ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОРТА АЗИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУ ҚЫЛМЫСЫН АШУ ЖӘНЕ ТЕРГЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
Алматы - 2009
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ТАРАУ. ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ - ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
1.1 Тұтынушыларды алдау облысындағы қылмыстық заңнаманың даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
1.2 Тұтынушыларды алдаудың объектісі және объективті жағы ... ... ... ... ...
1.3 Тұтынушыларды алдаудын субъектісі және субъективтік жағы ... ... ... ..
1.4 Тұтынушыларды алдау үшін қылмыстық-құқықтық жауаптылық түрлері
2 ТАРАУ ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУДЫҢ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Тұтынушыларды алдаудың криминалистикалық
аспектілері ... ... ... ... ...
2.2 Қылмыстылықпен күрес жүргізудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... .
3 ТАРАУ. ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУ ФАКТІЛЕРІН АШУ ЖӘНЕ ТЕРГЕУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
3.1 Тұтынушыларды алдау фактілерін ашу әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Тұтынушыларды алдауды тергеу әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Әр мемлекет өзінің саяси тәуелсіздігін нығайту үшін және экономикалық
өркендеуін қамтамасыз ету үшін сәйкес құқық базасына ие болу керек.
Соңғы 15 жыл шамасында Қазақстан егеменді ел болып құқық нормаларын
қолдану тәсілдері мен нысандарын сапалы жаңартатын, сондай-ақ мемлекеттің
құқықтық саясатының бағыттарын елеулі кеңейтетін реформалар жүргізуде.
Қазіргі таңдағы еліміздегі әлеуметтік-саяси жағдай бірқатар теріс
тенденциялармен сипатталады: олардың арасында қылмыстылықтың өсуі мен оның
сапалық өзгерістерін анықтайтын факторлар ерекше шиеленісіп тұр. Солардың
ішінде қылмыс элементтерінің криминалдық топтарға бірігуін, қылмыстылықты
ұйымдастыру деңгейінің артуын, криминалдық қауымдастықтар мен коммерциялық
құрылымдар арасында байланыстардың туындауын, мемлекеттік аппараттың
сыбайласқан шенеуліктерімен қылмыс топтарының жетілу белгілерін ерекше атап
өту қажет, бұл өз кезегінде криминалдық құрылулардың экономиканың әртүрлі
салаларына, соның ішінде Қазақстан Республикасының экономика жүйесіне
енуіне қолайлы жағдай жасап, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі туралы
мәселе тудыртады.
Тұтынушыларды алдау бүгінгі күні құқық бұзушылықтардың ең көп таралған
түрі болып табылады және оның тұрақты өсу тенденциясы байқалады.
Тұтынушыларды алдау фактілерінің көп таралғандық дәрежесін еске ала
отырып, жаппай және күн сайын сапалы өнімге азаматтардың құқығы тапталады
деп, констатациялауға болады.
Бірақ соңғы жылдары бақылаушы және құқық қорғау органдары
тұтынушыларды алдауға қарсы әрекеттерге, және де сол мәселенің ғылыми
зерттелуіне назарын салуды баяулатты.
Бұл жайлы мынадай фактілер куәландырады, статистикалық есептіліктерден
тұтынушылардың алдау фактілерінің анықталуы туралы сандары болуы тиіс жолды
алып тастау; криминалистік оқулықтарда және басқа да криминалистік
әдебиеттерде детерминант халі және тұтынушыларды алдаудың алдын-алу туралы
анализдің болмауы.
Жоғарыда айтылған, осы мәселенің қазіргі қазақстандық кәсіпкерлік
практикасында өте қажет екенін тағы да куәландырады.
Тұтынушылар құқықтарының жан - жақты қорғалуы туралы қамқорлыққа
мемлекет ерекше мағынаны береді . тұтынушылардың құқығын қорғалуын
қамаамассыз етпей нарықыты өркениетті жұмыс жасауы, нарықтық қатынастардың
дамуы, халықтың сапалы өмір сүру және берекелік деңгейін көтеру мақасатына
жету мүмкін емес.
Тұтынушылардың құқықтарын әсерлі қорғау шын мәнінде нәтижелі бақылау
жасауын болжайды және тұтынушылардың құқықтарының бұзуының жауаптылықты
құруды талап етеді. Бұл құқықты тәртіпті және тұтынушылардың назарларына
қарама - қарсы құқықты істердің алдын-алуды, жандандыруды жасау болып
табылады .
Осының бәрі тұтынушыларды алдауымен күрес мағынасын анықтайды, халық
қажеттіліктерінің қанағаттандыруына жағымсыз ықпалын жасау ғана емес,
сонымен қатар нарықытық экономиканың беделін түсіреді.
Тұтынушыларды алдау маңызды қоғамдық қауіп-қатерін байқайсыз және мына
қылмыс салыстырмалы көп таралғандығына қарамастан, онымен күрес жеткіліксіз
жүргізіліп жатыр. Сонымен қатар заңгерлік әдебиетіне тұтынушылардың
алдаудың алдын-алу және методология сұрақтары жаңа экономикалық жағдайға
ескертулері реттейтін арнайы жұмыстар аз. Көбінесе тұтынушыларды алдау
тергеу методологиясы криминалистика оқулығында және басқа арнайы
әдебиеттерде жоқ деуге болады.
Дипломдық жұмыс мақсаты тұтынушыларды алдау қылмыстық - заңға сүйінген
және криминалистік мінездемесін зерттеу үшін, сонымен қатар тап осы
қылмыстардың тексеру әдістемесі.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін келесі негізгі мақсаттар қойылған
болатын:
- қазақстандық заң шығару пікіріне сәйкес тұтынушылар құқықтарның
бастамасын ашу және оларды қорғалуын қамтамасыз ету;
- тұтынушыларды алдаудың объектісін табудағы құқықтық бастамасын
зерттеу;
- тұтынушыларды алдаудың объективті жағын қарап шығу ,
- тұтынушыларды алдау субъектісі ұғымын анықтау ;
- тұтынушыларды алдаудың субъективті жағын талдау ;
- тұтынушыларды алдау күй-жағдайын зерттеу және динамигін,
латенттілікті есепке ала отырып зерттеу, сонымен қатар тап осы қылмыс
субъектілерінің әлеуметтік - демографиялық мінездемелерін қарастыру ;
- қазіргі кездегі тұтынушыларды алдауды ашу және тергеу әдістемесін
талқылау;
- тұтынушыларды алдауды ескерту күй-жағдайын бағалау және осы жұмыстың
жақсаруына шаралар ұсынысу;
- тұтынушыларды алдауды тергеудің әдістемесін толық жетілдіруінің
негізді ғылыми бекітілген кеңестерін жасау .
Зерттеу пәні болып тұтынушыларды алдауды тергеудің методологиялық
сұрақтарды алға шығады .
Зерттеу объектісі болып:
- тұтынушыларды алдауыдың жауаптылық ескеретін, қылмыстық - құқықтық
нормалары;
- тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңнама;
- тұтынушылардың құқықтарын қорғауды қарастыратын азаматтық -
құқықтық, әкімшілік - құқықтық заңнамалар;
- тұтынушыларды алдауы туралы сот - тергеушілік және әкімшілікті
тәжірибе істері;
- тұтынушыларды алдау туралы қылмыстықтық статистикалар және
криминалистік зерттеулер мәліметтері;
- зерттейтін сұрақтар туралы ғылыми жариялаулар.
Зерттеудің методологиялық негізі болып әлеуметтік құбылыстарды танудың
жалпы ғылыми әдістері қызмет етті, сонымен қатар жеке ғылыми әдістердің
қатары:
- тарихи – заңгерлік;
- салыстырмалы – құқықтық;
- формальды – логикалық;
- әлеуметтік және статистикалық;
Зерттеудің теориялық негізі болып ғалымдардың қылмыстық құқық,
криминология, мемлекет және құқық теориясы, конституциялық құқық, қылмыстық
процесс және криминаластика облысындағы еңбектері келді.
1 ТАРАУ. ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ.
1.1 Тұтынушыларды алдау облысындағы қылмыстық заңнаманың даму тарихы
Революцияға дейінгі заң шығаруда сатып алушыларды және басқа
тұтынушыларды алдау алаяқтықтың түрі сияқты анықтап, алаяқықтыққа арналған
қылмыстық жауаптылықтың (бөлімдерінде) қаралды.
1917 жылға дейін қолданыста болған, революцияға дейінгі қылмыстық заң
шығаруда, біріншіден сатып алушыларды алдау, алаяқтықтың түрі сияқты
анықтап қаралды, екіншіден ұрлап кетудің түрі сияқты, үшіншіден бөлек
баппен, яғни барлық сатып алушылардың алдау оқиғалары үшін емес, ал тек
қана егер 300 сом жоғарыдан емес мөлшерде іске асырылса, арнайы нормамен
жауаптылық ескерілді
1864 жылғы бейбітшілік соттармен салынатын жазалар туралы Жарғыда,
арнайы бөлім Бөтен мүлікті алу, алдаулар және алаяқтық туралы деп аталды,
онда 173-бап кем өлшегендік және оған сатылу жанында артынан өлшеу және
сауда ісі немесе тауар айырбасына немесе басқа заттарды, тауарлырдың сапасы
және саны, ақша төлеу кезінде, ақшаларды ауыстыруда сияқты аладауларда егер
ұрланның бағасы 300 сом шамадан аспайтын жауаптылыққа арналған болатын,
300 сомнан асатын мөлшерде сатып алушыларды алдау, алаяқтық туралы
жалпы нормалармен қаралды және содықтын қаталдау жазаланды . Демек,
төртіншіден, сатып алушыларды 300 сомға дейін алдау алаяқтықтың пұрсатты
түрі болып келді, бірақ өзіне тән квалификациялық және жұмсартатын
жағдайлары болатын.
Бейбітшілік судьялармен салынатын жазалар туралы Жарғының, 175 бабында
алты айына дейін жазаны ауырлататын тұтынушыларды алдаудың жағдайларына:
- іске асыруын алдын ала ескеру, ертерек ұрлық немесе алаяқтық үшін
сотталған бетпен;
- бірнеше беттің келісіммен; егер ол ерекше даярлықтармен жасалған;
- егер айыпты өз атағын немесе орынын пайдаланып, немесе өзіне ерекше
сенімділікті алдаумен сендірсе;
- бұл жағынан алғанда жас, қартайған, соқыр немесе керең-мылқаудың;
кездесетін ырымшыл ырымдарды қолдануымен;
- егер айыпты өзін қайсыбіреудің сенімдінісі немесе діни қызметкердің
ретінде берсе, немесе жалған атын өзіне иеленсе.
Сатып алушыларды алдаудың жұмсартатын жағдайларына заңмен
көрсетілгендер аталды:
а) ұрланғанды ерікті қайтару;
б) сатып алушыны алдау мұқтаждықпен және өмір сүруге ешқандай
мүмкіндік болмауымен;
в) егер сатып алушыны алдау 50 тиындық шамадан аспаса.
Сатып алушыларды алдау алаяқтықтан бөлінбейтінін бейбітшілік соттармен
салынатын жазалар туралы Жарғының 174-бабына сәйкес, сатып алушыларды
алдауға басқа алдамшылық әрекеттің жазаларымен теңесуі растайды.
1903 жылы толық көлемде күшіне енбеген Қылмыстық жинақта,
тұтынушыларды алдау бұрынғыша алаяқтықтың көрінуі сияқты анықтап қаралды.
Осы кодексте алаяқтыққа 33 тарау арналған, оның құрамында сегіз бап болды
(591-598 баптар). Қылмыстық жинақтың 591-бабының 1 бөлімшесіне сәйкес
алаяқтық былай анықтап қаралды :
А) иелену мақсатымен бөтен қозғалатын мүлікті ұрлап кетуі;
Б) иелену мақсатымен бөтен қозғалатын мүлікін алдау жолымен, сауда іс
- сатылу жанында кем өлшеумен немесе заттардың басқа сандық, сапасында
алдаумен ұрлап кетуі;
В) талап алдау арқылы, өзіне немесе басқаға мүліктік пайда келтіру
мақсатпен, құқық көнуіне мүлікпен немесе басқа пайдасыз келісімге апарып
салу.
Осыған қарамастан, революцияға дейінгі заң шығарушы, айқын дәрежеде
сатып алушыларды алдау ерекшілігін мақұлдады, оның суреттеуін бөлек нормаға
белгілеп немесе осы әрекетті алаяқтық тың жалпы құрамына кірістірген.
Екінші параграфта белгіленгендей, сатып алушыларды алдау қылмыстары
кеңестік қылмыстық заң шығарудың құрамында дербес сияқты жоқ болды. 1922
жылы бірінші кеңестік қылмыстық кодекс қабылданғанда сатып алушылардың
алдауының артынан қылмыстық жауаптылық туралы арнайы норма болмады[1].
Сонымен қатар 1926 жылы РСФСР қылмыстық кодекстің алғашқы түрінде
сауда реттеуші ережелердің бұзуының артынан жауаптылық алдын ала ескерілді.
Ғалымдармен ол шаруашылық қылмыстарға жатқызылғанымен, лайықты норма
озбырлық объектісінен аралап шыға шаруашылық қылмыстар туралы 5 тарауға
емес, (105 бап) 2 тарауда басқару тәртібіне қарсы басқа қылмыстарға
орналастырылған болатын.
30 жж бұқаралық саяси жазалаулар сияқты, социалистік меншікке және
шаруашылық етудің кеңестік жүйелеріне қарсы қылмысқа арналған қылмыстық
жауаптылық дәл осылай қатандықты күшейтуі орынды болды. 7 тамыз 1932 жылы
социалистік меншік күзеті туралы және 25 маусым 1934 ж тұтынушыларды
ұрлауға арналған жауаптылық туралы заңда қылмысты саясаттандырып, оны
кеңестік мемлекетті алдау түсіндіріп және 10 жылға бостандық айыруы
түрінде жаза орнатты. Бұл санкция жәй алаяқтықтан едәуір көбірек ( бес
рет көп ) болды.
Сәйкестікте мына заңмен РСФСР ҚК және басқа одақтық республикаларды
нормалармен қосылған болатын (РСФСР ҚК 128 бап) сатып алушылардың алдауының
артынан жауаптылық, шаруашылық қылмыстар туралы тарауға орналастырылған
болатын. Оны қабылдау заңгерлік оймен дайындалмаған болатын . Оның
қабылдануы ЦК ВКП (б) саяси шешімімен ескертілінген болатын, бірақ мына
қылмыс субъектілері болып барлығынан жиірек әйелдер - сатушылар келді .
Тұтынушыларды алдаудың квалификациялық баға беретін құрамы болмад,
осы да осы заң жетіспеушілігінен болды .
1960 жылы РСФСР Қылмыстық кодексінің сатып алушылардың алдауының
артынан жауаптылықты өкпек жұмсартып, 156 баптың шаруашылық қылмыстың
тарауында орнатып жаза мезгілге бостандық айыруы түрінде 2 жыл немесе
мезгілге түзейтін жұмыстардың 1 жыл, немесе саудалы кәсіпорындарында немесе
қоғамдық қоректену кәсіпорындарда лауазымдар орынға ие болу құқық
айырулары.
1960 жылы РСФСР Қылмыстық кодексінің 1926 жылғы Қылмыстық кодексімен
айырмашылығы сатып алушыларды алдау қарапайыммен қатар және мамандыққа баға
беретін құрамы болды. Ауырлатанын жағдайларға сатып алушылардың алдауын,
беттердің тобымен алдын ала келісімімен, ірі мөлшерлерде немесе ертеректе
осы қылмыстар үшін сотталған беттермен жасалуын атады[2].
Сатып алушылардың алдау ірі мөлшерін заң анықтамады, құқыққолданушының
қарауына қалдырды. Сатып алушылардың алдауы мамандыққа баға беретін 2
жылдан 7 жыл мезгілге бостандық айыруымен мүлік конфискациясымен немесе
сондайсыз, саудаларды кәсіпорындарда немесе қоғамдық қоректену
кәсіпорындарында айқын лауазымдар орынға ие болу құқық айыруымен жазаланды.
1982 жылғы 3 желтоқсан РСФСР жоғарғы кеңесі төралқасы қаулысымен сатып
алушылардың алдау санкциясына құрамы және тапсырыс берушілерді өзгертулер
салынған болатын . Бостандық айыруы түрінде қарапайым алдаудың артынан
жазалар шығарып тасталған болатын, ал түзейтін жұмыстар 2 жылға үлкейтілді,
айып пұл салынып, халық тұрмыс қызмет етуінің және коммуналдық
шаруашылықтың, сауда кәсіпорындарда немесе қоғамдық қоректену
кәсіпорындарында лауазымдар орынға ие болу құқық айырулары енгізілген және
мезгіл көрсетілген.
Батыстағы мемлекеттердің замандас нормалардың қарауы, сонымен қатар
бұрынғы кеңестік республикалардың және шығыс Европасы елдерінің заң
шығарулары, батыста тұтынушыларды алдау алаяқтық құрамдарының рамкаларында
дәстүрлі қаралуын айқындауға рұқсат етті.
Сондықтан тұтынушыларды алдау туралы бөлек көрінулері үшін жауаптылық
нормалардың жоқ болуы, оның алаяқтық туралы нормалармен іске асады .
Тұтынушыларды алдауы туралы қылмыстардың арнайы нормалары батыстағы
елдердің кодекстерінде, бөлек шығарулардың ар жағында, жоқ . Олар, әдетте,
арнайы заңдарда болады және тұтынушыларды алдаудың әртүрлі көрінулері үшін
жауаптылықты алдын ала ескереді, бірақ оның барлық түрлерін қамтымайды.
Бұрынғы кеңестік одақ елдері жаңа қылмыстық кодекстерде арнайы нормаға
тұтынушылардың алдауының артынан жауаптылықты сақтайды .
ҚР тұтынушылардың құқықтарын қорғау қатынастарын реттеушісі болып
негізгі нормативті актісі ретінде тұтынушылардың құқықтарының қорғанышы
туралы 5 маусым 1991 ж ҚазССР заңы келеді ( онан әрі - заң) 26 маусым
1992 жылы тап осы заң салынған өзгертулермен және қосымшалармен жұмыс
істейді.
Заң тұтынушылар арасында және кәсіпкерлермен (сатушылармен)
тауарлардың сатылуының, жұмыстардың жүзеге асыруының, қызметтердің көрсетуі
жөнінде, яғни, азаматтардың көп санды тұрмыс қажеттіліктерінің
қанағаттандыру облысында туатын қатынастарды жөнге салады. Заң тұтынушылар
– заңды тұлғаларға және тұтынушылар – азаматтарға таралмайды, егер олар
тауар, жұмысты, қызметті қолдануға, ие болады, жеке тұрмыс мұқтаждықтардың
атынан емес тапсырыс берсе, ал басқа мақсаттардың атынан , мысалы,
кәсіпкерлік қызмет жүзеге асыруына арналса. Заңгерлік беттердің заң
әрекеттері , заң шығарушы тұтынушыға арналған қорғаныш жоғары
кепілдіктерінің құру қажеттілігін астын сызып қойды сферадан алып шығады.
Сонымен қатарға дарамен тұтынушылардың құқықтарының қорғанышымен заң
ескерді және мүмкіншілік олардың ұжым қорғаныштың, құқық тұтыну заң шығару
бұзуы кесіп тастау мемлекеттік органдарға пайдалануына беріп және бұзушыға
айып пұл санкциялар салу[3].
Тұтынушылардың назарларының қорғаныш маңызды кепілдігімен
тұтынушылардың қоғамдық біріктірулерінің ар жағында кең құқықтардың заңында
бекіту болды, не мемлекетте тұтыну саясатшыда құруда нақты қатысу оларға
рұқсат етті.
1.2 Тұтынушыларды алдаудың объектісі және объективті жағы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 223-бабында
көзделгендей, яғни тұтынушыларды алдау бұл меншік нысанына қарамастан,
тауарлар сататын немесе халыққа қызмет көрсететін дүкендерде немесе басқа
кәсіпорындарда не сауда (қызмет көрсету) саласында кәсіпкерлер ретінде
тіркелген азаматтардың кем өлшеуі, кем тартуы, кем санауы, тауардың (қызмет
көрсетуідің) тұтынушылық қасиеттері немесе сапасына қатысты шатастыруы
немесе тұтынушыларды өзгедей алдау болып табылады.
Егер бұлар әрекеттер елеулі мөлшерде жасалған болса-
жүзден екі жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе
сотталған адамның екі айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы
мөлшерінде айыппұл салуға, не жүз сексен сағаттан екі жүз қырық сағатқа
дейінгі мерзімге қоғамдық жұмысқа тартуға, не бір жылдан екі жылға дейінгі
мерзімге түзеу жұмыстарына, не алты айға дейінгі мерзімге қамауға алынады.
Дәл сол әрекеттерді :
А) тұтынушыларды алдағаны үшін бұрын сотталған адам ;
Б) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша немесе ұйымдасқан
топ;
В) ірі мөлшерде жасаса -
үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе
белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып, екі жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Тұтынушыларға айлық есептік көрсеткіштің үштен бір бөлігінен асатын
сомада зиян келтірген алдау елеулі мөлшер деп танылады, кемінде үш айлық
есептік көрсеткіш сомасындағы алдау ірі мөлшер деп танылады[4].
Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 5 маусымдағы Тұтынушылардың
құқықтарын қорғау туралы Заңы тұтынушылар құқықтарын қорғаудың зандық,
экономикалық және әлеуметтік негіздерін, сондай-ақ кепілдікті нығайтқан.
Қылмыс санаттары негізіне әр түрлі критерийлер жатқызылуы мүмін.
Қылмыс обьктісі ҚР – ның Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің қылмыс
обьектілеріне қатысты, қылмыстың қоғамға қатысты қауіптілігі мен бір немесе
сол обьектінің тегіне байланысты, маңыздылығына қарай (жеке адамға қарсы
қылмыстар, отбасына және кәмелетке толмаған қылмыстарға қарсы қылмыстаржәне
т.б.) топталған.
Қылмыстық кодексінің 223 – бабында көзделген қылмыстың объектісі –
тауарлар сату және халыққа қызмет көрсету саласындағы қоғамдық қатынастар
болып танылады.
Қосымша объект болып – тұтынушылар мүддесі танылады. Тұтынушылардың
құқықтарын қорғау туралы Заңының 2-бабына сәйкес, тұтынушы дегеніміз –
жеке тұтыну немесе жеке шаруашылықта пайдалану мақсатында тауар сатып
алушы және жұмыстар мен қызмет пайдаланушы азамат[5].
Тұтынушыларды алдау екі объектіге қол сұғады: бөтен меншікке және
тауарлардың сату сферасындағы адам құқықтары және халыққа қызмет көрсетуге.
Тауарлардың сату сферасындағы құқықтарды және халыққа қызмет көрсетуді заң
шығарушы бірінші орынға қояды, бұл орайда заң шығарушы тұтынушыларды алдау
қылмысын экономика саласында жасалатын қылмыстар қатарына қосады.
Сондықтан бұл салада жасалатын қылмыстардың басты объектісі ретінде
қоғамдық қатынастар, ал қосымша объектісі ретінде менік болып саналады.
Қылмыстың объективтік жағының қылмысты саралауда тәжіребиелік маңызы
зор. Себебі қылмыстың объективтік жағы қылмыстың объектісімен қатар
жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілігінің сипатын анықтайды. Яғни
қылмыскердің кінәсінің мөлшерін анықтайды.
Қылмыстың объективтік жағы кем өлшеу, кем тарту, артық санау, тауардың
(қызмет көрсетудің) тұтынушылық қасиеттеріне немесе сапасына қатысты
шатастыру немесе тұтынушыны өзгедей алдау түріндегі белсенді әрекетпен
сипатталады. Алдау нысандары мен тәсілдері әр қилы, сондықтан да заң
шығарушы ең маңыздыларына тоқталған.
Қылмыстық жауапқа тарту үшін заңда көрсетілген әрекеттердің біреуін
жасау жеткілікті.
Талданып жатқан қылмыстын объективтік жағы жәбірленушінің, яғни
тұтынушыны материалдық зиянға ұшырады.
Кем өлшеу немесе кем тарту дегеніміз – тауарды аз мөлшерде. Кем
салмақта беру. Тауарды дұрыс өлшемеу немесе толық құймау сияқты әрекеттер
практикада жиі кездеседі.
Артық санау дегеніміз – (тауардың бағасы дұрыс есептемеу, тұтынушыға
ақшасын дұрыс бермеу және басқаларды) алдауда ең көп таралған нысандарының
бірі, бұл жағдайда сатып алған тауар үшін немесе көрсетілген қызмет үшін
төленетін сома дұрыс есептелінбейді, немесе тұтынушыға қайтарлатын сома
қайтарылмайды, не жарым –жартылай қайтарлып. Ақшаны артық санаумен қатар,
тағыда жеке тауарларды дұрыс есептемей босату да жие кездеседі.
Тауардын сапасы немесе құрамы туралы мәліметтерді тұтынушыларға
ескертпей алдау кезінде, сатушылар мұндай ақпараттарды әдейі айтпай
жасырады. Мұндай ақпараттар қасақана жасыру, тауарларды тұтынушыға берген
сәтте орын алады.
Тұтынушыларды өзгедей алдау дегеніміз – төменгі сортты тауарды жоғары
бағамен сату, жәй тапсырысты жедел деп рәсімдеу және т. б.
Қылмыстың обьективтік жағының міндеттң нышаны – аталған әрекеттерді
едәуір мөлшерде жасау, яғңи тұтынушыларға айлық есептік көрсеткіштің
алтыдан бір бөлігінен састын зиян келтіру.
Қылмыстың жасалатын орны – тауарлар сататын немесе халыққа көмек
көрсететін дүкендер немесе басқа да кәсіпорындар (ателье, химиялық тазарту,
салондар, тұрмыстық комбинаттар, т.б.) олардың меншіктің қай нысанына
жататынына қарамастан.
Қылмыс тікелей нйетпен жасалады, өйткені айыпты өзінің тұтынушыларды
кем өлшеу, кем тарту, артық санау жолдары арқылы тұтынушыларды алдап
отырғанын түсінеді және соны тілейді[6].
1.3 Тұтынушыларды алдаудын субъектісі және субъективтік жағы
Қылмыс субъектісінің жалпы түсінігі және оның міндетті белгілері кез
келген қылмыс – ол адамдардың қоғамға қауіпті іс-қимылдарының актісі.
Сондықтан қылмыстық заңның талабы – қылмыстық іс-әрекет жасамау – бұл
талап барлық жағдайда тек адамдарға ғана қойылады.
Себебі, тек адамға ғана, қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет,
әрекетсіздік) жасап, қылмыс субъектісі бола алады. Қылмыс субъектісінің
түсінігі мына сұраққа жауап береді: кім қылмыстық жауаптылыққа тартылады,
егер қылмыстық заңда көрсетілгендей қылмыс жасалған болса.
Қылмыстық құқық қылмыс субъектісі мәселесін талқылауға өте үлкен
назар аударады. Өйткені қоғамға қауіпті кез келген қылмыс, басқа да мән-
жайларға байланысты (тәсіл, зардап, күнәнің формасы) қылмыскердің
қауіптілігімен анықталады.
Профессор Н,Д.Дурмановтың айтуы бойынша, адам – ол белсенді күш.
Осыған байланысты айта кететін бір жай, кез келген адам белсенді күш бола
алмайды. Мұндай адамдарды өзінің психикасын басқара алатын адамдар ғана
жатады. Өзінің психикасын дұрыс басқара білу адамға сыртқы дүниені дұрыс
қабылдауға және оны танып білуге көмектеседі, соған байланысты ол өзінің
мінез-құлқына критикалық жақындап, бастілі бір іс-әрекетін жасауға
болатындығын немесе болмайтындығын түсініп біле алады. Егер адам қоғамға
қауіпті іс-әрекет екенін біле тұра сол әрекетті жасаса, онда бұл адам
қылмыстық құқық бойынша толық есі дұрыс және заң алдында жауапты болып
табылады.[7]
Қылмыс субъектісі – бұл өмір сүруші және басқа адамдардың қоғамында
қылмыстық іс-әрекет жасаған адам.
Қылмыстық құқық теориясы кез-келген қылмыстың субъектісі ретінде қылмыстық
заңға сәйкес қоғамға қауіпті іс-әрекет жасағаны үшін кінәлі және сол іс-
әрекеті үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылатын жеке тұлғаны айтады.
Бұған мынаны қосқан жөн, яғни кез-келген қылмысты субъектісі болып есі
дұрыс және қылмыстық заң белгілеген белгілі бір жасқа толған жеке тұлға.
Тұтынушыларды алдау субъектісі – Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексіне түсінігіне сәйкес сауда, қоғамдық тамақтандыру, түрмыстық қызмет
көрсету кәсіпорындарының қызметкерлері, сауда, қызмет көрсету саласында
кәсіпкер ретінде тіркелген азамат. Бұл біріншіден, ұйымның (дүкен, базар
және т.б.) меншік ңысанына тәуелсіз халыққа қызмет көрсету және таурларды
сатуды жүргізетін жұмысшыларды, екіншіден, 16 жасқа толған сауда саласында
жеке кәсіпкер ретінде тіркелген азаматтар болады.
Қылмыс субъектісі болып халыққа қызмет көрсету және тауарларды сату
ұйымының сәйкесінше мәмлелерді толық немесе жартылай жасауға құзыретті
жұмысшылар, сонымен бірге жеке кәсіпкерлер болуы мүмкін. Сәйкесінше рұқсат
(лицензия) жоқ тауар сататын немесе қызмет көрсететін тұлғалар ҚР ҚК 223 –
бабы бойынша жауаптылыққа тартылмайды.
Бұл жерде, яғни мемлекеттік тіркеуден өтпеген жеке кәсіпкерлерді
тұтынушыларды алдау құрамынын субъектісі ретінде мойындауды байқау қажетті
өйткені азаматтық заңнамаға сәйкес тіркеуге тұрмаған кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыратын азаматпен жасалған мәмлеге АК-нің кәсіпкерлерге байланысты
аңықталған ережелер қолданылады.
Тұтынушыларды алдау қылмыстарында қылмыс субьектісі бұл қылмыс
әрекетін бақылау әрекеттерін жүргізу барысында анықталады. Тұтынушыларды
алдау қылмыстарынының субьектісі болып танылмайды егер, ол кәсіпкерлікпен
айналысуға тіркелмеген жағдайда немесе кәсіпкерлік ұйымдарда, дүкендерде
жұмыскер ретінде танылмаса[8].
Тұтынушыларды алдаудын субъективті жағына тоқталып кетсек қылмыс
субъектісі тұтынушыларды алдауды пайда және қосымша табыс табу үшін
тікелей ниетпен жасайды.
Мұнда кінәлі қылмыс субъектісі тұтынушыларды алдау кезінде бұндай
әрекеттерден туындайтын қоғамдық қауіпті және алднып қалған тұтынушыға
тікелей қауіпті біле отыра өзінің қылмыстық әрекетін тоқтатпайды[9].
ҚК 223-бабының 1-бөлігі бойынша қылмыстық жауаптылықтың міндетті жарты
болып тұтынушыларды елеулі мөлшерде алдау болады, осы бабтың ескертпесіне
сәйкес, тұтынушыларға айлық есептік көрсеткіштін үштен бір бөлігінен
асатын сомада зиян келтірген алдау елеулі мөлшер деп таңылады.
Тұтынушыларды алдаудын саралаушы түрі болып, осы әрекеттерді
тұтынушыларды алдағаны үшін бұрын сотталған адам, адамдар тобының алдын ала
сөз байланысуы бойынша немесе ұйымдасқан топ, ірі мөлшерде жасалуы болады.
Тұтынушыларды алдау 223 – бап ескертпесіне сәйкес ірі мөлшер деп
кемінде үш айлық есептік көрсеткіш соммасындағы алдау болып саналады.
Біздің қоғамымызда мемлекет пен жеке тұлғаның ара қатынасында болған
өзгерістер:
- адамның құқықтарының конституциялық тәртіпте мемлекет мүлдесінен
жоғары тұруы, халықаралық қағидалардың заңи түрде отандық заңнамадан жоғары
тұруы құқықтық жауаптылықтың субъектілерінің аясын бір шама кеңейтуге
мүмкіндік береді. Құқықтық жауаптылық дегеніміз қоғамдық өмірдің және адам
қызметі әр түрлі салаларында айқындалатын әлеуметтік жауаптылықтың бір
түрі.
Менің ойымша құқықтық жауаптылыққа дұрыс анықтаманы, мемлекет пен
құқықтың басқа субъектілерінің арасында олардың өзара құқық нормаларын
бұзған үшін жайсыз салдарын атқару міндеттерінің негізінде туындайтын
құқықтық қатынас.
Тұтынушыларды алдау жасағаны үшін құқықтық жауаптылықтың мынандай
түрлері туындауы мүмкін:
- қылмыстық жауаптылық;
- әкімшілік жауаптылық;
Әрине тұтынушыларды алдау жасағаны үшін құқықтық жауаптылықтың негізгі
түрлері қылмыстық жауаптылық және әкімшілік жауаптылық болып табылады.
Ол үшін сәйкесінше қылмыстық сипаттағы қылмыс құрамы орын алу керек.
Өйткені әділсот органдары қылмыскер тұлғасына қатаң шараларды айқындай
қажет.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстық жауаптылық түсінігі пікірталасты
болып табылады. Заң әдебиеттерінде барлық қылмыстық құқықтық жауаптылыққа
байланысты көзқарастарды төрт топқа топтастыруға болады.
Бірінші топ авторлары қылмыстық жауаптылықты қылмыс жасаған адамның
өзінің жасаған әрекеті үшін қылмыстық заңға сәйкес жауап беру міндеті.
Екінші топ ғалымдары қылмыстық жауаптылықты қылмыс жасаған адамға
қатысты қолданылатын қылмыстық құқықтық шаралар деп таниды.
Үшінші топ өкілдері қылмыстық жауаптылық деп жалпы қылмыстық құқықтық
қатынасты, яғни қылмыскер мен мемлекет арасында туындайтын қатынас деп
таниды.
Төртінші топ авторлары қылмыстық жауаптылықтың позитивті және
ретроспективті (жағымсыз) сияқты екі аспектісін белгілейді. Бірінші аспект
жасалынған қылмыс үшін жауаптылықты таныса, екінші аспект индивидпен
қылмыстық заңмен тиым салынған әрекетті жасамау міндетін сезінуімен
белгіленетін құқыққа сәйкес мінез құлық негізінде жатқан жауаптылық деп
таниды.
Менің ойымша төртінші топ авторларының көзқарасы қылмыстық жауаптылық
табиғаты түсінігіне толығымен жауап береді және оның Қазақстан
Республикасының құқықтық заңнамасымен қудаланатын мақсаттарынан туындайды.
Сонымен Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 2 бабына сәйкес
қылмыстық заңнаманың мақсаттары мен міндеттері болып келесілер танылады:
- адамның, азаматтың, ұйымның және мемлекеттің құқығын, бостандығын,
заңды мүддесін, меншігін, қоғамдық тәртіппен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны
Қазақстан Республикасы конституциялық құрылымы және территориялық
бүтіндігін қылмыстық қол сұғұшылықтан қорғау, адамзаттың қауіпсіздігі мен
бейбітшілігін қорғау, сондай-ақ қылмыстың алдын алу.
Сонымен айтылғаннан біріншіден қылмыстық жауаптылық мемлекеттік
бұлтартпау шараларымен байланысты яғни бір жақтың (кінәлі тұлғаның) екінші
жақ талабына (мемлекеттік органға) бағыну міндетін қарастырады. Мемлекеттік
бұлтартпау шарасы қылмыстық жауаптылықтың арнайы мемлекеттік органдар
қызметі арқылы жүзеге асатын мазмұны болып табылады; екіншіден қылмыстық
жауаптылық кінәлінің белгілі бостандықтарының айыруымен сипатталады;
үшіншіден қылмыстық жауаптылық тек қылмыс жасаған үшін туындайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 3 бабына сәйкес
қылмыстық жауаптылықтың басты негізі болып қылмыстың жасалуы, яғни жасалған
әрекеттің қылмыс заңымен қарастырылған қылмыс құрамның барлық белгілерін
құрауы табылады. Қылмыстық құқықтық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары арасында
негізгі орынды қылмыстық жаза алады. Қылмыстық құқықтық жауаптылық және
қылмыстық жаза түсініктері бірегей емес.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 2 бабының 2 тармағына
сәйкес қылмыстық заң алдында тұрған міндеттерді шешу үшін Қылмыстық Кодекс
қылмыстық жауаптылық негіздерін бекітеді, адамға қоғамға мемлекетке қауіпті
қандай әрекеттер қылмыс болып табылатынын айқындайды, оларды жасаған үшін
жаза мен басқа қылмыстық құқықтық әсер ету шараларын бекітеді.
Қарастырылып отырған қылмыстық құқықтық норма қылмыстық жауаптылық
түсінігі қылмыстық жаза түсінігінен кең екендігін көрсетеді. Яғни қылмыстық
жаза қылмыстық жауаптылықтан туындайды.
Тұтынушыларды алдау жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықты екі әр түрлі
бірақ өзара байланысты екі тараптан, яғни біріншіден Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 223-бабының санкциясында тұтынушыларды
алдау үшін қарастырылған қылмыстық жаза түрлерінің жиынтығы ретінде
Тұтынушыларды алдау күрестің құқықтық шараларының қатаңдалуын біле
тұра, тұтынушыларды алдау бұған озбырлы қарсылық көрсетуде, өйткені
тұтынушыларды алдау алынатын заңсыз пайда, олардың шығындарын ақтайды.
Осыған орай тұтынушыларды алдау мәселесі мемлекеттік маңызға ие болды және
қазіргі күні адамзатты күйзелтетін мәселелерінің бірі болып отыр.
Тұтынушыларды алдау көлеңкелі бизнестің пайдалы және қиын ашылатын
нысаны бола тұра өз шиеленісіне кәдімгі қылмыскерлерден бастап әлемге
әйгілі болған фирмалар қызметкерлері және кафелердің ас дайынлаушысы оған
қоса кәсіпкерлікпен айналысатын ұйымдардың қызметкерлерін тартады.
Тұтынушыларды алдау көлеңке кәсіпкерлік саласында глобальды өзекті
құбылыс болып табылады. Көлемдері мен мөлшерлері астрономиялық сандармен
белгіленетін материалдық құндылықтардың, сапасына сай емес немесе қойылған
бағасына сай емес айналымдағы тауарларды тұтынушыларға сату[10].
Қоғамның және құқықтық ғылымның дамуы көптеген құбылыстарға
қатынастарды бірте-бірте өзгертті. Соның ішінде, қылмыстылықпен күрестің
жалғыз әдісі жаза деген тұжырымға көзқарас та өзгерді. Тек қана еріксіз
көндірумен дұрыстау және қайта тәрбиелеу мақсатына жету қиын.
Жаза дегеніміз – соттың үкімі бойынша қылмыс жасаған тұлғаға қатысты
тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп
танылған тұлғаға қолданылады және ол тұлғаға қатысты құқықтары мен
бостандықтарынан Қылмыстық Кодекспен көзделген айыру немесе оларды шектеу
болып табылады. Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ
сотталған тұлғаны түзеу және сотталған адамның да басқа адамдардың да жаңа
қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады. Жаза тән азабын
шектіруді немесе адамның қадір-қасиетін қорлауды мақсат етпейді. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 223 бабының санкциясына сәйкес
тұтынушыларды алдау үшін келесі қылмыстық жазалар көзделеді:
айлық есептік көрсеткіштің екі жүз айлық көрсеткішке дейінгі мөлшерде
немесе сотталған адамның бір айдан екі айға дейінгі кезеңдегі жалақысы
немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға, не жүз сексен сағаттан
екі жүз қырық сағатқа дейінгі мерзімге коғамдық жұмысқа тартуға, не бір
жылдан екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не алты айға дейінгі
мерзімге қамауға алынады жазаланады.
Дәл сол әрекеттерді:
а) тұтынушыларды алдағаны үшін бұрын сотталған адам;
б) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша немесе қйымдасқан
топ;
в) ірі мөлшерде жасаса –
үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе
белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып, екі жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Айыппұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 40 бабына сәйкес
Қылмыстық кодексте көзделген шекте, заңмен белгіленген және жаза тағайындау
сәтіне қолданылып жүрген айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне
сәйкес келетін мөлшерде не сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс
жасаған сәтіне белгілі бір кезең ішіндегі өзге де табысының мөлшерінде
тағайындалатын ақша өндіріп алу[11].
Айыппұл жазалаудың қосымша және негізгі түрі ретінде де тағайындалады.
Тұтынушыларды алдау үшін айыппұл, негізгі жаза түрі ретінде айлық
есептік көрсеткіштің екі жүз айлық көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе
сотталған адамның бір айдан екі айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе
өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға.
Тұтынушыларды алдау үшін түзеу жұмыстары, негізгі жаза түрі ретінде бір
жылдан екі жылға дейінгі мерзімге белгіленеді және сотталған адамның жұмыс
орны бойынша өтеледі. Түзеу жұмыстарына сотталған тұлғаның табысынан соттың
үкімімен белгіленген мөлшерде бес пайыздан жиырма пайызға дейінгі шекте
мемлекеттің кірісіне ұстап қалу жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 43 бабының 3 тармағына
сәйкес еңбекке жарамсыз деп танылған, тұрақты жұмысы жоқ немесе оқу орнында
өндірістен қол үзіп оқитын адамдарға түзеу жұмыстарын тағайындауға
болмайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 46 бабына сәйкес қамау
сотталған адамды тағайындалған жазаның бүкіл мерзімінде қоғамнан қатаң
оқшаулау жағдайында ұстау болып табылады.
Тұтынушыларды алдау үшін қамау төрт айдан алты айға дейінгі мерзімге
белгіленеді.
Қамау үкім шығару кезінде он сегіз жасқа толмаған адамдарға, сондай-ақ
жүкті әйелдер мен кәмелетке толмаған балаларды бар әйелдерге қолданылмайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 48 бабына сәйкес бас
бостандығынан айыру сотталушыны колония-қонысқа жіберу, жалпы, қатаң,
ерекше режимдегі түзеу колониясына немесе түрмеге отырғызу жолымен
оқшаулаудан тұрады.
Тұтынушыларды алдау үшін бас бостандығынан айыру екі жылға дейінгі
мерзімге тағайындалады.
Бостандықтан айыру негізгі жаза ретінде Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің (88,5%). 559 санкциясына ескерілген.
2 ТАРАУ .ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУДЫҢ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ.
2.1. Тұтынушыларды алдаудың криминалистикалық аспектілері.
Экономикалық қылмыстарды ашу және тергеу жекелеген әдістемесі
криминалистикалық сипаттамасымен тығыз байланысты. Барлық криминалисттер
криминалистикалық сипаттаманы қылмыстың ақпараттық үлгісі және қылмыстардың
белгілерінің жүйесі ретінде қаратырылады. Мамандардың пікірі бойынша,
криминалистикалық сипаттаманың тәжірибелік маңызы – оның ғылыми негізделген
нұсқауларды жасауға, жедел қызметкердің және тергеушінің дұрыс бағытталған
қызметін қалыптастыруға, жедел қызметкердің және тергеушінің неғұрлым
обьективті жолдарын, әдіс – тәсілдерін таңдауға, сондай – ақ жекелеген
жедел – іздестіру шараларын және тергеу әрекеттерін жүргізудің тактикасын
анықтауға мүмкіндік беретіндігінде.
Криминалистикалық сипаттаманың күрделілігін барлық криминалисттер
мойындайды. Сондықтан, криминалистикалық сипаттама қандай элементтерден
тұратындығына келетін болсақ,ол элементтердің саны жөнінде бірыңғай ойлар
қалыптаспаған. Криминалистикалық сипаттаманың түсінігі мазмұнының күрделі
екендігін оңай дәлеледеуге болады, бірақ оның құрамына қандай элементтерді
енгізу туралы осы уақытқа дейін біртұтас көзқарас айтылмған.
Криминалистикалық сипаттаманың түсінігінің қалыптасуына алғашқы
кезеңіне кейбір авторлар оның қатарына қылмыстық – құқықтық, процессуалдық
сипаттамаларын енгізді. Дегенмен де, төменгілерді криминалистикалық
сипаттама элементтері қатарына кіргізуге болады:
1) Қылмыскердің тұлғасы;
2) жәбірленуші;
3) қылмыс жасау тәсілі;
4) қылмыс жасау механизмі;
5) бастапқы тергеу ситуациясы
6) қылмыс жасау жағдайы;
7) қылмыстық қол сұғушылықтарының заттары;
8) қылмыстықң материалдық іздері;
9) қылмыстың ниеті және мақсаты;
10) қылмыс жасауға итермелейтін себептер мен жағдайлар;
11) қылмыс мән – жайлары бойынша көрсетпелерді қалыптастыруға әсер
ететін факторлар;
12) қылмыс іздерін жасыруға бағытталуы мүмкін әрекеттер[12].
Казіргі кезде экономика саласындағы қылмыстар кеңінен тарап өсуде және
біршама өзгеріп жаңа түрлері пайда болды. Мысалы, тұтынушыларды алдау,
эконмикалық контрабанда, заңсыз кәсіпкерлік, жалған кәсіпкерлік және т.б.
Қылмыстық – құқықтық көзқараспен қарастыратын болсақ экономика
саласындағы қылмыстарға мыналар тән:
- қылмыстың обьектісі болып экономикалық мағыздағы қоғамдық қарым –
қатынастар;
- экономикалық залалдың болуы және де оның ірі көлемде немесе аса ірі
көлемде болуы;
- өндірісте жасалатын және айналадағы ортаға негативті әсер ететін
қылмыстарды қоспағанда барлық уақытта ниеттің қылмыстық істен орын алуы.
Экономика саласына байланысты жасалатын қылмыстардың криминалистикалық
сипаттамасы төмендегідей ерекшеліктерден тұрады.
1) экономика саласында жасалатын – қылмыстар мүліктік қатынастарға
бағытталған (өндірістерге, зауыт, фабрика, акциялар мен ақшалай
қаражаттарына, жер қойнауларына, жер меншіктеріне және де т.б.) қол
сұғушылық болып табылады;
2) экономика саласына байланысты белгілі бір жоғары бар кез келген
эконмикалық қылмыстарды жасаған субьектілері, бұл қылмыстары көбінесе осы
салаға байланысты лауазымды құзыреттік берілген тұлғалар жасайды;
3) экономикалық қылмыстарды жасау жағдайларына байланысты. Бұл
қылмыстар нақты бір шаруашылық ортасында, атап айтқанда: өнеркәсіптік
немесе ауылшаруашылық, сонымен қатар сауда орындарында, кәсіпорын немесе
офис, банк, фирмаларда және т.б. жасалады. Бұл жерде міндетті түрде
мынандай операциялар жүргізіледі – қаржылық және материалдық есеп-шоттар,
мұнда міндетті түрде мамандар, қызметкерлер және сол сияқты басқа да
тұлғалар болуы тиіс;
4) барлық шарушылық және қаржылық операциялар тиісті құжаттармен
рәсімделеді. Сондықтан да қылмыскердің экономикалық қылмыстардан көрініс
табаьын кез келген әрекет немесе әрекетсіздіктері әрқашан да жазбаша ресми
құжаттарда электрондық немесе мәлімет беретін құжаттың алғашқы нұсқасында
бекітіледі. Мұнда қылмысқа қатысты кез келген құжаттар нақты дәлелдемелер
болып табылады;
5) экономикалық қылмыстар негізінен жасырын (латенттік) сипатта
жасалады. Қылмыскердің білімділігі – қылмыстың ісін жасыруға байланысты әр
түрлі шараларды ойлап табуына, оларды қамтамасыз етуге алдын ала әр түрлі
айла – әдістерді, әрекеттерді жасауына мүмкіндік береді. Сондықтан да
қылмыстық істі қозғауға нақты әрі толық негіз алу үшін көп жағдайларда
тергеу әрекеті жүргізілмес бұрын алдын ала тексеру жұмыстары жүргізілуі
тиіс;
6) қылмыскердің жасаған әрекеттерібірнеше қылмыс түрлерімен байланысты
болуында. Мысалы: жалған кәсіпкерлік қылмыстары мен ұйымның салық төлеуден
жалтаруы қылмыстары мен байланысты болуы мүмкін;
7) экономика саласындағы сипаты көпшілігінде ұйымдасқан түрде
жасалатындығы. Қылмыстық әрекетке қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топ,
сонымен қатар мемлекеттік қызмет деңгейіндегі құқық қорғау қызметкерлері де
қатысады. Олар бұл қылмысты Қазақстан Республикасынан тыс жақын және алыс
шетел азаматтарымен байланысты бола отырып ұйымдасып жасаулары мүмкін[13].
Тұтынушыларды алдаудың экономиколық қылмыстар жүйесіндегі орны
“Экономикалық қылмыстың” криминалогиялық түсінігінін белгілерін зерттеу
негізінде талданады. Нәтижесінде тұтынушыларды алдаудын экономикалық
қылмыстар категориясында жатқызылатындағы туралы, оның толық экономикалық
қылмыстын түсінігіне сәйкестігі туралы шешім негізделеді.
Тұтынушыларды алдау қылмысының жағдайымен динамикасына талдау жасайық.
СССР – да тұтынушыларды алдау фактісі- қылмыстауының саны 1966-90
жылдары кезінде 3,8 % өскен, Қазақстанда 1990-2006 жыдары. 4,4 % өскен. Бұл
іс-әрекеттің экономиқалық қылмыстар құрлымында үлесі өсті: 1994 жылдан 2000
жылға дейін 14,8%-22,6% ал барлық қылмыстар бойынша 0,1% тен
2,9%.Тұтынушыларды алдау – жоғары латентті қылмыс: оның латенттілігі
тіркелген қылмыстардың 99,8% арақатынасымен бағаланды. Бұл қықық
бұзылушықтарды қызмет көрсету саласындағы жұмысшылардан 32
жасайды.Қылмыстық жауаптылыққа тұтынушыларды алдағандардын 1% тартылады.
Зертеулердің деректемелері бойынша сұрау жүргізілгендердің 92,7%
көрсетті, яғни кейінгі айларда сауда саласында алдаулар көп болған, олардын
ішінде 37,6%-1 рет, 23,0%-2 рет, 12,4%-3 рет сұралынған. Сонымен бірге
олардың 74,9% базарларда алданған және 28,4% өз мекен-жайы бойынша
магазиндерде, дүкендерде алданған. Алданған респонденттердің 63,2% өз
алданғандықтарың сатып алу кезінде немесе одан кейін байқаған.
Кем санау -42,2% болып 1 орында, кем өлшеу 38,4% 2 орында. Тұтыну
мерзімі өтіп кеткен таурларды сату 21,1% 4 орында, оның сапасына сәйкес
келмеуі-19,7% 5 орында- ақшаларды кері қайтармау, 6-фальсификацияланған
тауарларды сату. Алданғандардың 72,4% бірден сатушыға жолыққан, 11,9%-
кәсіпорын басшысына, 3,0% -милицияға, 1,4%-тұтынушылардың құқығын қорғау
қоғамына, 0,8%-сауда инспекциясына, 0,5%-аудан әкімшілігіне, 0,3%- сотқа
жүгінген және 13,5%-ешқайда жүгінбеген.
Алдаудың пәні болған тауарлар: тұтыну тауарлары-80,8%, арақ-шарап
өнімдері-13%, аяқ киім-14,3%, шаруашылық және комуналдық қызметкер -9,7%.
Шаруашылық қырлыс тауарлары-5,4%, темекі өнімдері-4,6%.
Ресми материалдар бойынша жәбірленушілердің ішінде 30% еркектер және
70% әйелдер. Тауарларды сатып – алумен негізінде әйлдер айналысатындығы
белгілі.
Алданғандардын ішінде жасы бойынша көпшілігінде 30-39 жас аралығы
болады. Олар 50% құрайды. Қолданғандары :18-24 жас -20%; 25-29 жас -20%; 40-
49 жас -10%. Алданғандардын ішінде орташа және арнайы орта-білімі барлар-
35%, жоғары білімділер-6,3%.
Тұтынушыларды алдау бұрын да, сондай-ақ казірде әйелдік қылмыстар
болады : 65-70% жағдайларда бұл әрекеттер сауда саласында жұмыс істейтін
әйелдермен жасалады. Әйелдер қылмысы саласында тұтынушыларды алдау 13-14%
орын алады.
Тұтынушыларды алдаудың жасайтың тұлғалардың ен көпшілігі 30 бен 49 жас
аралығындығы әйелдер. Сонымен бір уақытта тұтынушыларды алдаған тұлғалардың
ішінде маңызды үлесті 18-24 жастар аралығындығы жастар иеленеді (16%
жоғары) 25-29 аралығындағы тұлғалар орташа есеппен 12% құрайды және 50
жастан жоғарлары 8% көлемінде.
Тұтынушыларды алдауды жасаған тұлғалардың арасында 18-24 жас
аралығындағы әйелдердің соны ер адамдардан екі есе көп (19,6% және 10,2%).
Ал 50 жастан ары керісінше ер адамдардың саны 2,5% есе артық.
Жалпы тұтынушыларды алдауды жасайтын адамдар салыстырмалы түрде жоғары
деңгейде білімі бар адамдармен жасалады. Оның ішінде орта білімі барлар
79,5 % арнайы орта білімі барлар 12%, ал толық жоғарғы білімі және толық
емес жоғарғы білімі мен 3,5 %. Зертелген істердің арасында топпен жасалған
тұтынушыларды алдау 9,4 % құрады. Бұл орайда ұйымдасқан топпен жасалған
іс кездескен жоқ.
0,9 % сотталғандарға белгілі бір лауазымдарда отыруға немесе белгілі
бір жұмыспен айналысуға тыйым салу ретіндегі қосымша жаза
тағайындалған[14].
Тұтынушыларды алдады жасаудың себептері ретінде қоғамдық экономикалық
және психологиялық факторлар, ал оны жасауға тудырған қолайлы жағдайлар
ретінде құқықтық – техникалық факторлар, қарастырылады.
Тұтынушыларды алдаудың қоғамдық экономикалық себебі болып бай адамдар
мен жағдайы нашар адамдардың ортасындағы туындайтын қоғамдық теңдіктің
жоқтығы.
Тұтынушыларды алдаудың жасаудың психологиялық компонеттері ретінде
экономикалық, құқықтық психологиядағы кемшіліктер болады. Бұл кемшіліктерге
пайдақорлық құқықты танудың төмен деңгейде болуы және т.б. жатады.
Мұндай отбасы мүшелерінің қарама-қайшы жүріс-тұрыс, мектептік
тәрбиенің жеткіліксіздігі, бұқаралық ақпарат құралдарының қылмыстық әсер
етуі сияқты тәрбиелік факторлар- сендіру және құқықтық ұсыныстардың
жасырылуына әсер етеді.
Ұйымдастырушылық, құқықтық және техникалық жеткіліксіздіктер
тұтынушыларды алдауға көмегін тікелей тигізетін шарттар болып табылады.
Проблемеларды зерттеу кезінде анықтайды, яғни ұйымдастырушылық –
қылмыстық факторлардың ішінде жұмыс берушілердің тарапынан бақылау
кезіндегі жеткіліксіздіктер, кадрларды таңдау, тұтынушылардың өз құқықтырын
нашар білуі және олардың бәсеңдігі, бақылау кезінде қоғам көп қатысуының
болмауы кең таралған.
Құқықтық факторлардың ішінде тұтынушыларды алдауға көмегін тигізетін
шарттар ретінде, көп жағдайда тұтынушылардың құқығын қорғайтын заңнаманың
жеткіліксіздігі, жазаланбаушылық (латенттіліктің жоғары деңгейімен
көрінеді), тұтынушыларды алдау анықтау фактісіне әлсіз бұзушылық жағдайлар
болады.
Қазіргі кездегі тұтынушыларды алдаудың алдын ала коцепциясының
негізінде Қазақстандағы қылмыспен күрес мемлекеттік саясатының теориялық
негізі жатқызылған. Бұл концепцияның мықты элементі болып, жұмысшылардың
әрекеті үшін жұмыс берушінің жауаптылығын күшейту, қызмет көрсету аясын
жұмыскерлердің әлеуметтік қорғанушылығын көтеру, олардың кәсіби сапасына
талаптар, тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңнаманы ұстаудың
қызығушылықтарын көтеру бойынша іс- шаралар болып табылады. Басқа жағынан-
бұл тұтынушылардың өз құқықтарын бұзушылықтарын алдын алу жөніндегі және
оны қамтамассыз ету және оны көтеру бойынша іс-шаралардың жиынтығы.
Қылмыстылықпен күрес жүргізудің негізгі бағыттары.
Қылмыстылықпен күрес – қылмыс пен қылмыстылықты туындататын
себептер мен жағдайларға, қылмыс жасаған тұлғаларға ықпал ету. А.И.
Долгованың пайымдауынша қылмыстылықпен күрес мынандай үш негізгі бағытты
құрайды:
1. күрестің жалпы ұйымдастырылуы;
2. қылмыстылықтың алдын алу;
3. құқық қорғау қызметі.[15]
Алғашқы қылмыстылықпен күрестің жалпы ұйымдастырылуы төмендегідей
бағыттарды түзеді:
а) қылмыстылықтың көріністерін тіркеуге, осы көріністерді зерттеуге,
олардың себептері мен детерминациясын, бұған дейінгі жүргізілген
қылмыстылықпен күрестің нәтижелерін зерттеуге және сәйкес мәліметтерді
талдауға байланысты ақпараттық-талдау қызметі;
ә) криминологиялық болжау (криминогендік құбылыстардың болашақтағы жәй-
күйі туралы негізді тұжырымдар);
б) қылмыстылықпен күрес жүргізудің стратегиясын, яғни мақсатқа жетудің
тәсілін, күрес жүргізу өнерін, анықтау. Оны мемлекет криминогендік
жағдайды, мамандардың ұсынысын, криминогендік болжау нәтижелерін салмақтай
келе анықтайды.
в) қылмыстылықпен күресті жоспарлау (ұзақ, орташа, қысқа мерзімге);
г) қылмыстылықпен күрестегі заң шығармашылық;
д) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОРТА АЗИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУ ҚЫЛМЫСЫН АШУ ЖӘНЕ ТЕРГЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
Алматы - 2009
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ТАРАУ. ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ - ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
1.1 Тұтынушыларды алдау облысындағы қылмыстық заңнаманың даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
1.2 Тұтынушыларды алдаудың объектісі және объективті жағы ... ... ... ... ...
1.3 Тұтынушыларды алдаудын субъектісі және субъективтік жағы ... ... ... ..
1.4 Тұтынушыларды алдау үшін қылмыстық-құқықтық жауаптылық түрлері
2 ТАРАУ ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУДЫҢ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Тұтынушыларды алдаудың криминалистикалық
аспектілері ... ... ... ... ...
2.2 Қылмыстылықпен күрес жүргізудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... .
3 ТАРАУ. ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУ ФАКТІЛЕРІН АШУ ЖӘНЕ ТЕРГЕУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
3.1 Тұтынушыларды алдау фактілерін ашу әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Тұтынушыларды алдауды тергеу әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Әр мемлекет өзінің саяси тәуелсіздігін нығайту үшін және экономикалық
өркендеуін қамтамасыз ету үшін сәйкес құқық базасына ие болу керек.
Соңғы 15 жыл шамасында Қазақстан егеменді ел болып құқық нормаларын
қолдану тәсілдері мен нысандарын сапалы жаңартатын, сондай-ақ мемлекеттің
құқықтық саясатының бағыттарын елеулі кеңейтетін реформалар жүргізуде.
Қазіргі таңдағы еліміздегі әлеуметтік-саяси жағдай бірқатар теріс
тенденциялармен сипатталады: олардың арасында қылмыстылықтың өсуі мен оның
сапалық өзгерістерін анықтайтын факторлар ерекше шиеленісіп тұр. Солардың
ішінде қылмыс элементтерінің криминалдық топтарға бірігуін, қылмыстылықты
ұйымдастыру деңгейінің артуын, криминалдық қауымдастықтар мен коммерциялық
құрылымдар арасында байланыстардың туындауын, мемлекеттік аппараттың
сыбайласқан шенеуліктерімен қылмыс топтарының жетілу белгілерін ерекше атап
өту қажет, бұл өз кезегінде криминалдық құрылулардың экономиканың әртүрлі
салаларына, соның ішінде Қазақстан Республикасының экономика жүйесіне
енуіне қолайлы жағдай жасап, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі туралы
мәселе тудыртады.
Тұтынушыларды алдау бүгінгі күні құқық бұзушылықтардың ең көп таралған
түрі болып табылады және оның тұрақты өсу тенденциясы байқалады.
Тұтынушыларды алдау фактілерінің көп таралғандық дәрежесін еске ала
отырып, жаппай және күн сайын сапалы өнімге азаматтардың құқығы тапталады
деп, констатациялауға болады.
Бірақ соңғы жылдары бақылаушы және құқық қорғау органдары
тұтынушыларды алдауға қарсы әрекеттерге, және де сол мәселенің ғылыми
зерттелуіне назарын салуды баяулатты.
Бұл жайлы мынадай фактілер куәландырады, статистикалық есептіліктерден
тұтынушылардың алдау фактілерінің анықталуы туралы сандары болуы тиіс жолды
алып тастау; криминалистік оқулықтарда және басқа да криминалистік
әдебиеттерде детерминант халі және тұтынушыларды алдаудың алдын-алу туралы
анализдің болмауы.
Жоғарыда айтылған, осы мәселенің қазіргі қазақстандық кәсіпкерлік
практикасында өте қажет екенін тағы да куәландырады.
Тұтынушылар құқықтарының жан - жақты қорғалуы туралы қамқорлыққа
мемлекет ерекше мағынаны береді . тұтынушылардың құқығын қорғалуын
қамаамассыз етпей нарықыты өркениетті жұмыс жасауы, нарықтық қатынастардың
дамуы, халықтың сапалы өмір сүру және берекелік деңгейін көтеру мақасатына
жету мүмкін емес.
Тұтынушылардың құқықтарын әсерлі қорғау шын мәнінде нәтижелі бақылау
жасауын болжайды және тұтынушылардың құқықтарының бұзуының жауаптылықты
құруды талап етеді. Бұл құқықты тәртіпті және тұтынушылардың назарларына
қарама - қарсы құқықты істердің алдын-алуды, жандандыруды жасау болып
табылады .
Осының бәрі тұтынушыларды алдауымен күрес мағынасын анықтайды, халық
қажеттіліктерінің қанағаттандыруына жағымсыз ықпалын жасау ғана емес,
сонымен қатар нарықытық экономиканың беделін түсіреді.
Тұтынушыларды алдау маңызды қоғамдық қауіп-қатерін байқайсыз және мына
қылмыс салыстырмалы көп таралғандығына қарамастан, онымен күрес жеткіліксіз
жүргізіліп жатыр. Сонымен қатар заңгерлік әдебиетіне тұтынушылардың
алдаудың алдын-алу және методология сұрақтары жаңа экономикалық жағдайға
ескертулері реттейтін арнайы жұмыстар аз. Көбінесе тұтынушыларды алдау
тергеу методологиясы криминалистика оқулығында және басқа арнайы
әдебиеттерде жоқ деуге болады.
Дипломдық жұмыс мақсаты тұтынушыларды алдау қылмыстық - заңға сүйінген
және криминалистік мінездемесін зерттеу үшін, сонымен қатар тап осы
қылмыстардың тексеру әдістемесі.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін келесі негізгі мақсаттар қойылған
болатын:
- қазақстандық заң шығару пікіріне сәйкес тұтынушылар құқықтарның
бастамасын ашу және оларды қорғалуын қамтамасыз ету;
- тұтынушыларды алдаудың объектісін табудағы құқықтық бастамасын
зерттеу;
- тұтынушыларды алдаудың объективті жағын қарап шығу ,
- тұтынушыларды алдау субъектісі ұғымын анықтау ;
- тұтынушыларды алдаудың субъективті жағын талдау ;
- тұтынушыларды алдау күй-жағдайын зерттеу және динамигін,
латенттілікті есепке ала отырып зерттеу, сонымен қатар тап осы қылмыс
субъектілерінің әлеуметтік - демографиялық мінездемелерін қарастыру ;
- қазіргі кездегі тұтынушыларды алдауды ашу және тергеу әдістемесін
талқылау;
- тұтынушыларды алдауды ескерту күй-жағдайын бағалау және осы жұмыстың
жақсаруына шаралар ұсынысу;
- тұтынушыларды алдауды тергеудің әдістемесін толық жетілдіруінің
негізді ғылыми бекітілген кеңестерін жасау .
Зерттеу пәні болып тұтынушыларды алдауды тергеудің методологиялық
сұрақтарды алға шығады .
Зерттеу объектісі болып:
- тұтынушыларды алдауыдың жауаптылық ескеретін, қылмыстық - құқықтық
нормалары;
- тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңнама;
- тұтынушылардың құқықтарын қорғауды қарастыратын азаматтық -
құқықтық, әкімшілік - құқықтық заңнамалар;
- тұтынушыларды алдауы туралы сот - тергеушілік және әкімшілікті
тәжірибе істері;
- тұтынушыларды алдау туралы қылмыстықтық статистикалар және
криминалистік зерттеулер мәліметтері;
- зерттейтін сұрақтар туралы ғылыми жариялаулар.
Зерттеудің методологиялық негізі болып әлеуметтік құбылыстарды танудың
жалпы ғылыми әдістері қызмет етті, сонымен қатар жеке ғылыми әдістердің
қатары:
- тарихи – заңгерлік;
- салыстырмалы – құқықтық;
- формальды – логикалық;
- әлеуметтік және статистикалық;
Зерттеудің теориялық негізі болып ғалымдардың қылмыстық құқық,
криминология, мемлекет және құқық теориясы, конституциялық құқық, қылмыстық
процесс және криминаластика облысындағы еңбектері келді.
1 ТАРАУ. ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ.
1.1 Тұтынушыларды алдау облысындағы қылмыстық заңнаманың даму тарихы
Революцияға дейінгі заң шығаруда сатып алушыларды және басқа
тұтынушыларды алдау алаяқтықтың түрі сияқты анықтап, алаяқықтыққа арналған
қылмыстық жауаптылықтың (бөлімдерінде) қаралды.
1917 жылға дейін қолданыста болған, революцияға дейінгі қылмыстық заң
шығаруда, біріншіден сатып алушыларды алдау, алаяқтықтың түрі сияқты
анықтап қаралды, екіншіден ұрлап кетудің түрі сияқты, үшіншіден бөлек
баппен, яғни барлық сатып алушылардың алдау оқиғалары үшін емес, ал тек
қана егер 300 сом жоғарыдан емес мөлшерде іске асырылса, арнайы нормамен
жауаптылық ескерілді
1864 жылғы бейбітшілік соттармен салынатын жазалар туралы Жарғыда,
арнайы бөлім Бөтен мүлікті алу, алдаулар және алаяқтық туралы деп аталды,
онда 173-бап кем өлшегендік және оған сатылу жанында артынан өлшеу және
сауда ісі немесе тауар айырбасына немесе басқа заттарды, тауарлырдың сапасы
және саны, ақша төлеу кезінде, ақшаларды ауыстыруда сияқты аладауларда егер
ұрланның бағасы 300 сом шамадан аспайтын жауаптылыққа арналған болатын,
300 сомнан асатын мөлшерде сатып алушыларды алдау, алаяқтық туралы
жалпы нормалармен қаралды және содықтын қаталдау жазаланды . Демек,
төртіншіден, сатып алушыларды 300 сомға дейін алдау алаяқтықтың пұрсатты
түрі болып келді, бірақ өзіне тән квалификациялық және жұмсартатын
жағдайлары болатын.
Бейбітшілік судьялармен салынатын жазалар туралы Жарғының, 175 бабында
алты айына дейін жазаны ауырлататын тұтынушыларды алдаудың жағдайларына:
- іске асыруын алдын ала ескеру, ертерек ұрлық немесе алаяқтық үшін
сотталған бетпен;
- бірнеше беттің келісіммен; егер ол ерекше даярлықтармен жасалған;
- егер айыпты өз атағын немесе орынын пайдаланып, немесе өзіне ерекше
сенімділікті алдаумен сендірсе;
- бұл жағынан алғанда жас, қартайған, соқыр немесе керең-мылқаудың;
кездесетін ырымшыл ырымдарды қолдануымен;
- егер айыпты өзін қайсыбіреудің сенімдінісі немесе діни қызметкердің
ретінде берсе, немесе жалған атын өзіне иеленсе.
Сатып алушыларды алдаудың жұмсартатын жағдайларына заңмен
көрсетілгендер аталды:
а) ұрланғанды ерікті қайтару;
б) сатып алушыны алдау мұқтаждықпен және өмір сүруге ешқандай
мүмкіндік болмауымен;
в) егер сатып алушыны алдау 50 тиындық шамадан аспаса.
Сатып алушыларды алдау алаяқтықтан бөлінбейтінін бейбітшілік соттармен
салынатын жазалар туралы Жарғының 174-бабына сәйкес, сатып алушыларды
алдауға басқа алдамшылық әрекеттің жазаларымен теңесуі растайды.
1903 жылы толық көлемде күшіне енбеген Қылмыстық жинақта,
тұтынушыларды алдау бұрынғыша алаяқтықтың көрінуі сияқты анықтап қаралды.
Осы кодексте алаяқтыққа 33 тарау арналған, оның құрамында сегіз бап болды
(591-598 баптар). Қылмыстық жинақтың 591-бабының 1 бөлімшесіне сәйкес
алаяқтық былай анықтап қаралды :
А) иелену мақсатымен бөтен қозғалатын мүлікті ұрлап кетуі;
Б) иелену мақсатымен бөтен қозғалатын мүлікін алдау жолымен, сауда іс
- сатылу жанында кем өлшеумен немесе заттардың басқа сандық, сапасында
алдаумен ұрлап кетуі;
В) талап алдау арқылы, өзіне немесе басқаға мүліктік пайда келтіру
мақсатпен, құқық көнуіне мүлікпен немесе басқа пайдасыз келісімге апарып
салу.
Осыған қарамастан, революцияға дейінгі заң шығарушы, айқын дәрежеде
сатып алушыларды алдау ерекшілігін мақұлдады, оның суреттеуін бөлек нормаға
белгілеп немесе осы әрекетті алаяқтық тың жалпы құрамына кірістірген.
Екінші параграфта белгіленгендей, сатып алушыларды алдау қылмыстары
кеңестік қылмыстық заң шығарудың құрамында дербес сияқты жоқ болды. 1922
жылы бірінші кеңестік қылмыстық кодекс қабылданғанда сатып алушылардың
алдауының артынан қылмыстық жауаптылық туралы арнайы норма болмады[1].
Сонымен қатар 1926 жылы РСФСР қылмыстық кодекстің алғашқы түрінде
сауда реттеуші ережелердің бұзуының артынан жауаптылық алдын ала ескерілді.
Ғалымдармен ол шаруашылық қылмыстарға жатқызылғанымен, лайықты норма
озбырлық объектісінен аралап шыға шаруашылық қылмыстар туралы 5 тарауға
емес, (105 бап) 2 тарауда басқару тәртібіне қарсы басқа қылмыстарға
орналастырылған болатын.
30 жж бұқаралық саяси жазалаулар сияқты, социалистік меншікке және
шаруашылық етудің кеңестік жүйелеріне қарсы қылмысқа арналған қылмыстық
жауаптылық дәл осылай қатандықты күшейтуі орынды болды. 7 тамыз 1932 жылы
социалистік меншік күзеті туралы және 25 маусым 1934 ж тұтынушыларды
ұрлауға арналған жауаптылық туралы заңда қылмысты саясаттандырып, оны
кеңестік мемлекетті алдау түсіндіріп және 10 жылға бостандық айыруы
түрінде жаза орнатты. Бұл санкция жәй алаяқтықтан едәуір көбірек ( бес
рет көп ) болды.
Сәйкестікте мына заңмен РСФСР ҚК және басқа одақтық республикаларды
нормалармен қосылған болатын (РСФСР ҚК 128 бап) сатып алушылардың алдауының
артынан жауаптылық, шаруашылық қылмыстар туралы тарауға орналастырылған
болатын. Оны қабылдау заңгерлік оймен дайындалмаған болатын . Оның
қабылдануы ЦК ВКП (б) саяси шешімімен ескертілінген болатын, бірақ мына
қылмыс субъектілері болып барлығынан жиірек әйелдер - сатушылар келді .
Тұтынушыларды алдаудың квалификациялық баға беретін құрамы болмад,
осы да осы заң жетіспеушілігінен болды .
1960 жылы РСФСР Қылмыстық кодексінің сатып алушылардың алдауының
артынан жауаптылықты өкпек жұмсартып, 156 баптың шаруашылық қылмыстың
тарауында орнатып жаза мезгілге бостандық айыруы түрінде 2 жыл немесе
мезгілге түзейтін жұмыстардың 1 жыл, немесе саудалы кәсіпорындарында немесе
қоғамдық қоректену кәсіпорындарда лауазымдар орынға ие болу құқық
айырулары.
1960 жылы РСФСР Қылмыстық кодексінің 1926 жылғы Қылмыстық кодексімен
айырмашылығы сатып алушыларды алдау қарапайыммен қатар және мамандыққа баға
беретін құрамы болды. Ауырлатанын жағдайларға сатып алушылардың алдауын,
беттердің тобымен алдын ала келісімімен, ірі мөлшерлерде немесе ертеректе
осы қылмыстар үшін сотталған беттермен жасалуын атады[2].
Сатып алушылардың алдау ірі мөлшерін заң анықтамады, құқыққолданушының
қарауына қалдырды. Сатып алушылардың алдауы мамандыққа баға беретін 2
жылдан 7 жыл мезгілге бостандық айыруымен мүлік конфискациясымен немесе
сондайсыз, саудаларды кәсіпорындарда немесе қоғамдық қоректену
кәсіпорындарында айқын лауазымдар орынға ие болу құқық айыруымен жазаланды.
1982 жылғы 3 желтоқсан РСФСР жоғарғы кеңесі төралқасы қаулысымен сатып
алушылардың алдау санкциясына құрамы және тапсырыс берушілерді өзгертулер
салынған болатын . Бостандық айыруы түрінде қарапайым алдаудың артынан
жазалар шығарып тасталған болатын, ал түзейтін жұмыстар 2 жылға үлкейтілді,
айып пұл салынып, халық тұрмыс қызмет етуінің және коммуналдық
шаруашылықтың, сауда кәсіпорындарда немесе қоғамдық қоректену
кәсіпорындарында лауазымдар орынға ие болу құқық айырулары енгізілген және
мезгіл көрсетілген.
Батыстағы мемлекеттердің замандас нормалардың қарауы, сонымен қатар
бұрынғы кеңестік республикалардың және шығыс Европасы елдерінің заң
шығарулары, батыста тұтынушыларды алдау алаяқтық құрамдарының рамкаларында
дәстүрлі қаралуын айқындауға рұқсат етті.
Сондықтан тұтынушыларды алдау туралы бөлек көрінулері үшін жауаптылық
нормалардың жоқ болуы, оның алаяқтық туралы нормалармен іске асады .
Тұтынушыларды алдауы туралы қылмыстардың арнайы нормалары батыстағы
елдердің кодекстерінде, бөлек шығарулардың ар жағында, жоқ . Олар, әдетте,
арнайы заңдарда болады және тұтынушыларды алдаудың әртүрлі көрінулері үшін
жауаптылықты алдын ала ескереді, бірақ оның барлық түрлерін қамтымайды.
Бұрынғы кеңестік одақ елдері жаңа қылмыстық кодекстерде арнайы нормаға
тұтынушылардың алдауының артынан жауаптылықты сақтайды .
ҚР тұтынушылардың құқықтарын қорғау қатынастарын реттеушісі болып
негізгі нормативті актісі ретінде тұтынушылардың құқықтарының қорғанышы
туралы 5 маусым 1991 ж ҚазССР заңы келеді ( онан әрі - заң) 26 маусым
1992 жылы тап осы заң салынған өзгертулермен және қосымшалармен жұмыс
істейді.
Заң тұтынушылар арасында және кәсіпкерлермен (сатушылармен)
тауарлардың сатылуының, жұмыстардың жүзеге асыруының, қызметтердің көрсетуі
жөнінде, яғни, азаматтардың көп санды тұрмыс қажеттіліктерінің
қанағаттандыру облысында туатын қатынастарды жөнге салады. Заң тұтынушылар
– заңды тұлғаларға және тұтынушылар – азаматтарға таралмайды, егер олар
тауар, жұмысты, қызметті қолдануға, ие болады, жеке тұрмыс мұқтаждықтардың
атынан емес тапсырыс берсе, ал басқа мақсаттардың атынан , мысалы,
кәсіпкерлік қызмет жүзеге асыруына арналса. Заңгерлік беттердің заң
әрекеттері , заң шығарушы тұтынушыға арналған қорғаныш жоғары
кепілдіктерінің құру қажеттілігін астын сызып қойды сферадан алып шығады.
Сонымен қатарға дарамен тұтынушылардың құқықтарының қорғанышымен заң
ескерді және мүмкіншілік олардың ұжым қорғаныштың, құқық тұтыну заң шығару
бұзуы кесіп тастау мемлекеттік органдарға пайдалануына беріп және бұзушыға
айып пұл санкциялар салу[3].
Тұтынушылардың назарларының қорғаныш маңызды кепілдігімен
тұтынушылардың қоғамдық біріктірулерінің ар жағында кең құқықтардың заңында
бекіту болды, не мемлекетте тұтыну саясатшыда құруда нақты қатысу оларға
рұқсат етті.
1.2 Тұтынушыларды алдаудың объектісі және объективті жағы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 223-бабында
көзделгендей, яғни тұтынушыларды алдау бұл меншік нысанына қарамастан,
тауарлар сататын немесе халыққа қызмет көрсететін дүкендерде немесе басқа
кәсіпорындарда не сауда (қызмет көрсету) саласында кәсіпкерлер ретінде
тіркелген азаматтардың кем өлшеуі, кем тартуы, кем санауы, тауардың (қызмет
көрсетуідің) тұтынушылық қасиеттері немесе сапасына қатысты шатастыруы
немесе тұтынушыларды өзгедей алдау болып табылады.
Егер бұлар әрекеттер елеулі мөлшерде жасалған болса-
жүзден екі жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе
сотталған адамның екі айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы
мөлшерінде айыппұл салуға, не жүз сексен сағаттан екі жүз қырық сағатқа
дейінгі мерзімге қоғамдық жұмысқа тартуға, не бір жылдан екі жылға дейінгі
мерзімге түзеу жұмыстарына, не алты айға дейінгі мерзімге қамауға алынады.
Дәл сол әрекеттерді :
А) тұтынушыларды алдағаны үшін бұрын сотталған адам ;
Б) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша немесе ұйымдасқан
топ;
В) ірі мөлшерде жасаса -
үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе
белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып, екі жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Тұтынушыларға айлық есептік көрсеткіштің үштен бір бөлігінен асатын
сомада зиян келтірген алдау елеулі мөлшер деп танылады, кемінде үш айлық
есептік көрсеткіш сомасындағы алдау ірі мөлшер деп танылады[4].
Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 5 маусымдағы Тұтынушылардың
құқықтарын қорғау туралы Заңы тұтынушылар құқықтарын қорғаудың зандық,
экономикалық және әлеуметтік негіздерін, сондай-ақ кепілдікті нығайтқан.
Қылмыс санаттары негізіне әр түрлі критерийлер жатқызылуы мүмін.
Қылмыс обьктісі ҚР – ның Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің қылмыс
обьектілеріне қатысты, қылмыстың қоғамға қатысты қауіптілігі мен бір немесе
сол обьектінің тегіне байланысты, маңыздылығына қарай (жеке адамға қарсы
қылмыстар, отбасына және кәмелетке толмаған қылмыстарға қарсы қылмыстаржәне
т.б.) топталған.
Қылмыстық кодексінің 223 – бабында көзделген қылмыстың объектісі –
тауарлар сату және халыққа қызмет көрсету саласындағы қоғамдық қатынастар
болып танылады.
Қосымша объект болып – тұтынушылар мүддесі танылады. Тұтынушылардың
құқықтарын қорғау туралы Заңының 2-бабына сәйкес, тұтынушы дегеніміз –
жеке тұтыну немесе жеке шаруашылықта пайдалану мақсатында тауар сатып
алушы және жұмыстар мен қызмет пайдаланушы азамат[5].
Тұтынушыларды алдау екі объектіге қол сұғады: бөтен меншікке және
тауарлардың сату сферасындағы адам құқықтары және халыққа қызмет көрсетуге.
Тауарлардың сату сферасындағы құқықтарды және халыққа қызмет көрсетуді заң
шығарушы бірінші орынға қояды, бұл орайда заң шығарушы тұтынушыларды алдау
қылмысын экономика саласында жасалатын қылмыстар қатарына қосады.
Сондықтан бұл салада жасалатын қылмыстардың басты объектісі ретінде
қоғамдық қатынастар, ал қосымша объектісі ретінде менік болып саналады.
Қылмыстың объективтік жағының қылмысты саралауда тәжіребиелік маңызы
зор. Себебі қылмыстың объективтік жағы қылмыстың объектісімен қатар
жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілігінің сипатын анықтайды. Яғни
қылмыскердің кінәсінің мөлшерін анықтайды.
Қылмыстың объективтік жағы кем өлшеу, кем тарту, артық санау, тауардың
(қызмет көрсетудің) тұтынушылық қасиеттеріне немесе сапасына қатысты
шатастыру немесе тұтынушыны өзгедей алдау түріндегі белсенді әрекетпен
сипатталады. Алдау нысандары мен тәсілдері әр қилы, сондықтан да заң
шығарушы ең маңыздыларына тоқталған.
Қылмыстық жауапқа тарту үшін заңда көрсетілген әрекеттердің біреуін
жасау жеткілікті.
Талданып жатқан қылмыстын объективтік жағы жәбірленушінің, яғни
тұтынушыны материалдық зиянға ұшырады.
Кем өлшеу немесе кем тарту дегеніміз – тауарды аз мөлшерде. Кем
салмақта беру. Тауарды дұрыс өлшемеу немесе толық құймау сияқты әрекеттер
практикада жиі кездеседі.
Артық санау дегеніміз – (тауардың бағасы дұрыс есептемеу, тұтынушыға
ақшасын дұрыс бермеу және басқаларды) алдауда ең көп таралған нысандарының
бірі, бұл жағдайда сатып алған тауар үшін немесе көрсетілген қызмет үшін
төленетін сома дұрыс есептелінбейді, немесе тұтынушыға қайтарлатын сома
қайтарылмайды, не жарым –жартылай қайтарлып. Ақшаны артық санаумен қатар,
тағыда жеке тауарларды дұрыс есептемей босату да жие кездеседі.
Тауардын сапасы немесе құрамы туралы мәліметтерді тұтынушыларға
ескертпей алдау кезінде, сатушылар мұндай ақпараттарды әдейі айтпай
жасырады. Мұндай ақпараттар қасақана жасыру, тауарларды тұтынушыға берген
сәтте орын алады.
Тұтынушыларды өзгедей алдау дегеніміз – төменгі сортты тауарды жоғары
бағамен сату, жәй тапсырысты жедел деп рәсімдеу және т. б.
Қылмыстың обьективтік жағының міндеттң нышаны – аталған әрекеттерді
едәуір мөлшерде жасау, яғңи тұтынушыларға айлық есептік көрсеткіштің
алтыдан бір бөлігінен састын зиян келтіру.
Қылмыстың жасалатын орны – тауарлар сататын немесе халыққа көмек
көрсететін дүкендер немесе басқа да кәсіпорындар (ателье, химиялық тазарту,
салондар, тұрмыстық комбинаттар, т.б.) олардың меншіктің қай нысанына
жататынына қарамастан.
Қылмыс тікелей нйетпен жасалады, өйткені айыпты өзінің тұтынушыларды
кем өлшеу, кем тарту, артық санау жолдары арқылы тұтынушыларды алдап
отырғанын түсінеді және соны тілейді[6].
1.3 Тұтынушыларды алдаудын субъектісі және субъективтік жағы
Қылмыс субъектісінің жалпы түсінігі және оның міндетті белгілері кез
келген қылмыс – ол адамдардың қоғамға қауіпті іс-қимылдарының актісі.
Сондықтан қылмыстық заңның талабы – қылмыстық іс-әрекет жасамау – бұл
талап барлық жағдайда тек адамдарға ғана қойылады.
Себебі, тек адамға ғана, қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет,
әрекетсіздік) жасап, қылмыс субъектісі бола алады. Қылмыс субъектісінің
түсінігі мына сұраққа жауап береді: кім қылмыстық жауаптылыққа тартылады,
егер қылмыстық заңда көрсетілгендей қылмыс жасалған болса.
Қылмыстық құқық қылмыс субъектісі мәселесін талқылауға өте үлкен
назар аударады. Өйткені қоғамға қауіпті кез келген қылмыс, басқа да мән-
жайларға байланысты (тәсіл, зардап, күнәнің формасы) қылмыскердің
қауіптілігімен анықталады.
Профессор Н,Д.Дурмановтың айтуы бойынша, адам – ол белсенді күш.
Осыған байланысты айта кететін бір жай, кез келген адам белсенді күш бола
алмайды. Мұндай адамдарды өзінің психикасын басқара алатын адамдар ғана
жатады. Өзінің психикасын дұрыс басқара білу адамға сыртқы дүниені дұрыс
қабылдауға және оны танып білуге көмектеседі, соған байланысты ол өзінің
мінез-құлқына критикалық жақындап, бастілі бір іс-әрекетін жасауға
болатындығын немесе болмайтындығын түсініп біле алады. Егер адам қоғамға
қауіпті іс-әрекет екенін біле тұра сол әрекетті жасаса, онда бұл адам
қылмыстық құқық бойынша толық есі дұрыс және заң алдында жауапты болып
табылады.[7]
Қылмыс субъектісі – бұл өмір сүруші және басқа адамдардың қоғамында
қылмыстық іс-әрекет жасаған адам.
Қылмыстық құқық теориясы кез-келген қылмыстың субъектісі ретінде қылмыстық
заңға сәйкес қоғамға қауіпті іс-әрекет жасағаны үшін кінәлі және сол іс-
әрекеті үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылатын жеке тұлғаны айтады.
Бұған мынаны қосқан жөн, яғни кез-келген қылмысты субъектісі болып есі
дұрыс және қылмыстық заң белгілеген белгілі бір жасқа толған жеке тұлға.
Тұтынушыларды алдау субъектісі – Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексіне түсінігіне сәйкес сауда, қоғамдық тамақтандыру, түрмыстық қызмет
көрсету кәсіпорындарының қызметкерлері, сауда, қызмет көрсету саласында
кәсіпкер ретінде тіркелген азамат. Бұл біріншіден, ұйымның (дүкен, базар
және т.б.) меншік ңысанына тәуелсіз халыққа қызмет көрсету және таурларды
сатуды жүргізетін жұмысшыларды, екіншіден, 16 жасқа толған сауда саласында
жеке кәсіпкер ретінде тіркелген азаматтар болады.
Қылмыс субъектісі болып халыққа қызмет көрсету және тауарларды сату
ұйымының сәйкесінше мәмлелерді толық немесе жартылай жасауға құзыретті
жұмысшылар, сонымен бірге жеке кәсіпкерлер болуы мүмкін. Сәйкесінше рұқсат
(лицензия) жоқ тауар сататын немесе қызмет көрсететін тұлғалар ҚР ҚК 223 –
бабы бойынша жауаптылыққа тартылмайды.
Бұл жерде, яғни мемлекеттік тіркеуден өтпеген жеке кәсіпкерлерді
тұтынушыларды алдау құрамынын субъектісі ретінде мойындауды байқау қажетті
өйткені азаматтық заңнамаға сәйкес тіркеуге тұрмаған кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыратын азаматпен жасалған мәмлеге АК-нің кәсіпкерлерге байланысты
аңықталған ережелер қолданылады.
Тұтынушыларды алдау қылмыстарында қылмыс субьектісі бұл қылмыс
әрекетін бақылау әрекеттерін жүргізу барысында анықталады. Тұтынушыларды
алдау қылмыстарынының субьектісі болып танылмайды егер, ол кәсіпкерлікпен
айналысуға тіркелмеген жағдайда немесе кәсіпкерлік ұйымдарда, дүкендерде
жұмыскер ретінде танылмаса[8].
Тұтынушыларды алдаудын субъективті жағына тоқталып кетсек қылмыс
субъектісі тұтынушыларды алдауды пайда және қосымша табыс табу үшін
тікелей ниетпен жасайды.
Мұнда кінәлі қылмыс субъектісі тұтынушыларды алдау кезінде бұндай
әрекеттерден туындайтын қоғамдық қауіпті және алднып қалған тұтынушыға
тікелей қауіпті біле отыра өзінің қылмыстық әрекетін тоқтатпайды[9].
ҚК 223-бабының 1-бөлігі бойынша қылмыстық жауаптылықтың міндетті жарты
болып тұтынушыларды елеулі мөлшерде алдау болады, осы бабтың ескертпесіне
сәйкес, тұтынушыларға айлық есептік көрсеткіштін үштен бір бөлігінен
асатын сомада зиян келтірген алдау елеулі мөлшер деп таңылады.
Тұтынушыларды алдаудын саралаушы түрі болып, осы әрекеттерді
тұтынушыларды алдағаны үшін бұрын сотталған адам, адамдар тобының алдын ала
сөз байланысуы бойынша немесе ұйымдасқан топ, ірі мөлшерде жасалуы болады.
Тұтынушыларды алдау 223 – бап ескертпесіне сәйкес ірі мөлшер деп
кемінде үш айлық есептік көрсеткіш соммасындағы алдау болып саналады.
Біздің қоғамымызда мемлекет пен жеке тұлғаның ара қатынасында болған
өзгерістер:
- адамның құқықтарының конституциялық тәртіпте мемлекет мүлдесінен
жоғары тұруы, халықаралық қағидалардың заңи түрде отандық заңнамадан жоғары
тұруы құқықтық жауаптылықтың субъектілерінің аясын бір шама кеңейтуге
мүмкіндік береді. Құқықтық жауаптылық дегеніміз қоғамдық өмірдің және адам
қызметі әр түрлі салаларында айқындалатын әлеуметтік жауаптылықтың бір
түрі.
Менің ойымша құқықтық жауаптылыққа дұрыс анықтаманы, мемлекет пен
құқықтың басқа субъектілерінің арасында олардың өзара құқық нормаларын
бұзған үшін жайсыз салдарын атқару міндеттерінің негізінде туындайтын
құқықтық қатынас.
Тұтынушыларды алдау жасағаны үшін құқықтық жауаптылықтың мынандай
түрлері туындауы мүмкін:
- қылмыстық жауаптылық;
- әкімшілік жауаптылық;
Әрине тұтынушыларды алдау жасағаны үшін құқықтық жауаптылықтың негізгі
түрлері қылмыстық жауаптылық және әкімшілік жауаптылық болып табылады.
Ол үшін сәйкесінше қылмыстық сипаттағы қылмыс құрамы орын алу керек.
Өйткені әділсот органдары қылмыскер тұлғасына қатаң шараларды айқындай
қажет.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстық жауаптылық түсінігі пікірталасты
болып табылады. Заң әдебиеттерінде барлық қылмыстық құқықтық жауаптылыққа
байланысты көзқарастарды төрт топқа топтастыруға болады.
Бірінші топ авторлары қылмыстық жауаптылықты қылмыс жасаған адамның
өзінің жасаған әрекеті үшін қылмыстық заңға сәйкес жауап беру міндеті.
Екінші топ ғалымдары қылмыстық жауаптылықты қылмыс жасаған адамға
қатысты қолданылатын қылмыстық құқықтық шаралар деп таниды.
Үшінші топ өкілдері қылмыстық жауаптылық деп жалпы қылмыстық құқықтық
қатынасты, яғни қылмыскер мен мемлекет арасында туындайтын қатынас деп
таниды.
Төртінші топ авторлары қылмыстық жауаптылықтың позитивті және
ретроспективті (жағымсыз) сияқты екі аспектісін белгілейді. Бірінші аспект
жасалынған қылмыс үшін жауаптылықты таныса, екінші аспект индивидпен
қылмыстық заңмен тиым салынған әрекетті жасамау міндетін сезінуімен
белгіленетін құқыққа сәйкес мінез құлық негізінде жатқан жауаптылық деп
таниды.
Менің ойымша төртінші топ авторларының көзқарасы қылмыстық жауаптылық
табиғаты түсінігіне толығымен жауап береді және оның Қазақстан
Республикасының құқықтық заңнамасымен қудаланатын мақсаттарынан туындайды.
Сонымен Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 2 бабына сәйкес
қылмыстық заңнаманың мақсаттары мен міндеттері болып келесілер танылады:
- адамның, азаматтың, ұйымның және мемлекеттің құқығын, бостандығын,
заңды мүддесін, меншігін, қоғамдық тәртіппен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны
Қазақстан Республикасы конституциялық құрылымы және территориялық
бүтіндігін қылмыстық қол сұғұшылықтан қорғау, адамзаттың қауіпсіздігі мен
бейбітшілігін қорғау, сондай-ақ қылмыстың алдын алу.
Сонымен айтылғаннан біріншіден қылмыстық жауаптылық мемлекеттік
бұлтартпау шараларымен байланысты яғни бір жақтың (кінәлі тұлғаның) екінші
жақ талабына (мемлекеттік органға) бағыну міндетін қарастырады. Мемлекеттік
бұлтартпау шарасы қылмыстық жауаптылықтың арнайы мемлекеттік органдар
қызметі арқылы жүзеге асатын мазмұны болып табылады; екіншіден қылмыстық
жауаптылық кінәлінің белгілі бостандықтарының айыруымен сипатталады;
үшіншіден қылмыстық жауаптылық тек қылмыс жасаған үшін туындайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 3 бабына сәйкес
қылмыстық жауаптылықтың басты негізі болып қылмыстың жасалуы, яғни жасалған
әрекеттің қылмыс заңымен қарастырылған қылмыс құрамның барлық белгілерін
құрауы табылады. Қылмыстық құқықтық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары арасында
негізгі орынды қылмыстық жаза алады. Қылмыстық құқықтық жауаптылық және
қылмыстық жаза түсініктері бірегей емес.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 2 бабының 2 тармағына
сәйкес қылмыстық заң алдында тұрған міндеттерді шешу үшін Қылмыстық Кодекс
қылмыстық жауаптылық негіздерін бекітеді, адамға қоғамға мемлекетке қауіпті
қандай әрекеттер қылмыс болып табылатынын айқындайды, оларды жасаған үшін
жаза мен басқа қылмыстық құқықтық әсер ету шараларын бекітеді.
Қарастырылып отырған қылмыстық құқықтық норма қылмыстық жауаптылық
түсінігі қылмыстық жаза түсінігінен кең екендігін көрсетеді. Яғни қылмыстық
жаза қылмыстық жауаптылықтан туындайды.
Тұтынушыларды алдау жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықты екі әр түрлі
бірақ өзара байланысты екі тараптан, яғни біріншіден Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 223-бабының санкциясында тұтынушыларды
алдау үшін қарастырылған қылмыстық жаза түрлерінің жиынтығы ретінде
Тұтынушыларды алдау күрестің құқықтық шараларының қатаңдалуын біле
тұра, тұтынушыларды алдау бұған озбырлы қарсылық көрсетуде, өйткені
тұтынушыларды алдау алынатын заңсыз пайда, олардың шығындарын ақтайды.
Осыған орай тұтынушыларды алдау мәселесі мемлекеттік маңызға ие болды және
қазіргі күні адамзатты күйзелтетін мәселелерінің бірі болып отыр.
Тұтынушыларды алдау көлеңкелі бизнестің пайдалы және қиын ашылатын
нысаны бола тұра өз шиеленісіне кәдімгі қылмыскерлерден бастап әлемге
әйгілі болған фирмалар қызметкерлері және кафелердің ас дайынлаушысы оған
қоса кәсіпкерлікпен айналысатын ұйымдардың қызметкерлерін тартады.
Тұтынушыларды алдау көлеңке кәсіпкерлік саласында глобальды өзекті
құбылыс болып табылады. Көлемдері мен мөлшерлері астрономиялық сандармен
белгіленетін материалдық құндылықтардың, сапасына сай емес немесе қойылған
бағасына сай емес айналымдағы тауарларды тұтынушыларға сату[10].
Қоғамның және құқықтық ғылымның дамуы көптеген құбылыстарға
қатынастарды бірте-бірте өзгертті. Соның ішінде, қылмыстылықпен күрестің
жалғыз әдісі жаза деген тұжырымға көзқарас та өзгерді. Тек қана еріксіз
көндірумен дұрыстау және қайта тәрбиелеу мақсатына жету қиын.
Жаза дегеніміз – соттың үкімі бойынша қылмыс жасаған тұлғаға қатысты
тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп
танылған тұлғаға қолданылады және ол тұлғаға қатысты құқықтары мен
бостандықтарынан Қылмыстық Кодекспен көзделген айыру немесе оларды шектеу
болып табылады. Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ
сотталған тұлғаны түзеу және сотталған адамның да басқа адамдардың да жаңа
қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады. Жаза тән азабын
шектіруді немесе адамның қадір-қасиетін қорлауды мақсат етпейді. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 223 бабының санкциясына сәйкес
тұтынушыларды алдау үшін келесі қылмыстық жазалар көзделеді:
айлық есептік көрсеткіштің екі жүз айлық көрсеткішке дейінгі мөлшерде
немесе сотталған адамның бір айдан екі айға дейінгі кезеңдегі жалақысы
немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға, не жүз сексен сағаттан
екі жүз қырық сағатқа дейінгі мерзімге коғамдық жұмысқа тартуға, не бір
жылдан екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не алты айға дейінгі
мерзімге қамауға алынады жазаланады.
Дәл сол әрекеттерді:
а) тұтынушыларды алдағаны үшін бұрын сотталған адам;
б) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша немесе қйымдасқан
топ;
в) ірі мөлшерде жасаса –
үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе
белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып, екі жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Айыппұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 40 бабына сәйкес
Қылмыстық кодексте көзделген шекте, заңмен белгіленген және жаза тағайындау
сәтіне қолданылып жүрген айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне
сәйкес келетін мөлшерде не сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс
жасаған сәтіне белгілі бір кезең ішіндегі өзге де табысының мөлшерінде
тағайындалатын ақша өндіріп алу[11].
Айыппұл жазалаудың қосымша және негізгі түрі ретінде де тағайындалады.
Тұтынушыларды алдау үшін айыппұл, негізгі жаза түрі ретінде айлық
есептік көрсеткіштің екі жүз айлық көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе
сотталған адамның бір айдан екі айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе
өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға.
Тұтынушыларды алдау үшін түзеу жұмыстары, негізгі жаза түрі ретінде бір
жылдан екі жылға дейінгі мерзімге белгіленеді және сотталған адамның жұмыс
орны бойынша өтеледі. Түзеу жұмыстарына сотталған тұлғаның табысынан соттың
үкімімен белгіленген мөлшерде бес пайыздан жиырма пайызға дейінгі шекте
мемлекеттің кірісіне ұстап қалу жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 43 бабының 3 тармағына
сәйкес еңбекке жарамсыз деп танылған, тұрақты жұмысы жоқ немесе оқу орнында
өндірістен қол үзіп оқитын адамдарға түзеу жұмыстарын тағайындауға
болмайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 46 бабына сәйкес қамау
сотталған адамды тағайындалған жазаның бүкіл мерзімінде қоғамнан қатаң
оқшаулау жағдайында ұстау болып табылады.
Тұтынушыларды алдау үшін қамау төрт айдан алты айға дейінгі мерзімге
белгіленеді.
Қамау үкім шығару кезінде он сегіз жасқа толмаған адамдарға, сондай-ақ
жүкті әйелдер мен кәмелетке толмаған балаларды бар әйелдерге қолданылмайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 48 бабына сәйкес бас
бостандығынан айыру сотталушыны колония-қонысқа жіберу, жалпы, қатаң,
ерекше режимдегі түзеу колониясына немесе түрмеге отырғызу жолымен
оқшаулаудан тұрады.
Тұтынушыларды алдау үшін бас бостандығынан айыру екі жылға дейінгі
мерзімге тағайындалады.
Бостандықтан айыру негізгі жаза ретінде Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің (88,5%). 559 санкциясына ескерілген.
2 ТАРАУ .ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУДЫҢ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ.
2.1. Тұтынушыларды алдаудың криминалистикалық аспектілері.
Экономикалық қылмыстарды ашу және тергеу жекелеген әдістемесі
криминалистикалық сипаттамасымен тығыз байланысты. Барлық криминалисттер
криминалистикалық сипаттаманы қылмыстың ақпараттық үлгісі және қылмыстардың
белгілерінің жүйесі ретінде қаратырылады. Мамандардың пікірі бойынша,
криминалистикалық сипаттаманың тәжірибелік маңызы – оның ғылыми негізделген
нұсқауларды жасауға, жедел қызметкердің және тергеушінің дұрыс бағытталған
қызметін қалыптастыруға, жедел қызметкердің және тергеушінің неғұрлым
обьективті жолдарын, әдіс – тәсілдерін таңдауға, сондай – ақ жекелеген
жедел – іздестіру шараларын және тергеу әрекеттерін жүргізудің тактикасын
анықтауға мүмкіндік беретіндігінде.
Криминалистикалық сипаттаманың күрделілігін барлық криминалисттер
мойындайды. Сондықтан, криминалистикалық сипаттама қандай элементтерден
тұратындығына келетін болсақ,ол элементтердің саны жөнінде бірыңғай ойлар
қалыптаспаған. Криминалистикалық сипаттаманың түсінігі мазмұнының күрделі
екендігін оңай дәлеледеуге болады, бірақ оның құрамына қандай элементтерді
енгізу туралы осы уақытқа дейін біртұтас көзқарас айтылмған.
Криминалистикалық сипаттаманың түсінігінің қалыптасуына алғашқы
кезеңіне кейбір авторлар оның қатарына қылмыстық – құқықтық, процессуалдық
сипаттамаларын енгізді. Дегенмен де, төменгілерді криминалистикалық
сипаттама элементтері қатарына кіргізуге болады:
1) Қылмыскердің тұлғасы;
2) жәбірленуші;
3) қылмыс жасау тәсілі;
4) қылмыс жасау механизмі;
5) бастапқы тергеу ситуациясы
6) қылмыс жасау жағдайы;
7) қылмыстық қол сұғушылықтарының заттары;
8) қылмыстықң материалдық іздері;
9) қылмыстың ниеті және мақсаты;
10) қылмыс жасауға итермелейтін себептер мен жағдайлар;
11) қылмыс мән – жайлары бойынша көрсетпелерді қалыптастыруға әсер
ететін факторлар;
12) қылмыс іздерін жасыруға бағытталуы мүмкін әрекеттер[12].
Казіргі кезде экономика саласындағы қылмыстар кеңінен тарап өсуде және
біршама өзгеріп жаңа түрлері пайда болды. Мысалы, тұтынушыларды алдау,
эконмикалық контрабанда, заңсыз кәсіпкерлік, жалған кәсіпкерлік және т.б.
Қылмыстық – құқықтық көзқараспен қарастыратын болсақ экономика
саласындағы қылмыстарға мыналар тән:
- қылмыстың обьектісі болып экономикалық мағыздағы қоғамдық қарым –
қатынастар;
- экономикалық залалдың болуы және де оның ірі көлемде немесе аса ірі
көлемде болуы;
- өндірісте жасалатын және айналадағы ортаға негативті әсер ететін
қылмыстарды қоспағанда барлық уақытта ниеттің қылмыстық істен орын алуы.
Экономика саласына байланысты жасалатын қылмыстардың криминалистикалық
сипаттамасы төмендегідей ерекшеліктерден тұрады.
1) экономика саласында жасалатын – қылмыстар мүліктік қатынастарға
бағытталған (өндірістерге, зауыт, фабрика, акциялар мен ақшалай
қаражаттарына, жер қойнауларына, жер меншіктеріне және де т.б.) қол
сұғушылық болып табылады;
2) экономика саласына байланысты белгілі бір жоғары бар кез келген
эконмикалық қылмыстарды жасаған субьектілері, бұл қылмыстары көбінесе осы
салаға байланысты лауазымды құзыреттік берілген тұлғалар жасайды;
3) экономикалық қылмыстарды жасау жағдайларына байланысты. Бұл
қылмыстар нақты бір шаруашылық ортасында, атап айтқанда: өнеркәсіптік
немесе ауылшаруашылық, сонымен қатар сауда орындарында, кәсіпорын немесе
офис, банк, фирмаларда және т.б. жасалады. Бұл жерде міндетті түрде
мынандай операциялар жүргізіледі – қаржылық және материалдық есеп-шоттар,
мұнда міндетті түрде мамандар, қызметкерлер және сол сияқты басқа да
тұлғалар болуы тиіс;
4) барлық шарушылық және қаржылық операциялар тиісті құжаттармен
рәсімделеді. Сондықтан да қылмыскердің экономикалық қылмыстардан көрініс
табаьын кез келген әрекет немесе әрекетсіздіктері әрқашан да жазбаша ресми
құжаттарда электрондық немесе мәлімет беретін құжаттың алғашқы нұсқасында
бекітіледі. Мұнда қылмысқа қатысты кез келген құжаттар нақты дәлелдемелер
болып табылады;
5) экономикалық қылмыстар негізінен жасырын (латенттік) сипатта
жасалады. Қылмыскердің білімділігі – қылмыстың ісін жасыруға байланысты әр
түрлі шараларды ойлап табуына, оларды қамтамасыз етуге алдын ала әр түрлі
айла – әдістерді, әрекеттерді жасауына мүмкіндік береді. Сондықтан да
қылмыстық істі қозғауға нақты әрі толық негіз алу үшін көп жағдайларда
тергеу әрекеті жүргізілмес бұрын алдын ала тексеру жұмыстары жүргізілуі
тиіс;
6) қылмыскердің жасаған әрекеттерібірнеше қылмыс түрлерімен байланысты
болуында. Мысалы: жалған кәсіпкерлік қылмыстары мен ұйымның салық төлеуден
жалтаруы қылмыстары мен байланысты болуы мүмкін;
7) экономика саласындағы сипаты көпшілігінде ұйымдасқан түрде
жасалатындығы. Қылмыстық әрекетке қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топ,
сонымен қатар мемлекеттік қызмет деңгейіндегі құқық қорғау қызметкерлері де
қатысады. Олар бұл қылмысты Қазақстан Республикасынан тыс жақын және алыс
шетел азаматтарымен байланысты бола отырып ұйымдасып жасаулары мүмкін[13].
Тұтынушыларды алдаудың экономиколық қылмыстар жүйесіндегі орны
“Экономикалық қылмыстың” криминалогиялық түсінігінін белгілерін зерттеу
негізінде талданады. Нәтижесінде тұтынушыларды алдаудын экономикалық
қылмыстар категориясында жатқызылатындағы туралы, оның толық экономикалық
қылмыстын түсінігіне сәйкестігі туралы шешім негізделеді.
Тұтынушыларды алдау қылмысының жағдайымен динамикасына талдау жасайық.
СССР – да тұтынушыларды алдау фактісі- қылмыстауының саны 1966-90
жылдары кезінде 3,8 % өскен, Қазақстанда 1990-2006 жыдары. 4,4 % өскен. Бұл
іс-әрекеттің экономиқалық қылмыстар құрлымында үлесі өсті: 1994 жылдан 2000
жылға дейін 14,8%-22,6% ал барлық қылмыстар бойынша 0,1% тен
2,9%.Тұтынушыларды алдау – жоғары латентті қылмыс: оның латенттілігі
тіркелген қылмыстардың 99,8% арақатынасымен бағаланды. Бұл қықық
бұзылушықтарды қызмет көрсету саласындағы жұмысшылардан 32
жасайды.Қылмыстық жауаптылыққа тұтынушыларды алдағандардын 1% тартылады.
Зертеулердің деректемелері бойынша сұрау жүргізілгендердің 92,7%
көрсетті, яғни кейінгі айларда сауда саласында алдаулар көп болған, олардын
ішінде 37,6%-1 рет, 23,0%-2 рет, 12,4%-3 рет сұралынған. Сонымен бірге
олардың 74,9% базарларда алданған және 28,4% өз мекен-жайы бойынша
магазиндерде, дүкендерде алданған. Алданған респонденттердің 63,2% өз
алданғандықтарың сатып алу кезінде немесе одан кейін байқаған.
Кем санау -42,2% болып 1 орында, кем өлшеу 38,4% 2 орында. Тұтыну
мерзімі өтіп кеткен таурларды сату 21,1% 4 орында, оның сапасына сәйкес
келмеуі-19,7% 5 орында- ақшаларды кері қайтармау, 6-фальсификацияланған
тауарларды сату. Алданғандардың 72,4% бірден сатушыға жолыққан, 11,9%-
кәсіпорын басшысына, 3,0% -милицияға, 1,4%-тұтынушылардың құқығын қорғау
қоғамына, 0,8%-сауда инспекциясына, 0,5%-аудан әкімшілігіне, 0,3%- сотқа
жүгінген және 13,5%-ешқайда жүгінбеген.
Алдаудың пәні болған тауарлар: тұтыну тауарлары-80,8%, арақ-шарап
өнімдері-13%, аяқ киім-14,3%, шаруашылық және комуналдық қызметкер -9,7%.
Шаруашылық қырлыс тауарлары-5,4%, темекі өнімдері-4,6%.
Ресми материалдар бойынша жәбірленушілердің ішінде 30% еркектер және
70% әйелдер. Тауарларды сатып – алумен негізінде әйлдер айналысатындығы
белгілі.
Алданғандардын ішінде жасы бойынша көпшілігінде 30-39 жас аралығы
болады. Олар 50% құрайды. Қолданғандары :18-24 жас -20%; 25-29 жас -20%; 40-
49 жас -10%. Алданғандардын ішінде орташа және арнайы орта-білімі барлар-
35%, жоғары білімділер-6,3%.
Тұтынушыларды алдау бұрын да, сондай-ақ казірде әйелдік қылмыстар
болады : 65-70% жағдайларда бұл әрекеттер сауда саласында жұмыс істейтін
әйелдермен жасалады. Әйелдер қылмысы саласында тұтынушыларды алдау 13-14%
орын алады.
Тұтынушыларды алдаудың жасайтың тұлғалардың ен көпшілігі 30 бен 49 жас
аралығындығы әйелдер. Сонымен бір уақытта тұтынушыларды алдаған тұлғалардың
ішінде маңызды үлесті 18-24 жастар аралығындығы жастар иеленеді (16%
жоғары) 25-29 аралығындағы тұлғалар орташа есеппен 12% құрайды және 50
жастан жоғарлары 8% көлемінде.
Тұтынушыларды алдауды жасаған тұлғалардың арасында 18-24 жас
аралығындағы әйелдердің соны ер адамдардан екі есе көп (19,6% және 10,2%).
Ал 50 жастан ары керісінше ер адамдардың саны 2,5% есе артық.
Жалпы тұтынушыларды алдауды жасайтын адамдар салыстырмалы түрде жоғары
деңгейде білімі бар адамдармен жасалады. Оның ішінде орта білімі барлар
79,5 % арнайы орта білімі барлар 12%, ал толық жоғарғы білімі және толық
емес жоғарғы білімі мен 3,5 %. Зертелген істердің арасында топпен жасалған
тұтынушыларды алдау 9,4 % құрады. Бұл орайда ұйымдасқан топпен жасалған
іс кездескен жоқ.
0,9 % сотталғандарға белгілі бір лауазымдарда отыруға немесе белгілі
бір жұмыспен айналысуға тыйым салу ретіндегі қосымша жаза
тағайындалған[14].
Тұтынушыларды алдады жасаудың себептері ретінде қоғамдық экономикалық
және психологиялық факторлар, ал оны жасауға тудырған қолайлы жағдайлар
ретінде құқықтық – техникалық факторлар, қарастырылады.
Тұтынушыларды алдаудың қоғамдық экономикалық себебі болып бай адамдар
мен жағдайы нашар адамдардың ортасындағы туындайтын қоғамдық теңдіктің
жоқтығы.
Тұтынушыларды алдаудың жасаудың психологиялық компонеттері ретінде
экономикалық, құқықтық психологиядағы кемшіліктер болады. Бұл кемшіліктерге
пайдақорлық құқықты танудың төмен деңгейде болуы және т.б. жатады.
Мұндай отбасы мүшелерінің қарама-қайшы жүріс-тұрыс, мектептік
тәрбиенің жеткіліксіздігі, бұқаралық ақпарат құралдарының қылмыстық әсер
етуі сияқты тәрбиелік факторлар- сендіру және құқықтық ұсыныстардың
жасырылуына әсер етеді.
Ұйымдастырушылық, құқықтық және техникалық жеткіліксіздіктер
тұтынушыларды алдауға көмегін тікелей тигізетін шарттар болып табылады.
Проблемеларды зерттеу кезінде анықтайды, яғни ұйымдастырушылық –
қылмыстық факторлардың ішінде жұмыс берушілердің тарапынан бақылау
кезіндегі жеткіліксіздіктер, кадрларды таңдау, тұтынушылардың өз құқықтырын
нашар білуі және олардың бәсеңдігі, бақылау кезінде қоғам көп қатысуының
болмауы кең таралған.
Құқықтық факторлардың ішінде тұтынушыларды алдауға көмегін тигізетін
шарттар ретінде, көп жағдайда тұтынушылардың құқығын қорғайтын заңнаманың
жеткіліксіздігі, жазаланбаушылық (латенттіліктің жоғары деңгейімен
көрінеді), тұтынушыларды алдау анықтау фактісіне әлсіз бұзушылық жағдайлар
болады.
Қазіргі кездегі тұтынушыларды алдаудың алдын ала коцепциясының
негізінде Қазақстандағы қылмыспен күрес мемлекеттік саясатының теориялық
негізі жатқызылған. Бұл концепцияның мықты элементі болып, жұмысшылардың
әрекеті үшін жұмыс берушінің жауаптылығын күшейту, қызмет көрсету аясын
жұмыскерлердің әлеуметтік қорғанушылығын көтеру, олардың кәсіби сапасына
талаптар, тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңнаманы ұстаудың
қызығушылықтарын көтеру бойынша іс- шаралар болып табылады. Басқа жағынан-
бұл тұтынушылардың өз құқықтарын бұзушылықтарын алдын алу жөніндегі және
оны қамтамассыз ету және оны көтеру бойынша іс-шаралардың жиынтығы.
Қылмыстылықпен күрес жүргізудің негізгі бағыттары.
Қылмыстылықпен күрес – қылмыс пен қылмыстылықты туындататын
себептер мен жағдайларға, қылмыс жасаған тұлғаларға ықпал ету. А.И.
Долгованың пайымдауынша қылмыстылықпен күрес мынандай үш негізгі бағытты
құрайды:
1. күрестің жалпы ұйымдастырылуы;
2. қылмыстылықтың алдын алу;
3. құқық қорғау қызметі.[15]
Алғашқы қылмыстылықпен күрестің жалпы ұйымдастырылуы төмендегідей
бағыттарды түзеді:
а) қылмыстылықтың көріністерін тіркеуге, осы көріністерді зерттеуге,
олардың себептері мен детерминациясын, бұған дейінгі жүргізілген
қылмыстылықпен күрестің нәтижелерін зерттеуге және сәйкес мәліметтерді
талдауға байланысты ақпараттық-талдау қызметі;
ә) криминологиялық болжау (криминогендік құбылыстардың болашақтағы жәй-
күйі туралы негізді тұжырымдар);
б) қылмыстылықпен күрес жүргізудің стратегиясын, яғни мақсатқа жетудің
тәсілін, күрес жүргізу өнерін, анықтау. Оны мемлекет криминогендік
жағдайды, мамандардың ұсынысын, криминогендік болжау нәтижелерін салмақтай
келе анықтайды.
в) қылмыстылықпен күресті жоспарлау (ұзақ, орташа, қысқа мерзімге);
г) қылмыстылықпен күрестегі заң шығармашылық;
д) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz