Қылмыстық құқықтағы жаза тағайындау қағидалары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қылмыстық құқықтағы жаза тағайындау қағидалары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. Қылмыстық құқықтағы жаза мазмұны
1.1 Жаза түсінігі және мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жаза жүйесінің және оны тағайындау қағидаларының
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
II. Жаза тағайындаудың мәні
2.1 Әдет-ғұрып заңдарындағы жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Қазіргі жаза тағайындаудың өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ...21
2.3.Жаза тағайындаудағы ескерілетін мән жағдайлар ... ... ... ... ... 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 7
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттегі саяси, әлеуметтік, мәдени
және экономикалық дамудың тұрақты жүзеге асуы өз азаматтарының
Конституцияда баянды етілген құқықтары, бостандықтары мен заңды
мүдделерінің қаншалықты қамтамасыз етілуіне байланысты. Қазіргі уақытта
мемлекет пен қоғам, адамдар мүддесіне қарсы қылмыс жасаған тұлғаларға әділ,
тиімді жаза тағайындау құқыққорғау органдары үшін өзекті мәселенің бірі.
Жаза қылмыскер үшін өзі жасаған қылмыстық салдары. Дегенмен ол
қылмыстық алдын алудағы белді шара болып табылмайды. Белді шараларға
әлеуметтік, мәдени-тәрбиелік жұмыстар жатады, бірақ егер де қылмыскер
иландыру әдістеріне, тәрбиелеу шараларын бас бермей бара жатса, оны
қылмыстық жазамен тізгіндеуге тура келеді.
Жұмыстың міндеті. Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап
келтірумен тікелей байланысты болады. Мысалы, соттың кінәліні бас
бостандығынан айыру немесе белгілі бір кәсіппен шұғылдануға немесе
белгілі бір лауазым иесі болуға тыйым салуы, мұлкін тәркілеуі
мүмкін. Ерекше ауыр қылмыс жасаған жағдайда кінәлігі заңда
көрсетілген негізде ерекше жаза - өлім жазасын тағайындауды да
мүмкін. Сөйтіп, кез келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған
адам материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. ґйткені жаза
өғзінің мәні жөнінен кінәліні жазалау болып абылады.
Қылмыстық жазалау шараларының мәні мемлекеттік айыптауды және
мәжбұрлеуді арнайы тәсілмен жүзеге асыру. Осыған байланысты Н.
Сергеевский былай деп жазады: “Жазада қылмыстық іс-әрекетті қандай
формада болмасын, қандай мазмұнда болмасын айыптау, бетке басу
әрқашанда болады”.
С. Познышев өш алу теориясын сынады. “Егер жаза нақты
қолданылса, - дейді ол, - тежеуші әсерге артық қатыгездік жасамай-ақ
қол жеткізуге болмады, ал қолданылмаса – қандай үрей туғызса да
әсері болмайды”.
Жаза қылмыс жасаған адамға қолданылатын мемлекеттік арнайы
мәжбұрлеу шарасы ретінде құқықтық қудалаудың кейбір түрлерімен ғана
шектелмейді, сонымен қатар ол қылмыскерге тәрбиелік ықпал етуді
де көздейді.
Жұмыстың мақсаты. Жаза туралы ілімнің ең көп талас тудыратын
мәселелерінің бірі– жазалаудағы сазай тартқызудың рөлі мен
мағынасы туралы мәселе. Бірқатар ғалымдар сазай тартқызуды
жазалаудағы өзінше мақсат деп санайды. Заңгерлердің басым көпшілігі
бұл пікірмен келіспейді. Көптеген зерттеушілер жазада ондай мақсат
жоқ дейді. А. Ременсонның пікірінше сазай тартқызу қылмыстық жазаның
мақсаты бола алмайды. Сазай тартқызуды жазаның мақсаты деп тану -
жазалауды мақсат тұту деп мойындау деген сөз. Э. Норбутаев сазай
тартқызуды жазаның негізгі мазмұны деп санаса, кейбір пікірлер
бойынша жазада сорын қайнату мақсаты да бар. Бұл сынға алып
отырған пікірді жақтаушылардың біразы сазай тартқызу мақсатын
қоғамдық сананы қанағаттандыру, адамдардың әділдік сезімін сақтауға
ұмытылу мақсаты деп қарастырады.
Зерттеу жұмыстары әлеуметтік құбылыстың танымдылықтың теориялары мен
базалық қағидалары негіздеріне сүйене отырып жүзеге асырылды. Кейбір
тұстарда өзге ғылым салаларының әдістері мен ережелеріне сілтеме жасалынды.
Әдістемелік негіздерін ҚР қылмыстық кодексі және қылмыстық істер жүргізу
кодексі, Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумның нормативтік қаулылары
және өзге де нормативтік құжаттар құрайды.
Алдын алу – тәрбиелеу процестері арқылы азаматтарға ықпал
жасау осы заңнан басталады. Қылмыстық алдын алу жайында Н. Дурманов
былай деп жазады: “кеңестік қылмыстық-құқықтық нормалар қылмыс
жасалынған кезден бастап немесе санкция қолданылған кезден бастап
емес, ол нормалар көрсетілген заң күшіне енген кезден бастап
нақты әсер етеді.
Құқық зерттеушілер, тарихшылар, философтар, теологтар жазалаудағы
мақсатға ой жібергенде жалпы және арнайы превенциядан басқа
мақсаттарды қалыптастыра алмады. Жалпы превенция, мысалы, көне
өсиеттің екінші заңында көзделген: “Көбірек естиді де, өз арасында
мұндай қылмыс жасауға қорқады”.
Біріншіден, қылмыстық шара – мемлекеттік күштеу шарасы ретінде
қылмыстың заңмен ғана белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот
үшін міндетті тізбектері мен оны қолданудың тәртібі
тұжырымдалған. Сот қылмысқа кінәлі адамға қылмыстық заңда
көрсетілген шараның шеңберінде оның шегінен шықпай, жаза
тағайындауды. Тек ерекше жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен гөрі
неғрлым жеңілірек жаза тағайындауға құқылы.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретінде қылмыстық жазаны
мемлекет атынан тек ғана сот тағайындайды. Қылмыстық жазамен
салыстырғанда басқа да мемлекеттік күштеу шаралары мемлекеттік
органдар немесе лауазымды органдар арқылы жұзеге асырады. Мысалы,
қоғамдың тәртіпті бұзған адамды полиция бастығы әкімшілік
жауапқа, салық инспекциясының лауазымды адамды салықтан
бұлтараушыларды заңда көрсетілген тәртіппен жазалайды немесе
әкімшілік комиссиясы өзіне берілген құзырет шеңберінде әкімшілік
құқың бұзушыларды жауапқа тартады. Осы аталған органдардың немесе
лауазымды адамдардың бірде-біреуі қылмыстың жаза қолдануға құқылы емес.
Қылмыстың жазаны қолдану - тек ғана соттың құзыреті.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды
жазадан босату, сондай-ақ тағайындаған қылмыстық жазаны жеңілдету
тағы да сот арқылы жүзеге асырылады. Тек қана рақымшылық және
кешірім беру актілерімен жазадан босату немесе жазаны жеңілдету
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Парламент немесе
Республика Президенті арқылы жұзеге асырылады, ал басқа жағдайларда
бұл мәселелерді шешу тек соттың міндеті болып табылады. Бұл да
қылмыстық жазаның басқа мемлекеттік күштеу шараларынан мәнді
өзгешелігін көрсетеді.
Төртіншіден, қылмыстың жаза жария түрде ашықтан-ашық
дайындалады. Яғни, қылмыс адамның кінәсін анықтау оған жаза
тағайындауды қажет деп табу, қылмыстық жазаның нақты түрі мен
көлемін анықтау, жеке немесе заңды тұлғалар арқылы емес мемлекет
арқылы жария, ашықтан-ашық түрде белгіленеді.
Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді,
жеке немесе лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де
босата алмайды, заңды күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке
кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды және жай адамдардың орындауы үшін
Республика аумағында міндетті болып табылады.
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға
мүмкін. Яғни, бұл жерде жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-
әрекетінің қылмыстық-құқылық зардабы болып табылады. Сондықтан да
қылмыстық заңда “адам өз кінәсі анықталған қоғамға қәуіпті әрекет
немесе әрекетсіздік және пайда болған қоғамдық қауіпті
зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапға тартылуға тиіс”, - делінген.
Сондай-ақ әрбір істелген қылмысқа жаза тағайындау міндетті емес.
Мұның мәні мынада: егер тергеу жүргізілген немесе істі сотта
қараған кезде жағдайдың өөзгеруімен байланысты кінілінің істеген
қылмысының қоғамға қауіпті мәні жойылса немесе оның өзі қоғамға
енді қауіпті емес деп танылса, қылмыс нышандары бар іс-әрекет
жасаған адамды қылмыстық жауаптылықтан босатуға болады.
1 Қылмыстық құқықтағы жаза мазмұны
1.1 Жаза түсінігі және мақсаттары
“Жаза” дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп
танылған адамға қолданылады және адамды құқықтары мен
бостандықтарынан Қылмыстық Кодекспен көзделген айыру немесе
оларды шектеу болып табылады. (11Б.121(
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып
табылады және ол мемлекеттік қылмыспен қарсы күрес жүргізу
құралдарының бірі ретінде қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы
күрес жүргізуде әр түрлі ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық,
рухани шаралардың барлық түрін кейінен қолданады, сөйтіп
қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Сондықтан да
біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес
қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі басты күрес деп саналмайды,
бұл құбылысқа қарсы күресте шешуші мәселелер жоғарыда аталып
өткен экономикалық, ұйымдастыру, тәрбие, қоғам мүшелерінің
белсендігін, олардың құқылы сана-сезімін жетілдіру арқылы жүзеге
асырылды. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы
ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге
асырылады. Қылмыс істеген адамдарға мұндай шараны қолдану
мемлекеттік атқаратын функцияларының бірі ретінде қарастырылады.
Әсіресе ауыр, өте ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр
қылмыстық-құқықтық күштеу шараларын қолдану мемлекеттің міндеті
болып табылады. Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан. Оларға тек
қылмыстық құқылық шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік,
тәртіптік шаралар да жатады. Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу
шараларының жеке бірі түрі бола отырып, өзерекшеліктерімен
оқшауланады.
Республиканың бұрынғы екі қылмыстық кодекстерінде жаза
түсінігіне анықтама берілмеген. Ол тек қылмыстық құқық теориясында
қарастырылатын. Жаза туралы түбегейлі еңбек жазған кеңес криминалисті
И. Карпецтің өзі ең алдымен оның әлеуметтік мәніне тоқталып,
бір формациядағы жаза жүйесінің келесі формацияға сәйкес келмей
қалатындығын айтқан болатын. Осыған орай кеңес уақытындағы жаза
түрлері де Қазақстандағы қоғамдық қатынастардың сипат өзгерген
кезде ескіргендігін байқатты. Сол себепті, жаза қылмыстық кодекс
қабылданғанда жазаның мақсаттары да қомақты өзгеріске ұшырады.
Ондағы мақсаттардың кейбірі теорияда мүлде қарастырылмаған болса,
кейбіріне “социалистік емес” тұрғыдан жаңша көзқарас ғқжет болып
жатыр. Бұл аталған міндеттерді орындау үшін ең алдымен
жазаның тұсінігін анықтаудан бастаған ләзім. Мысалы, Н.
Шаргородский “Жаза дегеніміз қылмыскерді оған тиесілі қандай да
игіліктен айыру, оны және оның қызметін мемлекеттің теріске
шығаруы” деп санайды.
С. Дементьевтің пікірі басқаша, ол “Жаза дегеніміз айыпкер
басынан кешіруге тиісті , алдын ала ойластырылған, заңда
белгіленген тән азаптары мен тапшылықтары” дегенді айтады.
Ғалым-криминалистердің басым көпшілігі жазаны қылмыстардың
жалпы және арнайы алдын алу мақсатында қылмыс жасаған адамдарға
мемлекет атынан сот қолданатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы
деген пікірді ұстанады.
Біз С. Дементьевтің пікірімен келісе алмаймыз, себебі жазаның
мәнін айыпкерге келетін тән азаптары мен тапшылықтарды алдын ала
көздеу деп санау Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің
бабында көрініс тапқан гуманизм принципіне қайшы келеді.
Керісінше, И. Карпецтің қылмыстылықпен күрес құралдарының бірі болып
табылатын жазаның мазмұнында сендіру мен мәжбүрлеу бірдей
көрініс тапқан деуі қолдарлық. Н. Стручков жазаның мазмұнына
мынандай анықтама береді. “Жаза дегеніміз қылмыс жасады деп
танылған адамға сол іс-әрекетті жасағаны үшін сот үкімімен
мемлекет атынан қолданылатын ескерту шарасы, ол жазаның әрбір түрі
үшін заңда белгіленген құқық шектеу жүйесін құрайды”.
Қазақстан Республикасында жазалау өш алу емес. Онда қандай да
бір тәрбиелік мән бар. Жаза, біріншіден, қоғамға қауіпті іс-
әрекет жасағандар үшін сазайын тарту, екіншіден, жазаны өтеп жатқан
адамның санасын көтеруді, оның қоғамда болып жатқан құбылыстарға
белсенді қатысуын мақсат тұтады, үшіншіден, белгілі бір жаза
тағайындаумен байланысты қоғамға қауіпті іс-әрекетті заң арқылы
айыптау – оны жасайтын адамдарға құқық тәртібін сақтау керектігі
жөнінде ықпал етуге тиіс.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің жобасында жаза
дегеніміз жасалған қылмыс үшін сазай тартқызу деп көрсетілген.
Біздің пікірімізше, мазмұны жағынан жақын келетін бұл сөз онша сәтті
алынбаған. Себебі, “шара” деген сөз құқықтық әдебиетте дау туғызуда.
Ол ресми-құжаттық стильге қойылатын талаптардың бірі-тіл
дәлдігін сақтауға көмектеспейді. Соған байланысты Қазақстанның заң
шығарушылары заңда “шара” сөзін қолданудан бас тартып дұрыс
жасаған.
Жалпы алдын алу әрекеті негізгі үш параметр бойынша жүзеге
асырылады. Біріншіден – ол қорқыныш тудырады, қылмысқа бейім адамдар
жазадан қорыққандықтан ондай әрекетке барудан бас тартады. Екіншіден –
жаза тыйым салынған әрекеттерді болдырмайды, адам заңмен
қорғалатын нормаларды, қоғамдық тәртіпті бұзбауға дағдыланады.
үшіншіден – қылмыстық жауапқа тартылу мүмкіндігін “қалыпты заңға
бағыну әдетін сақтауға” итерілмейді.
Алдын алу – тәрбиелеу процестері арқылы азаматтарға ықпал
жасау осы заңнан басталады. Қылмыстық алдын алу жайында Н. Дурманов
былай деп жазады: “кеңестік қылмыстық-құқықтық нормалар қылмыс
жасалынған кезден бастап немесе санкция қолданылған кезден бастап
емес, ол нормалар көрсетілген заң күшіне енген кезден бастап
нақты әсер етеді.
Құқық зерттеушілер, тарихшылар, философтар, теологтар жазалаудағы
мақсатға ой жібергенде жалпы және арнайы превенциядан басқа
мақсаттарды қалыптастыра алмады. Жалпы превенция, мысалы, көне
өсиеттің екінші заңында көзделген: “Көбірек естиді де, өз арасында
мұндай қылмыс жасауға қорқады”.
Біріншіден, қылмыстық шара – мемлекеттік күштеу шарасы ретінде
қылмыстың заңмен ғана белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот
үшін міндетті тізбектері мен оны қолданудың тәртібі
тұжырымдалған. Сот қылмысқа кінәлі адамға қылмыстық заңда
көрсетілген шараның шеңберінде оның шегінен шықпай, жаза
тағайындауды. Тек ерекше жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен гөрі
неғрлым жеңілірек жаза тағайындауға құқылы.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретінде қылмыстық жазаны
мемлекет атынан тек ғана сот тағайындайды. Қылмыстық жазамен
салыстырғанда басқа да мемлекеттік күштеу шаралары мемлекеттік
органдар немесе лауазымды органдар арқылы жұзеге асырады. Мысалы,
қоғамдың тәртіпті бұзған адамды полиция бастығы әкімшілік
жауапқа, салық инспекциясының лауазымды адамды салықтан
бұлтараушыларды заңда көрсетілген тәртіппен жазалайды немесе
әкімшілік комиссиясы өзіне берілген құзырет шеңберінде әкімшілік
құқың бұзушыларды жауапқа тартады. Осы аталған органдардың немесе
лауазымды адамдардың бірде-біреуі қылмыстың жаза қолдануға құқылы емес.
Қылмыстың жазаны қолдану - тек ғана соттың құзыреті.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды
жазадан босату, сондай-ақ тағайындаған қылмыстық жазаны жеңілдету
тағы да сот арқылы жүзеге асырылады. Тек қана рақымшылық және
кешірім беру актілерімен жазадан босату немесе жазаны жеңілдету
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Парламент немесе
Республика Президенті арқылы жұзеге асырылады, ал басқа жағдайларда
бұл мәселелерді шешу тек соттың міндеті болып табылады. Бұл да
қылмыстық жазаның басқа мемлекеттік күштеу шараларынан мәнді
өзгешелігін көрсетеді.
Төртіншіден, қылмыстың жаза жария түрде ашықтан-ашық
дайындалады. Яғни, қылмыс адамның кінәсін анықтау оған жаза
тағайындауды қажет деп табу, қылмыстық жазаның нақты түрі мен
көлемін анықтау, жеке немесе заңды тұлғалар арқылы емес мемлекет
арқылы жария, ашықтан-ашық түрде белгіленеді.
Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді,
жеке немесе лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де
босата алмайды, заңды күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке
кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды және жай адамдардың орындауы үшін
Республика аумағында міндетті болып табылады.
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға
мүмкін. Яғни, бұл жерде жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-
әрекетінің қылмыстық-құқылық зардабы болып табылады. Сондықтан да
қылмыстық заңда “адам өз кінәсі анықталған қоғамға қәуіпті әрекет
немесе әрекетсіздік және пайда болған қоғамдық қауіпті
зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапға тартылуға тиіс”, - делінген.
Сондай-ақ әрбір істелген қылмысқа жаза тағайындау міндетті емес.
Мұның мәні мынада: егер тергеу жүргізілген немесе істі сотта
қараған кезде жағдайдың өөзгеруімен байланысты кінілінің істеген
қылмысының қоғамға қауіпті мәні жойылса немесе оның өзі қоғамға
енді қауіпті емес деп танылса, қылмыс нышандары бар іс-әрекет
жасаған адамды қылмыстық жауаптылықтан босатуға болады.
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі азаматтың,
әкімшілік немесе тәртіптік жауапкершілікке тартумен де үштастырылуы
мүмкін.
Қылмыстың жаза мемлекет атынан қылмысты іс –әрекеттер үшін
кінәлінің бетіне басу арқылы берілетін теріс ққңылың баға
болып табылады. Бетіне басудың және кінәлаудың дәрежесі қылмыстың
ауырлығына, кінәлінің жеке тұлғасына және оның қылмысты іс
әрекетті істеудегі мінез-құлқына тікелей байланысты болады.
Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірімен тікелей
байланысты болады. Мысалы, соттың кінәліні бас бостандығынан айыру
немесе белгілі бір кәсіппен шұғылдануға немесе белгілі бір
лауазым иесі болуға тыйым салуы, мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше
ауыр қылмыс жасаған жағдайда кінәлігі заңда көрсетілген
негізде ерекше жаза - өлім жазасын тағайындауы да мүмкін. Сөйтіп,
кез келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған адам
материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. Өйткені жаза
өзінің мәні жөнінен кінәліні жазалау болып табылады.
Қылмыстың жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан
ерекшелігі, оны қолдану кінәліге барлың уақытта да сотталғандық
туралы атақ берді. Сотталғандыңтың кінәлі үшін белгілі бір құңылың
зардабы бар, ол сотталғандығы туралы өмірбаянында көрсетілуі керек,
сотталғандық кейбір жағдайларда қылмысты ауырлататын мән-жайларға
жатады. Немесе сотталғандық атақ кейде қылмыстық саралауға, жазаның
мөлшерін, сондай-ақ жазаны өтейтін колонияның түрін белгілеу үшін
маңызды мәнге ие болады. Сонымен, қылмыстың жаза денегіміз сот
арқылы мемлекет атынан жасаған адамға қылмыстық заңмен белгіленген
мемлекеттік шараны қолдану болып табылады.
Қылмыстың жазаның әкімшілік құқық бұзушылық үшін қолданылатын
жазадан айырмашылығы мынадай:
біріншіден, қылмыстың жаза бұл істелген қылмыстың зардабы, ал
әкімшілік шара болса, ол қылмыс болып табылмайтын қоғамға жат
теріс әрекеттер үшін ғана тағайындалады.
Екіншіден, қылмыстың жаза сот арқылы мемлекет атынан
тағайындалады. Әкімшілік шараларды әкімшілік органдары, лауазым
адамдары немесе судья тағайындайды.
Үшіншіден, қылмыстық жазаның әкімшілік жазадан ерекшелігі сол
сот үкімі бойынша тағайындаған қылмыстық жаза кінәліге
сотталғандық атақ береді, ол әкімшілік жаза таратылғандар үшін
мындайда құқылық зардап болмайды.
Жаза қылмыскер үшін өзі жасаған қылмыстың салдары. Дегенмен
ол қылмыстың алдын алудағы белді шара болып табылмайды.
1.2 Жаза жүйесінің және оны тағайындау қағидаларының
маңыздылығы
Жазаның жүйелері деп қолданылып жүрген қылмыстық заңда
белгіленген соттар міндетті және тұжырымды, ауырлығына қарай
белгілі тәртіппен орналасқан жазаның түрлерін айтамыз.
Қылмыстық заңның өзінде барлық соттар үшін міндетті болып
табылатын жекелеген жазаларды қолданудың шарты, шегі және тәртібі
белгіленген. Мұның өзі республика аумағында қылмысқа қарсы күрес
саласында біркелкі жазалау қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік
береді. Сотталған адамға келтірілген айырудың мәніне қарай
жазаның түрлері мынандай топтарға бөлінеді.
1. Сотталған адамға моральдық жағынан әсер ететін жаза
түрлері. Бұған жататындар: қоғамдық жұмыстарға тарту, арнаулы,
әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық
дәрежесінен, біліктілік сынабынан және мемлекеттік наградадан
айыру. 2. Сотталған адамның құқығына шек қоюмен байланысты жаза
түрлері: белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен
шұғылдану құқығынан айыру, әскери қызмет бойынша шектелу.
3. Сотталған адамды материалдық жағынан айыруға байланысты
жазалар: түзеу жұмыстары, айып пұлы, мүлікті тәркілеу.
4. Сотталған адамның құқығынан немесе бас бостандығынан
айыруға байланысты жаза тұрлері: өлім жазасы, бас бостандығынан
айыру, қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау. Жаза түрлерін
топтастырудың бұдан басқа түрлері жалпыға мәлім. Жаза жүйелеріне
кіретін барлық жаза түрлері негізінен үш топға бөлінеді: Бірінші
топты негізгі жазалар құрайды. Негізгі жазалар дегеніміз заң
бойынша жеке-дара жаза ретінде, жазаның мақсатын жүзеге асыру
үшін қолданылатын жаза түрлерін айтамыз. (13Б.89(
Қылмыс жасады деп танылған адамдарға мынандай негізгі
жазалар:
- Айыппұл салу;
- белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқынан айыру;
- қоғамдық жұмыстарға тарту;
- түзеу жұмыстары;
- әскери қызмет бойынша шектеу;
- бас бостандығынан шектеу;
- қамау;
- тәртіптік әскери бөлімде ұстау;
- бас бостандығынан айыру;
- өлім жазасы қолданылуы мүмкін.
Екінші топқа қосымша жазалар жатады:
-қосымша жазалар деп негізгі жазаға қосылып тағайындалатын,
жазаның мақсатын жүзеге асыруда оған көмекші роль атқаратын
жазаларды айтамыз. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының
Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтау
туралы” 1990 жылғы 30 сәуірдегі қаулысының 25,26 – тармақтарында
“Негізгі және қосымша жазаларды дұрыс үйлестіре білу, оны
даралап көрсету принципін дәйекті түрде жұзеге асыруға, жазаның
мақсатына жетуге көмектеседі, осыған байланысты соттар үкім
шығарған кезде әр іс бойынша, әсіресе, ауыр, аса ауыр, сыбайлас жемқорлық
қылмыстар жасаған адамдарға қосымша жаза қолдану қажеттілігі мәселесін
қараған жөн.” (11Б.152(
Қылмыстық заңның баптарының санкцияларында қосымша шаралар
қолдану немесе қолданбау мүүмкіндігі айтылған болса, онда соттардың
оны тағайындау туралы мәселені қарап, қабылданған шешімінің
дәлелдерін үкімінің дәлелдеу бөлігінде міндетті көрсетуге тиіс.
Қосымша жазалар сотталушыны кінәлі деп таныған заң баптарында
көрсетілген шекте тағайындалады. Егер қосымша жаза қылмыстың
кодекстің 41 немесе 50- баптарының негізінде қолданылса, оның
мерзімі заң бойынша жазаның осы түріне белгіленген шектен
аспауы керек. Қылмыстық кодекстің 55-бабында көрсетілген шарттар болған
жағдайда ғана осы бапқа сілтеме жасай отырып, қабылданған
шешімінің дәлелдерін үкімде міндетті түрде көрсете отырып, оған
қосымша жазаны қолданбауы мүмкін.
Қосымша жаза жеке-дара тағайындалмайды, ол тек ғана негізгі
жазаға қосылып тағайындалады. Сотталғандарға негізгі жазалардан
басқа мынандай қосымша жазалар:
- арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру;
- мүлкін тәркілеу қолданылуы мүмкін.
Үшінші топқа негізгі де, қосымша да жаза ретінде қолданылатын
жазалар жатады. Оларға жататындар: айыппұл салу, белгілі бір лауазым
атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құңыңынан айыру. Осы
көрсетілген жаза түрлері негізгі жаза ретінде тағайындалуы да
немесе басққа жазаға заңда белгіленген реттерде қосымша жаза
ретінде қоса тағайындалуы да мүмкін. Сонымен, қолданылып жүрген
қылмыстың заңда мазмұны мен мәні әр түрлі жаза түрлері көрсетілген.
Қылмыстық құқық теориясында жаза тағайындаудың жалпы негіздері,
қағидалары мен ережелерін анықтауда әлі бірізділік жоқ.
Осы тұрғыдағы проблемаларды ғылыми-зерттеу институтында қылмыстық
құқықтың тұлғалы бір тақырыбы, толғақты бір саласы - жаза тағайындау
мәселесін жан-жақты зерттеп, ғылыми негіздеп шығу барысында бірқатар
жұмыстар атқарылып жатыр.
Қарастырылып отырған мәселелер барысында аталмыш терминологиялар
төмендегідей тәртіппен түзіледі:
Жалпы негіздер - мән-мағынасы бойынша "барлығынан шамалыдан" дегенді
білдіретін жалпылама ұғым. Ол өз құрамында қайсыбір қарастырылып отырған
құбылыстың барлық негізгі белгілерін (өзіндік ерекшеліктерін) қамтуды
мүлде мақсат тұтпайды. Оның міндеті - зерттеліп отырған проблеманың
(тақырыптың, мәселенің) барынша айқын си-паттарын ашып көрсету.
Қылмыстық кодекстің құрылымы заң шығарушының қылмыстық-құқықтық реттеу
пәніне деген қарым-қатынасын оңтайлы және жан-жақты түсінікті түрде
келтіруге орай құрылуы себепті заңда жаза тағайындаудың нақтылы қағидалары
мен ережелері емес, нақ осы жалпы негіздер айшықталған. Мұның алғашқы
мәмілелері ғылыми зерттеулерге негізделген ғылыми талдау объектілері болып
табылады, олар өз кезегінде іс жүзінде қолдану үшін теориялық база құрайды.
Қағидалар мен ережелер - біркелкі емес қылмыстық-құқықтық
категориялар. Олар бірлесе отырып жаза тағайын-даудың жалпы негіздерін
құрайтын басты ұғымдар болып табылады. Қағидалар аталған процестің
негізінде жатқан және оның мән-маңызын ашып көрсететін жетекші идеялар-ды,
концепцияларды білдіреді, ал ережелер заңдағы баптың қылмыстық-құқықтық
санкцияларын жасалған қылмысқа және айыпкердің жеке басына қатысты
салыстыру мен қолданудың қажеттілігінен, тәртібі және процедурасынан
құрылады.
Жаза қолданудың қағидалары мен ережелері амал-тәсілдермен қатар,
қылмыстық жауаптылықты жүзеге асы-ру механизмінде (жүйесінде) ерекше мән-
маңызға ие. Бұл ретте жаза қағидалары мен жаза тағайындаудың қағидаларының
ара жігін ашып ала білген жөн, өйткені бірінші жағдайда қағидалар қылмыстық
жауаптылық түрінің мәнін анық-тайтын ережелерді қамтыса, екінші жағдайда
оны жүзеге асырудың мазмұнын, сипатын білдіреді.
Жаза тағайындау қағидаларына қылмыстық-құқықтық мағынада
жалпықұқықтықтардан (заңдылық, негізділік, т.б.) басқа, мәселен, мынадай
қағидаларды жатқызуға болады.
Барынша жауаптылық қағидасы. Ол сотталушыға заңда көзделген мерзімнен
жоғары немесе басқа түрде, яқи мөлшерде жаза тағайындалуы мүмкін емес
дегенді білдіреді. Заңда белгіленгеннен неғұрлым жеңіл жаза тағайындау тек
ҚР ҚК 55-бабында көзделген ерекше ережелер бойынша жүзеге асырылады.
Жазадан толық, ішінара немесе шартты түрде босату, жазаны өтеусіз шартты
түрде соттау арнаулы ережелердің негізінде анықталады.
Аталған қағида жалпылама болып табылады және сонымен қатар
қылмыстардың және үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындауға орай
келеді. ҚР ҚК 58-бабында қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау
кезінде бас бостандығынан айырудың ең жоғары мөлшері 25 жыл болып
белгіленген, яғни жекелеген қылмыс үшін тағайын-далатын жазадан (20 жыл)
әлдеқайда көп. ҚР ҚК 60 бабында үкімдердің жиынтығы бойынша жаза
тағайындаудың ең жоғары мөлшері 30 жыл болып белгіленген.
Жазаның басқа түрлері бойынша олардың ең шекті мөлшерлері Қылмыстық
кодекстің Жаппы бөлімінің тиісті баптарында белгіленген. Бұл дегеніңіз
олардың жиынтық қорытынды нәтижелерін анықтаған кезде нақ сол жаз түрі үшін
белгіленген ең жоғары мөлшерден аспауы керек дегенді білдіреді. (13Б.145(
Осыған орай қылмыстық жауаптылықтың шекті мөлшерлерін құрастыру
кезінде жаңсақтыққа жол беретін қылмыс-тық іс жүргізу заңына да тиісті
түзетулер енгізу қажет деп ойлаймыз.Айталық, үкімді алып тастау немесе
өзгерту негізі ретінде "ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімі бабының
санкциясында көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза тағайындауды" қарастыратын
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 416-6. 3-бөлігі
дұрыс түзілмеген, себебі Қылмыстық кодекстің бірқатар нормалары (ҚР ҚК
52,58,60-бб.) бап санкцияларымен белгіленген шектерден шығуға жол береді.
Егер аталған норманы нақпа-нақ қабылдар болсақ, онда қылмыстардың және
үкімдердің жиынтығы бойынша тағай-ьіндалған бірқатар жазалардың орындалуы
мүмкін болмай қалады. Осыған байланысты ҚР ҚІЖК 416-бабына оның 3-бөлігін
мынадай редакцияда түзей отырып, өзгерістер енгізу қажет:
"Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде белгіленген жаза
тағайындау ережелерінде көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза тағайындау".
Кәмелетке толмағандар үшін қылмыстардың жиынтығы бойынша жазаның шекті
мөлшері туралы мәселе де назар аударуға тұрады. ҚР ҚК 79-6. 7-бөлігі олар
үшін бас бос-тандығынан айырудың ең жоғары мерзімін белгілейді - 10 жыл
немесе ауырлататын мән-жайлар кезінде кісі өлтіргені үшін 12 жыл. ҚР
Жоғарғы сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі N1 "Соттардың қылмыстық жаза
тағайындау кезінде заңдылықты сақтауы туралы" Қаулысында соттардың
кәмелеттік жаста қылмыс жасаған адамдарға тек ҚР ҚК 79-бабында белгіленген
жаза түрлері, мерзімі және мөлшері қолданы-луы мүмкін деген қағиданы әркез
назарда ұстауы қажеттігі атап көрсетілген. Осыдан келіп, ҚР ҚК 58-бабының
талапта-ры олар үшін жоғарыда аталған мөлшерлермен шектеледі (жалпы және
арнаулы нормалардың бәсекелестігі ережесі). Бұл ережелер ерекше жағдайларда
ҚР ҚК 87-бабы негізінде 18 бен 20 жас аралығында қылмыс жасаған адамдарға
да қолданылады.
Барынша жауаптылық қағидасы қылмыстардың жиынтығы бойынша түпкілікті
жаза белгілеген кезде сот жиынтыққа енетін, ол жөнінде неғұрлым қатаң жаза
көзделген әрекет үшін неғұрлым жеңіл жаза тағайындай алмайды дегенді
білдіреді. ҚР ҚК 55-бабының ережесі (белгілі бір қылмыс үшін көзделген
жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза тағайын-дау) жиынтық жазаға жүрмейді. Олар
тек жекелеген қыл-мыстар үшін ғана қолданылады.
Аяқталмаған қылмыстардың (қылмысқа дайындалу және оқталу) жиынтығы
туралы іс те ерекше маңызды. Бұл жағ-дайда қылмыстық жауаптылықтың ең
төменгі мөлшері ҚР ҚК 56-бабы бойынша анықталады да, аяқталған қылмыс үшін
көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің немесе
мөлшерінің жартысымен (дайындалғаны үшін) немесе төрттен үш бөлігімен
(оқталғаны үшін) шектеледі.
Жазаның қылмыстың және айыпкердің жеке басы-ның қоғамдық қауіптілігі
дәрежесіне және сипатына қатыстылығы қағидасы. Жазаның түрі, шарасы, оны
өтеудің шарты мен тәртібі, сондай-ақ жазадан босату немесе шартты түрде
соттау негізі қылмыс санатына және іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігіне
тікелей тәуелді болып келеді. Сонымен қатар, сот жаза тағайындай отырып,
сотталушының жеке басының ерекшеліктерін, оның бұрынғы соттылығын, топта-
сып жасалған қылмыстарға қатысудағы рөлі мен қосқан үлесін, жас шамасын,
жынысын, денсаулығын, еңбек жағдайын, жасалған іс-әрекетке деген
көзқарасын, шын жүректен опық жеуін, келтірілген зиянның орнын толтыруға
талпынысын, қылмыс жасағанға дейінгі және кейінгі мінез-құлқын және т.б.
ескереді. Аталған барлық факторлар қылмыс құрамын немесе айыпкердің
жауаптылығын жеңіл-дететін немесе ауырлататын мән-жайларды айқындайтын
белгілер ретінде есепке алынады.
Өкінішке орай, заңның ешбір жерінде қылмыс пен айыпкердің жеке басының
қоғамдық қауіптілігі ұғымының, олардың сипаты мен дәрежесінің нақтылы
мазмұны ашылып көрсетілмеген. Құқықтық ілім мен тәжірибе аталған
дәрежелерді барлық реттерде бір тұрғыда және жеткілікті деңгейде ашып
қарастырмайды. Тек соңғы уақыттарда ғана бұл ыңғайда салыстырмалы түрде
біршама нақтыланған кепілдемелер пайда болды. Мәселен, Ресей Федерациясы
Жоғарғы сотының 1996 жылғы 25 қазандағы N8 "РФ Жоғарғы сотының 1986 жылғы
14 сәуірдегі N1 "Ресей Федерациясы соттарының бас бостандығынан айыру
түріндегі жазаны қолдану тәжірибесі туралы" қаулысын соттардың орын-дау
барысы туралы" қаулысында бұл мәселеге байланыс-ты, қылмыстың қоғамдық
қауіптілігін оның өзіндік сапалық ерекшелігі, қылмыстық қол сұғу
объектісінің сипаты және құндылығы, кінәнің формасы және оны қылмыстың
қандай бір дәрежесіне жатқызуға тәуелді болып келетін қылмыстық жазаланушы
іс-әрекеттің бір түрі ретіндегі оның қауіптілігінің сапалық сипаты деп
ұғына отырып, анықтама берілген.
Қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесі деп бір үлгідегі, ұқсас
қылмыстардың сандық сипаттамасы ұғынылады.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың қоғамдық қауіптілік сипаты мен
дәрежесі ұғымының мазмұны әр қилы ашылады. Мәселен, А.Н.Панченко әрекеттің
қоғамдық қауіптілік дәрежесінің сипатын қол сұғушылық объектісіне
байланысты дейді.
Екіншіден, қоғамдық қауіптілік - салыстырмалы категория. Ол
түрлі қылмыстарды салыстыру үшін қолданылады (түрі, дәрежесі, ауырлық
дәрежесі, зардаптары, қылмыс құрамы формалары және т.б. бойынша).
Айыпкердің жеке басы туралы да осыны айтуға болады (жас шамасы, жы-нысы,
соттылығы, жасалған іс-әрекетке қатысы, қылмысқа дейінгі және одан кейінгі
мінез-құлқы және т.б.).
Қоғамдық қауіптілік сипаты мен дәрежесі қылмыстық іс бойынша маңызы
бар барлық мән-жайлардың жиынтығы бойынша анықталады және өзара байланыста,
кешенді түрде бағалануы тиіс.
Олар айрықша маңызға ие және сот оларды:
1) қылмыстарды дәрежелеу кезінде;
2) қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату туралы мәселені шешкен
кезде;
3) жаза тағайындау кезінде;
4) жазаны орындауға байланысты мәселелерді шешкен кезде (жазадан
шартты түрде-мерзімінен бұрын босату, сот-таудың шартты шарасын алып
тастау, жазаның орындалу-ын кейінге қалдыруды алып тастау және т.б.)
ескереді.
Ең алдымен үшінші тармаққа - жаза тағайындауға назар аударамыз.
Қылмыстың және айыпкердің жеке басының қоғамдық қауіптілік
сипаты мен дәрежесі бұл сатыда:
1) жаза тәсілі туралы мәселені шешуге (нақтылы, шартты, орындауды
кейінге қалдыра отырып);
2) жазаның нақтылы түрін және шарасын белгілеуге;
3) жазаны орындау тәртібін белгілеуге ықпал етеді.
Көріп отырғанымыздай, бұл қүқықтық категорияның маңызы өте зор.
Қылмыстың және айыпкердің жеке басының қоғамдық қауіптілігін анықтау
барысында қандай факторлар міндетті түрде ескеріледі деген сұрақ туады.
Әлде, бұл жерде оларды екі рет есептеу жүзеге асырылмай ма?
Шындығында, үкім шығару кезіндегі соттың ойын оқу өте қиын, тіпті
мүмкін емес. Оның үстіне, тәжірибе көрсеткендей, көп жағдайларда соттар
істің және жеке адамның барлық ерекшеліктерін жан-жақты ашып көрсетуге және
жазуға, оларды терең талдауға жеткілікті дәрежеде көңіл бөле бермейтіні де
кездеседі. Әдетте үкімде қажетті мән-жайларды жай ғана тізіп өтумен
шектеледі, олардың маңызына, дәрежесіне және соңғы түйінге ықпапына
құқықтық баға берілмейді.
Біздің ойымызша, қоғамдық қауіптілік сипатына және дәрежесіне ықпал
ететін факторларды есепке алу қылмыстарды дәрежелеу сатысында оларды
зерттеуден басталуы қажет. Бұл ретте оларды маңыздылығына қарай үш түрлі
топқа бөліп қарастыру керек:
1) қылмыс құрамының міндетті дәрежелейтін белгілерін құрайтын мән-
жайлар;
2) қылмысты дәрежелеу кезінде ескерілмеген, құрамның факультативтік
белгілерін құрайтын мән-жайлар;
3) қылмыстың және айыпкердің жеке басының өзіндік ерекшеліктерін
қосымша сипаттайтын мән-жайлар.
Белгілердің бірінші тобы оларды жасалған әрекетті дәрежелеген және
Қылмыстық кодексте көзделген қоғамдық қауіпті іс-әрекеттер жүйесінде
қылмыстың жасалу орнын анықтаған кезде ескергеннен кейін жаза тағайындау
кезінде қолданылуға тиіс емес.
Екінші және үшінші топтар, заңдағы тиісті қылмыстық-құқықтық санкция
шеңберінде қылмыстық жауаптылық шектерін белгілеген қылмыстың ауырлығының
ескерілген категориясы үдесінен шыға отырып, айыпкерді қылмыстық жа-
уаптылықтан және жазадан босату мүмкіндігі туралы мәселені шешкен кезде
қолданылады. Мәселе оң шешілген жағдайда оларды одан әрі қолданудың маңызы
жоқ. Мәселе теріс шешілген жағдайда бұл мән-жайлар жаза тағайындау
қажеттігін айқындаушы рөлін атқарады. Бұл ретте аралық сипаттағы түпкілікті
емес шешім қабылданатын болғандықтан, аталған топтар нақтылы жаза белгілеу
кезінде ескерілуі мүмкін. Жаза тәсілі туралы мәселені шешкен кезде де
осыған ұқсас жағдай орын алады. Ақыр соңында, барлық аталған факторлар,
жиынтық қүрай отырып, қылмыстық жазаның түрі және шарасы туралы ортақ
шешімге алып келеді. Жаза тағайындауға ықпал ететін факторларды есепке алу
проблемасын бұлайша қарастыру.
II. ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ МӘНІ
2.1 Әдет-ғұрып заңдарындағы жаза тағайындау
Ертедегі қазақтардың күнделікті өмірде кездесіп тұратын азаматтық
және қылмыстық істерде кездесіп тұратын істерді шешу билерге жүктеліп
тұратын болған. Бұрын қырғыздардың барлық дау жанжалдарын өздерімен бірдей,
өз араларында өмір сүріп, біте қайнасқан, алайда олардың мінез-құлқын әдет-
ғұрпын жетік білетін билер шешіп, әрі билік шешімінде мүлде қателеспеген.
Билер өздеріне жүктелген міндетті жете түсініп, ең ауыр қылмыс ұрлықтың
тамырына балта шабуға, мейлінше назар салған. Өйткені халық арасындағы
ақаулардың барлығы осыдан басталатын. Сондықтан да билер ұрыларды аяусыз
жазалап отырды. Олардың ұрыларға шешкен билік шешімдеріне ешкімнің де
араласуға хұқы жоқ еді. Билердің ұрылардың бай не атақты адаммен
туыстығының ешқандай әсері болмайды. Жеті жарғының негізінде Төбе би мен
Майқы билердің үлгілері, Қасым ханның қасқа жолы Есім ханның ескі жолы
секілді ескі заңдар жатыр. Бұл заңның алдыңғылардан ерекшелігі сонда ол
қатал кесім, өлімге тыиым салғандығы. Қанға қан жанға жан дейтін тоқтамды
жеткенше жеңідетіп, құн төлеу , айып тағу сияқты жаңа жазалау түрлерін
далалық құқыққа енгізуінде.
Жеті жарғы—көшпенді қазақ халқының Ата заңы. Ол Қасым салған қасқа
жол, Есім салған ескі жол сияқты дала заңдарының заман талабына қарай
өңдеп, дамытып, толықтырған билік үкім нұсқауларының жиынтығы. Жеті жарғы
бойынша әрбір қылмыстық іс-әрекет жасаған адамның күнәсіне, жеке басына
және т.б. жағдайларға қарап әртүрлі жаза түрлері қолданылған. Соның бір
түрі айып. Осы жаза түрінің өзі жеті түрлі және оны қолдану аясы да кең
болған.
- Бірінші айып- қаранар беру.
- Екінші айып- қара қазан төлеу.
- Үшінші айып- қара мылтық ату.
- Төртінші айып- қара шолақ мылтық ату.
- Бесінші айып- қара кілем ұстау.
- Жетінші айып- жеті бастаған тоғыз жөнелту.
Ал енді құнға келетін болсақ, оның түрлері тіптен көп. Қазақтарда ең
ауыр қылмыстар қатарына:
- кісі өлтіру;
- жезөкшелік;
- біреудің некелі әйелін ұрлау немесе зорлау;
- бірнеше дүркін ұрлық жасау жатады.
Осы қылмыстардың ішінен кісі өлтіруді бөліп қарайық. Қазақтардың әдет
–ғұрып заңдарына сүйенсек кісі өлімі тек жағын туыстары үшін ғана емес,
бүкіл туыстардың, бүкіл руластардың, жүздің кегіне айналып отырғандықтан,
тек осы істерге жаза тағайындау, құн кесу билерден үлкен тәжірбиелікті,
парасаттылықты, ақылдылықты, әділеттілікті талап еткен. Құн мөлшері әр
қылмыс үшін әр түрлі болған.
Сүйек құны. Оған өлген адам сүйегі үшін төленетін құн жатады. Мәселен
өлген адамның сүйегі туған туысының қолына түспей жоқ болып кетсе, ол үшін
айыпты екі адамның сүйегін төлеуі керек.
Өнер құны. Оған жүлде алған атақты адамның құны жатады. Жүлде алған
деп жүртқа атақты ақындар мен топға түсіп бәйге алған балуандар есептеледі.
Олардың құны үшін екі кісінің құны кесілуі керек. Бұл екі құнды кейде
үстеме құн деп есептейді.
Қазақтың әдет ғұрпы бойынша күйеуі бар әйелді ойнас үстінде ұстағаны
үшін ерінің сол сәтте екеуін де өлтіруге және осы қылығы үшін жазасыз
қалдыруға мүмкіндігі бар. Егер әйелдің ойнас жасағанына 4 адам куә болса,
оның қылмысы әшкере болды деп саналған. Ондай жағдайда күйеуінің көзіне шөп
салған әйел мен оның ойнасын билер кеңесінің шешімімен өлім жазасына кесуге
құқық берілген. Өзгенің әйелін келісімсіз алып қашқан адам өлім жазасына,
не болмаса құн төлеуге кесілген. Егер әйел өз еркімен қашса, оны алып
қашқан адам қалың малын қайтарып, үстіне қыз қосып береді.
Қазақ заңы бойынша қызды зорлап, арын төгу кісі өліміне тең, кінәлі
кісі өлім жазасына кесіледі. Егер қыз атастырылмаған болса, зорлаушы қалың
мал төлеп үйленсе, онда ол қыздың туыстарының келісімі арқылы құн төлеуден
де өлім жазасынан да босатылады. (4Б.157(
Осы мысалдар қазақтардың әдет ғұрпындағы жазалардың әртүрлілігін
көрсетеді. Жаза тағайындау кезінде билердің қылмыскердің қылмысты
жасауындағы іс әрекетіндегі ерекшеліктерге, кінәнің деңгейіне, жасына,
дәулетіне, қылмыс әрекетінің себебіне және т.б. назар аударып отыру жазаның
тиімділігіне өте әсер еткен. Билер жаза тағайындау кезінде барлық
мәселелерді қамтып отырған.
Қылмыс жасаған адамның кінәсін ауырлататын немесе жеңілдететін
жағдайларды ескерген қазақтың әдет құқықында мынадай жағдайларда қылмыс
адамның кінәсін ауырлатады деп қаралған:
- егер құрметті адамдардың мүддесіне қылмыс қысым, қайшылық тудырса;
- егер қылмыс өз қауымының ішінде жасалса,
- киіз үйде жасалса,
- отағасына қарсы жасалса,
- үлкен мөлшерде шығын келтірсе,
- қылмыс қайталанса және бірнеше мәрте жасалса,
- қылмысты бірнеше адам бірігіп немесе қару қолданып жасаса,
- қылмыс әлдебір табиғи апат кезінде жасалса.
Қазақтың әдет құқығында мынандай жағдайлар қылмыс жасаған адамның
кінәсін жеңілдетеді:
- егер қылмысты құрметті адамдар қатарындағы адамдарға қарсы жасаса,
- басқа қауымдастыққа қарсы жасаса,
- отағасы өзінің отбасындағыларға қарсы жасаса,
- қылмыскер кінәсін мойнына алса,
- қылмысты бірінші рет жасаса,
- қылмысты мас күйде жасаса,
- нәтижесінде шамалы ғана шығын келсе және басқа зардап орын алмаса,
- жапа шегуінің тарапынан болған қысым реніштің нәтежиесінде ашу
үстінде жасаса,
- қылмыстың жасалғанына көп уақыт өтіп кетсе.
Қазақ елі тарихының тамаша бір тармағы - қазақтың ата жолы, қазіргі
құқық деп аталатын ұғымға толық сәйкес келетін әдет-ғұрыптары мен салт-
дәстүрлері және қоғамдық өмірдегі қатынастары. Бұл қастерлі қазынамызды
баға жетпес байлық ретінде зерек көңілмен зерделейтін әр еңбек -
халқымыздың рухани мұрасын молайтатын жүйелі жұмыс нәтижесі.
Қазақ құқығының әлемдік өркениетте алатын орны жайлы академик
С.З.Зиманов: "Қазақ құқығы - қазақ халқының және барлық көшпелі өркениеттің
мәдени байлығы. Ол мыңжылдық тарихтың ерекшелігі және өміршеңдігімен, адам
еркіндігін жақтаған сипаттарымен әлем назарына ілінді. Ұлы дапада, көшпелі
өркениеттің негізін құраған, қыпшақтар да-ңқының үстемдігінің ерте
құлдырауы, тиісінше Қазақтың құқықтық мәдениетінің беделі мен рөлінің
құлдырауына соқтырмағандығы таң қаларлық жағдай. Бұл қайшылықты Қазақ ата
заңының аумағы кең даланың еркіндік қабілетінің сақталуымен, оқшау
орналасуымен түсіндіруге болады", -деп атап өтті.
Қазақ елінің құқық тарихын зерттеп, оған ғылыми тұрғыда баға берген
және сараптама жасаған А.Алекторов, А.Янушкевич, А.Лапшин, Л.Баплюзек,
Д.Андре, Е.Бекмаханов, И.Козлов, И.Крафт, Т.Күлтелеев, С.Фукс, Ә.Марғүлан,
С.Зиманов сияқты ғалымдар бұл салада елеулі еңбек атқарды. Осы тақырыпты
одан әрі дамытып, қазақ мемлекетінің құқық тарихын ғылыми тұрғыда зерделі
зерттеу нысанына айналдырып жүрген басқа ғалымдар да бар. Олар:
Қ.Сапарғалиев, С.Сартаев, М.Нәрікбаев, Н.Өсерұлы, З.Кенжалиев, Қ.Әбішев,
С.Өзбекұлы және т.б. Осы орайда біз де өз тарапымыздан телегей теңізге
қосылатын бір бұлақ секілді болса да нақты жұмыс атқаруды мақсат көріп,
1993 жылы "Қазақстан Республикасы мемлекет және құқық тарихынан
хрестоматия" деп аталатын 5 томдық жинақтың бірінші кітабын дайындап
шығарды. Мұнда қазақ халқының әдеп-ғұрып заңдарына, биліктеріне,
әділеттілікке байланысты мақал-мәтелдер және ел аузындағы бабадан балаға
мирас болып келе жатқан шешендік даулар мен биліктердің нақты үлгілері
топтастырылған.
"Хрестоматияның" қалған төрт кітабының алтын арқауы мен жібек желісі -
жер дауы, жесір дауы, мүлік дауын шешуге байланысты қазақ халқының XX ғ.
басына дейінгі кезеңді қамтитын билік нұсқалары және Маңызды білім беретін
"Болашақ" институты ғалымдарының Омбы мемлекеттік мұрағатына арнайы
ұйымдастырылған ғылыми-зерттеу экспедициясының нәтижесінде табылған қазақ
халқына қатысты патшалық Ресей үкіметінің солақай саясатын ашып көрсететін
әр түрлі жарлықтар мен құжаттардың көшірмелері. Бұл құжаттардың басым
көпшілігі және "Дала уәлаяты" газетінде жарияланған бірқатар басылымдар осы
аталған "Мемлекет және құқық тарихынан хрестоматия" кітаптарында тұңғыш рет
жарық көрді.
Сонымен қоса осы жолдардың авторы әдет-ғұрып заңдарына қатысты
танымдық-тағылымдық тұрғыдағы ізденістермен шектеліп қалмай, көптеген
ғылыми негізді еңбектер жазып, олар халықаралық, республикалық белді-
беделді басылымдарда жарық көрді.
Даналық ғибратқа толы дала қағидаларын біртуар бабаларымыз бен ардақты
аталарымыз екі-ауыз сөзге сыйдырып, ұрпақтарына ұмытылмас ұлағат ретіне
қалдырып кеткен ғой. "Куәлі істі куә табар, куәсізді күмән табар",
"Туғанына бұрғаны, биді құдай ұрғаны", "Жазым іске жаза жоқ", "Жазалы
ұрының бір беті қара, жазалы айғақтың екі беті қара" деген нақыл сөздер осы
сөзіміздің айғағы іспетті.
Қай халықтың болмасын, өзіне тән тұрмыс-тіршілігі, күн-көрісі, әдет-
ғұрпы, салт-санасы болатыны даусыз. Мұның бәрі сол халықпен бірге біте
қайнасып, ұзақ дәуірлер бойы-на бірге жасасып, оның өмірінде ілесіп жүреді.
Ұлттың ұлыс тарихын, сол тарихтың бет-пердесін ашып беретін әдет-ғұрпын
үйрену - аса маңызды мәселе. Көктен ештеңе түспейді, бәрін жасайтын халық.
Сондықтан да халықтың өзі жасаған мұраларын оқу, одан үйрену, көңілге түю,
кәдеге жарату - абыройлы іс. Біз бұл жерде қазақтардың әдет-ғұрып заңдары,
осы жаза тағайындау мәселелерін шешуі қалай болды, қандай деңгейде тұрды -
оның бәрін ашып айту мақсатын қоймаймыз. Ол мүмкін де емес. Ол сұраққа
шағын үзік ой төңірегінде де, үлкен бір монография көлемінде де жету мүмкін
емес. Біз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қылмыстық құқықтағы жаза тағайындау қағидалары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. Қылмыстық құқықтағы жаза мазмұны
1.1 Жаза түсінігі және мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жаза жүйесінің және оны тағайындау қағидаларының
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
II. Жаза тағайындаудың мәні
2.1 Әдет-ғұрып заңдарындағы жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Қазіргі жаза тағайындаудың өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ...21
2.3.Жаза тағайындаудағы ескерілетін мән жағдайлар ... ... ... ... ... 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 7
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттегі саяси, әлеуметтік, мәдени
және экономикалық дамудың тұрақты жүзеге асуы өз азаматтарының
Конституцияда баянды етілген құқықтары, бостандықтары мен заңды
мүдделерінің қаншалықты қамтамасыз етілуіне байланысты. Қазіргі уақытта
мемлекет пен қоғам, адамдар мүддесіне қарсы қылмыс жасаған тұлғаларға әділ,
тиімді жаза тағайындау құқыққорғау органдары үшін өзекті мәселенің бірі.
Жаза қылмыскер үшін өзі жасаған қылмыстық салдары. Дегенмен ол
қылмыстық алдын алудағы белді шара болып табылмайды. Белді шараларға
әлеуметтік, мәдени-тәрбиелік жұмыстар жатады, бірақ егер де қылмыскер
иландыру әдістеріне, тәрбиелеу шараларын бас бермей бара жатса, оны
қылмыстық жазамен тізгіндеуге тура келеді.
Жұмыстың міндеті. Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап
келтірумен тікелей байланысты болады. Мысалы, соттың кінәліні бас
бостандығынан айыру немесе белгілі бір кәсіппен шұғылдануға немесе
белгілі бір лауазым иесі болуға тыйым салуы, мұлкін тәркілеуі
мүмкін. Ерекше ауыр қылмыс жасаған жағдайда кінәлігі заңда
көрсетілген негізде ерекше жаза - өлім жазасын тағайындауды да
мүмкін. Сөйтіп, кез келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған
адам материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. ґйткені жаза
өғзінің мәні жөнінен кінәліні жазалау болып абылады.
Қылмыстық жазалау шараларының мәні мемлекеттік айыптауды және
мәжбұрлеуді арнайы тәсілмен жүзеге асыру. Осыған байланысты Н.
Сергеевский былай деп жазады: “Жазада қылмыстық іс-әрекетті қандай
формада болмасын, қандай мазмұнда болмасын айыптау, бетке басу
әрқашанда болады”.
С. Познышев өш алу теориясын сынады. “Егер жаза нақты
қолданылса, - дейді ол, - тежеуші әсерге артық қатыгездік жасамай-ақ
қол жеткізуге болмады, ал қолданылмаса – қандай үрей туғызса да
әсері болмайды”.
Жаза қылмыс жасаған адамға қолданылатын мемлекеттік арнайы
мәжбұрлеу шарасы ретінде құқықтық қудалаудың кейбір түрлерімен ғана
шектелмейді, сонымен қатар ол қылмыскерге тәрбиелік ықпал етуді
де көздейді.
Жұмыстың мақсаты. Жаза туралы ілімнің ең көп талас тудыратын
мәселелерінің бірі– жазалаудағы сазай тартқызудың рөлі мен
мағынасы туралы мәселе. Бірқатар ғалымдар сазай тартқызуды
жазалаудағы өзінше мақсат деп санайды. Заңгерлердің басым көпшілігі
бұл пікірмен келіспейді. Көптеген зерттеушілер жазада ондай мақсат
жоқ дейді. А. Ременсонның пікірінше сазай тартқызу қылмыстық жазаның
мақсаты бола алмайды. Сазай тартқызуды жазаның мақсаты деп тану -
жазалауды мақсат тұту деп мойындау деген сөз. Э. Норбутаев сазай
тартқызуды жазаның негізгі мазмұны деп санаса, кейбір пікірлер
бойынша жазада сорын қайнату мақсаты да бар. Бұл сынға алып
отырған пікірді жақтаушылардың біразы сазай тартқызу мақсатын
қоғамдық сананы қанағаттандыру, адамдардың әділдік сезімін сақтауға
ұмытылу мақсаты деп қарастырады.
Зерттеу жұмыстары әлеуметтік құбылыстың танымдылықтың теориялары мен
базалық қағидалары негіздеріне сүйене отырып жүзеге асырылды. Кейбір
тұстарда өзге ғылым салаларының әдістері мен ережелеріне сілтеме жасалынды.
Әдістемелік негіздерін ҚР қылмыстық кодексі және қылмыстық істер жүргізу
кодексі, Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумның нормативтік қаулылары
және өзге де нормативтік құжаттар құрайды.
Алдын алу – тәрбиелеу процестері арқылы азаматтарға ықпал
жасау осы заңнан басталады. Қылмыстық алдын алу жайында Н. Дурманов
былай деп жазады: “кеңестік қылмыстық-құқықтық нормалар қылмыс
жасалынған кезден бастап немесе санкция қолданылған кезден бастап
емес, ол нормалар көрсетілген заң күшіне енген кезден бастап
нақты әсер етеді.
Құқық зерттеушілер, тарихшылар, философтар, теологтар жазалаудағы
мақсатға ой жібергенде жалпы және арнайы превенциядан басқа
мақсаттарды қалыптастыра алмады. Жалпы превенция, мысалы, көне
өсиеттің екінші заңында көзделген: “Көбірек естиді де, өз арасында
мұндай қылмыс жасауға қорқады”.
Біріншіден, қылмыстық шара – мемлекеттік күштеу шарасы ретінде
қылмыстың заңмен ғана белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот
үшін міндетті тізбектері мен оны қолданудың тәртібі
тұжырымдалған. Сот қылмысқа кінәлі адамға қылмыстық заңда
көрсетілген шараның шеңберінде оның шегінен шықпай, жаза
тағайындауды. Тек ерекше жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен гөрі
неғрлым жеңілірек жаза тағайындауға құқылы.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретінде қылмыстық жазаны
мемлекет атынан тек ғана сот тағайындайды. Қылмыстық жазамен
салыстырғанда басқа да мемлекеттік күштеу шаралары мемлекеттік
органдар немесе лауазымды органдар арқылы жұзеге асырады. Мысалы,
қоғамдың тәртіпті бұзған адамды полиция бастығы әкімшілік
жауапқа, салық инспекциясының лауазымды адамды салықтан
бұлтараушыларды заңда көрсетілген тәртіппен жазалайды немесе
әкімшілік комиссиясы өзіне берілген құзырет шеңберінде әкімшілік
құқың бұзушыларды жауапқа тартады. Осы аталған органдардың немесе
лауазымды адамдардың бірде-біреуі қылмыстың жаза қолдануға құқылы емес.
Қылмыстың жазаны қолдану - тек ғана соттың құзыреті.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды
жазадан босату, сондай-ақ тағайындаған қылмыстық жазаны жеңілдету
тағы да сот арқылы жүзеге асырылады. Тек қана рақымшылық және
кешірім беру актілерімен жазадан босату немесе жазаны жеңілдету
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Парламент немесе
Республика Президенті арқылы жұзеге асырылады, ал басқа жағдайларда
бұл мәселелерді шешу тек соттың міндеті болып табылады. Бұл да
қылмыстық жазаның басқа мемлекеттік күштеу шараларынан мәнді
өзгешелігін көрсетеді.
Төртіншіден, қылмыстың жаза жария түрде ашықтан-ашық
дайындалады. Яғни, қылмыс адамның кінәсін анықтау оған жаза
тағайындауды қажет деп табу, қылмыстық жазаның нақты түрі мен
көлемін анықтау, жеке немесе заңды тұлғалар арқылы емес мемлекет
арқылы жария, ашықтан-ашық түрде белгіленеді.
Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді,
жеке немесе лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де
босата алмайды, заңды күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке
кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды және жай адамдардың орындауы үшін
Республика аумағында міндетті болып табылады.
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға
мүмкін. Яғни, бұл жерде жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-
әрекетінің қылмыстық-құқылық зардабы болып табылады. Сондықтан да
қылмыстық заңда “адам өз кінәсі анықталған қоғамға қәуіпті әрекет
немесе әрекетсіздік және пайда болған қоғамдық қауіпті
зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапға тартылуға тиіс”, - делінген.
Сондай-ақ әрбір істелген қылмысқа жаза тағайындау міндетті емес.
Мұның мәні мынада: егер тергеу жүргізілген немесе істі сотта
қараған кезде жағдайдың өөзгеруімен байланысты кінілінің істеген
қылмысының қоғамға қауіпті мәні жойылса немесе оның өзі қоғамға
енді қауіпті емес деп танылса, қылмыс нышандары бар іс-әрекет
жасаған адамды қылмыстық жауаптылықтан босатуға болады.
1 Қылмыстық құқықтағы жаза мазмұны
1.1 Жаза түсінігі және мақсаттары
“Жаза” дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп
танылған адамға қолданылады және адамды құқықтары мен
бостандықтарынан Қылмыстық Кодекспен көзделген айыру немесе
оларды шектеу болып табылады. (11Б.121(
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып
табылады және ол мемлекеттік қылмыспен қарсы күрес жүргізу
құралдарының бірі ретінде қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы
күрес жүргізуде әр түрлі ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық,
рухани шаралардың барлық түрін кейінен қолданады, сөйтіп
қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Сондықтан да
біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес
қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі басты күрес деп саналмайды,
бұл құбылысқа қарсы күресте шешуші мәселелер жоғарыда аталып
өткен экономикалық, ұйымдастыру, тәрбие, қоғам мүшелерінің
белсендігін, олардың құқылы сана-сезімін жетілдіру арқылы жүзеге
асырылды. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы
ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге
асырылады. Қылмыс істеген адамдарға мұндай шараны қолдану
мемлекеттік атқаратын функцияларының бірі ретінде қарастырылады.
Әсіресе ауыр, өте ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр
қылмыстық-құқықтық күштеу шараларын қолдану мемлекеттің міндеті
болып табылады. Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан. Оларға тек
қылмыстық құқылық шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік,
тәртіптік шаралар да жатады. Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу
шараларының жеке бірі түрі бола отырып, өзерекшеліктерімен
оқшауланады.
Республиканың бұрынғы екі қылмыстық кодекстерінде жаза
түсінігіне анықтама берілмеген. Ол тек қылмыстық құқық теориясында
қарастырылатын. Жаза туралы түбегейлі еңбек жазған кеңес криминалисті
И. Карпецтің өзі ең алдымен оның әлеуметтік мәніне тоқталып,
бір формациядағы жаза жүйесінің келесі формацияға сәйкес келмей
қалатындығын айтқан болатын. Осыған орай кеңес уақытындағы жаза
түрлері де Қазақстандағы қоғамдық қатынастардың сипат өзгерген
кезде ескіргендігін байқатты. Сол себепті, жаза қылмыстық кодекс
қабылданғанда жазаның мақсаттары да қомақты өзгеріске ұшырады.
Ондағы мақсаттардың кейбірі теорияда мүлде қарастырылмаған болса,
кейбіріне “социалистік емес” тұрғыдан жаңша көзқарас ғқжет болып
жатыр. Бұл аталған міндеттерді орындау үшін ең алдымен
жазаның тұсінігін анықтаудан бастаған ләзім. Мысалы, Н.
Шаргородский “Жаза дегеніміз қылмыскерді оған тиесілі қандай да
игіліктен айыру, оны және оның қызметін мемлекеттің теріске
шығаруы” деп санайды.
С. Дементьевтің пікірі басқаша, ол “Жаза дегеніміз айыпкер
басынан кешіруге тиісті , алдын ала ойластырылған, заңда
белгіленген тән азаптары мен тапшылықтары” дегенді айтады.
Ғалым-криминалистердің басым көпшілігі жазаны қылмыстардың
жалпы және арнайы алдын алу мақсатында қылмыс жасаған адамдарға
мемлекет атынан сот қолданатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы
деген пікірді ұстанады.
Біз С. Дементьевтің пікірімен келісе алмаймыз, себебі жазаның
мәнін айыпкерге келетін тән азаптары мен тапшылықтарды алдын ала
көздеу деп санау Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің
бабында көрініс тапқан гуманизм принципіне қайшы келеді.
Керісінше, И. Карпецтің қылмыстылықпен күрес құралдарының бірі болып
табылатын жазаның мазмұнында сендіру мен мәжбүрлеу бірдей
көрініс тапқан деуі қолдарлық. Н. Стручков жазаның мазмұнына
мынандай анықтама береді. “Жаза дегеніміз қылмыс жасады деп
танылған адамға сол іс-әрекетті жасағаны үшін сот үкімімен
мемлекет атынан қолданылатын ескерту шарасы, ол жазаның әрбір түрі
үшін заңда белгіленген құқық шектеу жүйесін құрайды”.
Қазақстан Республикасында жазалау өш алу емес. Онда қандай да
бір тәрбиелік мән бар. Жаза, біріншіден, қоғамға қауіпті іс-
әрекет жасағандар үшін сазайын тарту, екіншіден, жазаны өтеп жатқан
адамның санасын көтеруді, оның қоғамда болып жатқан құбылыстарға
белсенді қатысуын мақсат тұтады, үшіншіден, белгілі бір жаза
тағайындаумен байланысты қоғамға қауіпті іс-әрекетті заң арқылы
айыптау – оны жасайтын адамдарға құқық тәртібін сақтау керектігі
жөнінде ықпал етуге тиіс.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің жобасында жаза
дегеніміз жасалған қылмыс үшін сазай тартқызу деп көрсетілген.
Біздің пікірімізше, мазмұны жағынан жақын келетін бұл сөз онша сәтті
алынбаған. Себебі, “шара” деген сөз құқықтық әдебиетте дау туғызуда.
Ол ресми-құжаттық стильге қойылатын талаптардың бірі-тіл
дәлдігін сақтауға көмектеспейді. Соған байланысты Қазақстанның заң
шығарушылары заңда “шара” сөзін қолданудан бас тартып дұрыс
жасаған.
Жалпы алдын алу әрекеті негізгі үш параметр бойынша жүзеге
асырылады. Біріншіден – ол қорқыныш тудырады, қылмысқа бейім адамдар
жазадан қорыққандықтан ондай әрекетке барудан бас тартады. Екіншіден –
жаза тыйым салынған әрекеттерді болдырмайды, адам заңмен
қорғалатын нормаларды, қоғамдық тәртіпті бұзбауға дағдыланады.
үшіншіден – қылмыстық жауапқа тартылу мүмкіндігін “қалыпты заңға
бағыну әдетін сақтауға” итерілмейді.
Алдын алу – тәрбиелеу процестері арқылы азаматтарға ықпал
жасау осы заңнан басталады. Қылмыстық алдын алу жайында Н. Дурманов
былай деп жазады: “кеңестік қылмыстық-құқықтық нормалар қылмыс
жасалынған кезден бастап немесе санкция қолданылған кезден бастап
емес, ол нормалар көрсетілген заң күшіне енген кезден бастап
нақты әсер етеді.
Құқық зерттеушілер, тарихшылар, философтар, теологтар жазалаудағы
мақсатға ой жібергенде жалпы және арнайы превенциядан басқа
мақсаттарды қалыптастыра алмады. Жалпы превенция, мысалы, көне
өсиеттің екінші заңында көзделген: “Көбірек естиді де, өз арасында
мұндай қылмыс жасауға қорқады”.
Біріншіден, қылмыстық шара – мемлекеттік күштеу шарасы ретінде
қылмыстың заңмен ғана белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот
үшін міндетті тізбектері мен оны қолданудың тәртібі
тұжырымдалған. Сот қылмысқа кінәлі адамға қылмыстық заңда
көрсетілген шараның шеңберінде оның шегінен шықпай, жаза
тағайындауды. Тек ерекше жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен гөрі
неғрлым жеңілірек жаза тағайындауға құқылы.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретінде қылмыстық жазаны
мемлекет атынан тек ғана сот тағайындайды. Қылмыстық жазамен
салыстырғанда басқа да мемлекеттік күштеу шаралары мемлекеттік
органдар немесе лауазымды органдар арқылы жұзеге асырады. Мысалы,
қоғамдың тәртіпті бұзған адамды полиция бастығы әкімшілік
жауапқа, салық инспекциясының лауазымды адамды салықтан
бұлтараушыларды заңда көрсетілген тәртіппен жазалайды немесе
әкімшілік комиссиясы өзіне берілген құзырет шеңберінде әкімшілік
құқың бұзушыларды жауапқа тартады. Осы аталған органдардың немесе
лауазымды адамдардың бірде-біреуі қылмыстың жаза қолдануға құқылы емес.
Қылмыстың жазаны қолдану - тек ғана соттың құзыреті.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды
жазадан босату, сондай-ақ тағайындаған қылмыстық жазаны жеңілдету
тағы да сот арқылы жүзеге асырылады. Тек қана рақымшылық және
кешірім беру актілерімен жазадан босату немесе жазаны жеңілдету
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Парламент немесе
Республика Президенті арқылы жұзеге асырылады, ал басқа жағдайларда
бұл мәселелерді шешу тек соттың міндеті болып табылады. Бұл да
қылмыстық жазаның басқа мемлекеттік күштеу шараларынан мәнді
өзгешелігін көрсетеді.
Төртіншіден, қылмыстың жаза жария түрде ашықтан-ашық
дайындалады. Яғни, қылмыс адамның кінәсін анықтау оған жаза
тағайындауды қажет деп табу, қылмыстық жазаның нақты түрі мен
көлемін анықтау, жеке немесе заңды тұлғалар арқылы емес мемлекет
арқылы жария, ашықтан-ашық түрде белгіленеді.
Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді,
жеке немесе лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де
босата алмайды, заңды күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке
кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды және жай адамдардың орындауы үшін
Республика аумағында міндетті болып табылады.
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға
мүмкін. Яғни, бұл жерде жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-
әрекетінің қылмыстық-құқылық зардабы болып табылады. Сондықтан да
қылмыстық заңда “адам өз кінәсі анықталған қоғамға қәуіпті әрекет
немесе әрекетсіздік және пайда болған қоғамдық қауіпті
зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапға тартылуға тиіс”, - делінген.
Сондай-ақ әрбір істелген қылмысқа жаза тағайындау міндетті емес.
Мұның мәні мынада: егер тергеу жүргізілген немесе істі сотта
қараған кезде жағдайдың өөзгеруімен байланысты кінілінің істеген
қылмысының қоғамға қауіпті мәні жойылса немесе оның өзі қоғамға
енді қауіпті емес деп танылса, қылмыс нышандары бар іс-әрекет
жасаған адамды қылмыстық жауаптылықтан босатуға болады.
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі азаматтың,
әкімшілік немесе тәртіптік жауапкершілікке тартумен де үштастырылуы
мүмкін.
Қылмыстың жаза мемлекет атынан қылмысты іс –әрекеттер үшін
кінәлінің бетіне басу арқылы берілетін теріс ққңылың баға
болып табылады. Бетіне басудың және кінәлаудың дәрежесі қылмыстың
ауырлығына, кінәлінің жеке тұлғасына және оның қылмысты іс
әрекетті істеудегі мінез-құлқына тікелей байланысты болады.
Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірімен тікелей
байланысты болады. Мысалы, соттың кінәліні бас бостандығынан айыру
немесе белгілі бір кәсіппен шұғылдануға немесе белгілі бір
лауазым иесі болуға тыйым салуы, мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше
ауыр қылмыс жасаған жағдайда кінәлігі заңда көрсетілген
негізде ерекше жаза - өлім жазасын тағайындауы да мүмкін. Сөйтіп,
кез келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған адам
материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. Өйткені жаза
өзінің мәні жөнінен кінәліні жазалау болып табылады.
Қылмыстың жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан
ерекшелігі, оны қолдану кінәліге барлың уақытта да сотталғандық
туралы атақ берді. Сотталғандыңтың кінәлі үшін белгілі бір құңылың
зардабы бар, ол сотталғандығы туралы өмірбаянында көрсетілуі керек,
сотталғандық кейбір жағдайларда қылмысты ауырлататын мән-жайларға
жатады. Немесе сотталғандық атақ кейде қылмыстық саралауға, жазаның
мөлшерін, сондай-ақ жазаны өтейтін колонияның түрін белгілеу үшін
маңызды мәнге ие болады. Сонымен, қылмыстың жаза денегіміз сот
арқылы мемлекет атынан жасаған адамға қылмыстық заңмен белгіленген
мемлекеттік шараны қолдану болып табылады.
Қылмыстың жазаның әкімшілік құқық бұзушылық үшін қолданылатын
жазадан айырмашылығы мынадай:
біріншіден, қылмыстың жаза бұл істелген қылмыстың зардабы, ал
әкімшілік шара болса, ол қылмыс болып табылмайтын қоғамға жат
теріс әрекеттер үшін ғана тағайындалады.
Екіншіден, қылмыстың жаза сот арқылы мемлекет атынан
тағайындалады. Әкімшілік шараларды әкімшілік органдары, лауазым
адамдары немесе судья тағайындайды.
Үшіншіден, қылмыстық жазаның әкімшілік жазадан ерекшелігі сол
сот үкімі бойынша тағайындаған қылмыстық жаза кінәліге
сотталғандық атақ береді, ол әкімшілік жаза таратылғандар үшін
мындайда құқылық зардап болмайды.
Жаза қылмыскер үшін өзі жасаған қылмыстың салдары. Дегенмен
ол қылмыстың алдын алудағы белді шара болып табылмайды.
1.2 Жаза жүйесінің және оны тағайындау қағидаларының
маңыздылығы
Жазаның жүйелері деп қолданылып жүрген қылмыстық заңда
белгіленген соттар міндетті және тұжырымды, ауырлығына қарай
белгілі тәртіппен орналасқан жазаның түрлерін айтамыз.
Қылмыстық заңның өзінде барлық соттар үшін міндетті болып
табылатын жекелеген жазаларды қолданудың шарты, шегі және тәртібі
белгіленген. Мұның өзі республика аумағында қылмысқа қарсы күрес
саласында біркелкі жазалау қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік
береді. Сотталған адамға келтірілген айырудың мәніне қарай
жазаның түрлері мынандай топтарға бөлінеді.
1. Сотталған адамға моральдық жағынан әсер ететін жаза
түрлері. Бұған жататындар: қоғамдық жұмыстарға тарту, арнаулы,
әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық
дәрежесінен, біліктілік сынабынан және мемлекеттік наградадан
айыру. 2. Сотталған адамның құқығына шек қоюмен байланысты жаза
түрлері: белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен
шұғылдану құқығынан айыру, әскери қызмет бойынша шектелу.
3. Сотталған адамды материалдық жағынан айыруға байланысты
жазалар: түзеу жұмыстары, айып пұлы, мүлікті тәркілеу.
4. Сотталған адамның құқығынан немесе бас бостандығынан
айыруға байланысты жаза тұрлері: өлім жазасы, бас бостандығынан
айыру, қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау. Жаза түрлерін
топтастырудың бұдан басқа түрлері жалпыға мәлім. Жаза жүйелеріне
кіретін барлық жаза түрлері негізінен үш топға бөлінеді: Бірінші
топты негізгі жазалар құрайды. Негізгі жазалар дегеніміз заң
бойынша жеке-дара жаза ретінде, жазаның мақсатын жүзеге асыру
үшін қолданылатын жаза түрлерін айтамыз. (13Б.89(
Қылмыс жасады деп танылған адамдарға мынандай негізгі
жазалар:
- Айыппұл салу;
- белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқынан айыру;
- қоғамдық жұмыстарға тарту;
- түзеу жұмыстары;
- әскери қызмет бойынша шектеу;
- бас бостандығынан шектеу;
- қамау;
- тәртіптік әскери бөлімде ұстау;
- бас бостандығынан айыру;
- өлім жазасы қолданылуы мүмкін.
Екінші топқа қосымша жазалар жатады:
-қосымша жазалар деп негізгі жазаға қосылып тағайындалатын,
жазаның мақсатын жүзеге асыруда оған көмекші роль атқаратын
жазаларды айтамыз. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының
Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтау
туралы” 1990 жылғы 30 сәуірдегі қаулысының 25,26 – тармақтарында
“Негізгі және қосымша жазаларды дұрыс үйлестіре білу, оны
даралап көрсету принципін дәйекті түрде жұзеге асыруға, жазаның
мақсатына жетуге көмектеседі, осыған байланысты соттар үкім
шығарған кезде әр іс бойынша, әсіресе, ауыр, аса ауыр, сыбайлас жемқорлық
қылмыстар жасаған адамдарға қосымша жаза қолдану қажеттілігі мәселесін
қараған жөн.” (11Б.152(
Қылмыстық заңның баптарының санкцияларында қосымша шаралар
қолдану немесе қолданбау мүүмкіндігі айтылған болса, онда соттардың
оны тағайындау туралы мәселені қарап, қабылданған шешімінің
дәлелдерін үкімінің дәлелдеу бөлігінде міндетті көрсетуге тиіс.
Қосымша жазалар сотталушыны кінәлі деп таныған заң баптарында
көрсетілген шекте тағайындалады. Егер қосымша жаза қылмыстың
кодекстің 41 немесе 50- баптарының негізінде қолданылса, оның
мерзімі заң бойынша жазаның осы түріне белгіленген шектен
аспауы керек. Қылмыстық кодекстің 55-бабында көрсетілген шарттар болған
жағдайда ғана осы бапқа сілтеме жасай отырып, қабылданған
шешімінің дәлелдерін үкімде міндетті түрде көрсете отырып, оған
қосымша жазаны қолданбауы мүмкін.
Қосымша жаза жеке-дара тағайындалмайды, ол тек ғана негізгі
жазаға қосылып тағайындалады. Сотталғандарға негізгі жазалардан
басқа мынандай қосымша жазалар:
- арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру;
- мүлкін тәркілеу қолданылуы мүмкін.
Үшінші топқа негізгі де, қосымша да жаза ретінде қолданылатын
жазалар жатады. Оларға жататындар: айыппұл салу, белгілі бір лауазым
атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құңыңынан айыру. Осы
көрсетілген жаза түрлері негізгі жаза ретінде тағайындалуы да
немесе басққа жазаға заңда белгіленген реттерде қосымша жаза
ретінде қоса тағайындалуы да мүмкін. Сонымен, қолданылып жүрген
қылмыстың заңда мазмұны мен мәні әр түрлі жаза түрлері көрсетілген.
Қылмыстық құқық теориясында жаза тағайындаудың жалпы негіздері,
қағидалары мен ережелерін анықтауда әлі бірізділік жоқ.
Осы тұрғыдағы проблемаларды ғылыми-зерттеу институтында қылмыстық
құқықтың тұлғалы бір тақырыбы, толғақты бір саласы - жаза тағайындау
мәселесін жан-жақты зерттеп, ғылыми негіздеп шығу барысында бірқатар
жұмыстар атқарылып жатыр.
Қарастырылып отырған мәселелер барысында аталмыш терминологиялар
төмендегідей тәртіппен түзіледі:
Жалпы негіздер - мән-мағынасы бойынша "барлығынан шамалыдан" дегенді
білдіретін жалпылама ұғым. Ол өз құрамында қайсыбір қарастырылып отырған
құбылыстың барлық негізгі белгілерін (өзіндік ерекшеліктерін) қамтуды
мүлде мақсат тұтпайды. Оның міндеті - зерттеліп отырған проблеманың
(тақырыптың, мәселенің) барынша айқын си-паттарын ашып көрсету.
Қылмыстық кодекстің құрылымы заң шығарушының қылмыстық-құқықтық реттеу
пәніне деген қарым-қатынасын оңтайлы және жан-жақты түсінікті түрде
келтіруге орай құрылуы себепті заңда жаза тағайындаудың нақтылы қағидалары
мен ережелері емес, нақ осы жалпы негіздер айшықталған. Мұның алғашқы
мәмілелері ғылыми зерттеулерге негізделген ғылыми талдау объектілері болып
табылады, олар өз кезегінде іс жүзінде қолдану үшін теориялық база құрайды.
Қағидалар мен ережелер - біркелкі емес қылмыстық-құқықтық
категориялар. Олар бірлесе отырып жаза тағайын-даудың жалпы негіздерін
құрайтын басты ұғымдар болып табылады. Қағидалар аталған процестің
негізінде жатқан және оның мән-маңызын ашып көрсететін жетекші идеялар-ды,
концепцияларды білдіреді, ал ережелер заңдағы баптың қылмыстық-құқықтық
санкцияларын жасалған қылмысқа және айыпкердің жеке басына қатысты
салыстыру мен қолданудың қажеттілігінен, тәртібі және процедурасынан
құрылады.
Жаза қолданудың қағидалары мен ережелері амал-тәсілдермен қатар,
қылмыстық жауаптылықты жүзеге асы-ру механизмінде (жүйесінде) ерекше мән-
маңызға ие. Бұл ретте жаза қағидалары мен жаза тағайындаудың қағидаларының
ара жігін ашып ала білген жөн, өйткені бірінші жағдайда қағидалар қылмыстық
жауаптылық түрінің мәнін анық-тайтын ережелерді қамтыса, екінші жағдайда
оны жүзеге асырудың мазмұнын, сипатын білдіреді.
Жаза тағайындау қағидаларына қылмыстық-құқықтық мағынада
жалпықұқықтықтардан (заңдылық, негізділік, т.б.) басқа, мәселен, мынадай
қағидаларды жатқызуға болады.
Барынша жауаптылық қағидасы. Ол сотталушыға заңда көзделген мерзімнен
жоғары немесе басқа түрде, яқи мөлшерде жаза тағайындалуы мүмкін емес
дегенді білдіреді. Заңда белгіленгеннен неғұрлым жеңіл жаза тағайындау тек
ҚР ҚК 55-бабында көзделген ерекше ережелер бойынша жүзеге асырылады.
Жазадан толық, ішінара немесе шартты түрде босату, жазаны өтеусіз шартты
түрде соттау арнаулы ережелердің негізінде анықталады.
Аталған қағида жалпылама болып табылады және сонымен қатар
қылмыстардың және үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындауға орай
келеді. ҚР ҚК 58-бабында қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау
кезінде бас бостандығынан айырудың ең жоғары мөлшері 25 жыл болып
белгіленген, яғни жекелеген қылмыс үшін тағайын-далатын жазадан (20 жыл)
әлдеқайда көп. ҚР ҚК 60 бабында үкімдердің жиынтығы бойынша жаза
тағайындаудың ең жоғары мөлшері 30 жыл болып белгіленген.
Жазаның басқа түрлері бойынша олардың ең шекті мөлшерлері Қылмыстық
кодекстің Жаппы бөлімінің тиісті баптарында белгіленген. Бұл дегеніңіз
олардың жиынтық қорытынды нәтижелерін анықтаған кезде нақ сол жаз түрі үшін
белгіленген ең жоғары мөлшерден аспауы керек дегенді білдіреді. (13Б.145(
Осыған орай қылмыстық жауаптылықтың шекті мөлшерлерін құрастыру
кезінде жаңсақтыққа жол беретін қылмыс-тық іс жүргізу заңына да тиісті
түзетулер енгізу қажет деп ойлаймыз.Айталық, үкімді алып тастау немесе
өзгерту негізі ретінде "ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімі бабының
санкциясында көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза тағайындауды" қарастыратын
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 416-6. 3-бөлігі
дұрыс түзілмеген, себебі Қылмыстық кодекстің бірқатар нормалары (ҚР ҚК
52,58,60-бб.) бап санкцияларымен белгіленген шектерден шығуға жол береді.
Егер аталған норманы нақпа-нақ қабылдар болсақ, онда қылмыстардың және
үкімдердің жиынтығы бойынша тағай-ьіндалған бірқатар жазалардың орындалуы
мүмкін болмай қалады. Осыған байланысты ҚР ҚІЖК 416-бабына оның 3-бөлігін
мынадай редакцияда түзей отырып, өзгерістер енгізу қажет:
"Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде белгіленген жаза
тағайындау ережелерінде көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза тағайындау".
Кәмелетке толмағандар үшін қылмыстардың жиынтығы бойынша жазаның шекті
мөлшері туралы мәселе де назар аударуға тұрады. ҚР ҚК 79-6. 7-бөлігі олар
үшін бас бос-тандығынан айырудың ең жоғары мерзімін белгілейді - 10 жыл
немесе ауырлататын мән-жайлар кезінде кісі өлтіргені үшін 12 жыл. ҚР
Жоғарғы сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі N1 "Соттардың қылмыстық жаза
тағайындау кезінде заңдылықты сақтауы туралы" Қаулысында соттардың
кәмелеттік жаста қылмыс жасаған адамдарға тек ҚР ҚК 79-бабында белгіленген
жаза түрлері, мерзімі және мөлшері қолданы-луы мүмкін деген қағиданы әркез
назарда ұстауы қажеттігі атап көрсетілген. Осыдан келіп, ҚР ҚК 58-бабының
талапта-ры олар үшін жоғарыда аталған мөлшерлермен шектеледі (жалпы және
арнаулы нормалардың бәсекелестігі ережесі). Бұл ережелер ерекше жағдайларда
ҚР ҚК 87-бабы негізінде 18 бен 20 жас аралығында қылмыс жасаған адамдарға
да қолданылады.
Барынша жауаптылық қағидасы қылмыстардың жиынтығы бойынша түпкілікті
жаза белгілеген кезде сот жиынтыққа енетін, ол жөнінде неғұрлым қатаң жаза
көзделген әрекет үшін неғұрлым жеңіл жаза тағайындай алмайды дегенді
білдіреді. ҚР ҚК 55-бабының ережесі (белгілі бір қылмыс үшін көзделген
жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза тағайын-дау) жиынтық жазаға жүрмейді. Олар
тек жекелеген қыл-мыстар үшін ғана қолданылады.
Аяқталмаған қылмыстардың (қылмысқа дайындалу және оқталу) жиынтығы
туралы іс те ерекше маңызды. Бұл жағ-дайда қылмыстық жауаптылықтың ең
төменгі мөлшері ҚР ҚК 56-бабы бойынша анықталады да, аяқталған қылмыс үшін
көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің немесе
мөлшерінің жартысымен (дайындалғаны үшін) немесе төрттен үш бөлігімен
(оқталғаны үшін) шектеледі.
Жазаның қылмыстың және айыпкердің жеке басы-ның қоғамдық қауіптілігі
дәрежесіне және сипатына қатыстылығы қағидасы. Жазаның түрі, шарасы, оны
өтеудің шарты мен тәртібі, сондай-ақ жазадан босату немесе шартты түрде
соттау негізі қылмыс санатына және іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігіне
тікелей тәуелді болып келеді. Сонымен қатар, сот жаза тағайындай отырып,
сотталушының жеке басының ерекшеліктерін, оның бұрынғы соттылығын, топта-
сып жасалған қылмыстарға қатысудағы рөлі мен қосқан үлесін, жас шамасын,
жынысын, денсаулығын, еңбек жағдайын, жасалған іс-әрекетке деген
көзқарасын, шын жүректен опық жеуін, келтірілген зиянның орнын толтыруға
талпынысын, қылмыс жасағанға дейінгі және кейінгі мінез-құлқын және т.б.
ескереді. Аталған барлық факторлар қылмыс құрамын немесе айыпкердің
жауаптылығын жеңіл-дететін немесе ауырлататын мән-жайларды айқындайтын
белгілер ретінде есепке алынады.
Өкінішке орай, заңның ешбір жерінде қылмыс пен айыпкердің жеке басының
қоғамдық қауіптілігі ұғымының, олардың сипаты мен дәрежесінің нақтылы
мазмұны ашылып көрсетілмеген. Құқықтық ілім мен тәжірибе аталған
дәрежелерді барлық реттерде бір тұрғыда және жеткілікті деңгейде ашып
қарастырмайды. Тек соңғы уақыттарда ғана бұл ыңғайда салыстырмалы түрде
біршама нақтыланған кепілдемелер пайда болды. Мәселен, Ресей Федерациясы
Жоғарғы сотының 1996 жылғы 25 қазандағы N8 "РФ Жоғарғы сотының 1986 жылғы
14 сәуірдегі N1 "Ресей Федерациясы соттарының бас бостандығынан айыру
түріндегі жазаны қолдану тәжірибесі туралы" қаулысын соттардың орын-дау
барысы туралы" қаулысында бұл мәселеге байланыс-ты, қылмыстың қоғамдық
қауіптілігін оның өзіндік сапалық ерекшелігі, қылмыстық қол сұғу
объектісінің сипаты және құндылығы, кінәнің формасы және оны қылмыстың
қандай бір дәрежесіне жатқызуға тәуелді болып келетін қылмыстық жазаланушы
іс-әрекеттің бір түрі ретіндегі оның қауіптілігінің сапалық сипаты деп
ұғына отырып, анықтама берілген.
Қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесі деп бір үлгідегі, ұқсас
қылмыстардың сандық сипаттамасы ұғынылады.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың қоғамдық қауіптілік сипаты мен
дәрежесі ұғымының мазмұны әр қилы ашылады. Мәселен, А.Н.Панченко әрекеттің
қоғамдық қауіптілік дәрежесінің сипатын қол сұғушылық объектісіне
байланысты дейді.
Екіншіден, қоғамдық қауіптілік - салыстырмалы категория. Ол
түрлі қылмыстарды салыстыру үшін қолданылады (түрі, дәрежесі, ауырлық
дәрежесі, зардаптары, қылмыс құрамы формалары және т.б. бойынша).
Айыпкердің жеке басы туралы да осыны айтуға болады (жас шамасы, жы-нысы,
соттылығы, жасалған іс-әрекетке қатысы, қылмысқа дейінгі және одан кейінгі
мінез-құлқы және т.б.).
Қоғамдық қауіптілік сипаты мен дәрежесі қылмыстық іс бойынша маңызы
бар барлық мән-жайлардың жиынтығы бойынша анықталады және өзара байланыста,
кешенді түрде бағалануы тиіс.
Олар айрықша маңызға ие және сот оларды:
1) қылмыстарды дәрежелеу кезінде;
2) қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату туралы мәселені шешкен
кезде;
3) жаза тағайындау кезінде;
4) жазаны орындауға байланысты мәселелерді шешкен кезде (жазадан
шартты түрде-мерзімінен бұрын босату, сот-таудың шартты шарасын алып
тастау, жазаның орындалу-ын кейінге қалдыруды алып тастау және т.б.)
ескереді.
Ең алдымен үшінші тармаққа - жаза тағайындауға назар аударамыз.
Қылмыстың және айыпкердің жеке басының қоғамдық қауіптілік
сипаты мен дәрежесі бұл сатыда:
1) жаза тәсілі туралы мәселені шешуге (нақтылы, шартты, орындауды
кейінге қалдыра отырып);
2) жазаның нақтылы түрін және шарасын белгілеуге;
3) жазаны орындау тәртібін белгілеуге ықпал етеді.
Көріп отырғанымыздай, бұл қүқықтық категорияның маңызы өте зор.
Қылмыстың және айыпкердің жеке басының қоғамдық қауіптілігін анықтау
барысында қандай факторлар міндетті түрде ескеріледі деген сұрақ туады.
Әлде, бұл жерде оларды екі рет есептеу жүзеге асырылмай ма?
Шындығында, үкім шығару кезіндегі соттың ойын оқу өте қиын, тіпті
мүмкін емес. Оның үстіне, тәжірибе көрсеткендей, көп жағдайларда соттар
істің және жеке адамның барлық ерекшеліктерін жан-жақты ашып көрсетуге және
жазуға, оларды терең талдауға жеткілікті дәрежеде көңіл бөле бермейтіні де
кездеседі. Әдетте үкімде қажетті мән-жайларды жай ғана тізіп өтумен
шектеледі, олардың маңызына, дәрежесіне және соңғы түйінге ықпапына
құқықтық баға берілмейді.
Біздің ойымызша, қоғамдық қауіптілік сипатына және дәрежесіне ықпал
ететін факторларды есепке алу қылмыстарды дәрежелеу сатысында оларды
зерттеуден басталуы қажет. Бұл ретте оларды маңыздылығына қарай үш түрлі
топқа бөліп қарастыру керек:
1) қылмыс құрамының міндетті дәрежелейтін белгілерін құрайтын мән-
жайлар;
2) қылмысты дәрежелеу кезінде ескерілмеген, құрамның факультативтік
белгілерін құрайтын мән-жайлар;
3) қылмыстың және айыпкердің жеке басының өзіндік ерекшеліктерін
қосымша сипаттайтын мән-жайлар.
Белгілердің бірінші тобы оларды жасалған әрекетті дәрежелеген және
Қылмыстық кодексте көзделген қоғамдық қауіпті іс-әрекеттер жүйесінде
қылмыстың жасалу орнын анықтаған кезде ескергеннен кейін жаза тағайындау
кезінде қолданылуға тиіс емес.
Екінші және үшінші топтар, заңдағы тиісті қылмыстық-құқықтық санкция
шеңберінде қылмыстық жауаптылық шектерін белгілеген қылмыстың ауырлығының
ескерілген категориясы үдесінен шыға отырып, айыпкерді қылмыстық жа-
уаптылықтан және жазадан босату мүмкіндігі туралы мәселені шешкен кезде
қолданылады. Мәселе оң шешілген жағдайда оларды одан әрі қолданудың маңызы
жоқ. Мәселе теріс шешілген жағдайда бұл мән-жайлар жаза тағайындау
қажеттігін айқындаушы рөлін атқарады. Бұл ретте аралық сипаттағы түпкілікті
емес шешім қабылданатын болғандықтан, аталған топтар нақтылы жаза белгілеу
кезінде ескерілуі мүмкін. Жаза тәсілі туралы мәселені шешкен кезде де
осыған ұқсас жағдай орын алады. Ақыр соңында, барлық аталған факторлар,
жиынтық қүрай отырып, қылмыстық жазаның түрі және шарасы туралы ортақ
шешімге алып келеді. Жаза тағайындауға ықпал ететін факторларды есепке алу
проблемасын бұлайша қарастыру.
II. ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ МӘНІ
2.1 Әдет-ғұрып заңдарындағы жаза тағайындау
Ертедегі қазақтардың күнделікті өмірде кездесіп тұратын азаматтық
және қылмыстық істерде кездесіп тұратын істерді шешу билерге жүктеліп
тұратын болған. Бұрын қырғыздардың барлық дау жанжалдарын өздерімен бірдей,
өз араларында өмір сүріп, біте қайнасқан, алайда олардың мінез-құлқын әдет-
ғұрпын жетік білетін билер шешіп, әрі билік шешімінде мүлде қателеспеген.
Билер өздеріне жүктелген міндетті жете түсініп, ең ауыр қылмыс ұрлықтың
тамырына балта шабуға, мейлінше назар салған. Өйткені халық арасындағы
ақаулардың барлығы осыдан басталатын. Сондықтан да билер ұрыларды аяусыз
жазалап отырды. Олардың ұрыларға шешкен билік шешімдеріне ешкімнің де
араласуға хұқы жоқ еді. Билердің ұрылардың бай не атақты адаммен
туыстығының ешқандай әсері болмайды. Жеті жарғының негізінде Төбе би мен
Майқы билердің үлгілері, Қасым ханның қасқа жолы Есім ханның ескі жолы
секілді ескі заңдар жатыр. Бұл заңның алдыңғылардан ерекшелігі сонда ол
қатал кесім, өлімге тыиым салғандығы. Қанға қан жанға жан дейтін тоқтамды
жеткенше жеңідетіп, құн төлеу , айып тағу сияқты жаңа жазалау түрлерін
далалық құқыққа енгізуінде.
Жеті жарғы—көшпенді қазақ халқының Ата заңы. Ол Қасым салған қасқа
жол, Есім салған ескі жол сияқты дала заңдарының заман талабына қарай
өңдеп, дамытып, толықтырған билік үкім нұсқауларының жиынтығы. Жеті жарғы
бойынша әрбір қылмыстық іс-әрекет жасаған адамның күнәсіне, жеке басына
және т.б. жағдайларға қарап әртүрлі жаза түрлері қолданылған. Соның бір
түрі айып. Осы жаза түрінің өзі жеті түрлі және оны қолдану аясы да кең
болған.
- Бірінші айып- қаранар беру.
- Екінші айып- қара қазан төлеу.
- Үшінші айып- қара мылтық ату.
- Төртінші айып- қара шолақ мылтық ату.
- Бесінші айып- қара кілем ұстау.
- Жетінші айып- жеті бастаған тоғыз жөнелту.
Ал енді құнға келетін болсақ, оның түрлері тіптен көп. Қазақтарда ең
ауыр қылмыстар қатарына:
- кісі өлтіру;
- жезөкшелік;
- біреудің некелі әйелін ұрлау немесе зорлау;
- бірнеше дүркін ұрлық жасау жатады.
Осы қылмыстардың ішінен кісі өлтіруді бөліп қарайық. Қазақтардың әдет
–ғұрып заңдарына сүйенсек кісі өлімі тек жағын туыстары үшін ғана емес,
бүкіл туыстардың, бүкіл руластардың, жүздің кегіне айналып отырғандықтан,
тек осы істерге жаза тағайындау, құн кесу билерден үлкен тәжірбиелікті,
парасаттылықты, ақылдылықты, әділеттілікті талап еткен. Құн мөлшері әр
қылмыс үшін әр түрлі болған.
Сүйек құны. Оған өлген адам сүйегі үшін төленетін құн жатады. Мәселен
өлген адамның сүйегі туған туысының қолына түспей жоқ болып кетсе, ол үшін
айыпты екі адамның сүйегін төлеуі керек.
Өнер құны. Оған жүлде алған атақты адамның құны жатады. Жүлде алған
деп жүртқа атақты ақындар мен топға түсіп бәйге алған балуандар есептеледі.
Олардың құны үшін екі кісінің құны кесілуі керек. Бұл екі құнды кейде
үстеме құн деп есептейді.
Қазақтың әдет ғұрпы бойынша күйеуі бар әйелді ойнас үстінде ұстағаны
үшін ерінің сол сәтте екеуін де өлтіруге және осы қылығы үшін жазасыз
қалдыруға мүмкіндігі бар. Егер әйелдің ойнас жасағанына 4 адам куә болса,
оның қылмысы әшкере болды деп саналған. Ондай жағдайда күйеуінің көзіне шөп
салған әйел мен оның ойнасын билер кеңесінің шешімімен өлім жазасына кесуге
құқық берілген. Өзгенің әйелін келісімсіз алып қашқан адам өлім жазасына,
не болмаса құн төлеуге кесілген. Егер әйел өз еркімен қашса, оны алып
қашқан адам қалың малын қайтарып, үстіне қыз қосып береді.
Қазақ заңы бойынша қызды зорлап, арын төгу кісі өліміне тең, кінәлі
кісі өлім жазасына кесіледі. Егер қыз атастырылмаған болса, зорлаушы қалың
мал төлеп үйленсе, онда ол қыздың туыстарының келісімі арқылы құн төлеуден
де өлім жазасынан да босатылады. (4Б.157(
Осы мысалдар қазақтардың әдет ғұрпындағы жазалардың әртүрлілігін
көрсетеді. Жаза тағайындау кезінде билердің қылмыскердің қылмысты
жасауындағы іс әрекетіндегі ерекшеліктерге, кінәнің деңгейіне, жасына,
дәулетіне, қылмыс әрекетінің себебіне және т.б. назар аударып отыру жазаның
тиімділігіне өте әсер еткен. Билер жаза тағайындау кезінде барлық
мәселелерді қамтып отырған.
Қылмыс жасаған адамның кінәсін ауырлататын немесе жеңілдететін
жағдайларды ескерген қазақтың әдет құқықында мынадай жағдайларда қылмыс
адамның кінәсін ауырлатады деп қаралған:
- егер құрметті адамдардың мүддесіне қылмыс қысым, қайшылық тудырса;
- егер қылмыс өз қауымының ішінде жасалса,
- киіз үйде жасалса,
- отағасына қарсы жасалса,
- үлкен мөлшерде шығын келтірсе,
- қылмыс қайталанса және бірнеше мәрте жасалса,
- қылмысты бірнеше адам бірігіп немесе қару қолданып жасаса,
- қылмыс әлдебір табиғи апат кезінде жасалса.
Қазақтың әдет құқығында мынандай жағдайлар қылмыс жасаған адамның
кінәсін жеңілдетеді:
- егер қылмысты құрметті адамдар қатарындағы адамдарға қарсы жасаса,
- басқа қауымдастыққа қарсы жасаса,
- отағасы өзінің отбасындағыларға қарсы жасаса,
- қылмыскер кінәсін мойнына алса,
- қылмысты бірінші рет жасаса,
- қылмысты мас күйде жасаса,
- нәтижесінде шамалы ғана шығын келсе және басқа зардап орын алмаса,
- жапа шегуінің тарапынан болған қысым реніштің нәтежиесінде ашу
үстінде жасаса,
- қылмыстың жасалғанына көп уақыт өтіп кетсе.
Қазақ елі тарихының тамаша бір тармағы - қазақтың ата жолы, қазіргі
құқық деп аталатын ұғымға толық сәйкес келетін әдет-ғұрыптары мен салт-
дәстүрлері және қоғамдық өмірдегі қатынастары. Бұл қастерлі қазынамызды
баға жетпес байлық ретінде зерек көңілмен зерделейтін әр еңбек -
халқымыздың рухани мұрасын молайтатын жүйелі жұмыс нәтижесі.
Қазақ құқығының әлемдік өркениетте алатын орны жайлы академик
С.З.Зиманов: "Қазақ құқығы - қазақ халқының және барлық көшпелі өркениеттің
мәдени байлығы. Ол мыңжылдық тарихтың ерекшелігі және өміршеңдігімен, адам
еркіндігін жақтаған сипаттарымен әлем назарына ілінді. Ұлы дапада, көшпелі
өркениеттің негізін құраған, қыпшақтар да-ңқының үстемдігінің ерте
құлдырауы, тиісінше Қазақтың құқықтық мәдениетінің беделі мен рөлінің
құлдырауына соқтырмағандығы таң қаларлық жағдай. Бұл қайшылықты Қазақ ата
заңының аумағы кең даланың еркіндік қабілетінің сақталуымен, оқшау
орналасуымен түсіндіруге болады", -деп атап өтті.
Қазақ елінің құқық тарихын зерттеп, оған ғылыми тұрғыда баға берген
және сараптама жасаған А.Алекторов, А.Янушкевич, А.Лапшин, Л.Баплюзек,
Д.Андре, Е.Бекмаханов, И.Козлов, И.Крафт, Т.Күлтелеев, С.Фукс, Ә.Марғүлан,
С.Зиманов сияқты ғалымдар бұл салада елеулі еңбек атқарды. Осы тақырыпты
одан әрі дамытып, қазақ мемлекетінің құқық тарихын ғылыми тұрғыда зерделі
зерттеу нысанына айналдырып жүрген басқа ғалымдар да бар. Олар:
Қ.Сапарғалиев, С.Сартаев, М.Нәрікбаев, Н.Өсерұлы, З.Кенжалиев, Қ.Әбішев,
С.Өзбекұлы және т.б. Осы орайда біз де өз тарапымыздан телегей теңізге
қосылатын бір бұлақ секілді болса да нақты жұмыс атқаруды мақсат көріп,
1993 жылы "Қазақстан Республикасы мемлекет және құқық тарихынан
хрестоматия" деп аталатын 5 томдық жинақтың бірінші кітабын дайындап
шығарды. Мұнда қазақ халқының әдеп-ғұрып заңдарына, биліктеріне,
әділеттілікке байланысты мақал-мәтелдер және ел аузындағы бабадан балаға
мирас болып келе жатқан шешендік даулар мен биліктердің нақты үлгілері
топтастырылған.
"Хрестоматияның" қалған төрт кітабының алтын арқауы мен жібек желісі -
жер дауы, жесір дауы, мүлік дауын шешуге байланысты қазақ халқының XX ғ.
басына дейінгі кезеңді қамтитын билік нұсқалары және Маңызды білім беретін
"Болашақ" институты ғалымдарының Омбы мемлекеттік мұрағатына арнайы
ұйымдастырылған ғылыми-зерттеу экспедициясының нәтижесінде табылған қазақ
халқына қатысты патшалық Ресей үкіметінің солақай саясатын ашып көрсететін
әр түрлі жарлықтар мен құжаттардың көшірмелері. Бұл құжаттардың басым
көпшілігі және "Дала уәлаяты" газетінде жарияланған бірқатар басылымдар осы
аталған "Мемлекет және құқық тарихынан хрестоматия" кітаптарында тұңғыш рет
жарық көрді.
Сонымен қоса осы жолдардың авторы әдет-ғұрып заңдарына қатысты
танымдық-тағылымдық тұрғыдағы ізденістермен шектеліп қалмай, көптеген
ғылыми негізді еңбектер жазып, олар халықаралық, республикалық белді-
беделді басылымдарда жарық көрді.
Даналық ғибратқа толы дала қағидаларын біртуар бабаларымыз бен ардақты
аталарымыз екі-ауыз сөзге сыйдырып, ұрпақтарына ұмытылмас ұлағат ретіне
қалдырып кеткен ғой. "Куәлі істі куә табар, куәсізді күмән табар",
"Туғанына бұрғаны, биді құдай ұрғаны", "Жазым іске жаза жоқ", "Жазалы
ұрының бір беті қара, жазалы айғақтың екі беті қара" деген нақыл сөздер осы
сөзіміздің айғағы іспетті.
Қай халықтың болмасын, өзіне тән тұрмыс-тіршілігі, күн-көрісі, әдет-
ғұрпы, салт-санасы болатыны даусыз. Мұның бәрі сол халықпен бірге біте
қайнасып, ұзақ дәуірлер бойы-на бірге жасасып, оның өмірінде ілесіп жүреді.
Ұлттың ұлыс тарихын, сол тарихтың бет-пердесін ашып беретін әдет-ғұрпын
үйрену - аса маңызды мәселе. Көктен ештеңе түспейді, бәрін жасайтын халық.
Сондықтан да халықтың өзі жасаған мұраларын оқу, одан үйрену, көңілге түю,
кәдеге жарату - абыройлы іс. Біз бұл жерде қазақтардың әдет-ғұрып заңдары,
осы жаза тағайындау мәселелерін шешуі қалай болды, қандай деңгейде тұрды -
оның бәрін ашып айту мақсатын қоймаймыз. Ол мүмкін де емес. Ол сұраққа
шағын үзік ой төңірегінде де, үлкен бір монография көлемінде де жету мүмкін
емес. Біз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz