Парақорлық қылмыстарын саралау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Парақорлық қылмыстарын саралау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. ПАРАҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, ОБЪЕКТІСІ МЕН ЗАТЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
II. ПАРА АЛУДЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ..16
III. ПАРА АЛУДЫҢ СУБЪЕКТІСІНІҢ ЖӘНЕ СУБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 9
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттік билік органдарында
парақорлық проблемаларын ғылыми түрде зерттеу міндеттері қашанда өзекті,
келелі мәселе болып қала бермек. Зерттеудегі негізгі мәселелердің бірі
парақорлық қылмыстарын реттейтін қылмыстық-құқықтық нормалардың әлеуметтік
алғы шарты, сыбайлас жемқорлықтың парақорлық құрамымен байланысы және
парақорлықтың коррупциялық құбылыстың құрамдас бөлігі ретіндегі
проблемалардың мәнін ашып көрсету болып табылады. Бұл мәселенің әлеуметтік-
құқықтық мәнін терең ашу үшін парақорлыққа жуаптылықты белгілеген заңдар
тарихының даму кезеңдерін де ғылыми негізде талдауды қажет етеді. Зерттеуде
парақорлықтың жекелеген түрлері: пара алу, пара беру және парақорлыққа
делдалдықтың объективтік және субъективтік белгілеріне талдау жасалумен
бірге парақорлықтың ұқсас қылмыстардан өзгешелігі, парақорлықтың басқа
қылмыстармен жиынтығы, парақорлыққа қатысудың ерекшеліктері, пара берушіні
қылмыстық жауаптылықтан босатудың шарттары, парақорлық қылмыстарының
саралаушылық белгілеріне теориялық тұрғыдан терең зерттелумен бірге қазіргі
қолданылып жүрген заңдардың парақорлыққа арналған нормаларын одан әрі
жетілдіру жолдары іздестірілген.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының мақсаты. Казіргі кезде қоғамымызда
қауіпті құбылысқа айналып отырған парақорлыққа қарсы қылмыстық заңдарының
негізінде сол қылмысқы қарсы тұра алатын ғылыми негізделген жаңа құқықытық
құрал жасақтаудың қажеттілігіменанықталады.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев еліміздің нарық
экономикасына өту кезеңінде сыбайлас жемқорлықпен күресудің өте күрделі
мәселе екенін айта келе: “ заңның үстемдігін белгілеуге және заңды
орындйтын азаматтарды қылмыстан қорғауға тиіспіз. Бұған керісінше билік пен
заңның бар күшін заңсыз жолмен, шалқып өмір сүретіндерге қарсы қолдану
керек”- деген.(9Б.127(
Жұмыстың міндеті.Парақорлық – сыбайлас жемқорлықтың қауіпті бір түрі
болып табылады. Қылмыстың бұл түрі мемлекеттік қызметтің және жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының қызметін нұқсан келтіреді. Сыбайлас жемқорлық
деп мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның, не оған теңестірілген
адамның, лауазымды адамның қызметтікөкілеттігін өзі немесе басқа адамдарға
немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылық алу не басқа адамдарға немемсе
ұйымдарға зиян келтіру мақсатында қызмет мүдделерін керағар пайдалану
нәтижесінде жеке адамның заңды құқықтары мен мүдделеріне, қоғам,
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеліп соққан
заңсыз іс-әрекеттерді айтамыз.
Қылмыс объектісін дұрыс анықтаудың теориялық және практикалық мәні өте
зор. Демек, объектіні анықтау қылмыстың мәнін анықтауға қылмыстық-құқықтық
нормалардың жұмыс істеу шекарасын табуға, әрекетті дұрыс сипаттауға көмегін
тигізеді, сонымен қатар оларды ұқсас құрамдардан ажырартуға көмектеседі.
Қылмыс объектісі Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің ерекше
бөлімінің жүйелерін құрастыру негізiне алынған.
Осыған орай, қылмыстық құқық ғылымында объект мәселесі әрдайым
көңілден тыс қалған емес. Бірақ осыған қарамастан көптеген мәселелер
бойынша қарама-қайшы қорытындылар мен ұғымдар бар. Біз қылмыс объектісінің
күрделі теориялық мәселесіне тереңдеуді, мұның бізге белгілі бір қиындық
келтіретінін ескере отырып, және соған байланысты жеке зерттеу тақырыбы
болуы мүмкіндігін ескере отырып олай жасамай отырмыз. Біріншіден, қылмыс
объектісінің кейбір мәселелері бойынша өзіміздің көзқарасымызды белгілеп
алумыз өте маңызды болып табылады.
I. ПАРАҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, ОБЪЕКТІСІ МЕН ЗАТЫ
Парақорлық – сыбайлас жемқорлықтың қауіпті бір түрі болып табылады.
Қылмыстың бұл түрі мемлекеттік қызметтің және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының қызметін нұқсан келтіреді. Сыбайлас жемқорлық деп мемлекеттік
қызметтер атқаруға уәкілетті адамның, не оған теңестірілген адамның,
лауазымды адамның қызметтікөкілеттігін өзі немесе басқа адамдарға немесе
ұйымдар үшін пайда мен артықшылық алу не басқа адамдарға немемсе ұйымдарға
зиян келтіру мақсатында қызмет мүдделерін керағар пайдалану нәтижесінде
жеке адамның заңды құқықтары мен мүдделеріне, қоғам, мемлекеттің заңмен
қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеліп соққан заңсыз іс-
әрекеттерді айтамыз.(8Б.172(
Қылмыс объектісін дұрыс анықтаудың теориялық және практикалық мәні өте
зор. Демек, объектіні анықтау қылмыстың мәнін анықтауға қылмыстық-құқықтық
нормалардың жұмыс істеу шекарасын табуға, әрекетті дұрыс сипаттауға көмегін
тигізеді, сонымен қатар оларды ұқсас құрамдардан ажырартуға көмектеседі.
Қылмыс объектісі Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің ерекше
бөлімінің жүйелерін құрастыру негізiне алынған.
Осыған орай, қылмыстық құқық ғылымында объект мәселесі әрдайым
көңілден тыс қалған емес. Бірақ осыған қарамастан көптеген мәселелер
бойынша қарама-қайшы қорытындылар мен ұғымдар бар. Біз қылмыс объектісінің
күрделі теориялық мәселесіне тереңдеуді, мұның бізге белгілі бір қиындық
келтіретінін ескере отырып, және соған байланысты жеке зерттеу тақырыбы
болуы мүмкіндігін ескере отырып олай жасамай отырмыз. Біріншіден, қылмыс
объектісінің кейбір мәселелері бойынша өзіміздің көзқарасымызды белгілеп
алумыз өте маңызды болып табылады.
1. Кеңестік одан кейін Қазақстан қылмыстық құқық теориясы өзінің өмір
сүрген кезінен бастап қылмыс объектісі әрқашан да белгілі бір қоғамдық
қатнастар болып табылады деген ұғымды ұстанып келді Көптеген авторлар
қылмыс объектісі жайлы осындай ұғымның принципиальды маңыздылығының астын
сызып, олардың кез келген қылмыстық қол сұғудың әлеуметтік мәнімен қоғамдық
қауіптілігін дұрыс түсінуі үшін ерекшелігін атап көрсетеді.
Бұның маңызы өте зор, себебі қазіргі кезде қылмыс объектісінің басқа
анықтамасын беруге тырысушылық орын алып отыр. Атап айтқанда, Г.П.Новоселов
қылмыс объектісі деп бір немесе көп адамға қарсы жасалған қылмыс деп
түсіндіреді. В.В.Наумов кейбір жағдайларда қоғамдық қатынас қылмыс объект
теориясы ретінде жұмыс істемейді. Бірақ бұл мәселе жөнінде біз пікір талас
жасамай қылмыс объектісі анықтамасын қоғамдық қатнас ретінде қараған жалпы
қабыдданған көзқарасқа қосыламыз.
2.Қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісін үш сатылы жүйелеу кең
таралды. Қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісін 4 сатылы жүйелеуге
көшуге бірнеше рет ұсыныс жасалды. Сонымен қатар қылмыс объектісін 3
сатылы жүйелеу ерекше бөлімі тек тарауларға бөлінетін қылмыс кодекстерінің
құрылымына сәйкес келді.
Үш деңгейлеп бөлу – Ерекше бөлім – Ерекше бөлім тарауы -қылмыс құрамы-
қорғау объектісінің үш деңгейлігі: жалпы объект, топтық объект – тікелей
объект'' деуге сәйкес келеді. Бірақ Ресей Федерациясының ҚК 1997 жылғы жаңа
құрылымы Ерекше бөлімде тек тарауларға ғана емес, сонымен қатар бөлімдерге
бөлінумен төрт сатылы жүйеге, оның барысында түрлі объекті бөлініп, ол
топтық объектіге бөлім ретінде толығымен немесе басқаша айтқанда , топтық
түрі ретінде бөлінетін төрт сатылы жүйеге өтуге мүмкіндік берді. Бұл
жағдайда топтық объект болып қылмыс қол сұғатын қоғамдық қатынастар болып
табылады, ал оларды жасағаны үшін жауапкершілік туралы нормалар бір бөлімде
келтірілген. Осыған сәйкес бөлімдерді тарауларға бөлу негізінде түрлі
объект алынған''. Қ Р Қылмыстық Кодексінде Ерекше бөлім тек тарауға
бөлінген. Осыған орай ҚР Қылмыстық заңы бойынша топтық, тікелей
объект түрлері ғана болады. Біздің кодекс бойынша түрлік объект жоқ. Қылмыс
объектісінің осы жүйесін біз келешектегі зерттеуде негізге аламыз.
Ғалымдардың өткен жылдардағы еңбектерінде парақорлық объектісіне
толық мінездеме берілген еді. Осы кезде қылмыс объектісі мазмұнын ашудағы
өте біркелкі емес пайымдаулар көңіл аудартады: ''идеалды қоғамды игілік'',
''қызметкерлердің қызметтік борышын, міндетін бұзуы'', ''өз қызметтік
борышын орындауды бұзу'', ''Кеңестік мемлекеттік аппарат'' оның
''бөлінбейтін саласы'' және тағы басқалар.
Қылмыстық-құқықтық әдебиетте бұл көзқарастарға толық талдау жасалғанын
және олар әділ түрде сыналып отырғанын ескерте отырып, бұл мәселе бойынша
тек өз пікірімізді білдіруді дұрыс деп санаймыз.
Қазақстан Республикасындағы Қылмыстық кодекс құрылымы бойынша
парақорлықтың топтың объектісіне мемлекеттік биліктің дұрыс жұмыс істеуін
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар жиынтығы деген анықтама беруге
болады. Қазақстан Республикасы бұрынғы Қылмыстық кодексінің 13-ші бөлімінен
шығатын бұл анықтама, біздің пікіріміз бойынша толық емес, себебі онда
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыпты қызметі қамтылмаған.
Бұл жерде мәселе мемлекеттік билік пен жергілікті өзін басқару
органдарының арақатынасы жайлы, нақты айтқанда – жергілікті өзін-өзі
басқарудың құқықтық табиғатын анықтауда болып отыр.
Заң әдебиетінде жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік биліктің бір
бөлігі болып табылады деген көзқарас бірте-бірте бекіп келеді. Атап
айтқанда М.В. Баглай бұл көзқарасты жергілікті өзін-өзі басқару органдары
мемлекеттен шығады, себебі олар конституциямен заңға сәйкес жұмыс істейді
деп негіздейді. Бұл егеменді билік емес және ол оның шегінен шығып кете
алмайды. Әрбір азамат жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құруға
қатысады, бірақ бұл азамат бүкіл Қазақстанның конституциялық құқығының
субъектісі болып табылады, ол оның субъектілерінің мемлекеттік билік
органдарын құруға, бүкіл халықтық сайлауларға қатысады. Сондықтан да,
М.В.Баглайдың пікірі бойынша жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік
биліктің дербес бөлігі болып табылады. Осылайша, жергілікті өзін-өзі
басқару органы мемлекеттік биліктің бір бөлігі бола отырып, ол сонымен
бірге халықтық биліктің өзінше жеке нысаны болып табылады. Жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының қалыпты жұмысын қамтамасыз етуші қоғамдық
қатынастар топтық объектінің бір бөлігі болғандықтан, бұл қылмыстардың
түрлік объектісі көлемі бойынша топтық бөлшегі ретінде қарастырылады.
Осылайша, қарастырылып отырған қылмыстардың топтық объектісі болып
мемлекетік аппарат пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыпты
жұмысын қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
1997 жылғы Қазақстан Республикасында Қылмыстық кодексін қабылдаудан
бұрын лауазымдық қылмыстардың топтық объектілері болып, сонымен бірге
қоғамдық аппаратының дұрыс жұмысы да есептелінетін еді. Қазіргі
қолданыстағы қылмыстың заң бойынша қоғамдық бірлестіктердің, саяси
партиялардың, сонымен коммерциялық ұйымдардың заңды, қалыпты қызметі
коммерциялық және басқа да ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы қылмыс
объектісі болып табылады.
Парақорлықтың топтық объектісі болып, мемлекеттік аппарат пен
жергілікті өзін-өзі басқару аппаратының қалыпты қызметін қамтамасыз ететін,
қоғамдық қатынастар болып табылады.
Осыған байланысты мемлекеттік аппаратпен жергілікті өзін-өзі басқару
аппараты ұғымын анықтау ерекше теориялық және практикалық маңызға ие
болады. Бұл біріншіден мемлекетпен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
өздеріне жүктелген функцияларын орындау бойынша қызметінің шегі мен көлемін
анықтауға мүмкіндік беретіндігінен мағызды болып табылады, себебі қылмыстық
реформа мемлекетпен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының экономикалық
қатынастарға ықпал ету механизмін өзгертіп және оның шегін қысқартып, жеке
меншіктің және еркін сауда үшін жағдай жасады. Мемлекеттік аппарат және
өзін-өзі басқару аппараты анықтамаларын белгілеу аппарат қызметкерлерінің,
лауазым иелерінің, лауазым иелері болып табылмайтын мемлекеттік
қызметкерлердің практикалық қызметінің саласын айқын анықтап алуға да
мүмкіндік береді. Бұл қызметтік міндетті бұзғаны үшін аталған адамдардың
жауапкершілігінің шегі жайлы мәселені шешкенде маңызды роль атқарады.
Ғылыми және оқу әдебиеттерінде мемлекеттік аппарат деген ұғымға әр түрлі
анықтама беріледі. Екі түрлі көзқарас бар. Бірінші жағдайда ''мемлекеттік
аппарат'' деген термин көмегі арқылы мемлекеттік билік жүзеге асырылып,
негізгі функциялар орындалып, мемлекет алдында оның әр түрлі даму кезеңінде
алдағы тұрған мақсаттары мен міндеттеріне жетуге арналған органдар жүйесі
деп тар мағынада түсіндіріледі. Ал екіншісі кең мағынада. Соңғы жағдайда
мемлекеттік апппарат ұғымы мемлекет механизмі ұғымымен теңестіріледі және
ол мемлекет атынан іске асырушы мекемелер мен қызметкерлер органдары жүйесі
ретінде анықталады .
Біздің пікіріміз бойынша, соңғы көзқарас дұрыс сияқты. Парақорлықтың
топтық объектісін анықтау барысында біз мемлекеттік аппаратты кең мағынада
түсінуді басшылыққа аламыз. Осылайша мемлекеттік аппаратта: а) мемлекеттік
билік органдары; б) мемлекеттік мекемелер; в) Қазақстан Республикасының
Қарулы Күштері және Қазақстан Республикасындағы басқа да әскерлері мен
әскери бөлімшелері бар.
Жергілікті өзін-өзі басқару аппарпаты ұғымы да дәл осылайша
анықталады. Мұнда жергілікті өзін-өзі басқару аппараты ұғымына Қазақстан
Республикасы Қарулы күштері кіргізілмеген және басқа да әскерлер әскери
бөлімшелер кіргізілмегендігі ерекшелік болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында парақорлықтың тікелей объектісіне әр
түрлі сипаттамалар берілді. Кейбір авторлар мұнда топтық және тікелей
объектілері өзара сәйкес келеді деп ойлайды. Бірақ көптеген авторлар бұл
қылмыстың топтық және тікелей объектілерін бөлшектеп дұрыс анықтайды. Бұл
объектінің жалпы қабылданған сипаттамасына және олардың ара қатынасына
сәйкес келеді. Тікелей объект әрқашанда топтық объектінің тек бір бөлігін
құрайтын қоғамдық қатынас болады. Тікелей объектінің мазмұнын анықтау
барысында – деп көрсетеді Б.В.Здравомыслов- әрбір жеке қылмыс белгілі бір
нақты қоғамдық қатынасқа қол сұғады және оны әрбір нақты жағдайда анықтауға
мұмкіндік туады. (6Б.189(
Осы көзқарас бойынша парақорлыққа делдалдықтың тікелей объектісі болып
мемлекеттік апараттың немесе жергілікті өзін-өзі басқару аппараттарының
мемлекеттік органдарының, мемлекеттік мекемелердің, қарулы күштердегі
басқару аппараттарының Қазақстан Республикасындағы басқа да әскерлер мен
әскери бөлімшелердің жеке бөлімдерінің бір қалыпты заңды қызметінің
мазмұнын құрайтын осындай нақты қоғамдық қатынастар болып табылады.
Парақорлықтың заты. ''Пара'' белгісі мазмұнын анықтамас бұрын, ең
біріншіден, пара тұсінігін парақорлық үшін қылмыстық жауапкершілік
мәселелерімен айналысып жұрген ғалымдармен немесе қылмыс объектісі жайлы
жалпы зерттеулер жүргізушілер арасындағы түсінік бірдей емес екенін есте
ұстау керек. Кейбіреулер параны қылмыс заты, ал басқалары қылмыс құралы деп
есептейді. Ғалымдардың көпшілігі ''пара заты'' жайлы айтады, шын мәнінде,
оны қылмыс заты ретінде түсінеді. Пара табиғатын екі түрлі түсіну де орын
алып отыр: пара беруші үшін материалдық байлық мақсатқа жету құралы болып
табылса, ал пара алушыға – пара заты болып табылады .
Біз бұл мәселені жан-жақты талдауды алдымызға мақсат етіп қоймаймыз,
себебі біздің пікіріміз бойынша бұл дау біз үшін принципті емес және мұның
практикалық мәні жоқ. Осы мәселе бойынша тек өз көзқарастарымызды
білдіреміз. Паралық заңдық табиғатына қатысты қарама-қайшы көзқарас, біздің
ойымызша, қылмысты әртүрлі түсіну нәтижесі, сонымен қатар ''қылмыс заты''
деген ұғымымен ''пара заты'' деген терминнің сәйкес келуінен туындайтын
болып табылады.
Егер қылмыс заты деп тікелей қылмыстық ықпал жасалатын және ең бірінші
кезекте зиян шегетін заңмен қорғалатын қоғамдық қатынас элементтерін
түсінетін болсақ, онда пара даусыз түрде қылмыс заты болып табылмайды,
себебі ол қоғамдық қатынастар құрамына кірмейтіндіктен қылмыс объектісінің
материалдық көрінісі болып таныла алмайды.
Бұл мәселені дұрыс шешуге қылмыс заты мен объектісі жайлы қолданыстағы
теориялық зерттеулер негізге алынуы тиіс. Қылмыс затымен объектісінің мәні
және олардың ара қатынасын біздің ойымызша, толық және дәйекті түрде
В.Я.Таций зерттеген. Ол негізделген түрде заттың үш түрлі сипатын бөледі:
қорғалатын қоғамдық қатынас заты, қылмыс заты және қылмыстық ықпал заты.
Бұл кезде, қылмыс заты деп автор белгілі бір қасиеті бар материалдық
дүниенің кез келген затын түсінеді, ал ол заттарды қылмыстық заң адамның
нақты қылмыс құрамындағы әрекеттерімен байланыстырады.
Осы позицияға қарап, параны қылмыс затына қосуға болады. ''Пара''
объектінің өмір сүруінің индексаторы болып табылады, себебі бұл жағдайда
қоғамдық қатынас лауазым иесін паралап сатып алу жолымен бұзылады, яғни
пара алу жолымен бұзылады. Тек параға байланысты,кінәлі өзінің қызметтік
өкілеттілігін пара беруші ұшін жұмсайды.
''Пара заты' терминініне келетін болсақ, оның қолданылуы онша дұрыс
емес. Егер біз параны қылмыс заты ретінде қарайтын болсақ, ал қылмыс заңда
пара алу ретінде аталады. Осы кезде оны пара алу мәселесі немесе
''парақорлық мәселесі'' деген терминді қолдану логикалық тұрғыдан дүрыс
болған болар еді. ''Пара тәсілі'' деген терминді тек қана , егер ''пара''
сөзі арқылы тек белгілі материалдық игіліктерді ғана емес, ол сонымен қатар
лауазым иесіне оның қызмет бабы бойынша жасаған қандай да бір әрекеті үшін
берілетін материалдық игіліктерді тұсінген жағдайда қолдануға болады.
И.Я.Козаченконың ''пара'' термині бір адамның екінші бір адамға не
бергеніне бағдарланбайды, ал ол не үшін беріледі және ол қалай орындалады
дегенге бағдарланған деген пікірі дұрыс.
Парақорлық заты мазмұнының теориялық және практикалық маңызы зор.
Қылмыстық заңда ақша, бағалы қағаздар, өзгеде мүлік, мүлікке құқығы, мүлік
сипатындағы пара алуы жайлы айтылған. Осылайша, заңда бұл қылмыстың заты
біршама нақтыланған. Мұның, бұрынғы қолданыстағы қылмыстық заңнан
айырмашылығы,парақорлық затының мүліктік сипатының асты айқын сызылып
көрсетілгендігінде. Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі қылмыстық
құқық теориясымен сот практикасындағы параны мүліктік сипаттағы пайда
түрінде көрінеді дейтін позицияны ұстанды. Бұл жағдайда тек ақша, бағалы
заттар, құнды қағаздар және материалдық байлықтарды түсінбеу керек, сонымен
қатар материалдық сипаттағы қызмет пен құқықтарда түсінілуі тиіс. Мұнда,
лауазым иесінің алған заттары, ең соңында өзінің мүліктік сипатын
жоймауының маңызы зор. Мұнымен қатар пара заты болып мүліктік емес
сипаттағы игіліктер танылуы мүмкін дейтін тағы бір көзқарас бар. Ең бастысы
пара алушының көзіне бұл заттардың құнды болып көрінуі керек және сол үшін
де сол өзінің қызметтік өкілеттілігін асыра пайдалануға дайын болуы керек.
1884 жылы өзінің ''Паралап сатып алу жайлы'' атты еңбегінде неміс
ғалымы А.Фейербах пара затына ''жалпы сезімді қанағаттандыруға және өз
пайдасына қызмет ететін, ерекше атап айтатын болсақ, орден берем деп уәде
беру, қызметі үшін төлем ретінде сұраушының өз денесін беруі сияқтылардың
бәрі жатуы мүмкін'' - деп пікір айтқан болатын. Осындай пікірлер бұрынырақ
кеңес ғалымдары арасында айтылған.
Қазіргі ғалымдардың арасында параны кең мағынада түсінуде А.К.
Квициния дәйекті көзқарас ұстанды. Оның пікірі бойынша ''пара заты лауазым
иесін паралап сатып алуға болатын және оған кез келген қызмет, байлық
(олардың материалдық немесе материалдық емес қасиетіне қарамастан) беру
арқылы ықпал етуге жататын тәсілдердің бәрі де жатады''. Соңғы
көрсетілгенге қызметте өсу, наградаға ұсыну, жақсы рецензия, мақала немесе
монография жазу, авторлыққа қосу және т.б. жатады. А.К.Квициния пікіріне
сәйкес, қылмыстық әрекет түрлерінің кейбіреуінің қоғамдық қауіптілігі
бағасын едәуір төмендетіп және шын мәнінде парақорлық болып табылатын
көптеген әрекеттерді қылмыстық жауапкершілік шегінен тыс қалдырады.
Парақорлық затын осылайша кең түсінуді ең басында көптеген ғалымдар,
сот практикасы, ал қазіргі кезде қылмыстық заң қабылдамай тастады.
Принципиалдық тұрғыдан алғанда бұл қолдауға тұрады, себебі бұл мәселенің
басқаша шешімі қылмыстық құқықтық процессуалдық және криминологиялық
сипаттағы көптеген шешімі қиын мәселелерді тудыруы мүмкін еді. Осылайша,
көптеген мамандар және сот практикасы, дәйекті түрде, парақорлықтың затының
мүліктік сипатын тар мағынада түсінуді ұстануда. Бірақ, кейбір ғалымдар
мүліктік пайда ұғымының өзіне де кең мағына береді. Атап айтсақ, параны
кінәлінің алған пайдасы деп түсіну қажет, егер олар ең соңында мүліктік
сипатқа ие болады деген пікір қалыптасты. Осыған байланысты негізсіз пәтер
алу, мемлекеттік саяжай алу, лауазым иесіне пайдалы жұмыс беру, жалған
диплом немесе жалған еңбек кітапшасын беру және тағы басқаларды жекелеген
жағдайларда пара заты ретінде қарау практикасы мақұлданып және дұрыс деп
танылды.
Осындай позиция әдебиетте негізделген қарсылық тудырады. Берілген пара
түсінігінің анықтамасында нақтылық жетіспейді. Пара, егер ол ақша немесе
зат түрінде болса, оның нақты мүліктік пайдасы болу керек, яғни материалдық
түрінде болу керек. Лауазым иесі соңғы жағынан алатын мүліктік сипаттағы
пайда мұндай нақтылыққа ие болмайды. Парақорлық үшін келтіретін мысалдар
бұған байыпты қарсылық тудырады. Кезексіз пәтер алу, саяжай алу пара болып
танылуы мүмкін емес себебі, бұлардың ешқайсысын нақты материалдық зат
түріндегі пайдаға келтіруге болмайды. Кейбір авторлар параның осындай кең
мағынадағы түсінігін сынай отырып, бұл жағдайда пара алумен лауазымдық
өкілеттілікті асыра пайдалану арасындағы айырмашылық жойылып кетеді деп
негіздеп көрсетті. Лауазым иесінің лауазымдық өкілеттілігін пайдалана
отырып көретін пайдасының көпшілігі лауазымдық өкілеттілікті асыра
пайдалану сипатына қатысты болады.
Сонымен қатар пайдалы жұмысқа орналасуды парақорлық ретiнде қарауда
әдебиетте негізделген қарсылық тудырып отыр. Біріншiден, мұндай жағдайдың
шындыққа жанаспауы салдарынан мұнда бір адам пайдалы жұмыс беретін екінші
бір адамның мүддесі үшін өзінің қызметтік дәрежесін пайдалануы керек.
Екіншіден, егер пайдалы жұмыс деп ақша көп төленетін қызметті түсінетін
болсақ, онда тұлғаның мамандығы мен қызметі арасындағы сәйкестікті
практикалық жағынан анықтау мүмкін емес., демек пара затын да анықтау
мүмкін емес. Егер адам үшін беріліп жатқан беделді немесе пайдалы қызмет
жайлы сөз болса және ол өкілеттікті асыра пайдалану арқасында жүзеге
асырылса, мұнда да пара заты жоқ.
Нәсіпқұмарлық қызметті пара заты ретінде тану жайлы мәселе қылмыстық
құқық теориясында көптеп қойылып келді. А.Приградов - Кудриннің пікірі
бойынша, егер лауазым иесі әйел мүддесі үшін онымен жыныстық қатынас жасау
мақсатында кез келген бір әрекет жасаса, (немесе жасалмаса), онда бұл
әрекет пара беру-алу деп қаралуы тиіс, себебі жыныстық қатынас пара ретінде
көрсетілген жағдайда, онда материалдық құндылық пайда болуы мүмкін.
Мұндай көзқарасты көптеген ғалымдар мен сот практикасы теріске
шығарды. Бірақ, қазіргі жағдайда бұл мәселені осылай шешу дұрыс бола ма?
Мұның дұрыс шешім болуы үшін нәсіпқұмарлық қызметті мүліктік пайда ретінде
қаралу немесе қаралмауына байланысты.
Ақылы жыныстық қатынас (жезөкшелік) қызмет көрсетудің бар екені
ешкімде де күдік тудырмаса керек. Бұл жанама түрде әкімшілік заңында
жезөкшелікпен айналысуға тиым салудан көрінеді. Сондықтан да, егер жыныстық
қатынас қызметіне ақы төленген болса, онда олардың материалдық сипаттағы
қызмет болатыны даусыз. Егер осындай қызметті лауазым иесі оның бағасын
біле тұрып қабылдаса, онда оның әрекеті ҚР Қылмыстық кодекс 311 бабы
бойынша сараланады. Ал делдалдың әрекеті Қылмыстық кодекс 313 бабымен
бағаланады. Мұнда қызметтің бағасы оған төленген ақша төлемі болып
табылады. (9Б.82( Егер жезөкшелікпен үнемі айналысып жүрген адам қызмет
бабында өсу мақсатында лауазым иесімен тегін жыныстық қатынасқа түскен
жағдайда, бұл мәселе алдыңғыдай шешілуі тиіс деп есептейтін авторлардың
пікірлерімен келісуге болады.
Біздің пікіріміз бойынша, бұл жерде параның көлемі жайлы немесе нақты
айтқанда, оның ақшалай көрінісі жайлы мәселе де маңызды болып табылады.
Бұрынырақта әдебиетте параның қылмыстық жазалауға тартуға негіз болатын
төменгі көлемін белгілеу жайлы бірнеше ұсыныстар түсті. Негізінен, мұнда
бір төменгі еңбек ақы жайлы айтылды. Бірақ, 1959 жылғы Қазақ ССР Қылмыстық
кодексінде параның осындай төменгі мөлшері қарастырылмады, әрине, мұны
қолдауға тұрады. Парақорлықтың қауіптілігі параның көлемінде емес, ал оны
лауазым иесінің өз қызмет дәрежесін пайдаланғаны үшін алғанында. Мұндай
жағдайда, пара көлеміне байланыссыз қылмыстық-құқықтық қорғау объектісіне
қол сұғу орын алады.
Сонымен қатар, заңсыз сыйлық көлемінен толық ауытқуға болмайды. Пара
алу пайдакүнемдік көздейтін лауазымдық қылмыс екенін есепке ала отырып,
лауазым иесінің 100-200 теңге көлемінде пара алғаны үшін сотталуын негізді
деп тануға болмайды. Бірақ, параның өте аз мөлшерін істің басқада
жағдайлармен қатар есепке алу қажет. А.А.Аслахановпен принципінде заңның
жалпы ережелеріне сәйкес әрекетітің белгілері формальды болып, бірақ елеулі
маңызы болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке адамға, қоғамға
немесе мекемеге зиян келтірген және зиян келтіру қаупін туғызбаған іс-
әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды. Әдетте ''заң жүзінде
ауыр қылмысқа жатқызылатын әрекет, негізінен оның барлық объективтік-
субъективтік белгілерінің дәрежесінің жиынтығына бағынышты болады''.
Бірақта Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 311 бабының ескертуінде
сыйлықтың құны 2 айлық есептік көрсеткіштен аспаса, лауазымды адамның
бірінші рет сыйлық ретінде пара затын алуы, егер бұл жөнінде алдын-ала
уағдаластық болмаған жағдайда, маңызы аз екендігіне байланысты қылмыс болып
табылмайды, мұндай іс-әрекет тәртіптік ретпен қудаланады. (9Б.169(
Формальды түрде пара алу белгісіне жататын маңызы аз әрекетті
анықтаудың өз ерекшеліктері бар. Бұл қылмыстың қоғамдық қауіптілігі бәрінен
бұрын мемлекеттік қызмет мүдделеріне зиян келтіру болып табылады, ал бұл
әрекеттің маңызының аздығы ең біріншіден, қандай маңызы бар мүддеге зиян
келді немесе зиян келтіру қаупі туды деген мәселелерді ескере отырып
анықталады. Осылайша, кінәлінің әрекетінің маңызы аздығын анықтау барысында
параның көлемі ғана емес, ол лауазым иесінің жасаған әрекетінің барлық
жағдайларының жиынтығы арқылы есептеледі.
II. ПАРА АЛУДЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
Пара алудың объективтік жағының мазмұнын анықтаудың теориялық және
практикалық маңызы зор. Атап айтқанда бұл келесі жағдайда көрінеді:
а) қылмыстың объективтік жағы осы қылмыс пен оның белгілері ұғымын
анықтау үшін қызмет етеді;
б) объективтік жақ қарастырылып отырылған қылмыстың ерекшелігін береді
және оны басқада ұқсас қылмыстардан ажырату белгілерін айқындайды;
в) көптеген жағдайларда қарастырылып отырылған қылмыс тәртіптік құқық
бұзушылықтан объективтік жағының белгісі бойынша ерекшеленеді;
г) кейбір жағдайларда объективтік жақ іс-әрекетті саралауға ықпал
етеді және сонымен қатар іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі дәрежесін
бағалауға да ықпал етеді.
Объективтік жағы қылмыстың сырт жағын сипаттайтын белгілерін құрайды.
''Қылмыстық объективті жағы дегеніміз сырт жағынан уақиға мен құбылыстардың
даму дәйектілігі тұрғысынан қаралатын заңмен қорғалған мүддеге қоғамдық
қауіпті және заңсыз қол сұғу процесі болып табылады және бұл субъектінің
қылмыстық әрекетінен басталып, қылмыстық нәтижеге жетумен аяқталады''.
Демек, қылмыстың объективтік жағы келесі белгілерді қамтиды: іс-әрекет,
қылмыстық салдар және қылмыс пен салдар арасындағы себепті байланыс.
Парақорлық құрамының объективті жағының міндетті белгісі оның қоғамдық
қауіпті іс-әрекетiнiң болуы.
Осыған орай, зерттеліп отырылған қылмыстың, қылмыстық заң берген
қоғамдық қауіпті іс-әрекет ерекшелігін анықтау қажеттілігі туады. Қазақстан
Республикасы Қылмыстық Кодексінің 311 бабында мемлекеттік қызмет атқаруға
өкілетті адамның не оған теңестірілген адамның өзі немесе делдал арқылы
пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-
әрекеті (әрекетсіздігі) үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлікке құқығы
немесе мүлік сипатындағы пайда түрінде пара алу, егер мұндай іс-әрекет
мемлекеттік қызметтер атқаруға өкілетті адамның не оған теңестірілген
адамның қызметтік өкілеттілігіне кіретін болса не ол қызметтік жағдайына
байланысты осындай іс-әрекетке (әрекетсіздікке) мүмкіндік жасаса, сол
сияқты жалпы қамқоршылық немесе қызметі бойынша жол берсе пара алу болады
делінген. (10Б.82(
Пара алудың заңдық құрамы бұрынғы заңдарға қарағанда едәуір жетілген,
бірақта оның кейбір мәселелері қылмыстық құқық теориясында, сот
тәжірибесінде әлі күнге даулы болып табылады. Пара алу құрамынан
объективтік жағынан бірнеше белгілерi бір жүйеге келтірілген онша дау
туғызбайды, соның бірі –параны адамның осы делдал арқылы алу. Соның бірі
парақор адамның өзі неемсе делдал арқылы алу. Бұл екі жағдайда да “іс-
әрекетте қылмыс құрамы орын алады. Сондай-ақ пара субъектісі болатын
адамның пара үшін жасаған әрекеті немесе әрекетсіздігі деген ұғымда онша
даулы емес, сот тәжірибелерінде бұл мәселеде көп қиындығы жоқ, яғни әрекет
немесе әрекетсіздік деген ұғым лауазымды адамның пара алуға байланысты
белсенді немесе енжарлық қимылын бейнелейтінін түсінеміз. Параны алудың
ашық немесе көмескі түрлерді де онша қиындық туғызбайды. Параны ашық алу
деген бір қолдан екінші қолға пара затын тікелей өткізу, ал параның көмескі
түріне сырттай қарағанда заңды болып көрінетін, бірақ пара алу
субъектісінің көрсетілген қызметі үшін істеліп отырылған заңсыз іс-
әрекеттер (мысалы, картадан өтірік ұтылу, жақсы демалыс ұйымдастыру,
қайтарымсыз қарыз беру және т.б.)
Заңның лауазымды мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның не
оған теңестірілген адамның параны ''пара берушінің немесе оның өкілі болған
адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті '' ережесі де онша дау туғызбайды.
Мұндай пара берушінің тікелей өз мүддесі, туыстары, таныстықтарын мүддесі
сондай-ақ заңды тұлғалардың мүддесі туралы сөз болып отыр.
Пара алудың объективтік жағынан басқа белгілері туралы теорияда да,
сот тәжірибесінде де біркелкі түсінік жоқ. Оның бәрі пара үшін жасалатын іс-
әрекеттің немесе әрекетсіздіктің мәні мен мазмұнына байланысты болып отыр.
ҚР Қылмыстық Кодексінің 311 бабының 1 бөлігінің диспозициясында
көрсетілгендей мемлекеттік қызметкер атқаруға уәкілетті адам немесе соған
теңестірілген адам (пара алу субъектісі) параны өзінің қызметтік жағдайын
пайдалана отырып төмендегі жағдайларға байланысты алады:
а) пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына өзінің
қызметтік өкілдігіне кіретін іс-ірекеттерді жасау;
б) пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына өзінен
қызметтік өкілеттігіне кірмейтін іс-әрекеттерді өзінің лауазымдық жағдайын
пайдалана отырып жүзеге асыру;
в)жалпы қамқоршылығы мен қызметі бойынша жол беру.
Қылмыстық құқық теориясында ұзақ жылдар бойы ''қызметтік жағдай
пайдалану'' деген түсінік жөнінде әртүрлі көзқарастар болғаны анық. Бұл
заңдылық белгі туралы екі түрлі көзқарас болды. Оның біріншісі бұл
түсінікке кең мағына беру, екіншісi тар мағынада түсіну туралы болды.
Бірінші түсінікке сәйкес қызметтік жағдайын пайдалану деп мемлекеттік
қызметкердің немесе оған тексерілген адамның өзінің қызметтік өкілдігі
шеңберінде, өзіне берілген құқық, жүктелген міндет аясында, оның шегінен
шықпай іс-әрекет жасауды білдіреді. Көптеген криминалист ғалымдар бұл
мәселеде басқа да көзқарасты білдірді. Бұлардың пікіріне қызметтік жағдайын
пайлануда қызметтік өкілдік шеңбері көлемінде емес, кеңмағынада түсінуді
ұсынады. Яғни қызметтік өкілдікті пайдалану деп тұлғаның қызметтік құқы мен
міндеттерінен тыс, қызметтік жағдайын пайдалана отырып, өз беделін,
мүмкіндіктерiн, байланыстарын пайдалануды да жатқызады. Мұндай тұжырым
СССР Жоғарғы Сотының 1962, 1977, 1990 жылдардағы парақорлықпен күрес
жөніндегі сот практикасы үш түрлі қаулысында да қуатталған болатын.
1990 жылы СССР Жоғарғы Соты Пленумының қаулысында егер ''адам өзінің
қызметтік жағдайына байланысты пара берушінің мүддесіне пайдлы іс-
әрекеттерді, өз қызұретіне жатпаса да, басқа адамдар арқылы жүзеге асыруын
пара алу деп тану керек деп анық айтылды. Қазіргі қолданыстағы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 13-тарауында да ''Қызметтік жағдайын
пайдалану'' деген ұғымды кең мағында пайдалану негізгі заңдылық ттұрғыда
берілген. Осы тарауда заң шығарушы екі түрлі түсінікті қолданады
''Қызметтік өкілетті пайдалану'', ''Қызметтік жағдайын пайдалану''. Осы екі
терминдік атаудың мазмұны бірдей еместігі өзінен-өзі көрініп тұр емес пе.
Қызметтік өкілеттікті пайдалану деп заң шығарушы өз қызмет шеңбері шегінде
іс-әрекетті жүзеге асыруды айтса, қазіргі қолданылып жүрген ҚР Қызметтік
Кодексіне ''Қызметтік жағдайын пайдалану'' деген түсінікке кең мағына
берді. Ол дегеніміз: а) қызметтік өкілеттік шеңберіне кіретін іс-
әрекеттерді жасау немесе жасамау; б) қызметтік жағдайына байланысты іс-
әрекеттерді жасауға немесе жасамауға мүмкіндік жасау. Міне осы жерде тағы
да бір проблемалық мәселе туындайды. Бұл жерде қызметтік жағдайына
байланысты іс-әрекетті жасауға немесе жасамауға мүмкіндік дегенді қалай
түсінуге болады және оның шегі, шекарасы қалай болады деген сұраққа жауап
іздеген жөн. Қылмыстық заңда (ҚР ҚК-ның 311 бабы) және Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының осы мәселеге арналған қаулысында пара
берушінің немесе оның өкілінің пайдасына қызметтік жағдайына байланысты іс-
әрекет жасау немесе жасамау мүмкіндігі туралы дәлелді көрсетілген. Бұл
жерде қызметтік жағдайына байланысты белгілі бір іс-әрекетті жасау, не
жасамау мүмкіндігі объективтік мәнге ие болып отыр. Мұндай объективтік
мүмкіндік пара алушының жеке қызметіне немесе байланысына, сондай-ақ
қызметтік жағдайына тікелей байланысты. Мұндай объективтік мүмкіндікке
мысалы әртүрлі ұйымдарда қызмет істейтін адамдардың бір-біріне қызметтік
тәуелді болмаса да, басқадай әкімшілік, қаржылық, шаруашылық жөнінен,
бақылаушылық немесе қадағалаушылық тұрғыдан тәуелділігі негіз болды. Мысалы
бақылау-тексеру органдары қызметкерлерінiң басқа мекеме басшыларына айтып,
өзінің алған парасы үшін пара берушінің немесе оның өкілінің пайдасына
белгілі бір пайдалы іс-әрекеттерді жасауы, немесе басқару, билік
органдарында қызмет істейтіндердің өзінің беделін пайдаланып басқа
ведомства, мемлекеттік өкімет немесе басқару органдарының, лауазымды
адамдары арқылы жоғарыдағыдай іс-әрекеттерді жүзеге асыру және т.б.
Сонымен қызмет жағдайына байланысты мүмкіндік дегеннің мағынасын дұрыс
түсіну үшін нақты жағдайларға байланысты адамдардың өзара қызметтік
арақатынасын, бағыныштылығы, байланысын жан-жақты, объективті түрде еске
алу қажет. Бір ғана ''Жоғарғы пост'', ''лауазым'' атағын иемденіп іс-
әрекетке бару барлық уақытта объективтік мүмкіндік туғызбайды.
1980 жылдарға дейін қылмыстық құқық теориясында және сот практикасында
парақорлық үшін ғана қылмыстық жауаптылық тек қана нақты іс-әрекет үшін
ғана туындайды, ал лауазым адамына өзін болашақта ыңғайсыз жағдайлардан
сақтандыру үшін, жалпы қамқорлық қатынасқа байланысты болуы үшін
материалдық сыйлықтар беруі парақорлыққа жатпайды деп түсіндірілді. Бұл
теорияны жақтаушылар ескі қылмыстық кодекстегі пара алуға байланысты
көрсетілген ''қандай да бір әрекет'' істегені үшін деген түсінікті
басшылыққа алды. А.Я.Светловтың пікірі бойынша әрекет әруақытта нақты болуы
керек, жалпы қамқорлық үшін лауазымды адамға пара беруге болмайды, мұндай
іс-әрекет парақорлыққа жатпайды'' делінді. Мельниковтың пікірі бойынша пара
беруші адам әрқашан өзінің мүддесін нақты және айқын анықтайды және осы
мүддеден пара алушының әрекетінің мазмұны туындайды, бұлар әрине нақты
болулары тиіс. Егер лауазым иесі нақты емес мазмұндағы әрекетпен мүліктік
пайда табатын болса – деп қорытындылайды автор, мысалы, жалпы жақсы
қатынастағы адамнан заңсыз мүліктік пайда тапса, онда мұндай пайда пара
болып есептелінбейді .
Сот практикасында да ұқсас жағдайлар осылайша сараланған. Бұл бағыт
бағыт өте қатаң ұсталды. Бірақ ол нақты түрде қалыптасып келе жатқан және
бәрінен бұрын экономикалық қатынастар талабына сай келмеді. 1980 жылдардың
ортасынан бастап, ССРО Жоғарғы Соты арқылы нақты әрекеті үшін емес, ол
көмек көрсеткені, қамқорлық жасағаны және жұмыста қолдағаны үшін, яғни пара
беруші адамдармен жақсы қарым-қатынасы үшін пара алушы ретінде сотталған
ірі басшылардың бірнеше істері қаралды. Бұл қағида сәл кейінірек ССРО
Жоғарғы Соты Пленумының 30.03.90 жылғы №3 басшы қаулысымен бекітілді, мұның
өзі сот, тергеу практикасында мәнді бетбұрыс болды. (12Б.161(
Мұнда бірінші рет қылмыстық құқық кодекс тарихында соттар парақорлық
ретінде ''лауазым иесінің ақшалай қаражат немесе басқа да бағалы заттарды
өзіне бағынышты немесе қаруындағылардан қамқорлық жасағаны немесе қызметтік
жол бергені үшін, өз құзіретіне кіретін мәселелерді тиімді шешу үшін алуы
пара алу ретінде сараланды. Бағалы заттарды алу немесе қызмет көрсетулерді
пайдалану шарттары алдын ала әдейі келісілмесе де, бірақ қылмысқа
қатысушылар параның оны берушінің мүддесін қанағаттандыру мақсатында
берілгенін түсінген ретте кінәлілердің әрекеті пара алу, пара беру деп
танылуға тиіс делінді. Осындай шұғыл бетбұрысқа қарамастан сот практикасы
бұрын қалыптасқан тәжірибені жалғастыра берді. Бұрынырақ ғалымдардың
еңбектерінде парақорлық ретінде параны лауазым иесіне берушінің мүддесі
үшін, оның жұмысының жалпы жақсы бағытына бола беру кезін тану мүмкіндігін
қарастырылды. Бұл көзқарасты жақтаушылар осындай жағдайлар пара алушымен,
пара берушінің арасында қызметтік қарым-қатынас болған жағдайда ғана болу
мүмкін деп мұндай іс-әрекеттер көлемін едәуір шектеді.
ССРО Жоғарғы Соты Пленумының қабылдаған шешімдеріне қарамастан,
қылмыстық құқық теориясында даулы мәселе жалғаса берді. А.К.Квицинияның
пікірі бойынша Жоғарғы Сот пленумы бұл мәселеде қарама-қайшылығы бар
екіұшты ұсыныстар берген. Бір жағынан, соттарға ''лауазым иесінің пара
берушінің мүддесі үшін қандай әрекеттерді орындағаны немесе орындамағаны
үшін пара алғанын анықтауы ұсынылса'', ал екінші жағынан Пленум жалпы
қамқоршылық үшін заңсыз сыйлық алуды парақорлық деп танып ''мүдделерді
қанағаттандыру мақсатында пара алу '' ретінде саралау туралы екі ұшты айтып
өтеді''. Осындай қарама-қайшылықтар, біздің ойымызша, Қазақ ССР-нің 1959
жылғы Қылмыстық кодексінде онша сәтті емес түрде жазылған ''пара алғаны
үшін орындалатын әрекеттер'' мазмұнының нәтижесі болып табылады.
Қолданыстағы қылмыстық заң – бұл мәселені біраз шешті. ҚР Қылмыстық
кодексінің 311 бабы пара алушының пара алғаны үшін жауапкершілігі, ''пара
беруші немесе оның өкілi болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті
(әрекетсіздігі), жалпы қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол беру'', деп
қарастырылады. Осылайша,жалпы қамқоршылық немесе қызметі бойынша жол
берушілік үшін пара беруші пайдасына жасалатын әрекеті (әрекетсіздік)
мазмұнынан аздап ерекшеленген. Бұл қызмет жағдайын пайдаланудың жеке бөлек
нысаны “Біраз авторлардың жалпы қамқоршылық” арқылы біреудің қызметінен
жоғарылату, негізсіз сыйлық беру, кезексіз демалыс беру, сұранысы жоғары
товарларды босатуды, ал қызметі бойынша жол беруге қарамағындағылардың
заңсыз, қылмысты әрекетін, жұмысқа мас болып келгенін, өрескел бұзғанына
шара қолданбағандығын пара алуға жатқызу ұсынысымен келісуге болмайды-
дедi.
Бұл жерде қамқоршылық немесе қызметі бойынша жол берушілік пара беруші
пайдасына нақты әрекет жасау немесе жасамаумен теңестіріледі. Егер
қамқоршылық немесе қызметі бойынша жол берушілік пара субъектісінің нақты
әрекет жасауынан көрінсе, онда ол параны осы нақты әрекеті үшін алғанына
жауап береді. Басқа жағдайда пара беруші пайдасына әрекеті (әрекетсіздігі)
үшін пара алу қамқоршылығы мен қызметі бойынша жол бергендігі үшін пара
алудың арасындағы айырмашылық жойылып, бұл заңның соңғы нұсқасында
көрсетілгендей пара субьектісінің мінез - құлқын әрине, мағынасыз етеді.
Біздің пікіріміз бойынша, субъектінің пара беруші пайдасына қандай да
болмасын нақты әрекет жасауы жайлы әңгімені тек олардың мүмкіндігі мен
ықтималдығы тұрғысынан ғана айтуға болады. Мұндай әрекеттерді жасау туралы
тараптар арнайы келісім жасамайды. Пара беруші тек қажет жағдайда, оны
қызықтыратын мәселелерді шешу барысында, лауазым иесі оған пайдасы тиетін
әрекет жасайды, немесе қажетсіз әрекет жасаудан бас тартады-деп сенеді.
Осындай жағдай пара алушының санасында қамтуы тиіс.
''... осындай жағдайда бағалы заттар пара алушыға жай әншейін,
''сүйкімділігі'' үшін және ''жалпы абстракциялық жақсы қатынас'' үшін емес,
ол оған нақты пара беру кезінде оның болашақта жасайтын нақты әрекеті үшін,
келісім екендігін және оны екі жақта айқын түсінеді''-деп пайымдаған
Б.В.Волженкин пікірімен келісу керек.
Бұл жағдайда да мемлекеттік аппарат пен жергілікті өзін-өзі басқару
аппаратының қалыпты жұмыс істеуіне қол сұғу орын алады. Одан басқа
''осындай парақорлық жүйелі сипатқа ие болғандықтан, пара беруші әр кезде
пара алушыға сыйлық беріп , өз мүддесі жайлы оның есіне салып отырады, ал
бұл жағдайда пара алушы пара берушіге белгілі бір тәуелділікке енеді''. Бұл
жерде біз параға тікелей сатып алудың ең қауіпті жағдайына кездесуіміз
мүмкін. Мұның мәні қызметті сатып алуда емес, ол пара алушыны пара беру
ақылы , соңғының мүддесіне толық бағынышты етуінде болып отыр.
Осылайша, қамқорлық немесе қызметі бойынша жол берілгендігі үшін пара
алу төмендегі жағдайда айқын болады:
1. пара алушының пара беруші пайдасына немесе оның өкілдерінің
мүддесіне қандай да болмасын әрекет жасауға немесе жасамауға мүмкіндігі
болуы керек.
2. бұл мүмкіндік осы адамдар арсындағы бағыныштылық пен бақылаушылық
қарым-қатнастарын туындауы керек.
3. пара беруші параның ''жәй әшейін'' берілмейтін, пара алушы арқылы
келешекте өзінің мүдесін немесе келешекте таныстырылатын басқа адамдар
мүддесін қанағаттандыру мақсатында берілетінін түсіну керек.
Пара алушы лауазым иесінің белгілі әрекетінің қажеттілігінің пайда
болуы немесе пайда болмауы мүмкін. Кез келген жағдайда параны ''жалпы
қамқоршылық немесе қызметі бойынша жол бергені үшін'' алу қылмыс құрамы
болады.
Өте маңызды және сонымен қатар теориялық тұрғыдан өте даулы мәселенің
бірі, бұрынғыша, лауазым иесінің әрекетінің парамен шартталуы міндетті
болып табыла ма, немесе парақорлық қылмыс құрамы үшін мұндай шарттың қажеті
жоқ па?- деген мәселелерді сипаттап шешу болып табылады. Осыған байланысты
''пара – сатып алу'' мен ''пара – сыйлықты'' бірдей саралау дұрыс па деген
мәселеге де баға беруді қажет етеді. Бұл туралы қылмыстық құқық теориясында
қарама-қайшы пікірлер айтылды, сот практикасындағы сипат та бірдей емес.
Осы қылмыстар үшін жауапкершілік мәселелерімен айналысып жүрген
ғалымдардың жартысы пара алушының әрекеті парамен шартталған кезде де, оның
болмауы кезінде де, пара алу, беру болса ол орын алады деп көрсетеді. Осы
пікірді негіздеу мақсатында олар ұқсас тұжырымдар келтіреді: ҚР ҚК-інде
пара алушы әрекетінің парамен шартталуы жайлы сілтеме жоқ, параны ''паралап
сатып алу'' және ''сыйлық'' деп бөлу де жоқ.
''Пара – сыйлық ретінде берілгенде парақорлық объектісі болып
табылатын мемлекеттік және қоғамдық қызметінің маңызды шарттарының бірі
болып табылатын қызметтік әрекеттің ақысыздық қағидасы бұзылады деп'',-
жазды В.Н.Ширяев. А.Эстриннің пікірі бойынша ''ешқандай міндеттерді
бұзбаған парақордың қауіпі аз немесе мүлде қауіпсіз'' – деп ойлауға
болмайды. Белгілі бір адамнан пара алу фактісінің өзі осы адамға
бағыныштылықты бір жағынан туғызса, ал екінші жағынан пара алушы өз
қызметін сатуға қабілеті бар адам деп сипатталады. Бұл мәселеге Кеңес
құқығы ешқандай негізгі анықтама бермеді – Патша Уложениесіндегі пара
алғаны үшін жазалау пара сатып алуға қарағанда, сыйлық алғаны үшін
жұмсақтау болды. Лауазым иесіне жеке адамның өткендегі жасаған әрекеті үшін
берген сыйлығы, әрқашанда, пара берушінің пікірі бойынша келешекте де пара
алушының пара берушіге ''жақсы'' көзқарасын қамтамасыз етуге есептелген, ал
пара беруші, егер пара алушы оның пікірінше осындай ''сыйлық алуға
тұратын'' болса, онда тағы да оған пара беруі мүмкін.
Қылмыс құрамы тек субъектіні сатып алу жағдайында ғана болмайды,
сонымен қатар оның пара берушінің мүддесіне қызметі бойынша әрекет жасағаны
үшін және бұл туралы алдын ала келісім болмаса да сыйлық алуына байланысты
болады,- дейді осы ұстанымды жақтаушы ғалымдар. ''Пара сыйлық'' алған
кезде, бұл пара деген сезім кінәлінің санасында болуы керек. Мысалы,
лауазым иесі басқа бір лауазым иесінің, туыстарының, таныстарының сұраулары
бойынша, қызметі бойынша қандай да бір әрекет жасап (оқуға қабылдауға
көмектесіп, ауруханаға кезексіз жатқызуға, мамандығын арттыруға, жалақысын
көбейтуге), осы әрекеті үшін ақша немесе басқа да құнды заттарды
''сыйлық'' ретінде алса, бұлардың барлығын қызмет ету жағдайын пайдалану
арқылы жасаған әрекеті үшін алынғанын айқын сезінеді. Бұл пікірді
жақтаушылардың ең дәйектілерінің бірі Б.В.Волженкин болып табылады. Оның
бұл мәселе бойынша бір жақты, табанды позициясы бұдан бұрын айтылған.
''Парақорлық кезінде қылмыс объектісі болып мемлекеттік басқару аппаратының
қалыпты жұмысының мазмұнын құрайтын қоғамдық қатынастар табылады''- деп
көрсетті ол. Бұл қоғамдық қатынастардың элементтерінің бірі болып лауазым
иелерінің қызметінің құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Парақорлық қылмыстарын саралау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. ПАРАҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, ОБЪЕКТІСІ МЕН ЗАТЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
II. ПАРА АЛУДЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ..16
III. ПАРА АЛУДЫҢ СУБЪЕКТІСІНІҢ ЖӘНЕ СУБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 9
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттік билік органдарында
парақорлық проблемаларын ғылыми түрде зерттеу міндеттері қашанда өзекті,
келелі мәселе болып қала бермек. Зерттеудегі негізгі мәселелердің бірі
парақорлық қылмыстарын реттейтін қылмыстық-құқықтық нормалардың әлеуметтік
алғы шарты, сыбайлас жемқорлықтың парақорлық құрамымен байланысы және
парақорлықтың коррупциялық құбылыстың құрамдас бөлігі ретіндегі
проблемалардың мәнін ашып көрсету болып табылады. Бұл мәселенің әлеуметтік-
құқықтық мәнін терең ашу үшін парақорлыққа жуаптылықты белгілеген заңдар
тарихының даму кезеңдерін де ғылыми негізде талдауды қажет етеді. Зерттеуде
парақорлықтың жекелеген түрлері: пара алу, пара беру және парақорлыққа
делдалдықтың объективтік және субъективтік белгілеріне талдау жасалумен
бірге парақорлықтың ұқсас қылмыстардан өзгешелігі, парақорлықтың басқа
қылмыстармен жиынтығы, парақорлыққа қатысудың ерекшеліктері, пара берушіні
қылмыстық жауаптылықтан босатудың шарттары, парақорлық қылмыстарының
саралаушылық белгілеріне теориялық тұрғыдан терең зерттелумен бірге қазіргі
қолданылып жүрген заңдардың парақорлыққа арналған нормаларын одан әрі
жетілдіру жолдары іздестірілген.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының мақсаты. Казіргі кезде қоғамымызда
қауіпті құбылысқа айналып отырған парақорлыққа қарсы қылмыстық заңдарының
негізінде сол қылмысқы қарсы тұра алатын ғылыми негізделген жаңа құқықытық
құрал жасақтаудың қажеттілігіменанықталады.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев еліміздің нарық
экономикасына өту кезеңінде сыбайлас жемқорлықпен күресудің өте күрделі
мәселе екенін айта келе: “ заңның үстемдігін белгілеуге және заңды
орындйтын азаматтарды қылмыстан қорғауға тиіспіз. Бұған керісінше билік пен
заңның бар күшін заңсыз жолмен, шалқып өмір сүретіндерге қарсы қолдану
керек”- деген.(9Б.127(
Жұмыстың міндеті.Парақорлық – сыбайлас жемқорлықтың қауіпті бір түрі
болып табылады. Қылмыстың бұл түрі мемлекеттік қызметтің және жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының қызметін нұқсан келтіреді. Сыбайлас жемқорлық
деп мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның, не оған теңестірілген
адамның, лауазымды адамның қызметтікөкілеттігін өзі немесе басқа адамдарға
немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылық алу не басқа адамдарға немемсе
ұйымдарға зиян келтіру мақсатында қызмет мүдделерін керағар пайдалану
нәтижесінде жеке адамның заңды құқықтары мен мүдделеріне, қоғам,
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеліп соққан
заңсыз іс-әрекеттерді айтамыз.
Қылмыс объектісін дұрыс анықтаудың теориялық және практикалық мәні өте
зор. Демек, объектіні анықтау қылмыстың мәнін анықтауға қылмыстық-құқықтық
нормалардың жұмыс істеу шекарасын табуға, әрекетті дұрыс сипаттауға көмегін
тигізеді, сонымен қатар оларды ұқсас құрамдардан ажырартуға көмектеседі.
Қылмыс объектісі Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің ерекше
бөлімінің жүйелерін құрастыру негізiне алынған.
Осыған орай, қылмыстық құқық ғылымында объект мәселесі әрдайым
көңілден тыс қалған емес. Бірақ осыған қарамастан көптеген мәселелер
бойынша қарама-қайшы қорытындылар мен ұғымдар бар. Біз қылмыс объектісінің
күрделі теориялық мәселесіне тереңдеуді, мұның бізге белгілі бір қиындық
келтіретінін ескере отырып, және соған байланысты жеке зерттеу тақырыбы
болуы мүмкіндігін ескере отырып олай жасамай отырмыз. Біріншіден, қылмыс
объектісінің кейбір мәселелері бойынша өзіміздің көзқарасымызды белгілеп
алумыз өте маңызды болып табылады.
I. ПАРАҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, ОБЪЕКТІСІ МЕН ЗАТЫ
Парақорлық – сыбайлас жемқорлықтың қауіпті бір түрі болып табылады.
Қылмыстың бұл түрі мемлекеттік қызметтің және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының қызметін нұқсан келтіреді. Сыбайлас жемқорлық деп мемлекеттік
қызметтер атқаруға уәкілетті адамның, не оған теңестірілген адамның,
лауазымды адамның қызметтікөкілеттігін өзі немесе басқа адамдарға немесе
ұйымдар үшін пайда мен артықшылық алу не басқа адамдарға немемсе ұйымдарға
зиян келтіру мақсатында қызмет мүдделерін керағар пайдалану нәтижесінде
жеке адамның заңды құқықтары мен мүдделеріне, қоғам, мемлекеттің заңмен
қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеліп соққан заңсыз іс-
әрекеттерді айтамыз.(8Б.172(
Қылмыс объектісін дұрыс анықтаудың теориялық және практикалық мәні өте
зор. Демек, объектіні анықтау қылмыстың мәнін анықтауға қылмыстық-құқықтық
нормалардың жұмыс істеу шекарасын табуға, әрекетті дұрыс сипаттауға көмегін
тигізеді, сонымен қатар оларды ұқсас құрамдардан ажырартуға көмектеседі.
Қылмыс объектісі Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің ерекше
бөлімінің жүйелерін құрастыру негізiне алынған.
Осыған орай, қылмыстық құқық ғылымында объект мәселесі әрдайым
көңілден тыс қалған емес. Бірақ осыған қарамастан көптеген мәселелер
бойынша қарама-қайшы қорытындылар мен ұғымдар бар. Біз қылмыс объектісінің
күрделі теориялық мәселесіне тереңдеуді, мұның бізге белгілі бір қиындық
келтіретінін ескере отырып, және соған байланысты жеке зерттеу тақырыбы
болуы мүмкіндігін ескере отырып олай жасамай отырмыз. Біріншіден, қылмыс
объектісінің кейбір мәселелері бойынша өзіміздің көзқарасымызды белгілеп
алумыз өте маңызды болып табылады.
1. Кеңестік одан кейін Қазақстан қылмыстық құқық теориясы өзінің өмір
сүрген кезінен бастап қылмыс объектісі әрқашан да белгілі бір қоғамдық
қатнастар болып табылады деген ұғымды ұстанып келді Көптеген авторлар
қылмыс объектісі жайлы осындай ұғымның принципиальды маңыздылығының астын
сызып, олардың кез келген қылмыстық қол сұғудың әлеуметтік мәнімен қоғамдық
қауіптілігін дұрыс түсінуі үшін ерекшелігін атап көрсетеді.
Бұның маңызы өте зор, себебі қазіргі кезде қылмыс объектісінің басқа
анықтамасын беруге тырысушылық орын алып отыр. Атап айтқанда, Г.П.Новоселов
қылмыс объектісі деп бір немесе көп адамға қарсы жасалған қылмыс деп
түсіндіреді. В.В.Наумов кейбір жағдайларда қоғамдық қатынас қылмыс объект
теориясы ретінде жұмыс істемейді. Бірақ бұл мәселе жөнінде біз пікір талас
жасамай қылмыс объектісі анықтамасын қоғамдық қатнас ретінде қараған жалпы
қабыдданған көзқарасқа қосыламыз.
2.Қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісін үш сатылы жүйелеу кең
таралды. Қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісін 4 сатылы жүйелеуге
көшуге бірнеше рет ұсыныс жасалды. Сонымен қатар қылмыс объектісін 3
сатылы жүйелеу ерекше бөлімі тек тарауларға бөлінетін қылмыс кодекстерінің
құрылымына сәйкес келді.
Үш деңгейлеп бөлу – Ерекше бөлім – Ерекше бөлім тарауы -қылмыс құрамы-
қорғау объектісінің үш деңгейлігі: жалпы объект, топтық объект – тікелей
объект'' деуге сәйкес келеді. Бірақ Ресей Федерациясының ҚК 1997 жылғы жаңа
құрылымы Ерекше бөлімде тек тарауларға ғана емес, сонымен қатар бөлімдерге
бөлінумен төрт сатылы жүйеге, оның барысында түрлі объекті бөлініп, ол
топтық объектіге бөлім ретінде толығымен немесе басқаша айтқанда , топтық
түрі ретінде бөлінетін төрт сатылы жүйеге өтуге мүмкіндік берді. Бұл
жағдайда топтық объект болып қылмыс қол сұғатын қоғамдық қатынастар болып
табылады, ал оларды жасағаны үшін жауапкершілік туралы нормалар бір бөлімде
келтірілген. Осыған сәйкес бөлімдерді тарауларға бөлу негізінде түрлі
объект алынған''. Қ Р Қылмыстық Кодексінде Ерекше бөлім тек тарауға
бөлінген. Осыған орай ҚР Қылмыстық заңы бойынша топтық, тікелей
объект түрлері ғана болады. Біздің кодекс бойынша түрлік объект жоқ. Қылмыс
объектісінің осы жүйесін біз келешектегі зерттеуде негізге аламыз.
Ғалымдардың өткен жылдардағы еңбектерінде парақорлық объектісіне
толық мінездеме берілген еді. Осы кезде қылмыс объектісі мазмұнын ашудағы
өте біркелкі емес пайымдаулар көңіл аудартады: ''идеалды қоғамды игілік'',
''қызметкерлердің қызметтік борышын, міндетін бұзуы'', ''өз қызметтік
борышын орындауды бұзу'', ''Кеңестік мемлекеттік аппарат'' оның
''бөлінбейтін саласы'' және тағы басқалар.
Қылмыстық-құқықтық әдебиетте бұл көзқарастарға толық талдау жасалғанын
және олар әділ түрде сыналып отырғанын ескерте отырып, бұл мәселе бойынша
тек өз пікірімізді білдіруді дұрыс деп санаймыз.
Қазақстан Республикасындағы Қылмыстық кодекс құрылымы бойынша
парақорлықтың топтың объектісіне мемлекеттік биліктің дұрыс жұмыс істеуін
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар жиынтығы деген анықтама беруге
болады. Қазақстан Республикасы бұрынғы Қылмыстық кодексінің 13-ші бөлімінен
шығатын бұл анықтама, біздің пікіріміз бойынша толық емес, себебі онда
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыпты қызметі қамтылмаған.
Бұл жерде мәселе мемлекеттік билік пен жергілікті өзін басқару
органдарының арақатынасы жайлы, нақты айтқанда – жергілікті өзін-өзі
басқарудың құқықтық табиғатын анықтауда болып отыр.
Заң әдебиетінде жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік биліктің бір
бөлігі болып табылады деген көзқарас бірте-бірте бекіп келеді. Атап
айтқанда М.В. Баглай бұл көзқарасты жергілікті өзін-өзі басқару органдары
мемлекеттен шығады, себебі олар конституциямен заңға сәйкес жұмыс істейді
деп негіздейді. Бұл егеменді билік емес және ол оның шегінен шығып кете
алмайды. Әрбір азамат жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құруға
қатысады, бірақ бұл азамат бүкіл Қазақстанның конституциялық құқығының
субъектісі болып табылады, ол оның субъектілерінің мемлекеттік билік
органдарын құруға, бүкіл халықтық сайлауларға қатысады. Сондықтан да,
М.В.Баглайдың пікірі бойынша жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік
биліктің дербес бөлігі болып табылады. Осылайша, жергілікті өзін-өзі
басқару органы мемлекеттік биліктің бір бөлігі бола отырып, ол сонымен
бірге халықтық биліктің өзінше жеке нысаны болып табылады. Жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының қалыпты жұмысын қамтамасыз етуші қоғамдық
қатынастар топтық объектінің бір бөлігі болғандықтан, бұл қылмыстардың
түрлік объектісі көлемі бойынша топтық бөлшегі ретінде қарастырылады.
Осылайша, қарастырылып отырған қылмыстардың топтық объектісі болып
мемлекетік аппарат пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыпты
жұмысын қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
1997 жылғы Қазақстан Республикасында Қылмыстық кодексін қабылдаудан
бұрын лауазымдық қылмыстардың топтық объектілері болып, сонымен бірге
қоғамдық аппаратының дұрыс жұмысы да есептелінетін еді. Қазіргі
қолданыстағы қылмыстың заң бойынша қоғамдық бірлестіктердің, саяси
партиялардың, сонымен коммерциялық ұйымдардың заңды, қалыпты қызметі
коммерциялық және басқа да ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы қылмыс
объектісі болып табылады.
Парақорлықтың топтық объектісі болып, мемлекеттік аппарат пен
жергілікті өзін-өзі басқару аппаратының қалыпты қызметін қамтамасыз ететін,
қоғамдық қатынастар болып табылады.
Осыған байланысты мемлекеттік аппаратпен жергілікті өзін-өзі басқару
аппараты ұғымын анықтау ерекше теориялық және практикалық маңызға ие
болады. Бұл біріншіден мемлекетпен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
өздеріне жүктелген функцияларын орындау бойынша қызметінің шегі мен көлемін
анықтауға мүмкіндік беретіндігінен мағызды болып табылады, себебі қылмыстық
реформа мемлекетпен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының экономикалық
қатынастарға ықпал ету механизмін өзгертіп және оның шегін қысқартып, жеке
меншіктің және еркін сауда үшін жағдай жасады. Мемлекеттік аппарат және
өзін-өзі басқару аппараты анықтамаларын белгілеу аппарат қызметкерлерінің,
лауазым иелерінің, лауазым иелері болып табылмайтын мемлекеттік
қызметкерлердің практикалық қызметінің саласын айқын анықтап алуға да
мүмкіндік береді. Бұл қызметтік міндетті бұзғаны үшін аталған адамдардың
жауапкершілігінің шегі жайлы мәселені шешкенде маңызды роль атқарады.
Ғылыми және оқу әдебиеттерінде мемлекеттік аппарат деген ұғымға әр түрлі
анықтама беріледі. Екі түрлі көзқарас бар. Бірінші жағдайда ''мемлекеттік
аппарат'' деген термин көмегі арқылы мемлекеттік билік жүзеге асырылып,
негізгі функциялар орындалып, мемлекет алдында оның әр түрлі даму кезеңінде
алдағы тұрған мақсаттары мен міндеттеріне жетуге арналған органдар жүйесі
деп тар мағынада түсіндіріледі. Ал екіншісі кең мағынада. Соңғы жағдайда
мемлекеттік апппарат ұғымы мемлекет механизмі ұғымымен теңестіріледі және
ол мемлекет атынан іске асырушы мекемелер мен қызметкерлер органдары жүйесі
ретінде анықталады .
Біздің пікіріміз бойынша, соңғы көзқарас дұрыс сияқты. Парақорлықтың
топтық объектісін анықтау барысында біз мемлекеттік аппаратты кең мағынада
түсінуді басшылыққа аламыз. Осылайша мемлекеттік аппаратта: а) мемлекеттік
билік органдары; б) мемлекеттік мекемелер; в) Қазақстан Республикасының
Қарулы Күштері және Қазақстан Республикасындағы басқа да әскерлері мен
әскери бөлімшелері бар.
Жергілікті өзін-өзі басқару аппарпаты ұғымы да дәл осылайша
анықталады. Мұнда жергілікті өзін-өзі басқару аппараты ұғымына Қазақстан
Республикасы Қарулы күштері кіргізілмеген және басқа да әскерлер әскери
бөлімшелер кіргізілмегендігі ерекшелік болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында парақорлықтың тікелей объектісіне әр
түрлі сипаттамалар берілді. Кейбір авторлар мұнда топтық және тікелей
объектілері өзара сәйкес келеді деп ойлайды. Бірақ көптеген авторлар бұл
қылмыстың топтық және тікелей объектілерін бөлшектеп дұрыс анықтайды. Бұл
объектінің жалпы қабылданған сипаттамасына және олардың ара қатынасына
сәйкес келеді. Тікелей объект әрқашанда топтық объектінің тек бір бөлігін
құрайтын қоғамдық қатынас болады. Тікелей объектінің мазмұнын анықтау
барысында – деп көрсетеді Б.В.Здравомыслов- әрбір жеке қылмыс белгілі бір
нақты қоғамдық қатынасқа қол сұғады және оны әрбір нақты жағдайда анықтауға
мұмкіндік туады. (6Б.189(
Осы көзқарас бойынша парақорлыққа делдалдықтың тікелей объектісі болып
мемлекеттік апараттың немесе жергілікті өзін-өзі басқару аппараттарының
мемлекеттік органдарының, мемлекеттік мекемелердің, қарулы күштердегі
басқару аппараттарының Қазақстан Республикасындағы басқа да әскерлер мен
әскери бөлімшелердің жеке бөлімдерінің бір қалыпты заңды қызметінің
мазмұнын құрайтын осындай нақты қоғамдық қатынастар болып табылады.
Парақорлықтың заты. ''Пара'' белгісі мазмұнын анықтамас бұрын, ең
біріншіден, пара тұсінігін парақорлық үшін қылмыстық жауапкершілік
мәселелерімен айналысып жұрген ғалымдармен немесе қылмыс объектісі жайлы
жалпы зерттеулер жүргізушілер арасындағы түсінік бірдей емес екенін есте
ұстау керек. Кейбіреулер параны қылмыс заты, ал басқалары қылмыс құралы деп
есептейді. Ғалымдардың көпшілігі ''пара заты'' жайлы айтады, шын мәнінде,
оны қылмыс заты ретінде түсінеді. Пара табиғатын екі түрлі түсіну де орын
алып отыр: пара беруші үшін материалдық байлық мақсатқа жету құралы болып
табылса, ал пара алушыға – пара заты болып табылады .
Біз бұл мәселені жан-жақты талдауды алдымызға мақсат етіп қоймаймыз,
себебі біздің пікіріміз бойынша бұл дау біз үшін принципті емес және мұның
практикалық мәні жоқ. Осы мәселе бойынша тек өз көзқарастарымызды
білдіреміз. Паралық заңдық табиғатына қатысты қарама-қайшы көзқарас, біздің
ойымызша, қылмысты әртүрлі түсіну нәтижесі, сонымен қатар ''қылмыс заты''
деген ұғымымен ''пара заты'' деген терминнің сәйкес келуінен туындайтын
болып табылады.
Егер қылмыс заты деп тікелей қылмыстық ықпал жасалатын және ең бірінші
кезекте зиян шегетін заңмен қорғалатын қоғамдық қатынас элементтерін
түсінетін болсақ, онда пара даусыз түрде қылмыс заты болып табылмайды,
себебі ол қоғамдық қатынастар құрамына кірмейтіндіктен қылмыс объектісінің
материалдық көрінісі болып таныла алмайды.
Бұл мәселені дұрыс шешуге қылмыс заты мен объектісі жайлы қолданыстағы
теориялық зерттеулер негізге алынуы тиіс. Қылмыс затымен объектісінің мәні
және олардың ара қатынасын біздің ойымызша, толық және дәйекті түрде
В.Я.Таций зерттеген. Ол негізделген түрде заттың үш түрлі сипатын бөледі:
қорғалатын қоғамдық қатынас заты, қылмыс заты және қылмыстық ықпал заты.
Бұл кезде, қылмыс заты деп автор белгілі бір қасиеті бар материалдық
дүниенің кез келген затын түсінеді, ал ол заттарды қылмыстық заң адамның
нақты қылмыс құрамындағы әрекеттерімен байланыстырады.
Осы позицияға қарап, параны қылмыс затына қосуға болады. ''Пара''
объектінің өмір сүруінің индексаторы болып табылады, себебі бұл жағдайда
қоғамдық қатынас лауазым иесін паралап сатып алу жолымен бұзылады, яғни
пара алу жолымен бұзылады. Тек параға байланысты,кінәлі өзінің қызметтік
өкілеттілігін пара беруші ұшін жұмсайды.
''Пара заты' терминініне келетін болсақ, оның қолданылуы онша дұрыс
емес. Егер біз параны қылмыс заты ретінде қарайтын болсақ, ал қылмыс заңда
пара алу ретінде аталады. Осы кезде оны пара алу мәселесі немесе
''парақорлық мәселесі'' деген терминді қолдану логикалық тұрғыдан дүрыс
болған болар еді. ''Пара тәсілі'' деген терминді тек қана , егер ''пара''
сөзі арқылы тек белгілі материалдық игіліктерді ғана емес, ол сонымен қатар
лауазым иесіне оның қызмет бабы бойынша жасаған қандай да бір әрекеті үшін
берілетін материалдық игіліктерді тұсінген жағдайда қолдануға болады.
И.Я.Козаченконың ''пара'' термині бір адамның екінші бір адамға не
бергеніне бағдарланбайды, ал ол не үшін беріледі және ол қалай орындалады
дегенге бағдарланған деген пікірі дұрыс.
Парақорлық заты мазмұнының теориялық және практикалық маңызы зор.
Қылмыстық заңда ақша, бағалы қағаздар, өзгеде мүлік, мүлікке құқығы, мүлік
сипатындағы пара алуы жайлы айтылған. Осылайша, заңда бұл қылмыстың заты
біршама нақтыланған. Мұның, бұрынғы қолданыстағы қылмыстық заңнан
айырмашылығы,парақорлық затының мүліктік сипатының асты айқын сызылып
көрсетілгендігінде. Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі қылмыстық
құқық теориясымен сот практикасындағы параны мүліктік сипаттағы пайда
түрінде көрінеді дейтін позицияны ұстанды. Бұл жағдайда тек ақша, бағалы
заттар, құнды қағаздар және материалдық байлықтарды түсінбеу керек, сонымен
қатар материалдық сипаттағы қызмет пен құқықтарда түсінілуі тиіс. Мұнда,
лауазым иесінің алған заттары, ең соңында өзінің мүліктік сипатын
жоймауының маңызы зор. Мұнымен қатар пара заты болып мүліктік емес
сипаттағы игіліктер танылуы мүмкін дейтін тағы бір көзқарас бар. Ең бастысы
пара алушының көзіне бұл заттардың құнды болып көрінуі керек және сол үшін
де сол өзінің қызметтік өкілеттілігін асыра пайдалануға дайын болуы керек.
1884 жылы өзінің ''Паралап сатып алу жайлы'' атты еңбегінде неміс
ғалымы А.Фейербах пара затына ''жалпы сезімді қанағаттандыруға және өз
пайдасына қызмет ететін, ерекше атап айтатын болсақ, орден берем деп уәде
беру, қызметі үшін төлем ретінде сұраушының өз денесін беруі сияқтылардың
бәрі жатуы мүмкін'' - деп пікір айтқан болатын. Осындай пікірлер бұрынырақ
кеңес ғалымдары арасында айтылған.
Қазіргі ғалымдардың арасында параны кең мағынада түсінуде А.К.
Квициния дәйекті көзқарас ұстанды. Оның пікірі бойынша ''пара заты лауазым
иесін паралап сатып алуға болатын және оған кез келген қызмет, байлық
(олардың материалдық немесе материалдық емес қасиетіне қарамастан) беру
арқылы ықпал етуге жататын тәсілдердің бәрі де жатады''. Соңғы
көрсетілгенге қызметте өсу, наградаға ұсыну, жақсы рецензия, мақала немесе
монография жазу, авторлыққа қосу және т.б. жатады. А.К.Квициния пікіріне
сәйкес, қылмыстық әрекет түрлерінің кейбіреуінің қоғамдық қауіптілігі
бағасын едәуір төмендетіп және шын мәнінде парақорлық болып табылатын
көптеген әрекеттерді қылмыстық жауапкершілік шегінен тыс қалдырады.
Парақорлық затын осылайша кең түсінуді ең басында көптеген ғалымдар,
сот практикасы, ал қазіргі кезде қылмыстық заң қабылдамай тастады.
Принципиалдық тұрғыдан алғанда бұл қолдауға тұрады, себебі бұл мәселенің
басқаша шешімі қылмыстық құқықтық процессуалдық және криминологиялық
сипаттағы көптеген шешімі қиын мәселелерді тудыруы мүмкін еді. Осылайша,
көптеген мамандар және сот практикасы, дәйекті түрде, парақорлықтың затының
мүліктік сипатын тар мағынада түсінуді ұстануда. Бірақ, кейбір ғалымдар
мүліктік пайда ұғымының өзіне де кең мағына береді. Атап айтсақ, параны
кінәлінің алған пайдасы деп түсіну қажет, егер олар ең соңында мүліктік
сипатқа ие болады деген пікір қалыптасты. Осыған байланысты негізсіз пәтер
алу, мемлекеттік саяжай алу, лауазым иесіне пайдалы жұмыс беру, жалған
диплом немесе жалған еңбек кітапшасын беру және тағы басқаларды жекелеген
жағдайларда пара заты ретінде қарау практикасы мақұлданып және дұрыс деп
танылды.
Осындай позиция әдебиетте негізделген қарсылық тудырады. Берілген пара
түсінігінің анықтамасында нақтылық жетіспейді. Пара, егер ол ақша немесе
зат түрінде болса, оның нақты мүліктік пайдасы болу керек, яғни материалдық
түрінде болу керек. Лауазым иесі соңғы жағынан алатын мүліктік сипаттағы
пайда мұндай нақтылыққа ие болмайды. Парақорлық үшін келтіретін мысалдар
бұған байыпты қарсылық тудырады. Кезексіз пәтер алу, саяжай алу пара болып
танылуы мүмкін емес себебі, бұлардың ешқайсысын нақты материалдық зат
түріндегі пайдаға келтіруге болмайды. Кейбір авторлар параның осындай кең
мағынадағы түсінігін сынай отырып, бұл жағдайда пара алумен лауазымдық
өкілеттілікті асыра пайдалану арасындағы айырмашылық жойылып кетеді деп
негіздеп көрсетті. Лауазым иесінің лауазымдық өкілеттілігін пайдалана
отырып көретін пайдасының көпшілігі лауазымдық өкілеттілікті асыра
пайдалану сипатына қатысты болады.
Сонымен қатар пайдалы жұмысқа орналасуды парақорлық ретiнде қарауда
әдебиетте негізделген қарсылық тудырып отыр. Біріншiден, мұндай жағдайдың
шындыққа жанаспауы салдарынан мұнда бір адам пайдалы жұмыс беретін екінші
бір адамның мүддесі үшін өзінің қызметтік дәрежесін пайдалануы керек.
Екіншіден, егер пайдалы жұмыс деп ақша көп төленетін қызметті түсінетін
болсақ, онда тұлғаның мамандығы мен қызметі арасындағы сәйкестікті
практикалық жағынан анықтау мүмкін емес., демек пара затын да анықтау
мүмкін емес. Егер адам үшін беріліп жатқан беделді немесе пайдалы қызмет
жайлы сөз болса және ол өкілеттікті асыра пайдалану арқасында жүзеге
асырылса, мұнда да пара заты жоқ.
Нәсіпқұмарлық қызметті пара заты ретінде тану жайлы мәселе қылмыстық
құқық теориясында көптеп қойылып келді. А.Приградов - Кудриннің пікірі
бойынша, егер лауазым иесі әйел мүддесі үшін онымен жыныстық қатынас жасау
мақсатында кез келген бір әрекет жасаса, (немесе жасалмаса), онда бұл
әрекет пара беру-алу деп қаралуы тиіс, себебі жыныстық қатынас пара ретінде
көрсетілген жағдайда, онда материалдық құндылық пайда болуы мүмкін.
Мұндай көзқарасты көптеген ғалымдар мен сот практикасы теріске
шығарды. Бірақ, қазіргі жағдайда бұл мәселені осылай шешу дұрыс бола ма?
Мұның дұрыс шешім болуы үшін нәсіпқұмарлық қызметті мүліктік пайда ретінде
қаралу немесе қаралмауына байланысты.
Ақылы жыныстық қатынас (жезөкшелік) қызмет көрсетудің бар екені
ешкімде де күдік тудырмаса керек. Бұл жанама түрде әкімшілік заңында
жезөкшелікпен айналысуға тиым салудан көрінеді. Сондықтан да, егер жыныстық
қатынас қызметіне ақы төленген болса, онда олардың материалдық сипаттағы
қызмет болатыны даусыз. Егер осындай қызметті лауазым иесі оның бағасын
біле тұрып қабылдаса, онда оның әрекеті ҚР Қылмыстық кодекс 311 бабы
бойынша сараланады. Ал делдалдың әрекеті Қылмыстық кодекс 313 бабымен
бағаланады. Мұнда қызметтің бағасы оған төленген ақша төлемі болып
табылады. (9Б.82( Егер жезөкшелікпен үнемі айналысып жүрген адам қызмет
бабында өсу мақсатында лауазым иесімен тегін жыныстық қатынасқа түскен
жағдайда, бұл мәселе алдыңғыдай шешілуі тиіс деп есептейтін авторлардың
пікірлерімен келісуге болады.
Біздің пікіріміз бойынша, бұл жерде параның көлемі жайлы немесе нақты
айтқанда, оның ақшалай көрінісі жайлы мәселе де маңызды болып табылады.
Бұрынырақта әдебиетте параның қылмыстық жазалауға тартуға негіз болатын
төменгі көлемін белгілеу жайлы бірнеше ұсыныстар түсті. Негізінен, мұнда
бір төменгі еңбек ақы жайлы айтылды. Бірақ, 1959 жылғы Қазақ ССР Қылмыстық
кодексінде параның осындай төменгі мөлшері қарастырылмады, әрине, мұны
қолдауға тұрады. Парақорлықтың қауіптілігі параның көлемінде емес, ал оны
лауазым иесінің өз қызмет дәрежесін пайдаланғаны үшін алғанында. Мұндай
жағдайда, пара көлеміне байланыссыз қылмыстық-құқықтық қорғау объектісіне
қол сұғу орын алады.
Сонымен қатар, заңсыз сыйлық көлемінен толық ауытқуға болмайды. Пара
алу пайдакүнемдік көздейтін лауазымдық қылмыс екенін есепке ала отырып,
лауазым иесінің 100-200 теңге көлемінде пара алғаны үшін сотталуын негізді
деп тануға болмайды. Бірақ, параның өте аз мөлшерін істің басқада
жағдайлармен қатар есепке алу қажет. А.А.Аслахановпен принципінде заңның
жалпы ережелеріне сәйкес әрекетітің белгілері формальды болып, бірақ елеулі
маңызы болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке адамға, қоғамға
немесе мекемеге зиян келтірген және зиян келтіру қаупін туғызбаған іс-
әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды. Әдетте ''заң жүзінде
ауыр қылмысқа жатқызылатын әрекет, негізінен оның барлық объективтік-
субъективтік белгілерінің дәрежесінің жиынтығына бағынышты болады''.
Бірақта Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 311 бабының ескертуінде
сыйлықтың құны 2 айлық есептік көрсеткіштен аспаса, лауазымды адамның
бірінші рет сыйлық ретінде пара затын алуы, егер бұл жөнінде алдын-ала
уағдаластық болмаған жағдайда, маңызы аз екендігіне байланысты қылмыс болып
табылмайды, мұндай іс-әрекет тәртіптік ретпен қудаланады. (9Б.169(
Формальды түрде пара алу белгісіне жататын маңызы аз әрекетті
анықтаудың өз ерекшеліктері бар. Бұл қылмыстың қоғамдық қауіптілігі бәрінен
бұрын мемлекеттік қызмет мүдделеріне зиян келтіру болып табылады, ал бұл
әрекеттің маңызының аздығы ең біріншіден, қандай маңызы бар мүддеге зиян
келді немесе зиян келтіру қаупі туды деген мәселелерді ескере отырып
анықталады. Осылайша, кінәлінің әрекетінің маңызы аздығын анықтау барысында
параның көлемі ғана емес, ол лауазым иесінің жасаған әрекетінің барлық
жағдайларының жиынтығы арқылы есептеледі.
II. ПАРА АЛУДЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
Пара алудың объективтік жағының мазмұнын анықтаудың теориялық және
практикалық маңызы зор. Атап айтқанда бұл келесі жағдайда көрінеді:
а) қылмыстың объективтік жағы осы қылмыс пен оның белгілері ұғымын
анықтау үшін қызмет етеді;
б) объективтік жақ қарастырылып отырылған қылмыстың ерекшелігін береді
және оны басқада ұқсас қылмыстардан ажырату белгілерін айқындайды;
в) көптеген жағдайларда қарастырылып отырылған қылмыс тәртіптік құқық
бұзушылықтан объективтік жағының белгісі бойынша ерекшеленеді;
г) кейбір жағдайларда объективтік жақ іс-әрекетті саралауға ықпал
етеді және сонымен қатар іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі дәрежесін
бағалауға да ықпал етеді.
Объективтік жағы қылмыстың сырт жағын сипаттайтын белгілерін құрайды.
''Қылмыстық объективті жағы дегеніміз сырт жағынан уақиға мен құбылыстардың
даму дәйектілігі тұрғысынан қаралатын заңмен қорғалған мүддеге қоғамдық
қауіпті және заңсыз қол сұғу процесі болып табылады және бұл субъектінің
қылмыстық әрекетінен басталып, қылмыстық нәтижеге жетумен аяқталады''.
Демек, қылмыстың объективтік жағы келесі белгілерді қамтиды: іс-әрекет,
қылмыстық салдар және қылмыс пен салдар арасындағы себепті байланыс.
Парақорлық құрамының объективті жағының міндетті белгісі оның қоғамдық
қауіпті іс-әрекетiнiң болуы.
Осыған орай, зерттеліп отырылған қылмыстың, қылмыстық заң берген
қоғамдық қауіпті іс-әрекет ерекшелігін анықтау қажеттілігі туады. Қазақстан
Республикасы Қылмыстық Кодексінің 311 бабында мемлекеттік қызмет атқаруға
өкілетті адамның не оған теңестірілген адамның өзі немесе делдал арқылы
пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-
әрекеті (әрекетсіздігі) үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлікке құқығы
немесе мүлік сипатындағы пайда түрінде пара алу, егер мұндай іс-әрекет
мемлекеттік қызметтер атқаруға өкілетті адамның не оған теңестірілген
адамның қызметтік өкілеттілігіне кіретін болса не ол қызметтік жағдайына
байланысты осындай іс-әрекетке (әрекетсіздікке) мүмкіндік жасаса, сол
сияқты жалпы қамқоршылық немесе қызметі бойынша жол берсе пара алу болады
делінген. (10Б.82(
Пара алудың заңдық құрамы бұрынғы заңдарға қарағанда едәуір жетілген,
бірақта оның кейбір мәселелері қылмыстық құқық теориясында, сот
тәжірибесінде әлі күнге даулы болып табылады. Пара алу құрамынан
объективтік жағынан бірнеше белгілерi бір жүйеге келтірілген онша дау
туғызбайды, соның бірі –параны адамның осы делдал арқылы алу. Соның бірі
парақор адамның өзі неемсе делдал арқылы алу. Бұл екі жағдайда да “іс-
әрекетте қылмыс құрамы орын алады. Сондай-ақ пара субъектісі болатын
адамның пара үшін жасаған әрекеті немесе әрекетсіздігі деген ұғымда онша
даулы емес, сот тәжірибелерінде бұл мәселеде көп қиындығы жоқ, яғни әрекет
немесе әрекетсіздік деген ұғым лауазымды адамның пара алуға байланысты
белсенді немесе енжарлық қимылын бейнелейтінін түсінеміз. Параны алудың
ашық немесе көмескі түрлерді де онша қиындық туғызбайды. Параны ашық алу
деген бір қолдан екінші қолға пара затын тікелей өткізу, ал параның көмескі
түріне сырттай қарағанда заңды болып көрінетін, бірақ пара алу
субъектісінің көрсетілген қызметі үшін істеліп отырылған заңсыз іс-
әрекеттер (мысалы, картадан өтірік ұтылу, жақсы демалыс ұйымдастыру,
қайтарымсыз қарыз беру және т.б.)
Заңның лауазымды мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның не
оған теңестірілген адамның параны ''пара берушінің немесе оның өкілі болған
адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті '' ережесі де онша дау туғызбайды.
Мұндай пара берушінің тікелей өз мүддесі, туыстары, таныстықтарын мүддесі
сондай-ақ заңды тұлғалардың мүддесі туралы сөз болып отыр.
Пара алудың объективтік жағынан басқа белгілері туралы теорияда да,
сот тәжірибесінде де біркелкі түсінік жоқ. Оның бәрі пара үшін жасалатын іс-
әрекеттің немесе әрекетсіздіктің мәні мен мазмұнына байланысты болып отыр.
ҚР Қылмыстық Кодексінің 311 бабының 1 бөлігінің диспозициясында
көрсетілгендей мемлекеттік қызметкер атқаруға уәкілетті адам немесе соған
теңестірілген адам (пара алу субъектісі) параны өзінің қызметтік жағдайын
пайдалана отырып төмендегі жағдайларға байланысты алады:
а) пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына өзінің
қызметтік өкілдігіне кіретін іс-ірекеттерді жасау;
б) пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына өзінен
қызметтік өкілеттігіне кірмейтін іс-әрекеттерді өзінің лауазымдық жағдайын
пайдалана отырып жүзеге асыру;
в)жалпы қамқоршылығы мен қызметі бойынша жол беру.
Қылмыстық құқық теориясында ұзақ жылдар бойы ''қызметтік жағдай
пайдалану'' деген түсінік жөнінде әртүрлі көзқарастар болғаны анық. Бұл
заңдылық белгі туралы екі түрлі көзқарас болды. Оның біріншісі бұл
түсінікке кең мағына беру, екіншісi тар мағынада түсіну туралы болды.
Бірінші түсінікке сәйкес қызметтік жағдайын пайдалану деп мемлекеттік
қызметкердің немесе оған тексерілген адамның өзінің қызметтік өкілдігі
шеңберінде, өзіне берілген құқық, жүктелген міндет аясында, оның шегінен
шықпай іс-әрекет жасауды білдіреді. Көптеген криминалист ғалымдар бұл
мәселеде басқа да көзқарасты білдірді. Бұлардың пікіріне қызметтік жағдайын
пайлануда қызметтік өкілдік шеңбері көлемінде емес, кеңмағынада түсінуді
ұсынады. Яғни қызметтік өкілдікті пайдалану деп тұлғаның қызметтік құқы мен
міндеттерінен тыс, қызметтік жағдайын пайдалана отырып, өз беделін,
мүмкіндіктерiн, байланыстарын пайдалануды да жатқызады. Мұндай тұжырым
СССР Жоғарғы Сотының 1962, 1977, 1990 жылдардағы парақорлықпен күрес
жөніндегі сот практикасы үш түрлі қаулысында да қуатталған болатын.
1990 жылы СССР Жоғарғы Соты Пленумының қаулысында егер ''адам өзінің
қызметтік жағдайына байланысты пара берушінің мүддесіне пайдлы іс-
әрекеттерді, өз қызұретіне жатпаса да, басқа адамдар арқылы жүзеге асыруын
пара алу деп тану керек деп анық айтылды. Қазіргі қолданыстағы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 13-тарауында да ''Қызметтік жағдайын
пайдалану'' деген ұғымды кең мағында пайдалану негізгі заңдылық ттұрғыда
берілген. Осы тарауда заң шығарушы екі түрлі түсінікті қолданады
''Қызметтік өкілетті пайдалану'', ''Қызметтік жағдайын пайдалану''. Осы екі
терминдік атаудың мазмұны бірдей еместігі өзінен-өзі көрініп тұр емес пе.
Қызметтік өкілеттікті пайдалану деп заң шығарушы өз қызмет шеңбері шегінде
іс-әрекетті жүзеге асыруды айтса, қазіргі қолданылып жүрген ҚР Қызметтік
Кодексіне ''Қызметтік жағдайын пайдалану'' деген түсінікке кең мағына
берді. Ол дегеніміз: а) қызметтік өкілеттік шеңберіне кіретін іс-
әрекеттерді жасау немесе жасамау; б) қызметтік жағдайына байланысты іс-
әрекеттерді жасауға немесе жасамауға мүмкіндік жасау. Міне осы жерде тағы
да бір проблемалық мәселе туындайды. Бұл жерде қызметтік жағдайына
байланысты іс-әрекетті жасауға немесе жасамауға мүмкіндік дегенді қалай
түсінуге болады және оның шегі, шекарасы қалай болады деген сұраққа жауап
іздеген жөн. Қылмыстық заңда (ҚР ҚК-ның 311 бабы) және Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының осы мәселеге арналған қаулысында пара
берушінің немесе оның өкілінің пайдасына қызметтік жағдайына байланысты іс-
әрекет жасау немесе жасамау мүмкіндігі туралы дәлелді көрсетілген. Бұл
жерде қызметтік жағдайына байланысты белгілі бір іс-әрекетті жасау, не
жасамау мүмкіндігі объективтік мәнге ие болып отыр. Мұндай объективтік
мүмкіндік пара алушының жеке қызметіне немесе байланысына, сондай-ақ
қызметтік жағдайына тікелей байланысты. Мұндай объективтік мүмкіндікке
мысалы әртүрлі ұйымдарда қызмет істейтін адамдардың бір-біріне қызметтік
тәуелді болмаса да, басқадай әкімшілік, қаржылық, шаруашылық жөнінен,
бақылаушылық немесе қадағалаушылық тұрғыдан тәуелділігі негіз болды. Мысалы
бақылау-тексеру органдары қызметкерлерінiң басқа мекеме басшыларына айтып,
өзінің алған парасы үшін пара берушінің немесе оның өкілінің пайдасына
белгілі бір пайдалы іс-әрекеттерді жасауы, немесе басқару, билік
органдарында қызмет істейтіндердің өзінің беделін пайдаланып басқа
ведомства, мемлекеттік өкімет немесе басқару органдарының, лауазымды
адамдары арқылы жоғарыдағыдай іс-әрекеттерді жүзеге асыру және т.б.
Сонымен қызмет жағдайына байланысты мүмкіндік дегеннің мағынасын дұрыс
түсіну үшін нақты жағдайларға байланысты адамдардың өзара қызметтік
арақатынасын, бағыныштылығы, байланысын жан-жақты, объективті түрде еске
алу қажет. Бір ғана ''Жоғарғы пост'', ''лауазым'' атағын иемденіп іс-
әрекетке бару барлық уақытта объективтік мүмкіндік туғызбайды.
1980 жылдарға дейін қылмыстық құқық теориясында және сот практикасында
парақорлық үшін ғана қылмыстық жауаптылық тек қана нақты іс-әрекет үшін
ғана туындайды, ал лауазым адамына өзін болашақта ыңғайсыз жағдайлардан
сақтандыру үшін, жалпы қамқорлық қатынасқа байланысты болуы үшін
материалдық сыйлықтар беруі парақорлыққа жатпайды деп түсіндірілді. Бұл
теорияны жақтаушылар ескі қылмыстық кодекстегі пара алуға байланысты
көрсетілген ''қандай да бір әрекет'' істегені үшін деген түсінікті
басшылыққа алды. А.Я.Светловтың пікірі бойынша әрекет әруақытта нақты болуы
керек, жалпы қамқорлық үшін лауазымды адамға пара беруге болмайды, мұндай
іс-әрекет парақорлыққа жатпайды'' делінді. Мельниковтың пікірі бойынша пара
беруші адам әрқашан өзінің мүддесін нақты және айқын анықтайды және осы
мүддеден пара алушының әрекетінің мазмұны туындайды, бұлар әрине нақты
болулары тиіс. Егер лауазым иесі нақты емес мазмұндағы әрекетпен мүліктік
пайда табатын болса – деп қорытындылайды автор, мысалы, жалпы жақсы
қатынастағы адамнан заңсыз мүліктік пайда тапса, онда мұндай пайда пара
болып есептелінбейді .
Сот практикасында да ұқсас жағдайлар осылайша сараланған. Бұл бағыт
бағыт өте қатаң ұсталды. Бірақ ол нақты түрде қалыптасып келе жатқан және
бәрінен бұрын экономикалық қатынастар талабына сай келмеді. 1980 жылдардың
ортасынан бастап, ССРО Жоғарғы Соты арқылы нақты әрекеті үшін емес, ол
көмек көрсеткені, қамқорлық жасағаны және жұмыста қолдағаны үшін, яғни пара
беруші адамдармен жақсы қарым-қатынасы үшін пара алушы ретінде сотталған
ірі басшылардың бірнеше істері қаралды. Бұл қағида сәл кейінірек ССРО
Жоғарғы Соты Пленумының 30.03.90 жылғы №3 басшы қаулысымен бекітілді, мұның
өзі сот, тергеу практикасында мәнді бетбұрыс болды. (12Б.161(
Мұнда бірінші рет қылмыстық құқық кодекс тарихында соттар парақорлық
ретінде ''лауазым иесінің ақшалай қаражат немесе басқа да бағалы заттарды
өзіне бағынышты немесе қаруындағылардан қамқорлық жасағаны немесе қызметтік
жол бергені үшін, өз құзіретіне кіретін мәселелерді тиімді шешу үшін алуы
пара алу ретінде сараланды. Бағалы заттарды алу немесе қызмет көрсетулерді
пайдалану шарттары алдын ала әдейі келісілмесе де, бірақ қылмысқа
қатысушылар параның оны берушінің мүддесін қанағаттандыру мақсатында
берілгенін түсінген ретте кінәлілердің әрекеті пара алу, пара беру деп
танылуға тиіс делінді. Осындай шұғыл бетбұрысқа қарамастан сот практикасы
бұрын қалыптасқан тәжірибені жалғастыра берді. Бұрынырақ ғалымдардың
еңбектерінде парақорлық ретінде параны лауазым иесіне берушінің мүддесі
үшін, оның жұмысының жалпы жақсы бағытына бола беру кезін тану мүмкіндігін
қарастырылды. Бұл көзқарасты жақтаушылар осындай жағдайлар пара алушымен,
пара берушінің арасында қызметтік қарым-қатынас болған жағдайда ғана болу
мүмкін деп мұндай іс-әрекеттер көлемін едәуір шектеді.
ССРО Жоғарғы Соты Пленумының қабылдаған шешімдеріне қарамастан,
қылмыстық құқық теориясында даулы мәселе жалғаса берді. А.К.Квицинияның
пікірі бойынша Жоғарғы Сот пленумы бұл мәселеде қарама-қайшылығы бар
екіұшты ұсыныстар берген. Бір жағынан, соттарға ''лауазым иесінің пара
берушінің мүддесі үшін қандай әрекеттерді орындағаны немесе орындамағаны
үшін пара алғанын анықтауы ұсынылса'', ал екінші жағынан Пленум жалпы
қамқоршылық үшін заңсыз сыйлық алуды парақорлық деп танып ''мүдделерді
қанағаттандыру мақсатында пара алу '' ретінде саралау туралы екі ұшты айтып
өтеді''. Осындай қарама-қайшылықтар, біздің ойымызша, Қазақ ССР-нің 1959
жылғы Қылмыстық кодексінде онша сәтті емес түрде жазылған ''пара алғаны
үшін орындалатын әрекеттер'' мазмұнының нәтижесі болып табылады.
Қолданыстағы қылмыстық заң – бұл мәселені біраз шешті. ҚР Қылмыстық
кодексінің 311 бабы пара алушының пара алғаны үшін жауапкершілігі, ''пара
беруші немесе оның өкілi болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті
(әрекетсіздігі), жалпы қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол беру'', деп
қарастырылады. Осылайша,жалпы қамқоршылық немесе қызметі бойынша жол
берушілік үшін пара беруші пайдасына жасалатын әрекеті (әрекетсіздік)
мазмұнынан аздап ерекшеленген. Бұл қызмет жағдайын пайдаланудың жеке бөлек
нысаны “Біраз авторлардың жалпы қамқоршылық” арқылы біреудің қызметінен
жоғарылату, негізсіз сыйлық беру, кезексіз демалыс беру, сұранысы жоғары
товарларды босатуды, ал қызметі бойынша жол беруге қарамағындағылардың
заңсыз, қылмысты әрекетін, жұмысқа мас болып келгенін, өрескел бұзғанына
шара қолданбағандығын пара алуға жатқызу ұсынысымен келісуге болмайды-
дедi.
Бұл жерде қамқоршылық немесе қызметі бойынша жол берушілік пара беруші
пайдасына нақты әрекет жасау немесе жасамаумен теңестіріледі. Егер
қамқоршылық немесе қызметі бойынша жол берушілік пара субъектісінің нақты
әрекет жасауынан көрінсе, онда ол параны осы нақты әрекеті үшін алғанына
жауап береді. Басқа жағдайда пара беруші пайдасына әрекеті (әрекетсіздігі)
үшін пара алу қамқоршылығы мен қызметі бойынша жол бергендігі үшін пара
алудың арасындағы айырмашылық жойылып, бұл заңның соңғы нұсқасында
көрсетілгендей пара субьектісінің мінез - құлқын әрине, мағынасыз етеді.
Біздің пікіріміз бойынша, субъектінің пара беруші пайдасына қандай да
болмасын нақты әрекет жасауы жайлы әңгімені тек олардың мүмкіндігі мен
ықтималдығы тұрғысынан ғана айтуға болады. Мұндай әрекеттерді жасау туралы
тараптар арнайы келісім жасамайды. Пара беруші тек қажет жағдайда, оны
қызықтыратын мәселелерді шешу барысында, лауазым иесі оған пайдасы тиетін
әрекет жасайды, немесе қажетсіз әрекет жасаудан бас тартады-деп сенеді.
Осындай жағдай пара алушының санасында қамтуы тиіс.
''... осындай жағдайда бағалы заттар пара алушыға жай әншейін,
''сүйкімділігі'' үшін және ''жалпы абстракциялық жақсы қатынас'' үшін емес,
ол оған нақты пара беру кезінде оның болашақта жасайтын нақты әрекеті үшін,
келісім екендігін және оны екі жақта айқын түсінеді''-деп пайымдаған
Б.В.Волженкин пікірімен келісу керек.
Бұл жағдайда да мемлекеттік аппарат пен жергілікті өзін-өзі басқару
аппаратының қалыпты жұмыс істеуіне қол сұғу орын алады. Одан басқа
''осындай парақорлық жүйелі сипатқа ие болғандықтан, пара беруші әр кезде
пара алушыға сыйлық беріп , өз мүддесі жайлы оның есіне салып отырады, ал
бұл жағдайда пара алушы пара берушіге белгілі бір тәуелділікке енеді''. Бұл
жерде біз параға тікелей сатып алудың ең қауіпті жағдайына кездесуіміз
мүмкін. Мұның мәні қызметті сатып алуда емес, ол пара алушыны пара беру
ақылы , соңғының мүддесіне толық бағынышты етуінде болып отыр.
Осылайша, қамқорлық немесе қызметі бойынша жол берілгендігі үшін пара
алу төмендегі жағдайда айқын болады:
1. пара алушының пара беруші пайдасына немесе оның өкілдерінің
мүддесіне қандай да болмасын әрекет жасауға немесе жасамауға мүмкіндігі
болуы керек.
2. бұл мүмкіндік осы адамдар арсындағы бағыныштылық пен бақылаушылық
қарым-қатнастарын туындауы керек.
3. пара беруші параның ''жәй әшейін'' берілмейтін, пара алушы арқылы
келешекте өзінің мүдесін немесе келешекте таныстырылатын басқа адамдар
мүддесін қанағаттандыру мақсатында берілетінін түсіну керек.
Пара алушы лауазым иесінің белгілі әрекетінің қажеттілігінің пайда
болуы немесе пайда болмауы мүмкін. Кез келген жағдайда параны ''жалпы
қамқоршылық немесе қызметі бойынша жол бергені үшін'' алу қылмыс құрамы
болады.
Өте маңызды және сонымен қатар теориялық тұрғыдан өте даулы мәселенің
бірі, бұрынғыша, лауазым иесінің әрекетінің парамен шартталуы міндетті
болып табыла ма, немесе парақорлық қылмыс құрамы үшін мұндай шарттың қажеті
жоқ па?- деген мәселелерді сипаттап шешу болып табылады. Осыған байланысты
''пара – сатып алу'' мен ''пара – сыйлықты'' бірдей саралау дұрыс па деген
мәселеге де баға беруді қажет етеді. Бұл туралы қылмыстық құқық теориясында
қарама-қайшы пікірлер айтылды, сот практикасындағы сипат та бірдей емес.
Осы қылмыстар үшін жауапкершілік мәселелерімен айналысып жүрген
ғалымдардың жартысы пара алушының әрекеті парамен шартталған кезде де, оның
болмауы кезінде де, пара алу, беру болса ол орын алады деп көрсетеді. Осы
пікірді негіздеу мақсатында олар ұқсас тұжырымдар келтіреді: ҚР ҚК-інде
пара алушы әрекетінің парамен шартталуы жайлы сілтеме жоқ, параны ''паралап
сатып алу'' және ''сыйлық'' деп бөлу де жоқ.
''Пара – сыйлық ретінде берілгенде парақорлық объектісі болып
табылатын мемлекеттік және қоғамдық қызметінің маңызды шарттарының бірі
болып табылатын қызметтік әрекеттің ақысыздық қағидасы бұзылады деп'',-
жазды В.Н.Ширяев. А.Эстриннің пікірі бойынша ''ешқандай міндеттерді
бұзбаған парақордың қауіпі аз немесе мүлде қауіпсіз'' – деп ойлауға
болмайды. Белгілі бір адамнан пара алу фактісінің өзі осы адамға
бағыныштылықты бір жағынан туғызса, ал екінші жағынан пара алушы өз
қызметін сатуға қабілеті бар адам деп сипатталады. Бұл мәселеге Кеңес
құқығы ешқандай негізгі анықтама бермеді – Патша Уложениесіндегі пара
алғаны үшін жазалау пара сатып алуға қарағанда, сыйлық алғаны үшін
жұмсақтау болды. Лауазым иесіне жеке адамның өткендегі жасаған әрекеті үшін
берген сыйлығы, әрқашанда, пара берушінің пікірі бойынша келешекте де пара
алушының пара берушіге ''жақсы'' көзқарасын қамтамасыз етуге есептелген, ал
пара беруші, егер пара алушы оның пікірінше осындай ''сыйлық алуға
тұратын'' болса, онда тағы да оған пара беруі мүмкін.
Қылмыс құрамы тек субъектіні сатып алу жағдайында ғана болмайды,
сонымен қатар оның пара берушінің мүддесіне қызметі бойынша әрекет жасағаны
үшін және бұл туралы алдын ала келісім болмаса да сыйлық алуына байланысты
болады,- дейді осы ұстанымды жақтаушы ғалымдар. ''Пара сыйлық'' алған
кезде, бұл пара деген сезім кінәлінің санасында болуы керек. Мысалы,
лауазым иесі басқа бір лауазым иесінің, туыстарының, таныстарының сұраулары
бойынша, қызметі бойынша қандай да бір әрекет жасап (оқуға қабылдауға
көмектесіп, ауруханаға кезексіз жатқызуға, мамандығын арттыруға, жалақысын
көбейтуге), осы әрекеті үшін ақша немесе басқа да құнды заттарды
''сыйлық'' ретінде алса, бұлардың барлығын қызмет ету жағдайын пайдалану
арқылы жасаған әрекеті үшін алынғанын айқын сезінеді. Бұл пікірді
жақтаушылардың ең дәйектілерінің бірі Б.В.Волженкин болып табылады. Оның
бұл мәселе бойынша бір жақты, табанды позициясы бұдан бұрын айтылған.
''Парақорлық кезінде қылмыс объектісі болып мемлекеттік басқару аппаратының
қалыпты жұмысының мазмұнын құрайтын қоғамдық қатынастар табылады''- деп
көрсетті ол. Бұл қоғамдық қатынастардың элементтерінің бірі болып лауазым
иелерінің қызметінің құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz