соттың
функциясы - олардың саясаты халықаралық ұйымдар қызметінде шешуші фактор
болып табылатын мүше елдердің позицияларын реттестіретін орталықтар мен
құралдардың қызметін атқару.
Осылайша халықаралық қылмыстық сот өзіне тиісті барлық талаптарға жауап
береді (12,6. 1).
Сот келісілген мақсаты мен компетенциясы, сондай ақ тұрақты органдары
бар тұрақты органдар болып құрылған. Халықаралық қылмыстық сот Рим
дипломатиялық конференциясында көптеген мемлекеттердің еркімен құрылған.
Халықаралық ұйым ретінде статуттың мэртебеоі оның БҰҮ-нан және басқа
халықаралық ұйымдардан тәуекелділігі мен нақтыланады. Ол барлық мэселелерде
дербес шешім қабылдайды, егер қатынас туған жағдайда тиісті келісім шарттар
негізінде жұмыс жасайды (19).
Осы жағдайларды ескере отырып халықаралық қылмыстық соттың ұйымдастыруы
бүрынғы Руанда мен Югославия бойынша құрылған ұйымдармен сай келмейді.
Мұндай айырмашылық уақыт, мақса және компетенциялық сипатқа байланысты 2001
жылы өзінің табиғаты жағынан жаңа арнайы Съерра-Моне бойынша сот құрылды.
Бұл сот Съерра-Моне аймағында 1996 ж. 30 қарашасынан бастап халықаралық
гиманитарлық құқық пен ұлттық заңдылықтарды бұзған тұлғаларға қатысты
құрылды. Съерра-леонедегі ішкі жаппай қарулы қақтығыстар осы соттың
құрылуына себеп болды.
16.01.02.Ж. БҰҰ мен Съерра-Моне Үкіметінің арасындағы келісім осы
арнайы соттың құрылуының құқықтық негізі болды.
Осылайша Съерра - Леонс бойынша арнайы сот барлық бұрынғы халықаралық
трибуналдарға қатысты жаңаша болды. Оның жаңашылдығы, оның екі жақты
келісім шарт негізінде құрылуында (20).
Съерра-Моне - бұл оңтүстікте Либериямен солтүстігінде және шығысында
Гвинеямен шектесетін, Атлант мұхитының жағалауында орналасқан кішкентай
батыс африкалық мемлекет. Осы қалада 1818 жылмен 1866 жылдарда ашық теңізде
АҚШ пен Ұлыбритания жалауымен кемелерді құлдарды тасу күдігімен тұтқындау
туралы Америка - Британ комиссиясы жұмыс істеген еді. Комиссия 535 іс
қарады, оның нәтижесінде 55000 құл босатылған еді (21). 1961 ж. Съерра-Моне
Британ достарының құрамында тәуелсіздік алды, ал 90 жылдары бұл елде
азаматтық соғыс басталды. Экономикалық белсенді араласуымен 19999 жылы
қарсылас жақтардың бейбіт келісімі болды. Бірақ елде тәртіпсіздік орын алды
және Съерра-Леоненің үкіметі БҮҮ-ның бас хатшысына елде орнаған
тәртіпсіздікті жою мақсатында халықаралық гуманитарлық құқықты бұзғандарға
жауапкершілік болу үшін арнайы сот құру өтінішін білдірді (22).
2002 ж. 16 қаңтарда Бас хатшының орынбасары Ханс Корелл және әділет
министрі, Съерра-Моненің бас прокуроры Саломан Бараев осындай сотты құру
туралы келісімге қол қойды.
Бұл соттың бұрынғы трибуналдардан айырмашылығы:
Біріншіден - бұл сот Съерра-Моне заңдары бойынша қылмыскерлерді
жазалайды.
Екіншіден - жарғыда көтеріліс топтарының лидерлерін қылмыстық қудалау
өкіметтігі айтылады.
Үшіншіден - халықаралық құрылыстық құдалай практикасында бірінші рет
асі һос халықаралық органның юрисдикциясы Съерра-Леонеде бейбітшілік орнату
операцияларының қатысушыларына қатысты жүзеге асты.
Төртіншіден - сотталушылардың жасы ескеріледі. 15 жасқа дейінгі
тұлғалар сотқа тартылмайды.
15-тен 19 жас аралығында тұлғаларға олардың жастығын, түзелу
мүмкіндігін ескеріп этипатпен, сыйлаушылықпен қарау керек.
Кәмелетке толмағандарға қатысты соттың шешімі мынадай болуы мүмкін:
қамқорлық пен қадағалауға қатысты; қоғамдық жұмыстарға; кеңес беру
бағдарламасы; тәрбиелеуге, түзетуге, кәсіби техникалық білім беруге қатысты
беру.
Халықаралық қылмыстық соттың статутында "жасы 19-ге толмағандарға
соттың юрисдикциясы жүрмейді" деген ереже бар (12, б. 26).
Конференцияда көптеген елдердің өкілдері қылмыстық жауапқа тартылып
түлғалардың жасын төмендету керектігі айтылған. Бүл мәселе бойынша
ерекшелігі елде әр түрлі еді, осы істі қиындатты.белгілі бір жас
ерекшелігін қабылдау мемлекеттерге солі келмейді, сондықтан Салонд мырзаның
(Швеция) қылмыстық жауапкершіліктің төменгі шегі етіп 18 жасты қалдыруды
ұсынуы қабылданды.
Бүл ұхынысқа Австрия, АҚШ, Израиль өкілдері қарсы болды. Олардың
пікірінше көп қылмыс 18 төмен жастағылармен жасалады және 16 жасты шегітіп
алуды ұсынды.
Бірақ мемлекеттердің көпшілігі Сланд мырзалы қолдады, нәтижесінде
осындай статуттың 26 бабы шықты.
Мұндай шектеу сотқа халықаралық нормалар бойынша жұмыс жасауға
мүмкіндік береді және 19 жасқа толмағандар Конвецияның қорғауында болады.
Бірақ ол 18 ж. толмаған қылмыскерлерді жауапкершіліктен құтқармайды.
Әйтсе де Арнайы сот өзінің ұйымдың нысаны бойынша халықаралық қылмыстық
сотқа жақын, өйткені ол да БҰҰ-ның немесе басқа да ұйымның құрылымдық
бөлімшесі емес.
Дегенмен Съерра-Моне бойынша сот халықаралық қылмыстық соттан әлдеқайда
алыс, өйткені оның юрисдикциясы бір мемлекет ғана шектеледі және уақытша
сипатқа ие.
Халықаралық қылмыстық сот халықаралық қылмыстар жөнінде жеке қылмыстық
жауапкершіліктің ерекше соты болып табылады.
Бұл сотты ұйымдастыру процесі ұзақ бойына жүрді. 1992 жылы халықаралық
құқық комерциясы БҰҰ-ның Ба Ассамблеясының халықаралық қылмыстық сот құру
мэселесін талдау міндетінің орындалғанын жариялады. Арнайы жұмыс тобының
баяндамасында көрсетілген коммисияның зерттеулері, бұл коммисияның ұсынып
отырған халықаралық қылмыстық соттың құрылымы қабілетті жұмыс деп қорытынды
жасауға мүмкіндік береді (23). Сондай ақ халықаралық құқық коммисиясы
баяндамада халықаралық қылмыстық соттың құрылуы бойынша нақты ұсыныстар
келтіреді. Бірінші ұсынысы: Халықаралық қылмыстық сот мемлекеттердің
арасындағы келісімдер негізінде статутпен құрылуы керек. Бұл жерде "статут
формасындағы жан жақты келісім шарт" деген дұрыс болар еді, бүл ұсыныс
шешуші болды, өйткені бұрын халықаралық қылмыстық сотты БҰҰ-ның
резолютсиясына немесе БҰҰ-ның қауіпсіздік кеңесінің резолютсия сәйкес
құрылу керек деген ұсыныстар болған. Бірақ халықаралық құқық комиссиясы
соттың халықаралық ұйымдардан дербес құрылуын қалады.
Екінші ұсынысы: халықаралық қылмыстық сот алғашқы кезеңде тек қана жеке
тұлғаларға қатысты атқару керек. Өйткені Американ экономистері М.Басспан
мен К.Блейксли атап өткендігі қазір саяси себептер бойынша мемлекеттердің
халықаралық қылмыстық жауапкершілігі жөнінде мәселе қорғайтын уақыт емес.
Бүл әлем өзара тәуелді болған уақытта мүмін болады. Бүл мәселе әлі күнге
дейін ашық.
Үшінші негізгі ұсыныс. Соттың юрисдикциясы халықаралық келісімдермен
көрсетілген халықаралық сипаттарғы қылмыстарға қатысты болуы керек. Бұл
ұсыныста аз ғана қате кеткен, өйткені бұл жерде халықаралық сипаттағы емес
халықаралық қылмыс туралы айтылған болу керек. Болашақта терроризм
халықаралық есіртке саудасы сияқты қылмыстар халықаралық қылмыстық соттың
юрисдикциясына елуі мүмкін.
Келесі үхыныс - сот қатысушы мемлекеттерге құрал ретінде қызмет ету
керек, өйткені ол бұл мемлекеттерге қатысты ірзо &сіо юрисдикциясына ие
болмау керек.
Мүндай формулировка арқылы комиссия мемлекеттердің халықаралық
қылмыстық сотқа кіруін жеңілдетпекші болды, бірақ ол соттың мақсаттарына
қайшы келер еді.
Бесінші үсыныс: халықаралық сот алғашқы кезеңде тұрақты болмайды. Бұл
үсыныс әрине абсурдты, өйткені халықаралық қауымдастық тұрақты ұйым құруға
ұмтылған еді, өйткені тұрақсыз ұйымдар бұған дейін көп болған.
Соңғы ұсыныс: сот процесіндегі соттардың риясыздығын, тәуелсіздігін
және процесуалды гарантияларды орындауды қамтамасыз ету керек. Бұл ұсыныс
өте маңызды болды. Американ профессоры Уильям Шабас егіт қандай
"Халықаралық сот БҰҰ-ның құрылуы кезеңінен бері халықаралық құқықта даму
алға ең маңызды инновация". Ал халықаралық қылмыстық соттың статуты адам
құқық қорғау бойынша негізгі кешенді халықаралық құралдардың бірі (24).
Жоғарыда айтылған ұсыныстар халықаралық қылмыстық соттың статутын
жасауда ескерілді. Халықаралық қылмыстық соттың басты ерекшелігі - оның
тәуелсіздігі. Тәуелсіздік әділ шешімді қамтамасыз етеді. Дегенмен бұл жерде
соттың абсолютті тәуелсіздігі туралы айта алмаймыз, өйткені абсолютті
ешнәрсе жоқ. Оның үстіне абсолютті тәуелсізді тәуелсіздікке ұласады,
сондықтан шектейтін механиздер керек. Мүндай механизмдердің тірі қатысушы
мемлекеттердің Ассомблеясы, ол БҰҰ-ның жарғысы бойынша бейбітшілік пен
қауыпсыздікке жауапты (25). Бұл халықаралық қылмыстық соттың мүддесімен
сәйкес, өйткені стутутта сот халықаралық агрессияға қатысты юрисдикциясын
жүзеге асырады деп көрсетілген (12, б. 5, т. 2).
Яғни агрессия қылмысына қатысты сот өз қызметін БҰҰ-ның қауіпсіздік
кеңесімен бірлесе атқару керек. Бірақ соттың тэуелсіздігі жөнінде идея
көзғалған еді. егер де соттың юрисдикциясына аргессия қылмысты қауіпсіздік
кеңесінің пререгативасын ескерелгі енгізу идеясы қолдау танса онда БҰҰ-ның
жарғысы қайта қарау керек болар еді, ал бұл болса бүкілхалықаралық құқық
жүйесін бұзған болар еді (26).
әрине бүл халықаралық қауымдастыққа ұнамас еді, сондықтан Статутта
соттың БҰҰ-ның қауіпсіздік кеңесңнен серіктес болу шарасы бар.
Бірақ халық аралық қылмыстық сот әмбебап, біріңғай, ең басты тәуелсіз
сот аралы болып қүрылды. Тәуелсіздіктің болуында бірақ толық тәуелсіздік
мүмкін сондықтан салыстырмалы тәуелсіздік болады, ол БҰҰ-ның қауіпсіздік
кеңесіне қатысты салыстырмалы.
2.2. Халықаралық қылмыстық соттың құрамы мен құрылымы
Халықаралық қылмыстық соттың қызметін ашу үшін оның құрамы мен
құрылымын ашу керек.
Статуттың 34 бабы бойынша сот келесі оргондардан тұрады: а) ирезидиум;
б)аппеляциялық бөлім, сот бөлімі алдын ала өндіріс бөлімі (производство);
в) прокурордың кеңесі; г) секретариат. Соттың құрамы бұрынғы соттардың
құрамынан басқаша. Согославия мен руанда бойынша соттардың құрамын алсақ,
президиум жоқ. әрине президиумның болмауы сот қызметін тоқтатпайды, өйткені
бұл органдар уақытша еді.
Соттың құрамында алдын ала өндіріс бөлімінің болуы прогрессивті
қосымша. Бұрынғы болған соттарда мұндай бөлім болмаған. Бұл әділдікті
қамтамасыз ету жағынан басқа соттардан артық.
Ал қалған жағынан бұл сот бұрынғы согославия мен руанда бойынша соттан
ерекшеленбейді.
Халықаралық сот 2003 ж. 7 қаңтарда қатысушы мемлекеттердің Ассамблеясы
сайлаған 18 соттан тұрады, олардың өкілеттігі 2003 ж. 11 наурызда басталды.
1271ж. Соттардың саны призидиумның ұсынысымен көбейтілуі мүмкін. Мұндай
жағдайда секретариат қатысушы мемлекеттерді хабардар етеді. Сосын бұл
мәселе қатысушы мемлекеттердің ассамблеясында қаралады. Қатысушылардың
үштен екісі қолдаса қабылданады.Сондай ақ олардың саны азаюы да мүмкін,
бірақ 180- ден кем болмауы тиіс. Соттардың санының өзеруі сот жұмысының
көлеміне қарай болады.
Халықаралық қылмыстық соттың соттарына жоғары моральдық сана, зиясыздық
пен тәуелсіздік сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz