Пластикалық карточкалардың жіктелуі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Пластикалық карталарды пайдалану арқылы төлем жүйесінің қызметін жүргізу
1.1. Төлем карточкаларының шығарылуының мақсаты және олардың
артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2. Пластикалық карточкалардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2. Қазақстанда пластикалық карточкаларды қолдану ерекшеліктері
2.1. Қазақстан Республикасында пластикалық карточкаларының пайда
болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 9
2.2. Қазақстан Республикасының төлем карточкаларының нарықтағы
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..33
2.3. Пластикалық карточкалар бойынша АТФ банкі Акционерлік қоғамының
жұмысының талдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.4. Қазақстан Республикасында пластикалық карточкаларды
қолданудың болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3. Пластикалық карточкаларды қолданудағы шетел тәжірибесі
3.1. Шетелдегі төлем карточкаларының нарықтағы жағдайы ... ... ... ... .49
3.2. Ресейлік пластикалық карточкаларының нарықтағы жағдайы ... ... ..57
3.3. Шетелдік және қазақстандық төлем карточкаларының нарығында
салыстырмалы талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .69
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Кіріспе
Бүгінгі күнде әлемде 200-ден астам елдерінде пластикалық карточканы
төлем айналымында қолданады, жер бетіндегі миллиондаған тұрғындар
пластикалық карточкаларды әртүрлі тауарларды сатып алу үшін пайдалынады,
көптеген банктер Visa International, MasterCardEuropay International,
American Express, Diners Club, JSB сияқты халықаралық ассоциацияларының
мүшесі болу үшін күреседі, бұл фактілер пластикалық карточкалар
технологиялық революция деп аталатын банк ісі мен халықаралық есептің
маңызды элементі болып табылады, деп қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Тек қана платикалық карточкалар электрондық банкілік және халықаралық
төлем жүйесінің кілттік элементін атқарады. Олар чек пен чектік
кітапшаларды ақырындап ығыстыра отырып, индустриалды дамыған Батыс елінде
ақша айналым ұйымының алдыңғы позициясына шықты.
Барлық пластикалық карточкалар, олардың жетілдіру дәрежесінен
тәуелсіз маңызды ерекшелігі, оларда әртүрлі қолданбалы бағдарламаларда
пайдаланатын белгілі бір ақпарат жиынтығы сақталынады. Карточка ғимаратқа
жіберілу қызметін атқара алады, компьютерге ену құралы қызметін атқара
алады, жүргізуші куәлігі қызметін атқарады, телефондық қызметімен
пайдалынған үшін төлем ретінде және тағы басқа жағдайда пайданылады. Ақша
айналым сферасында пластикалық карталар қолма-қол ақшасыз есеп-айырысу
ұйымдастырушының прогрессивті құралының бірі болып табылады.
Соңғы жылдары несиелік карточкаларды шығаруда әртүрлі мемлекеттердің
ұлттық компаниялар кең халықаралық торының бөлігіне айналды. Солай етіп,
пластикалық карточкаларының көпшілігі кеңінен тек қана ішкі емес, сонымен
бірге халықаралық есеп-айырысумен төлем операцияларында қолданылуға болады.
Пластикалық карточкаларының қолданылуы қолма-қол ақшасыз айналымының
дамуына мәнділік әсер етеді, шығындарды азайтады. Одан басқа да қасиеттері
бар: айналым мен пайданың өсуі; бәсекелестікке қабілеттіліктің және
банктің, бөлшектеп сату мекемелерінің, карточканы қабылдайтын басқа
ұйымдараның беделінің көтерілуі; төлем кепілдігінің болуы; жұмыс
орындарының жұмыспен қамтылуының өсуі , мысалы, шетел туризмі саласында
және тағы басқа қасиеттері бар.
Электрондық пластикалық карталардың тағы бір ерекшелігі мәнділік
қарапайымдылығы және халықаралық төлемдерінің өту процессінің тезділігі,
олар телекоммуникациялық байланыстараының барлық уақытта қолдануын талап
етпейді.
Осындай карточкалармен есеп-айырысу орталық компьютердің дұрыс істей
алмай қалған немесе басқа жағдайда, тоқтап қалмайды.
Осы және басқа әртүрлі бағытталған себептерді есепке ала отырып,
микропроцессорлы карточкаларды қолдану тиімділігін аңықтау дәл қазіргі
уақытта өте күрделі.
Сонымен бірге экономистердің есептеуінше, осы карточкалардың
болашағы бар, өйткені техника мен технологияның дамуы жылдан жылға оның
енгізуіне шығындарды азайта отырып, қазіргі ультра жобаларды қолдану
мүмкіндігін кеңейтеді.
Осы дипломдық жұмыстың өзектілігі пластикалық карточкалардың
Қазақстан Республикасының банктік қызмет нарығында жаңашылдық болып
табылуы, сондықтан мен өзімнің дипломдық жұмысымды жазу үшін осы тақырыпты
таңдадым.
Қазақстан Республикасының банктік жүйелерінің дамуында және нарықтық
экономикаға өту жағдайында, коммерциялық банктердің алдында шығындарды
азайту статьясын мәселесі, пайда бөлігін халықаралық стандарт деңгейінеде
неғұрлым кең қызмет спектріне жеткізу жолымен көбейту мәселесі тұр. Ұқсас
қызметтерді жеткізудің бір жаңа түрі пластикалық карточкаларды сауда және
сервис саласында қолдану, қолма-қол ақшаны банкомат арқылы және қолма-қол
ақшаны беретін пунктерден алу.
Төлем карточкасы қаржы құралы ретінде барлық уақытта дамып отырады,
оны қолдану ортасы ұлғаюда, оны қолдану арқылы көрсетілетін қызмет
комплексі кеңеюде. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесінде олар дебеттік
сияқты, несиелік құралдар қасиетін ие бола алатын төлем қаруының ерекше
тобын құрайды.
Қолма-қол ақшамен есеп айырысуда пайдалану, мемлекеттік және
коммерциялық қаржы құрылымдарына шектен тыс қымбатқа түседі. Айналымға жаңа
банкноттардың шығарылуы, ескілерді айырбастау, қызмет етуші персоналдардың
көп бөлігін ұстап тұру, қатардағы клиенттердің көп уақытын жұмсалуы,
ыңғайсыздық - бұның барлығы мемлекет экономикасына ауырлық салмағымен
жатады. Қолма-қол ақша айналымы мәселесінің бірден-бір мүмкінболатын ең
перспективті тәсілінің шешімі – бұл қолма-қол ақшасыз есеп-айырысудың
тиімдісі автоматталған жүйесін құру. Эксперттік баға бойынша, ондай жүйе
қолма-қол ақша айналымының бірден үш бөлігіне дейін қысқартуын қамтамасыз
етуі мүмкін.
Осы жұмыстың мақсаты қазақстанның пластикалық карточкалар нарығын
зерттеу болып табылады: қазақстанның пластикалық карточкалардың пайда болу
тарихы, жалпы пластикалық карточкаларының не екендігі туралы, пластикалық
карточкалардың қалай қызмет ететіндігі жайлы, оның мемлекет экономикасы
үшін қандай маңызы бар екені, пластикалық карточкалардың шетелде, Ресейде
және Қазақстан Республикасында қолданылу ерекшелігі.
Факторлар қатарынан қарастыра, алдымызда келесі міндеттер тұр:
пластикалық карточкаларының қазақстандық нарығын, бұл нарықтың оң және
теріс кезеңдерін көру үшін, неғұрлым толықтай зерттеу және бұл мәліметтерді
талдай отырып, пластикалық карточкалар сияқты жаңа өнімнің ұлттық нарығын
дамытуға тырысу.
Осы тақырып бойынша теориялық , бұдан практикалық материалдар аз,
бірақ мен тапқан барлық ақпараттарды өзімнің дипломдық жұмысымда толық
көрсетуге тырыстым.
Осы дипломдық жұмыстың нормативті-құқықтық базасы Қазақстан
Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің ережесі,
АҚ “АТФ банкісінің” нұсқаулық материалы болып табылады. Сонымен қатар оқу-
әдістемелік әдебиеттер, Қазақстан банкілері, Карточкалар әлемі,
Банктік технологиялар журналдары, Время, Новое поколение газеттері
және тағы басқа әдебиеттер пайдаланылды.
1 Тарау. Пластикалық карталарды пайдалану арқылы төлем жүйесінің қызметін
жүргізу
1.1. Төлем карточкаларын шығару мақсаты, олардың артықшылықтары мен
кемшіліктері.
Төлем жүйесінің негізгі қатысушылары.
Халықаралық электрондық есеп беру жүйесінің қызмет ету механизмі
пластикалық картаны қолдануда негізделіп құрылған және банкомат арқылы
жүзеге асырылатын сауда ұйымдарында тұрғындардың электрондық жүйе арқылы
есеп айырысуы, ұйымдардың халықаралық электрондық жүйе арқылы есеп
айырысуы, үйде және жұмыс орындарында клиенттерге банктік қызмет ету
жүйесін, өзіне тән операцияларды қоса енгізеді.
Ақша айналымы ортасында пластикалық карточканың маңызды ерекшелігі,
төлем карточкасының қолма-қол ақшасыз есеп айырысу ұйымдастырушының бірден-
бір үдемелі құралдарының бірі боп табылады.
Пластикалық карточкаларының қолдануында, төлем жүйесінің қатысушылары
үшін өзінің мақсаттары, артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Пластикалық карточкаының шығарылу мақсаты әртүрлі болуы мүмкін:
- клиенттерге есеп айырысу үшін неғұрлым тез және қолайлы болуын
ұйымдастыру;
- қолма-қол ақшасыз есеп айырысуда қолданылатын көлемді азайту,
сондықтан операция құның төмендету;
- жаңа клиенттерді тарту және бұрынғы клиенттерді қосып алу;
- бәсекелестерден қалмауға тырысу;
- жаңа, неғұрлым үдемелі қағазсыз технологияны жетілдіру;
- клиенттердің басымдылығынан орталық банк офисын немесе компанияны
жеңілдету;
- пластикалық карточкалар арқасында компанияның немесе өзінің банкісін
жарнамалау және беделін көтеру, оларды клиенттер қолдана ғана қоймайды,
сонымен қатар белгілі бір әлеуметтік статусын және тағы басқа белгісі
ретінде пайдаланады.
Клиенттер үшін карточкалардың тартымды болуы келесіде:
- бір жағынан тәуекелділіктің төмендеуі (өзімен бірге үлкен сомада
ақшаны ұстап жүрмеуге болады), басқа жағынан - сатып алу төлемін дер
кезінде төлеу;
- валютаны айырбастау туралы ойламауға болады. Бұны банк жасайды, ол
солай жасайды, магазинде айырбастау курсымен және банк жүзеге асыратын
конвертация бойынша курсының арасындағы айырмашылығында клиентке
тиімділік пайдамен;
- бюджетті бақылау мен жоспарлау қатал тұрғызылады;
- карточканы жоғалтқан жағдайда ол бойынша барлық есеп айырысулар тез
арада тоқтатылу үшін, банкіге тек қана хабар берудің өзі жеткілікті;
- банкіге ақша қаражаттарын салуда (ереже бойынша, кейбір ақылдасқан
соммадан жоғары орта қалдыққа), проценттерді алуға болады;
- беделділік (әсіресе, карточкалар әлі де ортақ қолданыла қоймаған
мемлекеттерде), қаржы ортасында қолданылатын, қазіргі техникалық
құралдармен қолдана білуді куәләндырады;
Несиелік карточкалардың кемшілігі клиенттер үшін ең алдымен, ол өтеуге
міндетті шығындармен байланысты:
- карточканы қолдануға беретін қолайлық үшін, төлеуге тура келеді;
- карточкаларды басқа сауда ұйымдарында және қызмет көрсету орталары
мен барлық магазиндерде қабылдамайды (әсіресе бұл жолға енді тұрып жатқан
елдерде).
Магазиннің артықшылығы келесіден тұрады:
- әсіресе көп жағдайлы клиенттерді тартуға болады және тауар айналымын
көбейтуге;
- ақшаны айырбастауды және инкассолауды ойлаудың қажеті жоқ;
- қауіпсіздік мәселесі неғұрлым қарапайымды (чектер-слиптер карточка
иелерінің қолы қойылған, яғни олар магазинде қалады және есеп-шотына ақша
түсетінің білдіреді, ұрылар үшін қызығушылық тудырмайды);
- қолында карточкасы бар адам, қолма-қол ақшасы бар адамға қарағанда,
сатып алуды іске асыруға неғұрлым бейім;
- магазиннің рейтингі, беделі көтеріледі;
Сонымен бірге магазинге кейбір қосымша шығындарға баруға тура келеді:
- белгілі бір күрделікті карточкалардың авторизациялық процессі көрсету
мүмкін, осы карточканың қызмет көрсетуші эмитентінің процессинг
орталығымен жалпы ара қатынасы;
Банк келесі ой-пікірлерден қарастыра карточкамен жұмыс жасауға
ықыласты:
- олар тартылған ресурстардың көлемін көбейтуге мүмкіндік береді,
біріншіден, карточканың иесі банктегі өзінің арнайы есеп-шотына салуға
міндетті сомма қарастырылады. Екіншіден, бұл карточкалық операциялардың
ұдайы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін банктер қолданылатын сақтық
депозиттері болу мүмкін;
- карточкамен операция өткізумен (сатып алу, қолма-қол ақша шешіп алу,
айырбастау) банк ережесі бойынша, клиент карточканың өзін алу үшін
төлейді;
- төлем айналымынан тек қана қолма-қол ақшаны ғана емес, сонымен қатар
чектерді ығыстыруда жалпы-әлемдік тенденция есебімен банктің бәсекелестік
потенциалы көтеріледі, инновациялық процесстерінде қатысушы ретінде
банктің беделі өседі.
Карточкалық саудасының, онша жағымды емес жағын жалпы алып қарасақ,
онда банк үшін ол өте үлкен шығынмен байланысты, әсіресе басында
карточкамен жұмыс істеу (жұмыс істеп тұрған жүйеге кіру немесе жеке
процессинг орталығын ұйымдастыру, техникалық және бағдарлама қамтамасыз
етуге шығындары, магазиндермен байланыстарды жұмыс қалпына келтіру және
тағы басқа).
Үлкен шығындар, сондай-ақ қазіргі байланыс құралдарының әлсіз дамуы,
оларсыз карточкалардың қызметін жүргізу мүмкін емес, және кейбір жағдайлар
Қазақстан нарығында карточкалық саудасына ірі инвестициялар жасау
тәуекелді.
Банктік картаны қолдануда ара-қатынасының негізгі қатысушылары:
- пластикалық карточкаларының банк-эмитентері;
- пластикалық карточкалардың иелері;
- коммерциялық торының иелері, магазиндермен жұмыс істейтін- банк-
эквайрерлер;
- сауда ұйымдар (магазиндер және басқа қызмет орындары);
- есеп-айырысу банкітері;
- пластикалық карточкаларының операцияларын өндеуші, орталық
компаниялар;
- төлем ұйымдары;
Пластикалық картаның банк-эмитенті (ағыл. Issuer), банктік картаны
шығарушы және оны иесіне беретін несиелік ұйым болып табылады.
Банктік картаның иесі (ағыл. Cardholder), бұл банктік картаны қолма-
қол ақшасыз төлемдерде қолданылатын жеке немесе заңды тұлға.
Банк-эквайрер (ағыл. Acquirer) банктік картаны қолдану арқылы, карта
иесіне қолма-қол ақша қаражаттарын беретін, және жасалған операциялар
бойынша сауда ұйымдармен есеп-айырысуда жүзеге асыратын несиелік ұйым болып
табылады.
Сауда ұйым (ағыл. Merchant) - заңды тұлға немесе жеке кәсіпкер
келісім-шарт бойынша олардың және эквайрердің арасында банктік карталарды
қолданумен құрастырылған құжаттарды қабылдау бойынша жауапкершілікті өз
мойнына алады, тауар (қызмет) иесіне эквайрердің төлемді келесіден жеткізу
үшін.
Төлем ұйымы заңды тұлға болып табылады, төлем жүйесі шегінде банктік
карталармен операциялар есеп-айырысуды жүргізу бойынша ережелерді орнатады
(ағыл. Payment system) - белгілі бір түрдегі банктік карталармен
операцияларды жүргізуді қолдайтын арнайы құрылғылар мен коммуникация
жүйелері. Төлем ұйымына әдетте, қандай да бір банктік карталарды
идентификациялайтын қызмет белгілеріне құқықтары жатады. Төлем ұйымы
соңымен бірге, қатысты төлем жүйесінің техникалық функциялауын қамтамасыз
етеді.
Есеп-айырысу банкі немесе есеп-айырысу агенті (ағыл. Settlemenr bank)
-эквайрер мен эмитент арасында төлем ұйымымен келісім-шарт негізінде өзара
есеп-айырысуды жүзеге асырушы несиелік ұйым.
Ең алдымен карточканың қандай да бір төлем жүйесінің тек қана құралы
екендігін айтып кету керек. Солай етіп, карточкалық саудасының негізінде
пластик бөлшегінде емес, ол қолма-қол ақшасыз есеп-айырысудың тұрақты жұмыс
атқару жүйесінде.
Банктік карталар 2 негізгі операцияларды жүзеге асыруға мүмкін:
тауар төлемін және қолма-қол ақша құралын банкомат арқылы алу - арнайы
автоматталған құрылғы немесе ҚАБП - қолма-қол ақша беру пункті (несиелік
ұйым кассасы). Дәл қазіргі кезеңде аталған екі операцияны атқаруға
мүмкіндік беретін карталар неғұрлым таралған (әмбебап карталары),
әйтпесетек қана қолма-қол ақша құралын алу үшін тағайындалған немесе тек
қана тауарды, немесе қызметті төлеу үшін тағайындалған карталар бар.
Банктік карталар 2 негізгі түрде болады: несиелік (ағыл. Credit card)
және дебеттік (ағыл. Debit card). Халықаралық төлем ұйымдарының несиелік
карталарының дебеттік карталардан айырмашылығы операцияларды жүргізу
технологиясына байланысты. Дебеттік картамен операцияларды барлық кезде
авторизациялауға жатады, ал несиелік картамен операцияларды белгілі бір
жағдайларда - жоқ. Осы ерекшеліктермен байланысты дебеттік карталар
эмитенттермен банктік есеп-шотта қалған қалған қаражат шегінде
операцияларды жүзеге асыру үшін қолданылады, ал несиелік карталар бойынша
эмитент шоттағы қалдық қаржы шегінде операцияларды өткізе береді және несие
алады, практикада әдетте кепілдік алушыға несиелік сызық ашу жолымен жүзеге
асырылады.
Картаның иесі банктік картаны пайдаланып тауарды немесе қызметті
төлеуде картаны сауда ұйымының кассиріне береді. Кассир, ереже бойынша
басында карта эмитентімен дәлірек айтсақ процессинг орталығы тағайындалған
эмитентпен байланыса отырып, авторизация процедурасын өткізу керек. Бұл
орталықта карта иесінің банктегі шотының жағдайы туралы ақпараты бар
мәліметтер базасы жүргізіледі. Авторизацияның негізгі мақсаты -карта
иесінің төлем қабілеттілігінің бар екенін көру. Авторизация 2 тәсілмен
жүзеге асырылады: дауыстық және электрондық.
Дауыстық авторизация кезінде кассир банк-эквайрердің процесинг
орталығына қоңырау шалады және оның қызметкеріне келесі мәліметтерді
хабарлайды: картаның номерін және оның жұмыс істеу мерзімін, сауда ұйымының
банк-эквайрерден бұрынырақтан алған идентификаторын (номерін) және
операцияның соммасын. Эквайрерлік процессинг орталығының қызметкері
байланыс каналдары арқылы сәйкес төлем жүйесіне (сол бұрынғы мәліметтерді
компьютерлік жүйеге электрондық тәсілмен енгізе отырып), эмитенттің
процессинг орталығымен байланысады. Егер сатып алу мәмілесі мақұлданса
(авторизацияланады), онда көрсетілген тізбек бойынша, бірақ кері бағытта,
берілген авторизациялық сұраным индентификацияландыратын авторизация коды
хабарланады. Мұнда жеткілікті сомма келесі авторизация үшін,
авторизацияланған соммаға азаяды.
Электрондық авторизация кезінде, жоғарыда көрсетілген мәліметтер
арнайы құрылғыға сауда ұйымының кассирімен енгізіледі - электрондық
терминал (PОS-терминал, ағыл. Point – of sale терминал - сауда ұйымының
терминалы). Электрондық терминал мәліметтерді эквайрердің процессинг
орталығына жібереді, ал ол автоматты түрде оны сәйкес келуші эмитенттің
процессинг орталығына бағыттайды. Ұқсастық реттілікте эмитенттің процессинг
орталығына авторизациялық кодын береді.
Авторизация, әсіресе дауыстық, белгілі бір уақыт бөлігін алады, бұл
сауда ұйымындағы жұмыс барысында барлық кезде тиімсіз болып табылады.
Сонымен бірге сәйкес келетін телекоммуникацияны қолдану себебімен,
авторизация өте қымбат тұратын процедура болып табылады. Көрініп тұрғандай,
ол кішігірім соммаға операцияларды жүргізу кезінде ақталмайды. Сондықтан
халықаралық төлем жүйесінің ережесі несиелік банктік карталармен
операциялар бойынша қарастырады, олардың соммасы орнатылған лимиттен
асырмай (ағыл. – floor limit), авторизациясыз жүргізуге мүмкін.
Көрсетілген лимиттер белгілі бір сауда ұйымына қатынаста әрекетке
кірісу үшін, сәйкес келуші шарт олармен және банк-эквайрер арасындағы
келісім-шартқа енгізілуі керек. Халықаралық төлем жүйесінің ережесіне
сәйкес лимитке дейінгі операциялар соммасы, эмитентпен авторизацияланған
болып есептеледі. Бірақ та, сауда ұйымы картаның жұмыс істеу мерзімінің
бітпегендігіне және карта номері тоқтату-қағазында (стоп-лист) - ұрланған
немесе жоғалған арнайы карта тізімінде жоқ екендігіне көзін жеткізу керек.
Айта кету керек, дебеттік картамен операциялары сомадан тәуелсіз
қатал түрде есеп-шотта қалдық қаражат шегінде өткізілу болғандықтан,
авторизациялауға жатады.
Авторизацияның заңды мағынасы банктік картаны пайдалану арқылы
толтырылып берілген құжаттарды, атқару бойынша эмитенттің өзбетінше
атқаратын міндетінің пайда болуы үшін негіз болып табылады. Бұл ереже мәнді
негіздеу, себебі авторизация кеізінен, операцияның орынды болуы және жақын
арада сәйкес есеп-айырысу ақпараттары оған жеткізілетіні туралы эмитент
хабарлайды. Басқа жағынан авторизацияның өткізілуі эквайрерге
- карта иесінің қажетті қаражаты бар екендігіне және сауда ұйымына
аударылған соммалар, оған эмитент арқылы компенсацияланатыныңа сенуге
мүмкіндік береді. Сонымен бірге халықаралық төлем жүйесінің ережелерінен
белгілі болады, авторизацияланған операциялардың соммасын эмитент төлеуге
міндеттемесі. Солай етіп, авторизацияның артынан заңды факт статусы
бекітіледі.
Авторизацияны өткізу кезінде эмитент карта иесінің ақша қаражаттарын
авторизацияланған соммалар шегінде шектейді. Берілген шектеу өткізілген
операциялардың төлем соммалары бойынша карта иесіне эмитенттің талаптарын
қамтамасыз ету үшін тағайындалады. Егер авторизация өткізілген болса, бірақ
товар мен қызмет қандайда бір себептермен берілмеген болса немесе толық
емес берілген болса, онда сауда ұйымы авторизацияны толығымен немесе сәйкес
бөлігін жою керек.
Бірақ, егер авторизация өткізілмесе және операция соммасы төлем
ұйымдарында қойылған шектерден асып түспесе, эмитент ереже бойынша, банктік
карталар арқылы құрылған, құжаттарда айқындалған, міндеттерді атқару үшін
жауап береді.
Авторизацияны өткізгеннен кейін кассир карта мен импринтер көмегі
арқылы слип (ағыл. Slip) аталатын арнайы квитанцияны құрады. Импринтердің
орныңа сонымен бірге, электрондық терминалды да қолданыла алады. Бұл
жағдайда сәйкес келуші құжат электрондық терминал квитанциясы деп аталатын
болады. Халықаралық практикамен сәйкес слип (электрондық терминал
квитанциясы) минимумында, ішінде келесі мәліметтер міндеті түрде болу
керек:
- сауда ұйымының идентификаторын (номерін);
- операцияның өткізілген уақыты;
- операцияның соммасы;
- операцияның валютасы;
- авторизация операциясын эмитентпен дәлелдейтін код;
- банктік картаның реквизиттері;
- карта иесінің қол-таңбасы;
Слип әдетте, карта иесінің банк-эмитент сауда ұйымына операцияның
соммасының төлем тапсырмасы болады. Бұдан басқа, слип және электрондық
терминал квитанциясы, ереже бойынша, сауда ұйымының кассирінің қолымен
таңбаланады.
Слип қағаздай тасымалданатын 3 экземплярдан құрылады. Бір экземпляры
картаның иесі үшін тағайындалады, басқа екеуі - сәйкес түрде сауда ұйымы
мен эквайрер үшін тағайындалады (оның процесинг орталығына). Электрондық
терминалды қолданған кезінде электрондық терминал квитанциясы қағаз дай
тасымалданатын екі экземплярда, картаның иесі және сауда ұйымы үшін
құрылады. Бұдан басқа, өткізілген операция туралы ақпарат электрондық
түрде, электрондық терминалдан эквайрердің процессинг орталығына
жіберіледі.
Осыған ұқсас түрде қолма-қол ақша қаражатының берілуі қолма-қол ақша
берілетін пункттер арқылы рәсімдеуден өтеді. Мұнда слип (электрондық
терминал квитанциясы) жоғарыда көрсетілген реквизиттерден басқа операцияны
өткізу үшін эквайрердің комиссиясы есептелініп тұру керек, егер оның орны
болса және кассирдің қол-таңбасы. Қолма-қол ақша қаражатын берудегі
оперцияның ерекшелігі - оның карта түрінен және соммасынан тәуелсіз
авторизациялауға жататындығында.
Қолма-қол ақша қаражатын банкомат арқылы беруде бүкіл операция
автоматты түрде өтеді. Карта иесі банкомат клавиатурасында өзінің ПИН-нің
(жеке идентификационалдық номер) тереді - эмитентпен орнатылған, құпиялы
идентификационалдық код. ПИН операцияны өткізгенде электрондық терминалды
қолданумен мүмкін болады. Егер ПИН дұрыс терілсе, карта иесі белгілі бір
ақша соммасын беруді сұрай алуға мүмкіндігі бар. Банкомат эквайрердің
процесси нг орталығымен авторизация процедурасының жүзеге асырылуы үшін
байланысады. Авторизациялық сұранысқа оң жауап алған жағдайда, банкомат
карта иесіне қолма-қол ақша қаражатын және келесі реквизиттерден тұратын
квитанцияны береді:
- банкомат идентификаторы;
- өткізілген операцияның күні;
- операция соммасы;
- операцияның валютасы;
- эмитенттің операциясы бойынша авторизацияны дәлелдейтін код;
- банктік картаның реквизиттері;
Банкоматтар - банктік автоматтары, пластикалық карточкалармен
операцияларды өткізуде қолма-қол ақшаларын беру және тасымалдау үшін
арналған. Бұдан басқа, банкомат карточка иесіне есеп-шоттының жағдайы
тұралы мәліметтерді алуға мүмкіндік береді (сонымен қатар қағазда жазба
түрінде), онымен бірге, қағидада, қаражаттарды бір шоттан басқаға аудару
бойынша операция өткізеді және тағы басқа. Көрінетіндей, банкомат картаны
оқу құрылғымен қамтамасыз етілген, ал карточка иесімен интерактивті өзара-
әрекетте - дисплеймен және клавиатурамен. Банкомат жеке ЭВМ-мен қамтамасыз
етілген, ол банкоматпен басқару және оның жағдайы тұралы қадағалауды
қамтамасыз етеді. Соңғысы өте маңызды, өйткені банкомат қолма-қол ақшаның
сақтаушы бөлімшесі (хранилище) болып табылады. Бүгінгі күнде көптеген
модельдер магнитті сызығы бар карточкалармен on – line режимінде жұмыс
істеуге есептелген, бірақ смарт-картамен және off – line режимінде жұмыс
істеуге қабілетті құрылғылар пайда болды.
Ақша купюрлері банкоматта кассеталардың ішінде орналасады, олар өз
кезегінде арнайы сейфтe болады. Кассеталардың саны банкомат беретін купюр
номиналының санымен аңықталады. Кассетаның көлемі реттеліп тұрады,
банкоматқа практикалық түрде кез-келген купюралармен ақша салуға мүмкіндік
береді. Банкоматтар - үлкен көлемді және салмақты стационарлық құрылғы.
Шамамен алғанда: биіктігі -1,5-1,8 метр, кендігі мен едені - 1 метр,
салмағы - тоннаға жуық. Бұдан ары мүмкіндік болатын тонаудан алдын-ала
сақтық мақсатымен оны берікті орнатады. Банкоматтар болме ішінде де, сондай-
ақ тікелей көшеде де орнатыла береді және тәулік бойы жұмыс істеп тұрады.
Банкоматта өткізілген операциялар туралы ақпарат электрондық түрде
эквайрердің процессинг орталығына жіберіледі. Онда ол слиптермен қатар және
электрондық терминалды қолдану арқылы өткізілген операциялармен туралы
ақпараттар, банктік карталарды қолдану арқылы операциялары бойынша
эквайрердің төлем реестрі (ағыл. Outqoinq file, “дәл жіберілген файл) -
ерекше құралымды құжаттың құрылуы үшін негізі болып табылады. Банктік
картасын қолдану арқылы операциялары бойынша төлем реестрі бұл -эмитенттің
банктік картасын қолдану арқылы операциялары бойынша немесе белгілі бір
уақыт кезеңінде эквайрердің құрылғыларымен, ұйым арқылы құрылған,
процессингті іс-жүзіне асырған және есеп-айырысу қатысушымен электрондық
түрде жеткізілген немесе қағаздай тасымалдаушы екі немесе одан көп құжат
(эмитентке, эквайрерге және есеп-айырысушы банкіге). Төлем реестрі несиелік
ұйымында ашылған шот бойынша операцияларды өткізу үшін негіз ретінде қызмет
етеді. Келтірілген анықтама бойынша төлем реестрі есеп-айырысушы құжат
статусына ие.
Коммуникациялардың арнайы құралы бойынша эквайрерлердің төлем
реестрлерін өндеу үшін төлем жүйесіне жіберіледі. Бұл процедураның
нәтижесінде төлем ұйымы белгілі бір эмитенттің банктік карталарын қолдану
арқылы, иелерімен жүргізілген операциялары туралы мәліметтер сақтайтын
(құрамында), эмитенттердің төлем реестрлерін құрайды (ағыл. Incominq file,
“кіруші файл”). Эмитенттердің төлем реестрлері оларға өткізілген
операциялар соммасын карточка иесінің шотынан алу үшін бағытталған.
Төлем ұйымы сонымен бірге эмитенттермен және эквайрерлердің
арасындағы есеп-айырысуды реттеуде де қатысады. Көрсетілген есеп-айырысулар
клиринг әдісімен жүзеге асырылады (өзара есепке алу талаптары) және әдетте
нетто-нетто деп аталатын жүйесінде негізделеді. Оның маңызы әрбір
қатысушы банктын қаражат аудармасы туралы, барлық тапсырмалар орта
көлемінің қатысуында бірлік дебеттік немесе несиелік сальдо орнатылуна
жатады, оны ол барлық қатысушы банктерге бағыттады немесе алды. Ондай
бірлік дебеттік немесе несиелік сальдоның тұрақталған аты банктік
практикасында - таза сальдо немесе таза позиция дейді. Сонымен бірге
әрбір эмитенттің немесе эквайрердің несиелік немесе қарыз болатын төлем
ұйымының өзі болады.
Клиринг сеансы өткзілген соң ол әдетте күнделікті іске асырылады
және оның нәтижесіне қарай төлем ұйымы ақша қаражаттарын төлем жүйесінің
есеп-айырысу банкісінде эмитенттердің және эквайрерлердің шоттарына аудару
тапсырмасын ресімдейді. Есеп-айырысушы банк қаражаттарын көрсетілген шоттар
бойынша аударуды жүзеге асырады және оның шоттарын несиелеу немесе дебеттеу
туралы үзінді көшірме жібереді.
Есеп-айырысудың келтірілген схемасы біраз жеңілдік береді, егер
несиелік ұйым - эмитент шығарылған карта операциясы бойынша бір уақытта
эквайрер өзі болып табылады (ағыл. On – us transation). Бұл ситуация карта
иесінің қолма-қол ақша қаражатын банкоматтан немесе эмитенттің кассасынан
шешіп алу, немесе сауда ұйымында банк картасын қолдану арқылы сатып алу
жағдайында пайда болады. Осындай жағдайда осы берілген операцияны, төлем
жүйесіне жіберілетін төлем реестріне енгізу қажеттігі туындамайды. Несиелік
ұйым өз бетінше бір жағынан сауда ұйымымен есеп-айырысуды жүзеге асыруға
мүмкіндігі бар, басқа жағынан карта иесінің шотын қажетті соммаға
дебеттеуге мүмкіндігі бар.
1.2. Пластикалық карточкалардың жiктелyi
Пластикалық карта - бұл жалпылаушы термин, карточкалардың барлығын
бiлдiредi, әртүрлi тағайындалуы бойынша, түpiнe карай, олардың көмeгiмeн
көрсетiлетiн қызмет жиынтығы бойынша, сондай-ақ өзінің техникалық
мүмкiншiлiктерi және оларды шығарушы ұйымдар.
Пластикалық карталардың даму барысында тағайындалу айырмашылығы
бойынша функционалдық және техникалық сипаттамаларына тән пластикалық
карточкалар пайда болды.
Төлем карточкаларын шығаруға шешiм қабылдаған компаниялар, ең басында
не үшiн оны шығаратынын және бұл қандай карталар болатынын анықтауы қажет.
Бұл үшiн карточкалардың әртүрлi түрлерiнiң нақтылай төменде сипаттама
берiлген.
Пластикалық карточкалардың жiктелiну үшiн көптеген негiздемелер бар:
1. Оларды дайындалған материалдары бойынша:
- қағаздық (картонды);
- пластикалық ;
Қазiргi уақытта тәжірибелiк түрде барлық жерге кең таралғаны -
пластикалық карточкалар. Ламинацияланған (картонды) карточкалар карапайым,
арзан және әpкімнің қолы жететiн, сондықтан егер карточка карточканы есеп-
айырысу үшін пайдалынатын болса, онда жасанды түрден қорғауды көтеру
мақсатымен, пластиктен карталарды шығару неғұрлым жетілген және күрделі
технологияны қолданады. Сонымен бiрге пластикалық карточкалардың
артықшылығы пластиктің эмбоссиялануға жеңіл берiлетiнi, яғни оны клиентке
берер алдында карточканы персонализациялау өте маңызды.
2. Ақпараттарды карточкаға жазу тәсілі бойынша:
- графикалық жазу;
- эмбоссингілеу;
- шартты белгілер арқылы таңбалау;
- магнит сызығында шартты белгілер арқылы таңбалау;
- микросхемаға жазу;
Ақпараттарды карточкаға жазудың ең ертедегі және қарапайым түрі
графикалық бейнелеу болды және қалады. Ол қазірге дейін барлық карталарда,
технологиялық әбден жетілдірілгенің қосқанда қолданылады. Бастапқы кезде
картаға тек қана карта иесінің аты-жөні, фамилиясы, эмитент туралы ақпарат
түсірілді. Кейін әмбебап банк карточкаларында қолтаңба үлгісі қарастырылды,
ал фамилия мен есім эмбоссингілеумен басылып шығарыла басталды.
Басылып эмбоссингілеу, карточкамен төлеу операциясын слипке оның
көшірмесін ала отырып, неғұрлым едәуір жылдамдатуға мүмкіндік берді.
Картада басылып шығарылған ақпарат, көшірме қағаз арқылы слипке дер кезінде
көшіріледі. Айлакерлікпен күресу мақсатында слиптер көшірме қабатсыз
қолданылуы мүмкін, бірақ картаға басылып шығарылған ақпараттарды түсіру
тәсілі негізінде сол бойында қалды - механикалық қысым.
Басылып шығарылу графикалық бейнелеуді ығыстырмады. Одан қалса,
қағазсыз технологияда негізделген жүйенің пайда болуымен, карта номері және
иесінің аты карточкаға персонализатордық көмегі арқылы графикалық тәсілмен
қайтадан түсіріле бастады. Қазіргі персонализациялық құралдар бірнеше минут
барысында карточка иесінің қолтаңба үлгісін және оның түрлі-түсті
фотографиялық бейнесін пластикке аударуға мүмкіндік береді.
Ақпараттарды шартты-штрих белгілер көмегі арқылы карточкаға жазу,
магниттік сызықтарды жасап шығарылғанға дейін қолданылып келді және төлем
жүйесінде кеңінен тарай алмады.
60 жылдардың соңында банкоматтарды жасап шығарылуы, карточка
саудасында да революция жасады. Ондай құрылғымен карточкалардың иесі
қолдана алу үшін, карточканың теріс бетінде магниттік лентадан сызық
жабыстыра бастады. Ең бірінші магнит сызықпен жұмыс істейтін банкомат, АҚШ-
та 1969 жылы Docutel фирмасында көрсетілді.
Магниттік сызықта карточкалар әдетте шартты белгілер арқылы
таңбаланған түрде карточканың номері жазылады, оның әрекет ету уақыты, сол
сияқты карточка иесінің ПИН туралы шифрланған түсінігі (ПИН - жеке
индентификациялық номер, әдетте ол төрт белгісі бар санды көрсетеді және
факт түрінде карточка иесінің паролі болып табылады).
Магниттік жазу бүгінгі күнде пластикалық карточкаға ақпаратты түсіру
тәсілінің бірден бір ең кең таралғаны болып табылады. 15-20 жыл өткеннен
кейін, магниттік сызықты ақпаратты айлакерлік тәсіл мен қолдан жасаудан
қажетті қорғау деңгейін қамтамасыз ете алмайтындығы белгілі болды. Ал бұл
картаға негізделген банктік төлем жүйесіндегі критикалық кезең болып
табылады. Сол кезде мамандар ақпаратты жазудың неғұрлым сенімді тәсілін
іздей бастады. Оларға чип немесе микросхема болды (ағыл. Chip - интегралдық
схемасы бар кристалл). Чипті бар карточка интелектуалды немесе смарт-карта
деп аталады (ағыл. smart-card).
Смарт-картаның микросхемасында осы картаны жеке топқа бөліп тұратын
логикасы бар. Смарт-картаның микросхемасында персоналды компьютерге ұқсас
есеп айырысу атқаруға қабілетті микрокомпьютері бар. 80 жылдардың басындағы
персоналды компьютерлердің қуатымен салыстырғанда, қазіргі смарт-
карталардың қуатына тепе-тең. Олардың негізгі шығарушылары Gemplus
(Франция), АТ&Т (АҚШ), Bull SP8 (Франция), Data card (АҚШ), Philips ТRТ
(Германия), Solaic Sligos (Франция), Тoshiba (Жапония).
Сол сияқты суперсмарт-карта да бар. Үлгі ретінде Visa жүйесінде
қолданылатын Тoshiba фирмасының көп мақсатты картасы қызмет атқара алады.
Кәдімгі смарт-картаның мүмкіндігіне қосымша онда кішкентай дисплей мен
мәліметтерді еңгізу үшін көмекші клавиатура бар. Бұл карта өзінде несиелік
және дебеттік картаны біріктіреді, және де сағаттық, күнтізбектің,
калькуляторлық, валютаны конвертациясы бойынша есеп айырысуды жузеге
асырады, жазу кітапшасы ретінде қызметін атқарады. Бағасының жоғарлығына
байланысты суперсмарт-карталар бүгінде кеңінен таралмаған, бірақ, оны
қолдану ортасы ешқандай күмәнсіз, ұқсас картаның болашағы болуына қарай
өседі.
3. Функционалды белгілері бойынша оларды шартты түрде 2 топқа бөлуге
болады:
- несиелік карталар;
- төлем (дебеттік) карталар;
4. Эмитент бойынша:
- банктер шығаратын, банктік карточкалар;
- қаржылық компанияның карточкалары;
5. Эмитент бағдар алатын, клиентура категориясы бойынша:
- Кәдімгі карточка;
- күміс карточка;
- алтын карточка;
Кәдімгі жәй карточка қатардағы клиентке тағайындалған. Бұл Visa
Classic Mass (standard) EurocardMasterCard.
Күміс карточка сауда-картасы деп аталады (Business Card) және ол жеке
адамдарға емес, ұйымдардың (компаниялардың) тағайындалған қызметкерлеріне
өз компанияның қаржы шегінде және басқа жағдайда шығындануға болады.
Алтын карточка неғұрлым бай, жағдайлы клиенттерге тағайындалған.
Россиялық және қазақстандық тәжірибеде жалақылық карточка бар -
эмитент ұйыммен келісім-шартқа отырады, ал карточканың иесі тұлға адам
ретіндегі оның қызметкері болып табылады.
6. Халықаралық төлем жүйесімен шығарылған карточкалар:
* Visa International
Дәстүрлі өнім карточкаларының қатарына Visa халықаралық төлем
жүйесінің шығарушы банк-мүшелерімен, карточканың келесі түрлері Visa
Plus, Visa Electron, Visa Classic, Visa Gold, Visa Business”
жатады.
Visa Plus - төлем карточкасын тәжірибеде қолдануда әлі жоқ
көпшілік клиенттерге үшін шығарылады.
Plus әлемдік банкоматтар жүйесіне ену үшін рұқсат беретін бұл
дебеттік карточка. Тек бұл ғана емес, картамен барлық Visa
банкоматтарынан қолма-қол ақша алуға болады. Солай етіп, карточка тек қана
қолма-қол ақша алуға мүмкіндік береді. Бұл міндетті авторизацияны білдіреді
және эмитенттің тәуекелдігін минимумға әкеледі.
Visa Electron . Көпшілік қолданылатын қарапайым карточка. Оның
иесі болу үшін сақтық депозит толтырудың қажеті жоқ. Осының арқасында,
практиқалық түрде әрбір адам пайданың деңгейінен тәуелсіз, осы карточканың
иесі бола алады.
Бұл дебеттік карточка ПОС-терминалдық әлемдік жүйесіне енуге рұқсат
беретін, электрондық есеп айырысу үшін арналған (картаны оқуға арналған
арнайы жабдықталған құрылғы) сауда нүктелерінде картамен Visa - ның
барлық банкоматтарынан қолма-қол ақша алуға болады.
Visa Classic . Бұл тұрақты пайдаланатын қатардағы клиенттің
карточкасы. Бұл карточка дебеттік сияқты, несиелік те бола алады. Бұл дүние
жүзінде тауарды және қызметті төлеу үшін қолданылады. Шоттағы қалдық
ақшаларды банкоматтан, қолма-қол ақша беретін пункттерден және валюта
айырбастаудан алуға болады.
Батыстағы банкілерде карточка клиенттің тұрақты банктік шоты және
жағымды несиелік тарихы болған кезінде беріледі. Ресейлік банклерде
жағдайбіраз басқаша. Карточка бойынша
несие сақтық депозитпен кепілдікке беріледі. Кей-кезде бұл талап етілмейді,
сол кезде карточка дебеттік болады.
Visa Gold неғұрлым жағдайлы клиенттерге тағайындалған несиелік
карточка. Visa Classic тен айырмашылығы, берілетін несие соммасымен
және міндетті қосымша қызметтер жиынтығымен, мыналардан құралады:
- саяхатқа шығу уақытында бақытсыздық жағдайдан 150 мың доллар соммаға
карточканың иесін ақысыз сақтандырылады (бұнда карточка иесінің әйелі мен
кәмелетке толмаған балаларды олардың алтын карточкасы бар ма әлде жоқпа,
одан тәуелсіз ақылы сақтандыруға жатады);
- автомобильді жалдауда жеңілдіктермен сақтандыру;
- медициналық және заңдық сұрақтар бойынша тәулік бойы ақпараттық
консультациялық көмек берумен қамтамасыз ету;
Visa Business қаражатының шығыны шегінде және басқа жағдайларда ұйымның
тағайындалған қызметкерлері үшін шығарылған корпоративтік карточка.
Корпоративтік карточкалардың иесі Visa Gold карточканың иесі сияқты,
қосымша қызметтерді қолданылады.
• EurocardMasterCard
Халықаралық төлем жүйесінің банк-мүшелері EurocardMasterCard
карточкалардың келесі түрлерін шығарады: EurocardMasterCard
СirrusMaestro, EurocardMasterCard Мass, EurocardMasterCard Gold,
EurocardMasterCard Business.
EurocardMasterCard СirrusMaestro. Бұл көпшілік қолданылатын
карточка, практикалық түрде әрбір адам ның табыс деңгейінен тәуелсіз, бұл
карточканың иесі бола алады. Бұл электрондық есеп айырысу үшін арналған
дебеттік карточка. Онымен Сirrus халықаралық банкомат жүйесінен және ЕС
европалық банкоматтар жүйесінен қолма-қол ақша алуға болады. Сатып алынған
товарлардың ақысын тек қана халықаралық Maestro жүйесінен және европалық
ЕDС жүйесінің PОS-терминалы орнатылған сауда нүктелерінде төлеуге болады.
EurocardMasterCard Мass. Толық бағалы несиелiк карточка орташа
табысы тұракты клиенттер үшін, қызмет пен тауарларды төлеу үшін
кабылданатын карта. Айырбастау және қолма-қол ақша беру пунктерiнде,
банкоматтарда шоттағы қалдық шегiнде онымен қолма-қол ақшаны алуға болады,
жиi бұл карточканы алғанда, иесiне ақысыз телефондық және дисконттық
карточкаларын берiледi.
EurocardMasterCard Gold. Дәулеттi адамдар үшін несиелiк карта.
Компаниялардың жоғары басшыларына ұсынылады, олар өзінің
жұмысы бойынша көптеген iскерлiк саяхаттар жасайды.
Карточка бойынша шығын шегi алдын-ала орнатылмайды. Қосымша
қызметтердің міндеттi жиынтығы (мысал peтіндe, Visa Gold карточкасы үшін
сияқты), ақшаларды жұмсау кезiнде қолайлы қамтамасыз етеді, жайлылық және
жоғары сапалы қызмет керсету. Міндетті түрде қосымша телефондық және
дисконттық карталармен жиынтықталады.
EurocardMasterCard Business. Корпарациясының картасы, қандай да
бiр өзінің компаниясының қаражат шегiнде шығындалуға уәкiлеттi ұйымның
қызметкерi үшін шығарылады.
Корпорациялық карточкалардың иелерi, EurocardMasterCard Gold
карточкалардың иелерi сияқты қосымша қызметтермен пайдаланады.
• Diners Club төлем карточкасы.
Diners Club төлем картасы кәсіпқой іс-әрекетпен айналысатын,
тұрақты, ортадан жоғары пайдасы бар, істік және саяхаттық сапарларға жиі
баратын адамдарға есептелген. Карточканың 2 түрі бар: жеке және
корпоративтік. Жұмыс істеп тұрған жеке картасына жанұя мүшелері үшін
қосымша берілуі мүмкін. Ондай карточкалар бойынша барлық шығындар бойынша
негізгі карта иесіне бағытталған жалпы үзінді көшірме кіреді. Ерекше көңіл
корпоративті клиенттерге бөлінеді. Оларға қызметкерлердің корпоративтік
карталар бойынша өткізілген шығындары туралы айлық және жылдық жиынтық
ақпараттар беріледі. Жиынтықта да шығындардың түрлері (қонақұйлер,
мейрамханалар, авиабилеттер және тағы басқа), аймақтар және мекемелердің
бөліктері бөліп көрсетіледі.
Diners Club карточкасын не айқындайды ? Ең алдымен кез-келген әлем
мемлекетінде привелегиялық қызмет көрсету және карта иесіне берілетін
қосымша қызмет жиынтығы, бірде-бір төлем жүйесімен комплексті берілмейді.
Қолма-қол ақша алу, тауар мен қызметті карточка бойынша төлеу мүмкіндігімен
қатар, карта иесіне келесі қосымша қызметтер:
- тегін сақтандыру, 100 000 долларға дейінгі сақтық шығындарын жабуды
қарастырады, Ресей бойынша және шетелге шығу саяхаты кезінде жәрдем беру
(шарт бойынша, билет карточка бойынша сатып алынған болса).
- ресми саяхат және саяхатты тегін ұйымдастыру - маршруттық саяхаттарды
құру, авиабилеттерді сақтап қою және оларды жеткізу, кез-келген әлем
мемлекетінде қонақ үйді жалдау жеңілдікпен берілу, жеке және топтық
турларды ұйымдастыру.
- Diners Club салондарына тегін кіру, тек қана карточка иелеріне
тағайындалған, әлемдік-сауда орталықтарында және аэропорттарда, яғни
тыныш және жайлылық жағдайда демалуға, өз рейсін күтуге, ресми кездесуді
өткізуге, сондай-ақ телефондық және факстік байланыс жүйелерімен, хатшы
мен аудармашының қызметімен пайдалануға болады.
- карточка бойынша халықаралық және қала-аралық телефондық байланыс
қызметтер, олар картаны алғанда автоматты түрде беріледі және қосымша
төлемді талап етпейді, ал қоңырау шалудың бағасы әр-айлық үзінді
көшірмеге кіреді.
- рұқсат етілмеген қолданудан карточканы қорғау, оны жоғалтып алу және
ұрлаған жағдайда жедел түрде блокировкалау (соңымен бірге басқа төлем
жүйелерінің карточкаларын блокировкалау), уақытша карточканы шығару және
жеткізу, рұқсат етілмеген және шұғыл шығындардың төлемінің мүмкін болатын
бөлігін компенсациялау.
2 Тарау. Қазақстанда пластикалық карточкаларды қолдану ерекшеліктері
2.1. Қазақстан Республикасында пластикалық карточкаларының пайда болу
тарихы.
Қазіргі мемлекеттің төлем жүйесінің функциясының толықтығы әртүрлі
модельдегі пластикалық карточкалар сияқты төлем құралдарының болуымен
аңықталады.
Әлемде төлем карточкаларының 4 негізгі жүйесі бар - бұл Visa,
MasterCard Europay, Аmerican Express және Diners Club және олардың барлығы
қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында қызмет етіп жатыр.
Пластикалық карточкалардың негізінде төлем жүйесін құруға Халық
Жинақтаушы, Казкоммерцбанк, Алембанк 90-шы жылдардың басында қадам басты.
Ұқсас жүйелерді құру үшін әртүрлі технологиялық шешімдерді кейбір
қазақстандық компанияларда ұсынылды. Олардың қатарында - НПО ВТИ, АҚ Ника-
Сервис, АҚ Мақсат-Телесистем, ТД “Анар”.
Магниттік сызығы бар карточка негізінде өзіндік жеке төлем жүйесін
құрған Алматыдағы бірінші банк Алембанк болды. 1996 жылы банк өзінің жеке
Алем-Карт эмиссиясына қадам басты, яғни қазіргі оның көмегі арқылы
банкоматтан қолма-қол ақша алуға және Алматының 250-ден астам сауда
нүктелерінде тауар мен қызмет үшін есеп-айырысуға болады. Бұл банк
Қазақстандағы бірінші Visa International (1992 ж.) Халықаралық төлем
жүйесінің толық мүшесі болды және тұрғындарға осы төлем жүйесінің
карточкаларын бере бастады.Банкте VisaNET Access Point (VAP) орнатылды -
VisaNET телекоммуникациялық торына кіру үшін пункт, оның көмегімен төлем,
қолма-қол ақшаны алу, Бейсингсток қаласында (Англия) орналасқан Visa
International процессинг орталығымен және Visa жүйесінің қатысушыларының
арасында есеп-айырысу авторизациясы жүргізіледі. Туран-Алем банкі 1997 жылы
қазан айында Алембанктен толық-құқылы мүшесі статусын мұраланды, ол Туран-
Алем банкі үшін бекітілген. Қазіргі уақытта банк Visa Electron, Visa
Business, Visa Gold дебеттік карточкаларын шығарды. Жақын арадан бастап
Туран-Алем банкі Аmerican Express карточкаларын шығара бастады.
Халық Банкінің бірінші карточкалық банктік жобасы 1992 жылы Ермак
қаласында жүзеге асырылды. Қал-құрылымдық мекеме болып табылатын Ермактың
ферросплавты заводы қолма-қол ақшаның жетіспеушілігімен байланысты
жалақылық жобасын енгізуде инициаторы мен инвесторы болдты. ТТЕ және
Computer King (АҚШ) өндеп жасаған магниттік сызығы бар дебеттік жалақы
карточкалардың қызметі үшін тағайындалған және Иртыш-Карт атты жүйе
енгізілді. Цифрлік мини-АТС арқылы бөлінген жүйе бойынша процессингтік
орталық сауда терминалдардың торымен байланыстырылды. Жалақы Иртыш-Карт
карта иелеріне Халық Банкісіндегі арнайы шоттарына есептейді. 1993-1995
жылдарында Халық Банкі Иртыш-Карт жүйесін Екібастұз және Павлодарда
енгізді. Бұл қалада құрылған процессингтік орталықтар Халық Банкінің
біріңғай коммуникациялық торымен байланысқан болатын. Бұл Қазақстандық
Иртыш-Карт карта иелерінің тек қана қалада қызмет етуін емес, сонымен
қатар одан тыс жерлерде де қызмет етуіндегі регионалдық карточкалық жүйесін
құрудан бірінші тәжірибе болды. 1995-1996 жылдары бұл жүйе қатарында Шығыс-
Қазақстан облысының қалалары да енді.
Халық Банкі регионалдық карточкалық жүйені құрудағы тәжірибелі игере
отырып, 1995 жылдың соңында Қазақстандағы EuropayMasterCard асоциациясының
бірінші толық-құқылы қатысушысы болды, ал ж1996 жылдың соңында - сол статус
бойынша Visa International - ның мүшесі болды. Белгілі бір тәжірибелі
квалификацияланған персоналға және Europay - де сертификацияланған
қамтамасыз ететін бағдарламаға ие бола отырып, банк 1997 жылдан магниттік
сызығы бар карточкалардың негізінде өзінің Алтын-Карт жүйесінің енуіне
қадам басты. ¤зінің карточкасын көпшілік тұрғындардың қолдана алу
мүмкіндігін жасай отырып (320 тенге шамасында бағасы және жылдық қызметі
құралады) және Қазақстан Республикасының Өкіметтік Қаулысына сәйкес құқықты
ала отырып, Қазақстанның барлық бюджеттік ұйымдырының қызметкерлеріне
жалақылық Алтын карточкалары арқылы беруге, Халық Банкі магниттік сызығы
бар карточкалар негізінде ұлттық төлем жүйесін құрды. Қазақстан
Республикасында Алтын карточкаларының филиал торы кең таралғаныңың
арқасында, бүгінде тұрғындар үшін неғұрлым қолайлы, және эмиссия көлемі
бойынша бұл жүйе магниттік сызығы бар төлем картасының қазақстандық
нарығында жетекші жағдайда ие болды.
Қазақстан Республикасындағы 3 ірі банктің біреуіне кіретін
Казкоммерцбанк 1995 жылдың күз айында Europay жүйесінде толық құқылы
қатысушы статусын алды, және бұл жүйенің Сirrus-Maestro жергілікті тенгелік
карточкасын шығарды. Банк Visa International жүйесінде толық құқылы мүше
статусын 1997 жылы алды, және қазіргі уақытта Visa -Visa Electron, Visa
Business, Visa Gold, Visa Classic -тің негізгі өнімдерін шығарады. Банк
ВИЗА карточкаларын шығару және қызмет көрсету өзінің жеке процессинг
орталығы арқылы жүзеге асырады. Банк VisaNET торына кіру рұқсатын көп
қолданушы шлюзы арқылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
Қазақстандық Банкаралық Есеп-айырысуының орталығында алды (одан КЦМР ҚР
ҰБ).
1993 жылдан бастап Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
микропроцессорлық карточкалар негізінде ұлттық банкаралық төлем жүйесін
құру бойынша жұмыс жүргізді.
Банкаралық төлем жүйесін құрудағы басты идея, төлем жүйесінің
инфраструктурасын құру керек болған ірі Қазақстандық банктердің ресурстарын
біріктіру болды. Барлық мемлекетті қамтитын сауда торының терминалдары мен
банкоматтары. Бұл жағдай ұлттық төлем жүйесінің негізіне банктың
ресурстарын біріктіру үшін олардың тәуелсіздігін сақтауда, көп-эмитенттілік
принципін енгізуді талап етті. Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей,
экономикасының даму дәрежесі бойымен банктер өзінің жергілікті карточкалық
жүйесін интеграциялауға мәжбүр. Біріңғай технологиялық платформа негізінде
ұлттық төлем жүйесін құру, ресурстарды үнемдеуге, жергілікті төлем
жүйесінің интеграциясын жеделтіру нәтижесінде, мемлекет масштабында
біртұтас төлем кеңдігі құрылады. Жүйе операторымен күрделі толқылаудан
кейін (процессинг орталығын) ҚР ҰБ КЦМР-ін таңдады.
ҚР ҰБ КЦМР ұлттық төлем жүйесінің операторы болып табылады: клирингтік
жүйенің және мемлекет ішіндегі банкаралық есеп-айырысуды жүзеге асыру
функцияларына кіретін ірі төлем төлемдердің жүйесі. Бұл төлем жүйелердің
құрылуы мен тиімді функция атқаруды ҚР ҰБ КЦМР -ның тәуелсіз және сенімді
банкаралық процессинг орталығының беделін қамтамасыз етті, солай етіп, ҚР
ҰБ КЦМР-ның сенімді және сонымен бірге банкаралық процессинг орталығының
ролі ұлттық төлем жүйесінде микропроцессорлық карточка негізінде банк үшін
қолайлы, және неғұрлым қарапайым шешім болып табылды.
1997 жылдың 11 қыркүйекте ҚР ҰБ КЦМР және банктер микропроцессорлық
карточкалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Пластикалық карталарды пайдалану арқылы төлем жүйесінің қызметін жүргізу
1.1. Төлем карточкаларының шығарылуының мақсаты және олардың
артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2. Пластикалық карточкалардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2. Қазақстанда пластикалық карточкаларды қолдану ерекшеліктері
2.1. Қазақстан Республикасында пластикалық карточкаларының пайда
болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 9
2.2. Қазақстан Республикасының төлем карточкаларының нарықтағы
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..33
2.3. Пластикалық карточкалар бойынша АТФ банкі Акционерлік қоғамының
жұмысының талдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.4. Қазақстан Республикасында пластикалық карточкаларды
қолданудың болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3. Пластикалық карточкаларды қолданудағы шетел тәжірибесі
3.1. Шетелдегі төлем карточкаларының нарықтағы жағдайы ... ... ... ... .49
3.2. Ресейлік пластикалық карточкаларының нарықтағы жағдайы ... ... ..57
3.3. Шетелдік және қазақстандық төлем карточкаларының нарығында
салыстырмалы талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .69
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Кіріспе
Бүгінгі күнде әлемде 200-ден астам елдерінде пластикалық карточканы
төлем айналымында қолданады, жер бетіндегі миллиондаған тұрғындар
пластикалық карточкаларды әртүрлі тауарларды сатып алу үшін пайдалынады,
көптеген банктер Visa International, MasterCardEuropay International,
American Express, Diners Club, JSB сияқты халықаралық ассоциацияларының
мүшесі болу үшін күреседі, бұл фактілер пластикалық карточкалар
технологиялық революция деп аталатын банк ісі мен халықаралық есептің
маңызды элементі болып табылады, деп қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Тек қана платикалық карточкалар электрондық банкілік және халықаралық
төлем жүйесінің кілттік элементін атқарады. Олар чек пен чектік
кітапшаларды ақырындап ығыстыра отырып, индустриалды дамыған Батыс елінде
ақша айналым ұйымының алдыңғы позициясына шықты.
Барлық пластикалық карточкалар, олардың жетілдіру дәрежесінен
тәуелсіз маңызды ерекшелігі, оларда әртүрлі қолданбалы бағдарламаларда
пайдаланатын белгілі бір ақпарат жиынтығы сақталынады. Карточка ғимаратқа
жіберілу қызметін атқара алады, компьютерге ену құралы қызметін атқара
алады, жүргізуші куәлігі қызметін атқарады, телефондық қызметімен
пайдалынған үшін төлем ретінде және тағы басқа жағдайда пайданылады. Ақша
айналым сферасында пластикалық карталар қолма-қол ақшасыз есеп-айырысу
ұйымдастырушының прогрессивті құралының бірі болып табылады.
Соңғы жылдары несиелік карточкаларды шығаруда әртүрлі мемлекеттердің
ұлттық компаниялар кең халықаралық торының бөлігіне айналды. Солай етіп,
пластикалық карточкаларының көпшілігі кеңінен тек қана ішкі емес, сонымен
бірге халықаралық есеп-айырысумен төлем операцияларында қолданылуға болады.
Пластикалық карточкаларының қолданылуы қолма-қол ақшасыз айналымының
дамуына мәнділік әсер етеді, шығындарды азайтады. Одан басқа да қасиеттері
бар: айналым мен пайданың өсуі; бәсекелестікке қабілеттіліктің және
банктің, бөлшектеп сату мекемелерінің, карточканы қабылдайтын басқа
ұйымдараның беделінің көтерілуі; төлем кепілдігінің болуы; жұмыс
орындарының жұмыспен қамтылуының өсуі , мысалы, шетел туризмі саласында
және тағы басқа қасиеттері бар.
Электрондық пластикалық карталардың тағы бір ерекшелігі мәнділік
қарапайымдылығы және халықаралық төлемдерінің өту процессінің тезділігі,
олар телекоммуникациялық байланыстараының барлық уақытта қолдануын талап
етпейді.
Осындай карточкалармен есеп-айырысу орталық компьютердің дұрыс істей
алмай қалған немесе басқа жағдайда, тоқтап қалмайды.
Осы және басқа әртүрлі бағытталған себептерді есепке ала отырып,
микропроцессорлы карточкаларды қолдану тиімділігін аңықтау дәл қазіргі
уақытта өте күрделі.
Сонымен бірге экономистердің есептеуінше, осы карточкалардың
болашағы бар, өйткені техника мен технологияның дамуы жылдан жылға оның
енгізуіне шығындарды азайта отырып, қазіргі ультра жобаларды қолдану
мүмкіндігін кеңейтеді.
Осы дипломдық жұмыстың өзектілігі пластикалық карточкалардың
Қазақстан Республикасының банктік қызмет нарығында жаңашылдық болып
табылуы, сондықтан мен өзімнің дипломдық жұмысымды жазу үшін осы тақырыпты
таңдадым.
Қазақстан Республикасының банктік жүйелерінің дамуында және нарықтық
экономикаға өту жағдайында, коммерциялық банктердің алдында шығындарды
азайту статьясын мәселесі, пайда бөлігін халықаралық стандарт деңгейінеде
неғұрлым кең қызмет спектріне жеткізу жолымен көбейту мәселесі тұр. Ұқсас
қызметтерді жеткізудің бір жаңа түрі пластикалық карточкаларды сауда және
сервис саласында қолдану, қолма-қол ақшаны банкомат арқылы және қолма-қол
ақшаны беретін пунктерден алу.
Төлем карточкасы қаржы құралы ретінде барлық уақытта дамып отырады,
оны қолдану ортасы ұлғаюда, оны қолдану арқылы көрсетілетін қызмет
комплексі кеңеюде. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесінде олар дебеттік
сияқты, несиелік құралдар қасиетін ие бола алатын төлем қаруының ерекше
тобын құрайды.
Қолма-қол ақшамен есеп айырысуда пайдалану, мемлекеттік және
коммерциялық қаржы құрылымдарына шектен тыс қымбатқа түседі. Айналымға жаңа
банкноттардың шығарылуы, ескілерді айырбастау, қызмет етуші персоналдардың
көп бөлігін ұстап тұру, қатардағы клиенттердің көп уақытын жұмсалуы,
ыңғайсыздық - бұның барлығы мемлекет экономикасына ауырлық салмағымен
жатады. Қолма-қол ақша айналымы мәселесінің бірден-бір мүмкінболатын ең
перспективті тәсілінің шешімі – бұл қолма-қол ақшасыз есеп-айырысудың
тиімдісі автоматталған жүйесін құру. Эксперттік баға бойынша, ондай жүйе
қолма-қол ақша айналымының бірден үш бөлігіне дейін қысқартуын қамтамасыз
етуі мүмкін.
Осы жұмыстың мақсаты қазақстанның пластикалық карточкалар нарығын
зерттеу болып табылады: қазақстанның пластикалық карточкалардың пайда болу
тарихы, жалпы пластикалық карточкаларының не екендігі туралы, пластикалық
карточкалардың қалай қызмет ететіндігі жайлы, оның мемлекет экономикасы
үшін қандай маңызы бар екені, пластикалық карточкалардың шетелде, Ресейде
және Қазақстан Республикасында қолданылу ерекшелігі.
Факторлар қатарынан қарастыра, алдымызда келесі міндеттер тұр:
пластикалық карточкаларының қазақстандық нарығын, бұл нарықтың оң және
теріс кезеңдерін көру үшін, неғұрлым толықтай зерттеу және бұл мәліметтерді
талдай отырып, пластикалық карточкалар сияқты жаңа өнімнің ұлттық нарығын
дамытуға тырысу.
Осы тақырып бойынша теориялық , бұдан практикалық материалдар аз,
бірақ мен тапқан барлық ақпараттарды өзімнің дипломдық жұмысымда толық
көрсетуге тырыстым.
Осы дипломдық жұмыстың нормативті-құқықтық базасы Қазақстан
Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің ережесі,
АҚ “АТФ банкісінің” нұсқаулық материалы болып табылады. Сонымен қатар оқу-
әдістемелік әдебиеттер, Қазақстан банкілері, Карточкалар әлемі,
Банктік технологиялар журналдары, Время, Новое поколение газеттері
және тағы басқа әдебиеттер пайдаланылды.
1 Тарау. Пластикалық карталарды пайдалану арқылы төлем жүйесінің қызметін
жүргізу
1.1. Төлем карточкаларын шығару мақсаты, олардың артықшылықтары мен
кемшіліктері.
Төлем жүйесінің негізгі қатысушылары.
Халықаралық электрондық есеп беру жүйесінің қызмет ету механизмі
пластикалық картаны қолдануда негізделіп құрылған және банкомат арқылы
жүзеге асырылатын сауда ұйымдарында тұрғындардың электрондық жүйе арқылы
есеп айырысуы, ұйымдардың халықаралық электрондық жүйе арқылы есеп
айырысуы, үйде және жұмыс орындарында клиенттерге банктік қызмет ету
жүйесін, өзіне тән операцияларды қоса енгізеді.
Ақша айналымы ортасында пластикалық карточканың маңызды ерекшелігі,
төлем карточкасының қолма-қол ақшасыз есеп айырысу ұйымдастырушының бірден-
бір үдемелі құралдарының бірі боп табылады.
Пластикалық карточкаларының қолдануында, төлем жүйесінің қатысушылары
үшін өзінің мақсаттары, артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Пластикалық карточкаының шығарылу мақсаты әртүрлі болуы мүмкін:
- клиенттерге есеп айырысу үшін неғұрлым тез және қолайлы болуын
ұйымдастыру;
- қолма-қол ақшасыз есеп айырысуда қолданылатын көлемді азайту,
сондықтан операция құның төмендету;
- жаңа клиенттерді тарту және бұрынғы клиенттерді қосып алу;
- бәсекелестерден қалмауға тырысу;
- жаңа, неғұрлым үдемелі қағазсыз технологияны жетілдіру;
- клиенттердің басымдылығынан орталық банк офисын немесе компанияны
жеңілдету;
- пластикалық карточкалар арқасында компанияның немесе өзінің банкісін
жарнамалау және беделін көтеру, оларды клиенттер қолдана ғана қоймайды,
сонымен қатар белгілі бір әлеуметтік статусын және тағы басқа белгісі
ретінде пайдаланады.
Клиенттер үшін карточкалардың тартымды болуы келесіде:
- бір жағынан тәуекелділіктің төмендеуі (өзімен бірге үлкен сомада
ақшаны ұстап жүрмеуге болады), басқа жағынан - сатып алу төлемін дер
кезінде төлеу;
- валютаны айырбастау туралы ойламауға болады. Бұны банк жасайды, ол
солай жасайды, магазинде айырбастау курсымен және банк жүзеге асыратын
конвертация бойынша курсының арасындағы айырмашылығында клиентке
тиімділік пайдамен;
- бюджетті бақылау мен жоспарлау қатал тұрғызылады;
- карточканы жоғалтқан жағдайда ол бойынша барлық есеп айырысулар тез
арада тоқтатылу үшін, банкіге тек қана хабар берудің өзі жеткілікті;
- банкіге ақша қаражаттарын салуда (ереже бойынша, кейбір ақылдасқан
соммадан жоғары орта қалдыққа), проценттерді алуға болады;
- беделділік (әсіресе, карточкалар әлі де ортақ қолданыла қоймаған
мемлекеттерде), қаржы ортасында қолданылатын, қазіргі техникалық
құралдармен қолдана білуді куәләндырады;
Несиелік карточкалардың кемшілігі клиенттер үшін ең алдымен, ол өтеуге
міндетті шығындармен байланысты:
- карточканы қолдануға беретін қолайлық үшін, төлеуге тура келеді;
- карточкаларды басқа сауда ұйымдарында және қызмет көрсету орталары
мен барлық магазиндерде қабылдамайды (әсіресе бұл жолға енді тұрып жатқан
елдерде).
Магазиннің артықшылығы келесіден тұрады:
- әсіресе көп жағдайлы клиенттерді тартуға болады және тауар айналымын
көбейтуге;
- ақшаны айырбастауды және инкассолауды ойлаудың қажеті жоқ;
- қауіпсіздік мәселесі неғұрлым қарапайымды (чектер-слиптер карточка
иелерінің қолы қойылған, яғни олар магазинде қалады және есеп-шотына ақша
түсетінің білдіреді, ұрылар үшін қызығушылық тудырмайды);
- қолында карточкасы бар адам, қолма-қол ақшасы бар адамға қарағанда,
сатып алуды іске асыруға неғұрлым бейім;
- магазиннің рейтингі, беделі көтеріледі;
Сонымен бірге магазинге кейбір қосымша шығындарға баруға тура келеді:
- белгілі бір күрделікті карточкалардың авторизациялық процессі көрсету
мүмкін, осы карточканың қызмет көрсетуші эмитентінің процессинг
орталығымен жалпы ара қатынасы;
Банк келесі ой-пікірлерден қарастыра карточкамен жұмыс жасауға
ықыласты:
- олар тартылған ресурстардың көлемін көбейтуге мүмкіндік береді,
біріншіден, карточканың иесі банктегі өзінің арнайы есеп-шотына салуға
міндетті сомма қарастырылады. Екіншіден, бұл карточкалық операциялардың
ұдайы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін банктер қолданылатын сақтық
депозиттері болу мүмкін;
- карточкамен операция өткізумен (сатып алу, қолма-қол ақша шешіп алу,
айырбастау) банк ережесі бойынша, клиент карточканың өзін алу үшін
төлейді;
- төлем айналымынан тек қана қолма-қол ақшаны ғана емес, сонымен қатар
чектерді ығыстыруда жалпы-әлемдік тенденция есебімен банктің бәсекелестік
потенциалы көтеріледі, инновациялық процесстерінде қатысушы ретінде
банктің беделі өседі.
Карточкалық саудасының, онша жағымды емес жағын жалпы алып қарасақ,
онда банк үшін ол өте үлкен шығынмен байланысты, әсіресе басында
карточкамен жұмыс істеу (жұмыс істеп тұрған жүйеге кіру немесе жеке
процессинг орталығын ұйымдастыру, техникалық және бағдарлама қамтамасыз
етуге шығындары, магазиндермен байланыстарды жұмыс қалпына келтіру және
тағы басқа).
Үлкен шығындар, сондай-ақ қазіргі байланыс құралдарының әлсіз дамуы,
оларсыз карточкалардың қызметін жүргізу мүмкін емес, және кейбір жағдайлар
Қазақстан нарығында карточкалық саудасына ірі инвестициялар жасау
тәуекелді.
Банктік картаны қолдануда ара-қатынасының негізгі қатысушылары:
- пластикалық карточкаларының банк-эмитентері;
- пластикалық карточкалардың иелері;
- коммерциялық торының иелері, магазиндермен жұмыс істейтін- банк-
эквайрерлер;
- сауда ұйымдар (магазиндер және басқа қызмет орындары);
- есеп-айырысу банкітері;
- пластикалық карточкаларының операцияларын өндеуші, орталық
компаниялар;
- төлем ұйымдары;
Пластикалық картаның банк-эмитенті (ағыл. Issuer), банктік картаны
шығарушы және оны иесіне беретін несиелік ұйым болып табылады.
Банктік картаның иесі (ағыл. Cardholder), бұл банктік картаны қолма-
қол ақшасыз төлемдерде қолданылатын жеке немесе заңды тұлға.
Банк-эквайрер (ағыл. Acquirer) банктік картаны қолдану арқылы, карта
иесіне қолма-қол ақша қаражаттарын беретін, және жасалған операциялар
бойынша сауда ұйымдармен есеп-айырысуда жүзеге асыратын несиелік ұйым болып
табылады.
Сауда ұйым (ағыл. Merchant) - заңды тұлға немесе жеке кәсіпкер
келісім-шарт бойынша олардың және эквайрердің арасында банктік карталарды
қолданумен құрастырылған құжаттарды қабылдау бойынша жауапкершілікті өз
мойнына алады, тауар (қызмет) иесіне эквайрердің төлемді келесіден жеткізу
үшін.
Төлем ұйымы заңды тұлға болып табылады, төлем жүйесі шегінде банктік
карталармен операциялар есеп-айырысуды жүргізу бойынша ережелерді орнатады
(ағыл. Payment system) - белгілі бір түрдегі банктік карталармен
операцияларды жүргізуді қолдайтын арнайы құрылғылар мен коммуникация
жүйелері. Төлем ұйымына әдетте, қандай да бір банктік карталарды
идентификациялайтын қызмет белгілеріне құқықтары жатады. Төлем ұйымы
соңымен бірге, қатысты төлем жүйесінің техникалық функциялауын қамтамасыз
етеді.
Есеп-айырысу банкі немесе есеп-айырысу агенті (ағыл. Settlemenr bank)
-эквайрер мен эмитент арасында төлем ұйымымен келісім-шарт негізінде өзара
есеп-айырысуды жүзеге асырушы несиелік ұйым.
Ең алдымен карточканың қандай да бір төлем жүйесінің тек қана құралы
екендігін айтып кету керек. Солай етіп, карточкалық саудасының негізінде
пластик бөлшегінде емес, ол қолма-қол ақшасыз есеп-айырысудың тұрақты жұмыс
атқару жүйесінде.
Банктік карталар 2 негізгі операцияларды жүзеге асыруға мүмкін:
тауар төлемін және қолма-қол ақша құралын банкомат арқылы алу - арнайы
автоматталған құрылғы немесе ҚАБП - қолма-қол ақша беру пункті (несиелік
ұйым кассасы). Дәл қазіргі кезеңде аталған екі операцияны атқаруға
мүмкіндік беретін карталар неғұрлым таралған (әмбебап карталары),
әйтпесетек қана қолма-қол ақша құралын алу үшін тағайындалған немесе тек
қана тауарды, немесе қызметті төлеу үшін тағайындалған карталар бар.
Банктік карталар 2 негізгі түрде болады: несиелік (ағыл. Credit card)
және дебеттік (ағыл. Debit card). Халықаралық төлем ұйымдарының несиелік
карталарының дебеттік карталардан айырмашылығы операцияларды жүргізу
технологиясына байланысты. Дебеттік картамен операцияларды барлық кезде
авторизациялауға жатады, ал несиелік картамен операцияларды белгілі бір
жағдайларда - жоқ. Осы ерекшеліктермен байланысты дебеттік карталар
эмитенттермен банктік есеп-шотта қалған қалған қаражат шегінде
операцияларды жүзеге асыру үшін қолданылады, ал несиелік карталар бойынша
эмитент шоттағы қалдық қаржы шегінде операцияларды өткізе береді және несие
алады, практикада әдетте кепілдік алушыға несиелік сызық ашу жолымен жүзеге
асырылады.
Картаның иесі банктік картаны пайдаланып тауарды немесе қызметті
төлеуде картаны сауда ұйымының кассиріне береді. Кассир, ереже бойынша
басында карта эмитентімен дәлірек айтсақ процессинг орталығы тағайындалған
эмитентпен байланыса отырып, авторизация процедурасын өткізу керек. Бұл
орталықта карта иесінің банктегі шотының жағдайы туралы ақпараты бар
мәліметтер базасы жүргізіледі. Авторизацияның негізгі мақсаты -карта
иесінің төлем қабілеттілігінің бар екенін көру. Авторизация 2 тәсілмен
жүзеге асырылады: дауыстық және электрондық.
Дауыстық авторизация кезінде кассир банк-эквайрердің процесинг
орталығына қоңырау шалады және оның қызметкеріне келесі мәліметтерді
хабарлайды: картаның номерін және оның жұмыс істеу мерзімін, сауда ұйымының
банк-эквайрерден бұрынырақтан алған идентификаторын (номерін) және
операцияның соммасын. Эквайрерлік процессинг орталығының қызметкері
байланыс каналдары арқылы сәйкес төлем жүйесіне (сол бұрынғы мәліметтерді
компьютерлік жүйеге электрондық тәсілмен енгізе отырып), эмитенттің
процессинг орталығымен байланысады. Егер сатып алу мәмілесі мақұлданса
(авторизацияланады), онда көрсетілген тізбек бойынша, бірақ кері бағытта,
берілген авторизациялық сұраным индентификацияландыратын авторизация коды
хабарланады. Мұнда жеткілікті сомма келесі авторизация үшін,
авторизацияланған соммаға азаяды.
Электрондық авторизация кезінде, жоғарыда көрсетілген мәліметтер
арнайы құрылғыға сауда ұйымының кассирімен енгізіледі - электрондық
терминал (PОS-терминал, ағыл. Point – of sale терминал - сауда ұйымының
терминалы). Электрондық терминал мәліметтерді эквайрердің процессинг
орталығына жібереді, ал ол автоматты түрде оны сәйкес келуші эмитенттің
процессинг орталығына бағыттайды. Ұқсастық реттілікте эмитенттің процессинг
орталығына авторизациялық кодын береді.
Авторизация, әсіресе дауыстық, белгілі бір уақыт бөлігін алады, бұл
сауда ұйымындағы жұмыс барысында барлық кезде тиімсіз болып табылады.
Сонымен бірге сәйкес келетін телекоммуникацияны қолдану себебімен,
авторизация өте қымбат тұратын процедура болып табылады. Көрініп тұрғандай,
ол кішігірім соммаға операцияларды жүргізу кезінде ақталмайды. Сондықтан
халықаралық төлем жүйесінің ережесі несиелік банктік карталармен
операциялар бойынша қарастырады, олардың соммасы орнатылған лимиттен
асырмай (ағыл. – floor limit), авторизациясыз жүргізуге мүмкін.
Көрсетілген лимиттер белгілі бір сауда ұйымына қатынаста әрекетке
кірісу үшін, сәйкес келуші шарт олармен және банк-эквайрер арасындағы
келісім-шартқа енгізілуі керек. Халықаралық төлем жүйесінің ережесіне
сәйкес лимитке дейінгі операциялар соммасы, эмитентпен авторизацияланған
болып есептеледі. Бірақ та, сауда ұйымы картаның жұмыс істеу мерзімінің
бітпегендігіне және карта номері тоқтату-қағазында (стоп-лист) - ұрланған
немесе жоғалған арнайы карта тізімінде жоқ екендігіне көзін жеткізу керек.
Айта кету керек, дебеттік картамен операциялары сомадан тәуелсіз
қатал түрде есеп-шотта қалдық қаражат шегінде өткізілу болғандықтан,
авторизациялауға жатады.
Авторизацияның заңды мағынасы банктік картаны пайдалану арқылы
толтырылып берілген құжаттарды, атқару бойынша эмитенттің өзбетінше
атқаратын міндетінің пайда болуы үшін негіз болып табылады. Бұл ереже мәнді
негіздеу, себебі авторизация кеізінен, операцияның орынды болуы және жақын
арада сәйкес есеп-айырысу ақпараттары оған жеткізілетіні туралы эмитент
хабарлайды. Басқа жағынан авторизацияның өткізілуі эквайрерге
- карта иесінің қажетті қаражаты бар екендігіне және сауда ұйымына
аударылған соммалар, оған эмитент арқылы компенсацияланатыныңа сенуге
мүмкіндік береді. Сонымен бірге халықаралық төлем жүйесінің ережелерінен
белгілі болады, авторизацияланған операциялардың соммасын эмитент төлеуге
міндеттемесі. Солай етіп, авторизацияның артынан заңды факт статусы
бекітіледі.
Авторизацияны өткізу кезінде эмитент карта иесінің ақша қаражаттарын
авторизацияланған соммалар шегінде шектейді. Берілген шектеу өткізілген
операциялардың төлем соммалары бойынша карта иесіне эмитенттің талаптарын
қамтамасыз ету үшін тағайындалады. Егер авторизация өткізілген болса, бірақ
товар мен қызмет қандайда бір себептермен берілмеген болса немесе толық
емес берілген болса, онда сауда ұйымы авторизацияны толығымен немесе сәйкес
бөлігін жою керек.
Бірақ, егер авторизация өткізілмесе және операция соммасы төлем
ұйымдарында қойылған шектерден асып түспесе, эмитент ереже бойынша, банктік
карталар арқылы құрылған, құжаттарда айқындалған, міндеттерді атқару үшін
жауап береді.
Авторизацияны өткізгеннен кейін кассир карта мен импринтер көмегі
арқылы слип (ағыл. Slip) аталатын арнайы квитанцияны құрады. Импринтердің
орныңа сонымен бірге, электрондық терминалды да қолданыла алады. Бұл
жағдайда сәйкес келуші құжат электрондық терминал квитанциясы деп аталатын
болады. Халықаралық практикамен сәйкес слип (электрондық терминал
квитанциясы) минимумында, ішінде келесі мәліметтер міндеті түрде болу
керек:
- сауда ұйымының идентификаторын (номерін);
- операцияның өткізілген уақыты;
- операцияның соммасы;
- операцияның валютасы;
- авторизация операциясын эмитентпен дәлелдейтін код;
- банктік картаның реквизиттері;
- карта иесінің қол-таңбасы;
Слип әдетте, карта иесінің банк-эмитент сауда ұйымына операцияның
соммасының төлем тапсырмасы болады. Бұдан басқа, слип және электрондық
терминал квитанциясы, ереже бойынша, сауда ұйымының кассирінің қолымен
таңбаланады.
Слип қағаздай тасымалданатын 3 экземплярдан құрылады. Бір экземпляры
картаның иесі үшін тағайындалады, басқа екеуі - сәйкес түрде сауда ұйымы
мен эквайрер үшін тағайындалады (оның процесинг орталығына). Электрондық
терминалды қолданған кезінде электрондық терминал квитанциясы қағаз дай
тасымалданатын екі экземплярда, картаның иесі және сауда ұйымы үшін
құрылады. Бұдан басқа, өткізілген операция туралы ақпарат электрондық
түрде, электрондық терминалдан эквайрердің процессинг орталығына
жіберіледі.
Осыған ұқсас түрде қолма-қол ақша қаражатының берілуі қолма-қол ақша
берілетін пункттер арқылы рәсімдеуден өтеді. Мұнда слип (электрондық
терминал квитанциясы) жоғарыда көрсетілген реквизиттерден басқа операцияны
өткізу үшін эквайрердің комиссиясы есептелініп тұру керек, егер оның орны
болса және кассирдің қол-таңбасы. Қолма-қол ақша қаражатын берудегі
оперцияның ерекшелігі - оның карта түрінен және соммасынан тәуелсіз
авторизациялауға жататындығында.
Қолма-қол ақша қаражатын банкомат арқылы беруде бүкіл операция
автоматты түрде өтеді. Карта иесі банкомат клавиатурасында өзінің ПИН-нің
(жеке идентификационалдық номер) тереді - эмитентпен орнатылған, құпиялы
идентификационалдық код. ПИН операцияны өткізгенде электрондық терминалды
қолданумен мүмкін болады. Егер ПИН дұрыс терілсе, карта иесі белгілі бір
ақша соммасын беруді сұрай алуға мүмкіндігі бар. Банкомат эквайрердің
процесси нг орталығымен авторизация процедурасының жүзеге асырылуы үшін
байланысады. Авторизациялық сұранысқа оң жауап алған жағдайда, банкомат
карта иесіне қолма-қол ақша қаражатын және келесі реквизиттерден тұратын
квитанцияны береді:
- банкомат идентификаторы;
- өткізілген операцияның күні;
- операция соммасы;
- операцияның валютасы;
- эмитенттің операциясы бойынша авторизацияны дәлелдейтін код;
- банктік картаның реквизиттері;
Банкоматтар - банктік автоматтары, пластикалық карточкалармен
операцияларды өткізуде қолма-қол ақшаларын беру және тасымалдау үшін
арналған. Бұдан басқа, банкомат карточка иесіне есеп-шоттының жағдайы
тұралы мәліметтерді алуға мүмкіндік береді (сонымен қатар қағазда жазба
түрінде), онымен бірге, қағидада, қаражаттарды бір шоттан басқаға аудару
бойынша операция өткізеді және тағы басқа. Көрінетіндей, банкомат картаны
оқу құрылғымен қамтамасыз етілген, ал карточка иесімен интерактивті өзара-
әрекетте - дисплеймен және клавиатурамен. Банкомат жеке ЭВМ-мен қамтамасыз
етілген, ол банкоматпен басқару және оның жағдайы тұралы қадағалауды
қамтамасыз етеді. Соңғысы өте маңызды, өйткені банкомат қолма-қол ақшаның
сақтаушы бөлімшесі (хранилище) болып табылады. Бүгінгі күнде көптеген
модельдер магнитті сызығы бар карточкалармен on – line режимінде жұмыс
істеуге есептелген, бірақ смарт-картамен және off – line режимінде жұмыс
істеуге қабілетті құрылғылар пайда болды.
Ақша купюрлері банкоматта кассеталардың ішінде орналасады, олар өз
кезегінде арнайы сейфтe болады. Кассеталардың саны банкомат беретін купюр
номиналының санымен аңықталады. Кассетаның көлемі реттеліп тұрады,
банкоматқа практикалық түрде кез-келген купюралармен ақша салуға мүмкіндік
береді. Банкоматтар - үлкен көлемді және салмақты стационарлық құрылғы.
Шамамен алғанда: биіктігі -1,5-1,8 метр, кендігі мен едені - 1 метр,
салмағы - тоннаға жуық. Бұдан ары мүмкіндік болатын тонаудан алдын-ала
сақтық мақсатымен оны берікті орнатады. Банкоматтар болме ішінде де, сондай-
ақ тікелей көшеде де орнатыла береді және тәулік бойы жұмыс істеп тұрады.
Банкоматта өткізілген операциялар туралы ақпарат электрондық түрде
эквайрердің процессинг орталығына жіберіледі. Онда ол слиптермен қатар және
электрондық терминалды қолдану арқылы өткізілген операциялармен туралы
ақпараттар, банктік карталарды қолдану арқылы операциялары бойынша
эквайрердің төлем реестрі (ағыл. Outqoinq file, “дәл жіберілген файл) -
ерекше құралымды құжаттың құрылуы үшін негізі болып табылады. Банктік
картасын қолдану арқылы операциялары бойынша төлем реестрі бұл -эмитенттің
банктік картасын қолдану арқылы операциялары бойынша немесе белгілі бір
уақыт кезеңінде эквайрердің құрылғыларымен, ұйым арқылы құрылған,
процессингті іс-жүзіне асырған және есеп-айырысу қатысушымен электрондық
түрде жеткізілген немесе қағаздай тасымалдаушы екі немесе одан көп құжат
(эмитентке, эквайрерге және есеп-айырысушы банкіге). Төлем реестрі несиелік
ұйымында ашылған шот бойынша операцияларды өткізу үшін негіз ретінде қызмет
етеді. Келтірілген анықтама бойынша төлем реестрі есеп-айырысушы құжат
статусына ие.
Коммуникациялардың арнайы құралы бойынша эквайрерлердің төлем
реестрлерін өндеу үшін төлем жүйесіне жіберіледі. Бұл процедураның
нәтижесінде төлем ұйымы белгілі бір эмитенттің банктік карталарын қолдану
арқылы, иелерімен жүргізілген операциялары туралы мәліметтер сақтайтын
(құрамында), эмитенттердің төлем реестрлерін құрайды (ағыл. Incominq file,
“кіруші файл”). Эмитенттердің төлем реестрлері оларға өткізілген
операциялар соммасын карточка иесінің шотынан алу үшін бағытталған.
Төлем ұйымы сонымен бірге эмитенттермен және эквайрерлердің
арасындағы есеп-айырысуды реттеуде де қатысады. Көрсетілген есеп-айырысулар
клиринг әдісімен жүзеге асырылады (өзара есепке алу талаптары) және әдетте
нетто-нетто деп аталатын жүйесінде негізделеді. Оның маңызы әрбір
қатысушы банктын қаражат аудармасы туралы, барлық тапсырмалар орта
көлемінің қатысуында бірлік дебеттік немесе несиелік сальдо орнатылуна
жатады, оны ол барлық қатысушы банктерге бағыттады немесе алды. Ондай
бірлік дебеттік немесе несиелік сальдоның тұрақталған аты банктік
практикасында - таза сальдо немесе таза позиция дейді. Сонымен бірге
әрбір эмитенттің немесе эквайрердің несиелік немесе қарыз болатын төлем
ұйымының өзі болады.
Клиринг сеансы өткзілген соң ол әдетте күнделікті іске асырылады
және оның нәтижесіне қарай төлем ұйымы ақша қаражаттарын төлем жүйесінің
есеп-айырысу банкісінде эмитенттердің және эквайрерлердің шоттарына аудару
тапсырмасын ресімдейді. Есеп-айырысушы банк қаражаттарын көрсетілген шоттар
бойынша аударуды жүзеге асырады және оның шоттарын несиелеу немесе дебеттеу
туралы үзінді көшірме жібереді.
Есеп-айырысудың келтірілген схемасы біраз жеңілдік береді, егер
несиелік ұйым - эмитент шығарылған карта операциясы бойынша бір уақытта
эквайрер өзі болып табылады (ағыл. On – us transation). Бұл ситуация карта
иесінің қолма-қол ақша қаражатын банкоматтан немесе эмитенттің кассасынан
шешіп алу, немесе сауда ұйымында банк картасын қолдану арқылы сатып алу
жағдайында пайда болады. Осындай жағдайда осы берілген операцияны, төлем
жүйесіне жіберілетін төлем реестріне енгізу қажеттігі туындамайды. Несиелік
ұйым өз бетінше бір жағынан сауда ұйымымен есеп-айырысуды жүзеге асыруға
мүмкіндігі бар, басқа жағынан карта иесінің шотын қажетті соммаға
дебеттеуге мүмкіндігі бар.
1.2. Пластикалық карточкалардың жiктелyi
Пластикалық карта - бұл жалпылаушы термин, карточкалардың барлығын
бiлдiредi, әртүрлi тағайындалуы бойынша, түpiнe карай, олардың көмeгiмeн
көрсетiлетiн қызмет жиынтығы бойынша, сондай-ақ өзінің техникалық
мүмкiншiлiктерi және оларды шығарушы ұйымдар.
Пластикалық карталардың даму барысында тағайындалу айырмашылығы
бойынша функционалдық және техникалық сипаттамаларына тән пластикалық
карточкалар пайда болды.
Төлем карточкаларын шығаруға шешiм қабылдаған компаниялар, ең басында
не үшiн оны шығаратынын және бұл қандай карталар болатынын анықтауы қажет.
Бұл үшiн карточкалардың әртүрлi түрлерiнiң нақтылай төменде сипаттама
берiлген.
Пластикалық карточкалардың жiктелiну үшiн көптеген негiздемелер бар:
1. Оларды дайындалған материалдары бойынша:
- қағаздық (картонды);
- пластикалық ;
Қазiргi уақытта тәжірибелiк түрде барлық жерге кең таралғаны -
пластикалық карточкалар. Ламинацияланған (картонды) карточкалар карапайым,
арзан және әpкімнің қолы жететiн, сондықтан егер карточка карточканы есеп-
айырысу үшін пайдалынатын болса, онда жасанды түрден қорғауды көтеру
мақсатымен, пластиктен карталарды шығару неғұрлым жетілген және күрделі
технологияны қолданады. Сонымен бiрге пластикалық карточкалардың
артықшылығы пластиктің эмбоссиялануға жеңіл берiлетiнi, яғни оны клиентке
берер алдында карточканы персонализациялау өте маңызды.
2. Ақпараттарды карточкаға жазу тәсілі бойынша:
- графикалық жазу;
- эмбоссингілеу;
- шартты белгілер арқылы таңбалау;
- магнит сызығында шартты белгілер арқылы таңбалау;
- микросхемаға жазу;
Ақпараттарды карточкаға жазудың ең ертедегі және қарапайым түрі
графикалық бейнелеу болды және қалады. Ол қазірге дейін барлық карталарда,
технологиялық әбден жетілдірілгенің қосқанда қолданылады. Бастапқы кезде
картаға тек қана карта иесінің аты-жөні, фамилиясы, эмитент туралы ақпарат
түсірілді. Кейін әмбебап банк карточкаларында қолтаңба үлгісі қарастырылды,
ал фамилия мен есім эмбоссингілеумен басылып шығарыла басталды.
Басылып эмбоссингілеу, карточкамен төлеу операциясын слипке оның
көшірмесін ала отырып, неғұрлым едәуір жылдамдатуға мүмкіндік берді.
Картада басылып шығарылған ақпарат, көшірме қағаз арқылы слипке дер кезінде
көшіріледі. Айлакерлікпен күресу мақсатында слиптер көшірме қабатсыз
қолданылуы мүмкін, бірақ картаға басылып шығарылған ақпараттарды түсіру
тәсілі негізінде сол бойында қалды - механикалық қысым.
Басылып шығарылу графикалық бейнелеуді ығыстырмады. Одан қалса,
қағазсыз технологияда негізделген жүйенің пайда болуымен, карта номері және
иесінің аты карточкаға персонализатордық көмегі арқылы графикалық тәсілмен
қайтадан түсіріле бастады. Қазіргі персонализациялық құралдар бірнеше минут
барысында карточка иесінің қолтаңба үлгісін және оның түрлі-түсті
фотографиялық бейнесін пластикке аударуға мүмкіндік береді.
Ақпараттарды шартты-штрих белгілер көмегі арқылы карточкаға жазу,
магниттік сызықтарды жасап шығарылғанға дейін қолданылып келді және төлем
жүйесінде кеңінен тарай алмады.
60 жылдардың соңында банкоматтарды жасап шығарылуы, карточка
саудасында да революция жасады. Ондай құрылғымен карточкалардың иесі
қолдана алу үшін, карточканың теріс бетінде магниттік лентадан сызық
жабыстыра бастады. Ең бірінші магнит сызықпен жұмыс істейтін банкомат, АҚШ-
та 1969 жылы Docutel фирмасында көрсетілді.
Магниттік сызықта карточкалар әдетте шартты белгілер арқылы
таңбаланған түрде карточканың номері жазылады, оның әрекет ету уақыты, сол
сияқты карточка иесінің ПИН туралы шифрланған түсінігі (ПИН - жеке
индентификациялық номер, әдетте ол төрт белгісі бар санды көрсетеді және
факт түрінде карточка иесінің паролі болып табылады).
Магниттік жазу бүгінгі күнде пластикалық карточкаға ақпаратты түсіру
тәсілінің бірден бір ең кең таралғаны болып табылады. 15-20 жыл өткеннен
кейін, магниттік сызықты ақпаратты айлакерлік тәсіл мен қолдан жасаудан
қажетті қорғау деңгейін қамтамасыз ете алмайтындығы белгілі болды. Ал бұл
картаға негізделген банктік төлем жүйесіндегі критикалық кезең болып
табылады. Сол кезде мамандар ақпаратты жазудың неғұрлым сенімді тәсілін
іздей бастады. Оларға чип немесе микросхема болды (ағыл. Chip - интегралдық
схемасы бар кристалл). Чипті бар карточка интелектуалды немесе смарт-карта
деп аталады (ағыл. smart-card).
Смарт-картаның микросхемасында осы картаны жеке топқа бөліп тұратын
логикасы бар. Смарт-картаның микросхемасында персоналды компьютерге ұқсас
есеп айырысу атқаруға қабілетті микрокомпьютері бар. 80 жылдардың басындағы
персоналды компьютерлердің қуатымен салыстырғанда, қазіргі смарт-
карталардың қуатына тепе-тең. Олардың негізгі шығарушылары Gemplus
(Франция), АТ&Т (АҚШ), Bull SP8 (Франция), Data card (АҚШ), Philips ТRТ
(Германия), Solaic Sligos (Франция), Тoshiba (Жапония).
Сол сияқты суперсмарт-карта да бар. Үлгі ретінде Visa жүйесінде
қолданылатын Тoshiba фирмасының көп мақсатты картасы қызмет атқара алады.
Кәдімгі смарт-картаның мүмкіндігіне қосымша онда кішкентай дисплей мен
мәліметтерді еңгізу үшін көмекші клавиатура бар. Бұл карта өзінде несиелік
және дебеттік картаны біріктіреді, және де сағаттық, күнтізбектің,
калькуляторлық, валютаны конвертациясы бойынша есеп айырысуды жузеге
асырады, жазу кітапшасы ретінде қызметін атқарады. Бағасының жоғарлығына
байланысты суперсмарт-карталар бүгінде кеңінен таралмаған, бірақ, оны
қолдану ортасы ешқандай күмәнсіз, ұқсас картаның болашағы болуына қарай
өседі.
3. Функционалды белгілері бойынша оларды шартты түрде 2 топқа бөлуге
болады:
- несиелік карталар;
- төлем (дебеттік) карталар;
4. Эмитент бойынша:
- банктер шығаратын, банктік карточкалар;
- қаржылық компанияның карточкалары;
5. Эмитент бағдар алатын, клиентура категориясы бойынша:
- Кәдімгі карточка;
- күміс карточка;
- алтын карточка;
Кәдімгі жәй карточка қатардағы клиентке тағайындалған. Бұл Visa
Classic Mass (standard) EurocardMasterCard.
Күміс карточка сауда-картасы деп аталады (Business Card) және ол жеке
адамдарға емес, ұйымдардың (компаниялардың) тағайындалған қызметкерлеріне
өз компанияның қаржы шегінде және басқа жағдайда шығындануға болады.
Алтын карточка неғұрлым бай, жағдайлы клиенттерге тағайындалған.
Россиялық және қазақстандық тәжірибеде жалақылық карточка бар -
эмитент ұйыммен келісім-шартқа отырады, ал карточканың иесі тұлға адам
ретіндегі оның қызметкері болып табылады.
6. Халықаралық төлем жүйесімен шығарылған карточкалар:
* Visa International
Дәстүрлі өнім карточкаларының қатарына Visa халықаралық төлем
жүйесінің шығарушы банк-мүшелерімен, карточканың келесі түрлері Visa
Plus, Visa Electron, Visa Classic, Visa Gold, Visa Business”
жатады.
Visa Plus - төлем карточкасын тәжірибеде қолдануда әлі жоқ
көпшілік клиенттерге үшін шығарылады.
Plus әлемдік банкоматтар жүйесіне ену үшін рұқсат беретін бұл
дебеттік карточка. Тек бұл ғана емес, картамен барлық Visa
банкоматтарынан қолма-қол ақша алуға болады. Солай етіп, карточка тек қана
қолма-қол ақша алуға мүмкіндік береді. Бұл міндетті авторизацияны білдіреді
және эмитенттің тәуекелдігін минимумға әкеледі.
Visa Electron . Көпшілік қолданылатын қарапайым карточка. Оның
иесі болу үшін сақтық депозит толтырудың қажеті жоқ. Осының арқасында,
практиқалық түрде әрбір адам пайданың деңгейінен тәуелсіз, осы карточканың
иесі бола алады.
Бұл дебеттік карточка ПОС-терминалдық әлемдік жүйесіне енуге рұқсат
беретін, электрондық есеп айырысу үшін арналған (картаны оқуға арналған
арнайы жабдықталған құрылғы) сауда нүктелерінде картамен Visa - ның
барлық банкоматтарынан қолма-қол ақша алуға болады.
Visa Classic . Бұл тұрақты пайдаланатын қатардағы клиенттің
карточкасы. Бұл карточка дебеттік сияқты, несиелік те бола алады. Бұл дүние
жүзінде тауарды және қызметті төлеу үшін қолданылады. Шоттағы қалдық
ақшаларды банкоматтан, қолма-қол ақша беретін пункттерден және валюта
айырбастаудан алуға болады.
Батыстағы банкілерде карточка клиенттің тұрақты банктік шоты және
жағымды несиелік тарихы болған кезінде беріледі. Ресейлік банклерде
жағдайбіраз басқаша. Карточка бойынша
несие сақтық депозитпен кепілдікке беріледі. Кей-кезде бұл талап етілмейді,
сол кезде карточка дебеттік болады.
Visa Gold неғұрлым жағдайлы клиенттерге тағайындалған несиелік
карточка. Visa Classic тен айырмашылығы, берілетін несие соммасымен
және міндетті қосымша қызметтер жиынтығымен, мыналардан құралады:
- саяхатқа шығу уақытында бақытсыздық жағдайдан 150 мың доллар соммаға
карточканың иесін ақысыз сақтандырылады (бұнда карточка иесінің әйелі мен
кәмелетке толмаған балаларды олардың алтын карточкасы бар ма әлде жоқпа,
одан тәуелсіз ақылы сақтандыруға жатады);
- автомобильді жалдауда жеңілдіктермен сақтандыру;
- медициналық және заңдық сұрақтар бойынша тәулік бойы ақпараттық
консультациялық көмек берумен қамтамасыз ету;
Visa Business қаражатының шығыны шегінде және басқа жағдайларда ұйымның
тағайындалған қызметкерлері үшін шығарылған корпоративтік карточка.
Корпоративтік карточкалардың иесі Visa Gold карточканың иесі сияқты,
қосымша қызметтерді қолданылады.
• EurocardMasterCard
Халықаралық төлем жүйесінің банк-мүшелері EurocardMasterCard
карточкалардың келесі түрлерін шығарады: EurocardMasterCard
СirrusMaestro, EurocardMasterCard Мass, EurocardMasterCard Gold,
EurocardMasterCard Business.
EurocardMasterCard СirrusMaestro. Бұл көпшілік қолданылатын
карточка, практикалық түрде әрбір адам ның табыс деңгейінен тәуелсіз, бұл
карточканың иесі бола алады. Бұл электрондық есеп айырысу үшін арналған
дебеттік карточка. Онымен Сirrus халықаралық банкомат жүйесінен және ЕС
европалық банкоматтар жүйесінен қолма-қол ақша алуға болады. Сатып алынған
товарлардың ақысын тек қана халықаралық Maestro жүйесінен және европалық
ЕDС жүйесінің PОS-терминалы орнатылған сауда нүктелерінде төлеуге болады.
EurocardMasterCard Мass. Толық бағалы несиелiк карточка орташа
табысы тұракты клиенттер үшін, қызмет пен тауарларды төлеу үшін
кабылданатын карта. Айырбастау және қолма-қол ақша беру пунктерiнде,
банкоматтарда шоттағы қалдық шегiнде онымен қолма-қол ақшаны алуға болады,
жиi бұл карточканы алғанда, иесiне ақысыз телефондық және дисконттық
карточкаларын берiледi.
EurocardMasterCard Gold. Дәулеттi адамдар үшін несиелiк карта.
Компаниялардың жоғары басшыларына ұсынылады, олар өзінің
жұмысы бойынша көптеген iскерлiк саяхаттар жасайды.
Карточка бойынша шығын шегi алдын-ала орнатылмайды. Қосымша
қызметтердің міндеттi жиынтығы (мысал peтіндe, Visa Gold карточкасы үшін
сияқты), ақшаларды жұмсау кезiнде қолайлы қамтамасыз етеді, жайлылық және
жоғары сапалы қызмет керсету. Міндетті түрде қосымша телефондық және
дисконттық карталармен жиынтықталады.
EurocardMasterCard Business. Корпарациясының картасы, қандай да
бiр өзінің компаниясының қаражат шегiнде шығындалуға уәкiлеттi ұйымның
қызметкерi үшін шығарылады.
Корпорациялық карточкалардың иелерi, EurocardMasterCard Gold
карточкалардың иелерi сияқты қосымша қызметтермен пайдаланады.
• Diners Club төлем карточкасы.
Diners Club төлем картасы кәсіпқой іс-әрекетпен айналысатын,
тұрақты, ортадан жоғары пайдасы бар, істік және саяхаттық сапарларға жиі
баратын адамдарға есептелген. Карточканың 2 түрі бар: жеке және
корпоративтік. Жұмыс істеп тұрған жеке картасына жанұя мүшелері үшін
қосымша берілуі мүмкін. Ондай карточкалар бойынша барлық шығындар бойынша
негізгі карта иесіне бағытталған жалпы үзінді көшірме кіреді. Ерекше көңіл
корпоративті клиенттерге бөлінеді. Оларға қызметкерлердің корпоративтік
карталар бойынша өткізілген шығындары туралы айлық және жылдық жиынтық
ақпараттар беріледі. Жиынтықта да шығындардың түрлері (қонақұйлер,
мейрамханалар, авиабилеттер және тағы басқа), аймақтар және мекемелердің
бөліктері бөліп көрсетіледі.
Diners Club карточкасын не айқындайды ? Ең алдымен кез-келген әлем
мемлекетінде привелегиялық қызмет көрсету және карта иесіне берілетін
қосымша қызмет жиынтығы, бірде-бір төлем жүйесімен комплексті берілмейді.
Қолма-қол ақша алу, тауар мен қызметті карточка бойынша төлеу мүмкіндігімен
қатар, карта иесіне келесі қосымша қызметтер:
- тегін сақтандыру, 100 000 долларға дейінгі сақтық шығындарын жабуды
қарастырады, Ресей бойынша және шетелге шығу саяхаты кезінде жәрдем беру
(шарт бойынша, билет карточка бойынша сатып алынған болса).
- ресми саяхат және саяхатты тегін ұйымдастыру - маршруттық саяхаттарды
құру, авиабилеттерді сақтап қою және оларды жеткізу, кез-келген әлем
мемлекетінде қонақ үйді жалдау жеңілдікпен берілу, жеке және топтық
турларды ұйымдастыру.
- Diners Club салондарына тегін кіру, тек қана карточка иелеріне
тағайындалған, әлемдік-сауда орталықтарында және аэропорттарда, яғни
тыныш және жайлылық жағдайда демалуға, өз рейсін күтуге, ресми кездесуді
өткізуге, сондай-ақ телефондық және факстік байланыс жүйелерімен, хатшы
мен аудармашының қызметімен пайдалануға болады.
- карточка бойынша халықаралық және қала-аралық телефондық байланыс
қызметтер, олар картаны алғанда автоматты түрде беріледі және қосымша
төлемді талап етпейді, ал қоңырау шалудың бағасы әр-айлық үзінді
көшірмеге кіреді.
- рұқсат етілмеген қолданудан карточканы қорғау, оны жоғалтып алу және
ұрлаған жағдайда жедел түрде блокировкалау (соңымен бірге басқа төлем
жүйелерінің карточкаларын блокировкалау), уақытша карточканы шығару және
жеткізу, рұқсат етілмеген және шұғыл шығындардың төлемінің мүмкін болатын
бөлігін компенсациялау.
2 Тарау. Қазақстанда пластикалық карточкаларды қолдану ерекшеліктері
2.1. Қазақстан Республикасында пластикалық карточкаларының пайда болу
тарихы.
Қазіргі мемлекеттің төлем жүйесінің функциясының толықтығы әртүрлі
модельдегі пластикалық карточкалар сияқты төлем құралдарының болуымен
аңықталады.
Әлемде төлем карточкаларының 4 негізгі жүйесі бар - бұл Visa,
MasterCard Europay, Аmerican Express және Diners Club және олардың барлығы
қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында қызмет етіп жатыр.
Пластикалық карточкалардың негізінде төлем жүйесін құруға Халық
Жинақтаушы, Казкоммерцбанк, Алембанк 90-шы жылдардың басында қадам басты.
Ұқсас жүйелерді құру үшін әртүрлі технологиялық шешімдерді кейбір
қазақстандық компанияларда ұсынылды. Олардың қатарында - НПО ВТИ, АҚ Ника-
Сервис, АҚ Мақсат-Телесистем, ТД “Анар”.
Магниттік сызығы бар карточка негізінде өзіндік жеке төлем жүйесін
құрған Алматыдағы бірінші банк Алембанк болды. 1996 жылы банк өзінің жеке
Алем-Карт эмиссиясына қадам басты, яғни қазіргі оның көмегі арқылы
банкоматтан қолма-қол ақша алуға және Алматының 250-ден астам сауда
нүктелерінде тауар мен қызмет үшін есеп-айырысуға болады. Бұл банк
Қазақстандағы бірінші Visa International (1992 ж.) Халықаралық төлем
жүйесінің толық мүшесі болды және тұрғындарға осы төлем жүйесінің
карточкаларын бере бастады.Банкте VisaNET Access Point (VAP) орнатылды -
VisaNET телекоммуникациялық торына кіру үшін пункт, оның көмегімен төлем,
қолма-қол ақшаны алу, Бейсингсток қаласында (Англия) орналасқан Visa
International процессинг орталығымен және Visa жүйесінің қатысушыларының
арасында есеп-айырысу авторизациясы жүргізіледі. Туран-Алем банкі 1997 жылы
қазан айында Алембанктен толық-құқылы мүшесі статусын мұраланды, ол Туран-
Алем банкі үшін бекітілген. Қазіргі уақытта банк Visa Electron, Visa
Business, Visa Gold дебеттік карточкаларын шығарды. Жақын арадан бастап
Туран-Алем банкі Аmerican Express карточкаларын шығара бастады.
Халық Банкінің бірінші карточкалық банктік жобасы 1992 жылы Ермак
қаласында жүзеге асырылды. Қал-құрылымдық мекеме болып табылатын Ермактың
ферросплавты заводы қолма-қол ақшаның жетіспеушілігімен байланысты
жалақылық жобасын енгізуде инициаторы мен инвесторы болдты. ТТЕ және
Computer King (АҚШ) өндеп жасаған магниттік сызығы бар дебеттік жалақы
карточкалардың қызметі үшін тағайындалған және Иртыш-Карт атты жүйе
енгізілді. Цифрлік мини-АТС арқылы бөлінген жүйе бойынша процессингтік
орталық сауда терминалдардың торымен байланыстырылды. Жалақы Иртыш-Карт
карта иелеріне Халық Банкісіндегі арнайы шоттарына есептейді. 1993-1995
жылдарында Халық Банкі Иртыш-Карт жүйесін Екібастұз және Павлодарда
енгізді. Бұл қалада құрылған процессингтік орталықтар Халық Банкінің
біріңғай коммуникациялық торымен байланысқан болатын. Бұл Қазақстандық
Иртыш-Карт карта иелерінің тек қана қалада қызмет етуін емес, сонымен
қатар одан тыс жерлерде де қызмет етуіндегі регионалдық карточкалық жүйесін
құрудан бірінші тәжірибе болды. 1995-1996 жылдары бұл жүйе қатарында Шығыс-
Қазақстан облысының қалалары да енді.
Халық Банкі регионалдық карточкалық жүйені құрудағы тәжірибелі игере
отырып, 1995 жылдың соңында Қазақстандағы EuropayMasterCard асоциациясының
бірінші толық-құқылы қатысушысы болды, ал ж1996 жылдың соңында - сол статус
бойынша Visa International - ның мүшесі болды. Белгілі бір тәжірибелі
квалификацияланған персоналға және Europay - де сертификацияланған
қамтамасыз ететін бағдарламаға ие бола отырып, банк 1997 жылдан магниттік
сызығы бар карточкалардың негізінде өзінің Алтын-Карт жүйесінің енуіне
қадам басты. ¤зінің карточкасын көпшілік тұрғындардың қолдана алу
мүмкіндігін жасай отырып (320 тенге шамасында бағасы және жылдық қызметі
құралады) және Қазақстан Республикасының Өкіметтік Қаулысына сәйкес құқықты
ала отырып, Қазақстанның барлық бюджеттік ұйымдырының қызметкерлеріне
жалақылық Алтын карточкалары арқылы беруге, Халық Банкі магниттік сызығы
бар карточкалар негізінде ұлттық төлем жүйесін құрды. Қазақстан
Республикасында Алтын карточкаларының филиал торы кең таралғаныңың
арқасында, бүгінде тұрғындар үшін неғұрлым қолайлы, және эмиссия көлемі
бойынша бұл жүйе магниттік сызығы бар төлем картасының қазақстандық
нарығында жетекші жағдайда ие болды.
Қазақстан Республикасындағы 3 ірі банктің біреуіне кіретін
Казкоммерцбанк 1995 жылдың күз айында Europay жүйесінде толық құқылы
қатысушы статусын алды, және бұл жүйенің Сirrus-Maestro жергілікті тенгелік
карточкасын шығарды. Банк Visa International жүйесінде толық құқылы мүше
статусын 1997 жылы алды, және қазіргі уақытта Visa -Visa Electron, Visa
Business, Visa Gold, Visa Classic -тің негізгі өнімдерін шығарады. Банк
ВИЗА карточкаларын шығару және қызмет көрсету өзінің жеке процессинг
орталығы арқылы жүзеге асырады. Банк VisaNET торына кіру рұқсатын көп
қолданушы шлюзы арқылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
Қазақстандық Банкаралық Есеп-айырысуының орталығында алды (одан КЦМР ҚР
ҰБ).
1993 жылдан бастап Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
микропроцессорлық карточкалар негізінде ұлттық банкаралық төлем жүйесін
құру бойынша жұмыс жүргізді.
Банкаралық төлем жүйесін құрудағы басты идея, төлем жүйесінің
инфраструктурасын құру керек болған ірі Қазақстандық банктердің ресурстарын
біріктіру болды. Барлық мемлекетті қамтитын сауда торының терминалдары мен
банкоматтары. Бұл жағдай ұлттық төлем жүйесінің негізіне банктың
ресурстарын біріктіру үшін олардың тәуелсіздігін сақтауда, көп-эмитенттілік
принципін енгізуді талап етті. Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей,
экономикасының даму дәрежесі бойымен банктер өзінің жергілікті карточкалық
жүйесін интеграциялауға мәжбүр. Біріңғай технологиялық платформа негізінде
ұлттық төлем жүйесін құру, ресурстарды үнемдеуге, жергілікті төлем
жүйесінің интеграциясын жеделтіру нәтижесінде, мемлекет масштабында
біртұтас төлем кеңдігі құрылады. Жүйе операторымен күрделі толқылаудан
кейін (процессинг орталығын) ҚР ҰБ КЦМР-ін таңдады.
ҚР ҰБ КЦМР ұлттық төлем жүйесінің операторы болып табылады: клирингтік
жүйенің және мемлекет ішіндегі банкаралық есеп-айырысуды жүзеге асыру
функцияларына кіретін ірі төлем төлемдердің жүйесі. Бұл төлем жүйелердің
құрылуы мен тиімді функция атқаруды ҚР ҰБ КЦМР -ның тәуелсіз және сенімді
банкаралық процессинг орталығының беделін қамтамасыз етті, солай етіп, ҚР
ҰБ КЦМР-ның сенімді және сонымен бірге банкаралық процессинг орталығының
ролі ұлттық төлем жүйесінде микропроцессорлық карточка негізінде банк үшін
қолайлы, және неғұрлым қарапайым шешім болып табылды.
1997 жылдың 11 қыркүйекте ҚР ҰБ КЦМР және банктер микропроцессорлық
карточкалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz