ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІЛІКТІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ҚЫЛМЫСТАР
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОРТА АЗИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІЛІКТІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ҚЫЛМЫСТАР
Алматы - 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1-ТАРАУ. ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІЛІКТІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Лауазымды тұлға және қызмет өкілеттілігіне жалпы
мінездеме ... ... ... ... .
2. Қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланудың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Қызмет өкілеттілігін теріс пайдалануының қылмысының
құрамы ... ... ... ..
2-ТАРАУ. ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІЛІКТІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдаланудың криминалистикалық
сипаттамасы және оның элементтері мен
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. РФ қызметтік қылмыспен күресуінің салыстыру
сараптамасы ... ... ... ... ...
3-ТАРАУ. ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІЛІКТІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫ
ТЕРГЕУ ЖӘНЕ АШУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалану қылмыстарын ашу және анықтау..
3.2 Тергеуді жоспарлау мен тергеуге тән
жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Қылмыстық өкілеттілікті теріс пайдалануды тергеудің алғашқы
кезеңі ... ..
4. Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалану кезіндегі тергеу
жұмыстарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
5. Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалануды тергеудің
жалғасы мен қорытынды
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Қылмыстың өсуі оның ішінде экономика жүйесінде өсуі жүргізіліп отырған
экономикалық реформаға және оның бағытына теріс әсер беруде. Экономикалық
қылмыс – ол бірден – бір тұрғындардың материалдық жағдайы және экономикалық
жағынан өсуіне тежеу келтіруде. Экономика саласында тәртіпті ретке
келтірмей оның дамуын сөз өту өте қиын. Экономика жағдайын қорғау және жеке
меншікті күзету қылмыстық құқықтың және процесстың қатысуын талап етеді,
сондықтан басқа салалар оларды нақты қорғай алмайтын жағдайда.
Қазақстан Республикасында Сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі жаңа
ҚР ҚК қабылдануына байланысты, мемлекеттік аппаратта қызмет орнын
пайдаланып қылмысқа баратын тұлғалармен күресу жаппай белең алуда. Қызмет
орынын пайдалану қызметтік қылмыстың кең тараған түрі, көбіне бұндай
қылмыстар мемелектеттік аппарат тұлғаларының қылмыстық істерінің басы,
кейде ауыр қылмыс жасауға себеп болады. Қылмыс мемелкеттік аппараттың әрбір
саласында болуы мүмкін. Ең қауіптісі өзінің қызмет лауазымын пайдалану
арқылы мемлекеттік аппарат жұмысын бұзып, сонысымен мемлекетке нақты зиян
келтіреді.
Қылмыстың неігзі, мемлекеттік қызметкер лауазымды тұлға өзіне сеніп
тапсырылған қызметтік лауазымды теріс бағытта қолдануында.
Тәжірибеде көрсетіліп отырғандай экономикаға зиян келтіріп отырған
ақжағалылық қылмыс, олармен күресу оңай болмай отыр. Экономикалық
қылмыспен күресті нәтижелі жүргізу үшін, олардың жасалу түрлерін білу және
нақты тұлғалардың кінәсін растайтын материалдар жинау және әдістемесін ашу.
Оқиғаларды, жағдайларды зерделеудің сан алуан түрлері бар. Осындай
зерделудің түрі қылмыстық іс бойынша тергеу болып табылады, сонымен қатар
экономикалық қылмыстар жөнінде. Үкіметке экономикалық көрсеткіштердің
төмендеп кетуінің себептерін, механизімін, салдарын, қатысушыларды, істің
салдарын, істі қиындатуға әкеліп соққан проблеманы шешу немесе жою.
Осындай жағдайлардың күрт төмендеуі экономика саласындағы
региондармен ведомстволарда, мекемелерде болуы мүмкін.
Тергеу бюджет есебінен инвестицияның көбеюіне қарамастан
көрсеткіштері төмен региондарға, мекемелерге, экономика салаларына
тағайындалады. Қылмыстық істер шеңберіндегі тексерулер басқа тексерулерден
екі түрімен (журналисталық, парламенттік және т.б.) ерекшеленеді, бірінші
жағдайда ауқымды спектор методттарды зерделеу: ғылымнан барлаушы және
контрбарлаушы әдістеріне дейін аталған жедел тексеру шаралармен, екіншісі
еркін жүріп - тұруды шектеу бойынша шара қолдану (ешқайда жол жүрмеу, үйде
қамау және т.б) және басқа құқықтар (тінту жүргізу, мүлікті алу,
сөйлесулерді құпия тыңдау, хаттарды қарау).
Мемлекеттік қызыметке қарсы қылмыстар қызмет саласында кең
таралғандықтан, осы қылмыстарға ұқсас қылмыстармен күресу өзекті мәселе
болып отыр. Лауазымдық өкілеттікті теріс пайдалану қазіргі кезде ұрлау,
пара алу, қызметтік лауазымды асыра пайдалану қылмыстарына ұқсас болады
немесе оларды жасауға мүмкіндік туғызады не болмаса оларды жасырудың құралы
болып табылады.[1]
Дипломдық жұмыстың мақсаты лауазымды қызметті өз пайдасына айналдыруды
тексеру және ашу әдістерін зерделеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей негізгі шаралар қойылды:
- лауазымды теріс пайдалану түсінігін ашу;
- лауазымды теріс пайдаланудың субъективтік және
объективтік жақтарын қарастыру;
- аталған қылмыстардың криминологиялық ерекшеліктерін зерделеу;
- лауазымды қызметті теріс пайдаланудыт тексеру және
ашу әдістерін зерделеу;
- лауазымды қызметті теріс пайдалануды тексеру және ашу
әдістемесін жүзеге асыру бойынша ғылыми негізді мінездемелерді
талдау.
1 ТАРАУ ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІЛІКТІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1..1 Лауазымды тұлға және қызмет өкілеттілігіне жалпы мінездеме
Мемлекеттік қызмет – қызметтік міндеттерді және қызметтік
өкілеттілікті бір тұтас нормативтік құқықтық актілермен бекітілген бір
тұтас структуралық меммекеттік орган (Мемлекеттік қызмет жөніндегі ҚР
заңының 1 бабы); бұл мемлекеттік органның құзырының бөлшегінен тұратын
мемлекеттік органның базалық құрылымының бірлігі. Заңдылыққа сәйкес
мемлекеттік лауазымды иеленушілер барлығы бірдей мемлекеттік қызметке
қатысты қызметті атқарады деп айтуға болмайды, дәлірек айтқанда мемлекеттік
қызметтің барлығы бірдей мемлекеттік қызметтің мемлекеттік лауазымы болып
табылмайды.
Әрбір мемлекеттік қызметкер өзіне бекітілген міндеттерді жүзеге
асырумен, нақты мақсаттарды орындаумен айналысуы қажет. Сондықтан да
қызметкер әрдайымда мемлекеттік әкімшілік органдарда және құрылымдық
бөлімшелерде нақты лауазымды иеленеді. Мемлекеттік қызметкер бекітілген
тәртіппен лауазымды иеленген тұлға болып саналады; ол қызметкерлер штатына
енгізіліп өзіне сәйкес квалификациялық разряд (квалификациялық сынып, шен)
алады және мемлекеттік әкімшілікте лауазым сатысынан (иерархия) орнын
алады.
Лауазым түсінігі ғылыми әдебиеттегідей және қолданыстағы нормативтік
актілер деңгейінде әр – түрлі сипатталады. Айта кететін жәйт, өткен
жылдардағы ғылыми зерттеулерде бұл мәселе аса бір мағынаға ие болған емес
және заңгерлер аталған категорияны және оның мазмұнын тек мемлектік
қызметтің басқа мәселелеріне байланысты қарастырып отырды (мысалы,
мемлекеттік қызметкердің құқықтық статусын зерделеу кезінде).
Ғылыми әдебиетте лауазым түсінігіне байланысты және оның
түсінігіне байланысты пікір-талас жоқ.
Оқымысты – заңгерлер лауазымды мемлекеттік әкімшіліктің жай
элементі, оның бірінші және негізгі жасушасы ұйымдастырушы құрылымы
ретінде түсінеді. [2]
Аталған түсінікке классикалық анықтама: Мемлекеттік – қызметтік
лауазым - ол мемлекеттік органның (ұйымның) ұйымдастыру құрылымының
бөлігі, негізгі құжаттармен негізделген және тіркелген (штатта, лауазымды
айлық схемасына және т.б.), оның тәжирибелік жүзеге асыру мақсатында
мемлекеттік қызметкер – ұсынылған тұлғаға компетенциялық мемлекеттік
органның (ұйымның) бөлігі. [3]
Осыған байланысты, лауазым келесі белгілермен мінезделеді:
1) мемлекеттік органның ұйымдстыру құрылымының бөлігі
болып табылады;
2) құқықтық актілерде бекітілген мемлекеттік органның
құзырлы бөлігін өзіне енгізеді.
Бір жағынан, лауазым алғашқы бөлінбейтін аппарат компоненті.
Лауазым – басқармада оның ролі мен орнын анықтайтын бір
қызметкерге арналған аппараттың жәй жазушасы. Бір жағынан, ол ұйым
жұмысының бір бөлшегін атқарушы, заңды тұлға бір адамға бағытталған құқық
пен міндеттердің жиынтығы.
Әр бір лауазым құзырлы органдардың актілер тәртібімен бөлініп
құрастырылады, тұлғаға байланысты аты, қызметтік иерархияда орны (кімге
қарайтыны, оған кім қарайтыны), бір-бірін алмастыру тәртібі анықталады. Ол
штаттық кестеге, лауазымды қызметкерлердің бір тұтас номенклатурасына
енгізіледі. Құзырлы мемлекеттік және құзырлық органдар арасындағы
байланыс, бір жағынан, оның құрамдары, екінші жағынан лауазым болып
табылады. Лауазым – ол алғашқы органның жазушасы (немесе оның
аппаратынының) құқтық статусы; нақты айтқанда қызметтік орны. Сол кезде
немесе басқа уақытта ол бос емес немесе жабық болуы мүмкін. Лауазым осы
орынды иемденген немесе сол орынға үміткер тұлғаға қатысты талаптарды
анықтайды, қызметтік міндеттерді және қызметтік және жеке құқытар жиынтығын
береді.
Д.Н. Бахрах айтқандай лауазым – ол ең алдымен қажетті қимыл-істерді
жүргізуді талап ететін қызметтік міндеттер, атап айтқанда қызметтік
мақсаттарға жету үшін оны шығарған тұлғаның жағына шешілетін іс-қимыл.
Қызметтік құқық қамсыздандыру мінездеме алып жүреді, олардың
ауқымдылығы қызметкерге өз міндеттерін орындау үшін қажетті жағдай жасауға
негізделген, сондықтан, қызметкер оларды пайдалануға міндетті. Жалпы
айтқанда, қызметтік құқық түсінігі үкіметтік емес субъектілерге қатысты
құқық (тапсырма беру, ұстау, жауапкершілікке тарту және т.б.). Ал егер
оларды мемлекеттік тұрғыда қарастырсақ (ұйым тұрғыда), онда қызметкер
ұстауға, қадағалауға және т.б міндетті – ол оның қызметтік міндеті.
Мемлекеттік қызметкердің қызметтік құқығы мен міндеттері бірыңғай, оның
бірыңғайлығы сол, олардың құқығы міндеттер болып табылады, яғни олар қызмет
мақсатында пайдаланылуы қажет, ал міндеттер – құқықтармен, яғни қарсы
жағдайда оларды (міндеттерді) жүзеге асыру мүмкін болмайды. Сондықтан да
қызметтік міндеттер мен қызметтік құқықты әрдайымда бір түсінік -
өкілеттілік тұтастырады, алайда, құқықтың бәрі бірдей міндеттілік болып
табылмайды. Басқару ғылымы міндеттер мен құқықтың бір бірімен байланысы
жөнінде қағида жасалды: олардың бір бірімен сәйкестігі қажет.
Аталған лауазымдық өкілеттілік мемлекеттік органның және оларды
тағайындау функцияларының қатаң сәйкестікте орындалуға жатады. Лауазымдық
өкілеттілікті дұрыс пайдалануды қамтамассыз ету үшін қылмыстық заңдылықта
қызметтік өкілеттілікті теріс пайдаланғаны және қызметтік өкілеттілікті (ҚК
307 бабы) немесе билікті асыра пайдаланғаны үшін қылмыстық жауапкершілік
қарастырылған (ҚК 308 бабы).
Жоғарыда айтылған қылмыстарды жасауға, біріншіден қызметкердің лауазым
жағдайы, оның өз құықығын жүзеге асыру жағдайы, нақты
мәселелерді шешуге ықпал жасауы, нақты іс-қимылдарды жасай алуы, оған мәлім
ақпараттарды немесе басқа лауазым иесі тұлғалармен байланыстарды пайдалану
негіз болып табылады.
Сондықтан да лауазым иелерінің іс-қимылдарын ҚР ҚК 307 бабындағы
тұғырмен Қызмет бабын теріс пайдалану, сонымен қатар ҚР ҚК-ң 308 бабы
қызметтік лауазымды және билікті асыра пайдалану сарапталуы қажет.
1.2. Қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланудың түсінігі.
Қызмет бабын теріс пайдалану – қызметтік қылмыстың кең етек алған
түрі, кей кездерде басқа қылмыстық істермен қатар басқа қатаң қылмыс жасау
тәсіліне айналып лауазымды тұлғаның қылмыстық іс-қимылының бастамасы болып
келеді. Мемлекет аппаратында, облыс басқармасында, шаруашылықта, банк
істері салаларында жасалуы мүмкін. Оның қауіптісі сол, лауазым иесі өз
қызмет жағдайын қылмыстық жағдайға пайдаланып мемлекетке, жеке азаматтарға
немесе жалпы қоғамға елеулі зиян келтіре отырып, мемлекет аппаратының дұрыс
жұмысын бұзады.
ҚР ҚК 307 бабының Қызмет бабын теріс пайдалану тарихи аспектісін
қарастырайық. Қаз ССР ҚК-ң 143 бабында аталған қылмыс Лауазымды тұлғаның
қызметтік борыштың талаптарын бұзып мемлекеттік және қоғам мүддесіне
айтарлықтай зиян келтіретін, яғни заң және құқыпен қорғалатын азаматтардың
мүддесіне айтарлықтай зиян келтіретін қасақана іс-әрекеті. ҚҚ-ң
зерттеудегі бабы екі атауға ие билікті асыра пайдалану және қызмет бабын
теріс пайдалану. Қылмыс билік өкілеттілігі тарапынан жасалған жағдайда,
Билікті асыра пайдалану болып табылады. Басқа жағдайларда қылмыс
субъектісіне басқа лауазым иелері тартылған жағдайда Қызмет бабын теріс
пайдалану.
Бұл қылмыс іс жүзінде сол мемлекет аппарат жүйесіндегі оған ұсынылған
қызметтегі қызмет жағдайындағы құқығы мен өкілеттілікті теріс пайдалану
арқылы қылмыс жасау субъектісі лауазымды тұлға болып табылуы. Қызметтік
құрылымда қызметтік қылмыс түрлерінің кең етек алуы салғырттықтан кейін
екінші орында қылмыс кеңінен таралған (қызмет бабын теріс пайдалану
біреудің мүлкін ұрлаумен, пара алу, билікті асыра пайдалану немесе оған
ықпал жасау болып табылады).
Бір жағынан билікті асыра пайдалану немесе қызмет бабын теріс
пайдалану қызмет аясында жасалатын іс-қимыл, былайша айтқанда мемлекет
тарапындағы құқық пен өкілеттілікті лауазымды тұлғаның алған мәліметтерді
пайдалануы.
Қызметтік лауазымды немесе билікті асыра пайдалану кезінде
лауазымды тұлға әрдайым өзінің құзырына қатысты іс-әрекеттерді атқарады,
қызметтік өкілеттілікті пайдалануға айқындалады және осы секілді лауазым
иесі емес тұлғалар үшін мүмкін болмайтын істерді жасайды.
Осыған байланысты, қарастырылып отырған қылмыстың дұрыс емес жағы:
лауазымды тұлғаның нақты іс-әрекеттерді қызмет мүддесіне қайшы жасауы,
лауазымды тұлғаның өз іс-әрекетімен мемлекетке немесе қоғам мүддесіне
немесе заңмен қорғалып отырған азаматтар құқығы мүддесіне айтарлықтай зиян
келтіруі; қылмыстық іс-ірекеттер мен қызмет жағдайын пайдалану арасында
байланыс себептері.
Қызметтік лауазымды пайдалану билік басындағы лауазымды тұлғалардың
белсенді іс-әрекеттері. Қаз ССР ҚК байынша билік және қызмет жағдайын теріс
пайдалану лауазымды тұлғаның белсенді түрдегі іс-әрекеттермен жасалуы
мүмкін. Басқа ТМД Республикасының ҚК бойынша қарастырылып отырған құрам іс-
әрекет жолдарымен, сонымен қатар еш іс-шарасыз да жасалуы мүмкін. Мысалға
Грузияның ҚК-ң 185 бабында лауазымды тұлғаның қызмет талаптарына қайшы
жасалмаған іс-әрекеттері немесе қасақана жасалғаны жөнінде айтылады.
Осыған байланысты Қаз ССР ҚК-ң 143 бабында басқа ТМД республикасынан
айырмашылығы сол, қызмет бабын теріс пайдалану тек іс-әрекет ретінде
қарлады, ал ол негізінде лауазымды тұлғаның іс-шарасыздығы салақтықпен қоса
қызметтік қылмысты құрайды. Қасақана жасалған қылмыс (биліктің іс-
шарасыздығы) және әр түрлі санкциялармен бекітіледі, ол негізді болуы
мүмкін емес.
Осымен қатар, егер лауазымды тұлға қызметтік іс-әрекет жасай отырып
және белгілі талаптарды сөз жүзінде бұзып тіпті іс мүддесіне қайшы келмесе
қызмет бабын теріс пайдалану себебі жоқ болып саналады.[4]
Әрине лауазымды тұлғаның іс-әрекеттері заңға қайшы келмей мақсатқа
сәйкес қызмет мүддесіне қайшы жасалған болып есептелмейді. Сотық тәжірибеде
осындай көз қараста. Өндірістік кооперативтің төрағасы С. ҚК-ң 143 бабы
бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Оны өнім жинау үшін көршілес
шаруашылықтан шақыртылған комбайыншыға 25 т. бидай бергені үшін айыптауда.
Аудан прокуроры С. деген азаматқа қатысты қылмыстық істің материалдарымен
мұқият таныса келіп С. қызмет жағдайындағы қызмет бабын теріс пайдаланды
деген айыпты негізсіз деп тапты. Бидай жинауға шақырылған комбайыншыларға
берілген бидай өндірістік коператив правлениясының шешімімен берілді.
Сонымен қатар С. кооператив мүддесін басшылыққа алды, басқа өз
мүдделілігі онда болған жоқ. Аудан прокуроры С. тарапынан қылмыстық іс-
әрекеттің болмауына байланысты осы іс бойынша тергеушінің қаулысының күшін
жойды. [5]
Елеулі қиындық туғызатын қылмыстар лауазымдық қылмыстың басқа аралас
қылмыстық құраммен байланысы. Республиканың сот материалдарын қарау кезінде
көрсеткені, ол сот және прокуратура органдарының қызмет бабын теріс
пайдалануда қарастырылатын жауапкершіліктің шамаларын дұрыс пайдалануы.
Алайда кейбір аралас құрамның қызмет бабын теріс пайдалануы және іс жүзінде
және сот тәжірибесінде осы құрамды шексіздендіру көзқарастың жоқтығы
квалификацияны қателікке соқтырып, жеке тұлғаны алатын болсақ қатаң
жағдайларға әкелуі мүмкін.
Қылмыстың дәрежесіндегі қателік жазалау шарасын дұрыс пайдаланбауға
және құқықтық жауапкершілкке тартылуына байланысты негізсіз және жазалау
шарасын дұрыс тағайындалмауына әкеліп соқтырады. (сотталу, еңбекпен түзеу
колониясының түрі, мерзімнен бұрын босату немесе кешірім жасау және т.б.)
Сот тәжірибесінде әсіресе көптеген келіспеушілік қызметтік өкілеттіліікті
теріс пайдаланудағы шектеуді тудырады, ұрлаудан, салақтықтан, пара алудан,
билікті асыра пайдалану және басқа да қылмыстардан.
3. Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалануының
қылмысының құрамы.
Қызметтік өкілеттілікті қызмет мүдделеріне кереғар пайдаланылуы, егер
бұл азаматтардың не ұйымдардың заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделері не
қоғамның және мемлекеттік мүдделері елеулі түрде бұзуға әкеліп соғады.
ҚР ҚК баптарында тұрақты, уақытша не арнаулы өкілеттілік бойынша
өкіметтің өкімі қызметін жүзеге асырушы не мемлекеттік органдарда,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасының басқа да
әскери және әскери құрылымдарында әкімшілік – ұйымдастырушылық немесе
әкімшілік – шаруашылық қызметтерді орындаушы адамдар лауазымды адамдар
болып танылды.
Мемлекет қызметтерін және мемлекеттік органдардың уәкілеттіліктерін
тікелей орындау үшін Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан
Республикасының Конституциялық және өзге де заңдарында белгінленген
лауазымдарды атқаратын адамдар, сол сияқты Қазақстан Республикасының
мемлекеттік қызмет туралы заңдарына сәйкес мемлекеттік қызметкерлердің
саяси лауазымдарын атқаратын адамдар жауапты мемлекеттік лауазым атқаратын
адамдар деп түсініледі.
А) Қылмыс құрамының объективті белгілері.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі мемлекеттік қызмет мүддесі, мемлекет
аппарыттың заңмен реттелген, дұрыс қызметіне озбырлық жасаумен
сиппатталады. Негізділік тікелей объект болып мемлекеттік қызмет мүдделері
саналады.
Қосымша тікелей объект болып – азаматтардың, ұйымдардың заңды
мүдделері саналады.
Бұл қылмыстың объективті жағы, ол мемлекеттік қызметтерді атқаруға
уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның өзінің қызметтік
уәкілеттілігін қызмет мүддесіне кереғар пайдалану, егер ол мемлекет не
қоғам және азаматтар заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделерін елеулі
бұзуға әкеп соқса.
Билікті не қызметтік уәкілеттілікті асыра пайдалану қылмысы
айқындалады, егер азамматтардың не мемлекет, не қоғам және ұйымның заңмен
қорғалатын құқтары мен мүдделерін бұзу және соның салдарынан және
адамдардың әрекетсіздігінен залал келтіру түрінде болуы. Осы белгілердің
мазмұны мен түрлерінің объективті жағы билікті не қызметтік уәкілеттілікті
теріс пайдалану сияқты, қызметті асыра пайдаланумен бірдей. Қызметтік
уәкілеттілікті не билікті теріс пайдаланудың тиісті белгілерінде нақты
құқық бұзушылықтың жоқтығынан. ҚК 307 бабы қылмыстық жауапкершіліктің
жоқтығын растайды. [6]
Елеулі бұзушылық белгісі аталған уәкілеттің ісінің шектен шығуын
айқындығын білдіреді.
Заңда көрсетілгендей қылмыс деп, атап айтқанда мемлекет және қоғам
немесе ұйым не азаматтардың заңмен қорғалатын мүдделерін бұзу салдарынан
болған қылмыс. Тәжірибеде бұл қылмыс психикалық немесе күш көрсету арқылы
зорлық жасау түрінде айқындалады.
Билікті асыра пайдалану кезінде зорлық – зомбылық көрсету психикалық
немесе күш көрсету болуы мүмкін. Билікті не қызмет
уәкілеттілігін асыра пайдалану кезінде күш көрсету зорлық-зомбылық
жәбірленушіге қол жұмсау, азаптау, ұрып соғу, заңсыз қамауға алумен
айқындалады.
Билікті асыра пайдалану кезіндегі психикалық зорлық-зомбылық күш
көрсету зорлық жасаумен қорқыту және өлтіремен деп қорқыту, жәбірленушінің
нақты іс-шаралар жасауға итермелеу және қылмыс жасауын жеңілдету мақсатында
үркітумен айқындалуы мүмкін. Психикалық зомбылық сөзбен, хатпен, ыммен,
қозғалыспен, сонымен қатар, үркіту жәбірленушіге ғана емес оның туысқандары
мен жақындарына да қатысты болуы мүмкін.
Қызмет өкілеттілігін асыра пайдаланудың объективті жағының түрі оған
ұсынылған өкілеттілік шегінен шығып және заңда көрсетілген бұзушылықтың бір
түріне әкеліп соқтыруы.
Қызмет өкілеттілігін пайдалану астарында, лауазымды тұлғаның және
қызмет өкілеттілігіне қатысты міндеттері мен құқықтарды жүзеге асырумен
байланысты атқаратын қызметінің күшіне бөлінген лауазымды тұлғаның
қалыптасуы. Қызмет өкілеттілігі тиісті лауазымды иемденген адамның
міндеттері мен құқықтары қағидамен, нұсқаулықтармен, жарғылармен немесе
басқа да нормативтік актілермен айқындалады.
Қызмет өкілеттілікті қызмет мүддесіне керағар пайдалану түсінігі, ол
қызмет адамының өз құзыры аясында, бірақ тиісті органның мақсаттары және
міндеттеріне керағар істер жасауы. Қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану
әрекетсіздік және нақты істер арқылы жасалуы мүмкін.
Өзінің құрылысы жағынан бұл қылмыс материалдық және демек заңда
көрсетілген нәтижелер айқындалған сәттен аяқталан болып есептеледі, оған
қатысты: азаматтар заңды және құқықтық мүделерін бұзу немесе заңмен
қорғалатын мемлекет және ұйым мүделерін бұзу. Келтірілген залал негізді
болып табылуын шешу кезінде, міндетті түрде кәсіпорынның, мекеменің
жұмысына келтірілген залал дәрежесін, материалдық шығын мөлшері мен түрін,
жәбірленген азаматтар санын, моральдық, күш жұмсау ауырлығын немесе мүлік
залалын ескерілуі тиіс.
Елеулі бұзу материалдық залал келтіру, азаматтардың Конституциялық
құқығы мен бостандығын бұзу, мемлекет билігінің беделін түсірумен
көрсетілуі мүмкін.
Егер келтірілген залал елеулі болмаса, онда кінәлі адамның ісі
тәртіпсіздік тұрғыда қаралады.
Қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану туралы мәселені шешу кезінде ҚР-ң
жоғары сот Пленумының жаңа түсіндірмелерін қабылдағанға дейін, алға қарай
ССРО Жоғары сот Пленумының 1990 ж. 30 наурызындағы Қызмет жағдайын немесе
билікті теріс пайдалану, қызметтегі қызметтегі салалқтық туралы істер
бойынша сот тәжірибесі жөніндегі қағидасын басшылыққа алу керек. Қағидада
қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану дегеніміз - ол қызмет адамының қызмет
бабына байланысты берілген мінедеттер мен құқықтарды жүзеге асырумен
байланысты және оның уәкілеттілігінен асып түсетін іс-әрекеті.
Қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланудың нақты түрлері лауазымды
тұлғаның сан - алуан іс-әрекеті аясында болуы мүмкін.
Лауазымды тұлғаның өз қызмет уәкілеттілігін кереғар пайдалануы
жергілікті өзін-өзі басқару органдармен, мемлекеттік органдармен
нормативтік құқықтық актілеріне және келім шарттардан (еңбек шарт) шығатын
лауазымды тұлғаның қызмет міндеттерінің көлемімен анықталады.
Мемлекет не қоғамның заңмен қорғалатын мүдделерін немесе ұйым және
азаматтардың заңды құқықтары мен мүдделерін елеулі бұзу түрінің жалпы
қауіптісі пайда табудағы қателікте материалдық шығын түрінде, сонымен қатар
әр қилы мүдделерге зиян келтірумен, мысалы, азаматтардың Конституциялық
бостандығы мен құқықтарын бұзуда, билік беделін түсірумен, қылмысты жасыру
және т.б. түрлермен айқындалуы мүмкін. Заңды және құқық бұзу орындарын
анықтау үшін, келесі жағдайларды ескеру қажет: материалдық немесе
моральдық зиян, күш көрсету ауырлығы, жәбірленушілер саны, ұйымның жұмысын
бұзу дәрежесі және т.б.
Қаз ССР ҚК-ң 143 бабына енгізілген қосымшада, адамның Конституциялық
құқығын бұзу және сонымен қатар, айлық жалақы ҚР заңдылығымен бекітілген
жүз айлық есеп көрсеткішісінен асса елеулі зиян болып табылады.
Қызметті теріс пайдаланудың объективті жағының негізгі себебі, елеулі
зиян келтіру болып табылады. Ғылыми заң әдебиетінде елеулі зиян келтіру
түсінігі жалпыға түсінікті пікірлер айтылып, аз зерттелген болып табылады.
70 жылдарда осы түйінді талқылау мәселе болды.
Осыған байланысты, лауазымды тұлғаның келтірген елеулі зиян іс-
әрекеттер материалдарын бағалау кезінде факторлардың субъективтілігі
жоғары, ал іс - жосықтың күрделілігі елеулі зиянды анықтау әдісінің
болмауынан тәжірибеге көп қиындық туғызды.
Елеулі түсінігін бағалау арқылы ашу кейде мүмкін болмайды. Қоғам не
мемлекет мүдделеріне, азаматтарға елеулі моральдық зиян келтіргенін анықтау
бізге ұсынылып отырады, зардапты (нәтижені) талдау арқылы білуге болады.
Материалдық тұрғыға жатпайтын елеулі зиянды анықтау кезінде лауазымды
тұлғаның заңға қайшы іс-әрекетінен кейінгі мүддеге кетірілген зиян немесе
заңсыз құқыққа қысым жасау, сонымен қатар, екінші тұрғыда зардап салдарынан
бұзылғанына заңды көз-қараспен бағалау қажет.
Бір іс-әрекеттің өзі бірнеше зардап құрайтын бір бүтін және объективті
қылмыс келтіріп елеулі зиян келтіру түсінігін береді.
Конституциямен ұсынылған азаматтар міндеттері мен құқықтарына араласу
азаматтар мүдделері және құқығына елеулі зиян келтіру болып табылады.
Осы өлшемдер, біздің көз қараспен іс-әрекет зардабын бағалау кезінде
елеулі материалдық зиянға жатпайтынын анықтау кезінде негізге алынуы қажет.
Шаруашылыққа, серіктестіктерге, компанияларға, жеке банктерге немесе
қоғамдық ұйымдарға, мекемелерге, мемлекеттік органдарға келтірілген зиян
материалдық тұрғыға жатпаған жағдайда, жоғарыда көрсетілген субъектитвті
және басшылардың беделін немесе бейнесін төмен түсірумен айқындалады. Нарық
шарттарында шаруашылық субъектілер арасындағы серіктестік қарым – қатынас,
нақты күрес және адал кәсіпкерлердің бейнесін және кәсіпорын беделін
нарыққа қатысты өткізуді меңгеру.
Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалану ҚР ҚК 308 бабынан
айырмашылығын білу қажет, билікті немесе қылмыстық өкілеттілікті объективті
жағынан асыра пайдалану, объективті жағынан өкілеттілікті және оның
құқығынан асып түсетін мемлекеттік немесе соған теңестірілген міндеттерді
орындауға өкілетті тұлғамен істелген істердің объективті жағы кінәлінің
ісі, тұлғаның асыра пайдалануында, оның негізгі мазмұны нақты
нұсқаулықтарда, жарғылар да немесе басқа да нормативтік актілерде
қарастырылған.
Кезіндегі ССРО Жоғары Сот Пленумының 1990 ж. 30 наурызындағы
қағидасындағы түсіндірме бойынша, лауазымды тұлғаның уәкілеттілігінің
шектен шығу іс-әрекеттері келесідей:[7]
- аталған ведомстваның жоғары лауазымды тұлға жасауға құқығы бар
әркет (мысалы, университет факультетінің деканы өзіне факультет
қызметкерлерін қызметтен шығару және қабылдау міндеттерін заң
бойынша жоғары оқу орынының ректоры ғана шешеді);
- басқа құрылымның лауазымды тұлғаның құзырына кіретін әркет,
(мысалы, тінту жасау құқығы, тергеу, прокуратура және сот
органдарына берілген, ауыл әкімінің тінту жасауға берген өкімі
билікті асыра пайдалануы тұрғысында қаралады);
- алқалылық органның құзырына кіретін әрекет (мысалы, емдеуші
дәрігердің мүгедек жөніндегі анықтама беруі, алайда заң бойынша
осындай анықтаманы тек еңбектіқ - дәрігерлік сараптау коммиссиясы
бере алады);
- лауазымды тұлғаның құзырына кіретін әрекет, алайда заңда немесе
басқа нормативтік актілер шартында көрсетілген болса ғана
(қылмыскер тиіспес бұрын қару қолдану);
- бірде бір орган не лауазымды тұлға жасауға құқықсыз әрекет
(жәбірленушінің жеке басына тіл тигізу, қарамағындағыларға
зорлық көрсету немесе басқа әрекет жасау);
Б) Қылмыстың субъективті нышаны (белгісі).
Қылмыстың субъективті жағы тікелей немесе жанама ниетті түрде,
қасақана түрінде сиппатталады. Лауазымды тұлға қызмет өкілеттілігін теріс
пайдаланудың жалпы қауіптілігін мойындайды, былайша айтқанда мемлекет не
қоғамның заңмен қорғалатын мүдделерін не ұйымның және азаматтардың заңды
мүдделері мен құқықтарын елеулі бұзудың зардаптарын біле тұра және соны
қалап, немесе қаламасада саналы түрде осы зардаптарды жасайды не оларға
салақтық танытады.[8] Қылмыстың құрамында ҚК 307 бабында қарастырылған
уәждің міндетті түрде болуы. Уәж түрінде бұнда пайдакүнемдік немесе басқа
жеке мүдделілік бой алады.
Пайдакүнемдік, қызықтырушылық лауазымды тұлғаның қызмет өкілеттілігін
теріс пайдалану арқылы мүліктік, материалдық пайда табумен айқындалады.
Өзге жеке мүдделілік өз қызметі арқылы мүліктік тұрғыда пайда табу
айқындалады, мысалға, басшыға жағу, мансапты ұғыну және т.б.
Қылмыс субъектісі мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілетті, немесе
оларға теңестірілген тұлғалар (ҚР ҚК 307 бабының 1 бөлімі), қызмет адамдары
(ҚР ҚК 307 бабының 2 бөлімі), сонымен қатар мемлекеттік жауапты қызметін
атқаратын (ҚР ҚК 307 бабының 3 бөлімі) адамдар болып табылады.
Мемлекеттік қызметкер түсінігі Мемлекеттік қызмет туралы 1999 жылдың
23 шілдесіндегі ҚР заңының 1 бабында түсініктеме берілген, осыған
байланысты мемлекет міндеттерін және мақсаттарын жүзеге асыру мақсатында
қызмет өкілеттілікті атқаратын және мемлекет қызметіндегі ҚР-ң азаматы
болып табылады. Барлық мемлекеттік қызметкерлер кейбір қызмет тұлғалар жаңа
ҚК бойынша қылмысты анықтайтын субъектілер болып танылды.[9]
1. Тұрақты, уақытша не арнайы уәкілеттілік бойынша билік
өкімінің міндеттерін жүзеге асыратын мемлекеттік
қызметкер.
2. Тұрақты не арнайы уәкілеттілік бойынша мемлекеттік
органдарда немесе Қарулы Күштер не ҚР әскери
құрылымдарда және басқа әскери бөлімдерде әкімшілік –
шаруашылық не ұйымдастырып – басқа міндеттерін жүзеге
асыратын мемлекеттік қызметкерлер.
Тек екі құрам бойынша - 309 бап (қызмет адамының
уәкілеттілікті иеленуі) және 314 бап (қызметтік алдау) – жаңа ҚК қылмыс
субъектісі ретінде лауазымды тұлға болып табылмайтын жергілікті өзін-өзі
басқару органының қызметкері немесе мемлекеттік қызметкерді анықтайды.
Билік өкілдерінің міндеттері барлық заңдылық, атқарушы және сот
биліктері тарамдарында мемлекеттік деңгейде және жергілікті өзін-өзі
басқару деңгейінде жүзеге асырылады. Заң билігіндегі өкілдер болып: мәжіліс
депуттары мен Сенат Парламентінің сенаторлары, сонымен қатар, маслихат
депуттары табылады.
Атқару билігінің өкілдері болып: жергілікіті басқару органдарының
басшылары, ҚР үкіметінің, сонымен қатар құқық қорғау және бақылаушы
органдардың қызметкерлері – ІІД, ҰҚК, прокуратура, кеден, салық қызметінің
қызметкерлері, шекарашылар және осыларға теңестірілген адамдар саналады.
Сот билігіне барлық деңгейдегі сот судьялары жатады. Арнайы уәкілеттілік
бойынша билік өкіметінің міндеттерін жүзеге асыратын тұлғалар болып,
белгіленген мерзімде заңды маңызға иебилік уәкілеттілікті атқаруға
тартылған қоғамдық инспекторлар, ревизорлар, бақылаушылар табылады.
Ұйымдастырып - басқару міндеттері астарында, ұжым, жұмыс участкесін,
басқа жұмысшылардың өндірістік немесе қызметтік қызметтерін басқару
қарамағындағылардың еңбегін ұйымдастыру, мемлекеттік органдар, ҚР Қарулы
Күштер не республикалық басқа әскери бөлімдерінің мемлекеттік тәртіпті
қолдау міндеттерін бар екенін түсіну қажет.
Олар қаржымен жабдықтау бөлімдерінің немесе қызметтер бастықтары,
қойма, мемлекеттік дүкендер меңгерушілері, құрылымдық бөлімшелер –
бөлімдер, филиалдар және т.с.с. болуы мүмкін.
Нақты әкімшілік – шаруашылық не ұйымдастыру – басқару міндеттерді
атқаруға штаттық лауазымдағы емес адамға тапсыру деп тануға болады. Ол
арнайы құқықтық актымен (бұйрықпен, еңбек келісімімен, еңбекшілер ұжымының
шешімімен, сенімхатпен) не ауызша өкім негізінде рәсімделуі мүмкін.[10]
Өкілеттілік оған қоса нақты тапсырманы белгілі уақытқа орындау үшін
беріледі.
Мемлекеттік органдарда қосалқы-техникалық не аса кәсіби міндеттерді
атқаратын мемлекеттік қызметкер қызметтік тұлға болып табылмайды.
Билік өкілі болып, мемлекеттік биліктің қандай да бір органның
қарамағындағы тұрақты не уақытша оның міндеттерін жүзеге асыратын және өз
құзыры шеңберінде жеке және бағыныштылық, ведомствалық керек – жарағынан
тәуелсіз ұйымдастырумен және азаматтармен орындалуы үшін міндетті өкімдер
беру не қызмет жасау құқығына ие тұлға болып табылады. Билік өкімінің
қызметі онымен қызметі бағынышты емес адамдармен қарым-қатынаста құрылады.
Осыған байланысты билік өкіміне бағыныштылар болмаса да, ауқымды адамдарға
байланысты биліктік уәкілеттілікке ие. (ҚК 320 бабына қосымша)
Билік атқарушы, заң және сот болып бөлінсе ол билік өкілдері арасында
келесі категориялы адамдарды атап көрсетуге болады: атқарушы билікті
қадағалайтын ҚР үкіметі жергілікті басқару органдарының басшылары, сонымен
қатар қоғамдық тәртіпті қадағалайтын, заңдардың орындалуын қадағалайтын,
қылмыспен күрес жүргізетін, мемлекеттік, өртке қарсы, эпидемияға қарсы және
басқа қауіпсіздіктермен қамтамасыз ететін (ҰҚК, ІІД және т.с.с) билік
құрылымдарының жұмысшылары; Заңдылық билігін жүзеге асыратындар мемлекеттік
биліктің өкілетті органдарының депутаттары (парламент, маслихаттар билігі
барлық дәрежедегі судъялармен жүзеге асырылады).
Ұйымдастыру – басқару міндеттері қызметті ұйымдастыру және учаскелерді
басқару бойынша тұлғаның өзінің қызмет қарамағындағы басқа қызметкерлері
бар және олардың жұмысын ұйымдастырушы. Осындай міндеттерді министрлік,
ведомство, департамент, басшылар, білім беру, мәдениет мекемелерінің
меңгерушілері және т.с.с.
Әкімшілік – шаруашылық міндеттері – ол құжаттарды және ақшалай
заттарды беру және қабылдау, шығындарды бақылау және есепке алу, бөлу,
қайта қарау, сақтау тәртібін бекіту сияқты, мемлекеттік мүлікті басқару
бойынша өкілет. Мысал ретінде қаржы бөлімдерімен қызметтері, шаруашылықты
жоспарлау, жабдықтау, бастықтармен олардың орынбасарлары (30 наурыздағы № 4
ССРО Жоғары Сот Пленумының Қызметтегі жалғандылық және немқұрайлылық,
қызмет өкілеттілігін не билікті асыра пайдалану, қызмет не билікті теріс
пайдалану жөндегі істер бойынша сот тәжірибесі туралы қағиданы қараңыз).
ҚК 307 бабына қосымшада былай делінген, лауазымды тұлғалар деп, тек
қана мемлекеттік органдарда, жергілікті басқару органдарда, ҚР-ң Қарулы
Күштер және басқа әскери бөлімдердің қызмет өкілеттіліктерін атқаратын
тұлғалар танылады. Егер тұлға осы тәріздес өкілеттілікті қоғамдық
ұйымдастыруда, партияда, коммерциялық құрылымдарда атқарса, онда ол үшін
қылмыстық жауапкершілік ҚК-ң 8 тарауында қарастырылған Коммерциялық және
басқа ұйымдарда қызметке қарсы қылмыс.
С) Қылмыс дәрежесінің белгілері.
ҚК 307 бабы 2 бөлімінде қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалану
түрінің дәрежесі жауапты мемлекеттік қызметтегі тұлғаның қылмыс жасауы деп
қарастырады, аталған баптың 1 бөлімінде қарастырылған. Жауапты мемлекеттік
қызметтегі тұлғалар ретінде ҚР Конституциясымен мемлекеттік органдар
өкілдері (мысалы, парламент, мәжіліс депутаты, үкімет мүшесі, акім, судъя,
прокурор және басқалар) және мемлекет міндеттерін атқару үшін ҚР
Конституциялық және басқа заңдармен бекітілген, мемлекеттік қызмет туралы
заңдылыққа сәйкес мемлекеттік қызметкердің саяси қызметіне ие
тұлғалар танылады.
Қазақстан Республикасының 1999 жылдың 23 шілдесіндегі Мемлекеттік
қызмет жөнінде заңына сәйкес мемлекеттік саяси қызметкеріне жататын
қызметкер:
а) ҚР Президентімен жүзеге асырылу арқылы тағайындалатын, сонымен
қатар осы қызмет адамдардың орынбасарлары;
б) Парламент палатасы не олардың төрағаларының құзырына кіретін сайлау
не тағайындау, сонымен қатар осы қызмет адамдарының орынбасарлары;
в) Үкімет және Президент төрағалары иемденген;
г) Орталық атқару органдары мен ведомствалар басшылары, сонымен қатар
осы қызмет адамдарының орынбасарлары; мысалы, министрлер және олардың
орынбасарлары;
Сарапталатын баптың 2 бөлімінде жаңа беймәлім дәрежелік жағдай
айтылған – жауапты мемлекеттік қызметтегі тұлғаның қызмет өкілеттілігін не
билікті асыра пайдалану.
307 баптың 2 қосымшасына сәйкес жауапты мемлекеттік қызметтегі тұлға
деп, мемлекеттік органдар өкілдері және мемлекет міндетерін тікелей атқару
үшін ҚР Конституциясымен, Конституциялық және басқа ҚР заңдарымен
белгіленген қызметтегі тұлғалар. Жауапты мемлекеттік қызметкер адамы ҚР
Президенті, ҚР үкіметінің төрағасы, Парламент палатысының төрағалары,
депуттар, министрлер, Жоғары сот төрағасы, бас прокурор, Конституциялық
Советтің мүшелері мен төрағасы, судъялар және ҚР-ң өзге де жоғары қызмет
адамдары.[11]
Қарастырылатын баптың 3 бөлімінде аса дәрежедегі жағдай ретінде ауыр
қылмыстың болуын атайды. Осындай қылмысқа жәбірленушінің байқаусызда өлімі,
көп мөлшерде материалдық шығын келтіру не өзге де зиян келтіру.
ССРО Жоғары сот пленумы қағидасының 13 бөлімінде қызметтік
жалғандылық және немқұрайлылық, қызмет өкілеттілігін не билікті асыра
пайдалану жөнінде істер бойынша сот тәжірибесі жөнінде 1990 ж. 30
наурызындағы тіке айтылған, жәбірленушіге қасақана аса ауыр дене жарақатын
келтіру, қасақана өлтірумен сабақтасатын, қызмет уәкілеттілігін не билікті
асыра пайдалану, қылмыс жиынтығы бойынша дәрежеленуі тиіс.
2 -ТАРАУ. ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІЛІКТІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ.
2.1 Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдаланудың криминалистикалық
сипаттамасы және оның түсінігі.
ҚР жаңа ҚК қабылдауға байланысты, сонымен қатар, Қазақстан
Республикасында Сыбайлас жемқорлықпен күрес жөнінде заңына байланысты
мемлекеттік аппараты қызмет адамдарының қызметтік қылмыстармен күрес
көкейкесті мәселеге айналды. Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалану –
қызметтік қылмыстың кең тараған түрі, мемлекеттік аппараты қызмет адамының
аса ауыр қылмыс жасау тәсілімен қылмыстық ісінің бастамасы болып табылады.
Ол мемлекет аппаратының кез – келген салаларында жасалынуы мүмкін. Оның
қауіптілігі сол, қызмет адамы өзінің қызмет жағдайын қылмыс жасауға
пайдаланып мемлекет, қоғам мүдделеріне, азаматтараға елеулі зиян келтіріп,
мемлекет аппаратының дұрыс жұмысын бұзады. Аталған қылмыстың мәні (маңызы)
лауазымды тұлға мемлекеттік қызметкер мемлекеттік аппарат жүйесіндегі
қызмет жағдайындағы өкілеттілікпен құқықты жауыздыққа пайдалануында.
Мемлекеттік қызметтегі қылмысқа қарсы күрестің көкейкестілігі, қызметтік
қылмыс құрылымында олар кең етек алғандығы. Қызметті теріс пайдалану
қазіргі кезде ұрлаумен, пара алумен, қызмет өкілеттілігін асыра
пайдаланумен, не оларды жасауға әрекет жасаумен не оларды жасыру түрімен
сәйкес келеді.
Бұндай жағдайда аталмыш адам мемлекет аппаратының дұрыс, заңды
қызметіне қол сұғады. Осыған байланысты жаңа ҚК –тің 13 тарауында
жауапкершілік қарастырылған.
Қылмыс түрінің міндетті белгілері болып табылатындар: біріншіден,
лауазымды тұлғаның өз қызмет жағдайын пайдалануы;
Екіншіден, осы тұлғаның қызмет мүддесіне қайшы елеулі іс - әрекет
жасауы;
Үшіншіден, осы істер міндетті түрде ұйым не азаматтардың заңды
мүдделері мен құқықтарын немесе заңмен қорғалатын мемлекет не қоғам
мүдделерін бұзуға әкеліп соқтырады. Лауазымды тұлғаның құзыры заңды
қағидамен, ал кейде нормативтік актілермен, нұсқаулықтармен кесімделетіні
бәріне аян. Осы күнге дейін бізде мысалы, Жергілікті өзін - өзі басқару
жөнінде заң, Жергілікті билік органдары жөнінде заң қабылданбаған.
Осыған орай анық заң актысы болуы қажет, атап айтқанда осы заң талаптарының
қайсысы жергілікті әкімдермен және лауазымды тұлғалармен бұзылады. Онсыз
оларды қылмыстық жауапкершілікке тарту өте қауіпті және қолайсыз. Сондықтан
Парламентке, біздің депутаттарға осы маңызды заң акілерін қабылдауды
тездету қажет.
Қызметті теріс пайдаланғаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін,
жаңа ҚК бойынша азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарының қаншалық
елеулі бұзылғанын анықтау қажет. 1959 жылғы ескі ҚК-те елеулі бұзушылықтар
емес, елеулі зиян келтіру деген ұғымға анықтама берілген. Қолданыстағы ҚК-
те бұл термин елеулі бұзушылықпен алмастырылған.
Қылмыстық құқық териясында және әр түрлі ғылыми зерттеулерде елеулі
бұзушылыққа сан алуан анықтаулар бар, сонымен бірге бұл түсінік бағалаушы,
болып табылады тергеу, сот жұмысшыларымен анықталады. Алматыдағы бір істі
қарастырайық. Екі аудан бір фабула. Бір прокурор келтірілген зиян елеулі
емес деген тұжырым жасайды. Көрші ауданда осындай істер елеулі қылмыс
жасады деп танылып, адамдар қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Неге олай
санайсыз деп, - осы қызметкерден сұрағанда оның жауабы: өйткені елеулі
елеулі еместігін бағалау құқығы заңмен берілген. Ол біздің құзырымызда,
судъялардың, тергеуші және прокурордың құзырында. Бұл мәселені біз шешеміз.
Жақында БАҚ-ға ҚР Жоғары тәртіптік кеңесі мемлекет мүддесіне
жарты миллион зиян келтірген жоғары лауазымды тұлғаның тәртіптік әрекетін
қарағаны жөнінде айтылды. Он келтірген зиян елеулі емес деп саналып,
сөгіспен шектелді. Сондықтан бізге елеулі зиян дегеніміз не ? Қандай
жағдайларда нақты зиянды елеулі және елеулі емес деп анықтауға болатын
нормативтік акті қажет. Сондықтан да аталған мәселе бойынша Жоғары Сот
пленумының нормативті қағидасын қабылдау қажет.
Енді ҚК өзге құрамдары, мысалы, қызметтік жалғандылық, биліктің
әрекетсіздігі, адамды қылмыстық жауапкершілікке тартуды талап етеді, алайда
жеке мүдделілікті не пайда табу себебін анықтау қажет. Пайда табу себебі
дегеніміз не? Жеке мүдделілік дегеніміз не ? Қандай заңда анықтама
берілген? Бұл түсінікте құқық қорғау органдарының қызметкерлерімен әр қилы
түсіндіріледі. Осы мәселе бойынша құқықтық қылмыс ілімі сан алуан түсінік
береді. Сондықтан да кейбір жағдайларда лауазымды тұлғаның бір ісі қызмет
жағдайын ұрлау жолына пайдаланады деп есептелсе, басқа жағдайларда қызмет
өкілеттілігін теріс тайдаланды деп есептеледі.
Осы белгілер бойынша жоғары сот пленумының қағидасында жаңа
нормативтік анықтама берілуі тиіс. Қолданыстағы ҚК 307 бабында лауазымды
тұлға түсінігіне қосымша берілген. Осы түсінік бірден – бір дұрыс түсінік.
Осыған қарамастан Сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі заңда лауазымды
тұлға түсінігіне басқа анықтама береді. Лауазымды тұлғаға теңестірілген
тұлға термині енгізілген, ал заң мәтінінде кімдерді лауазымды тұлғаға
теңестірілген тұлға екені айтылмаған. Қарастырылып отырған мәселенің осы
аспектісіне байланысты біздің ҚК-ң парақорлық құралы ескі ҚК-де өзгерместен
бұрынғысымен қалды, сонымен қатар қолданыстағы кейбір терминдік
ерекшеліктер қалды.
Көршілес Қырғызстанның ҚК-де парақордың түрлеріне жауапкершілік
қарастырылған: пара алу, пара беріп сатып алу, пара беруге мәжбірлеу,
сонымен қатар қызметті сатып алу үшін пара алу. Кінә дәрежесінің жалпы
қауіптілігін ескеріп сан – алуан санкциялар түрі көрсетілген.
Осы тәжірибені бізге алдағы уақытта қылмыстық заңдылықтарды жүзеге
асыру үшін зерделеу қажет. Осы жағдайларды ескере отырып қолданыстаға ҚР ҚК
– не толықтырулар, өзгерістер енгізу қажет.
Кез – келген мемлекетті мемлекеттік аппаратының қызметіне елеулі зиян
өзінің өзінің қызмет міндеттерін орындаудағы қызмет адамының қылмыстық және
жемқорлық қарым – қатынаста келтірілуі. Құқықтық және материалдық
құндылықтарды басқара отырған тұлғалар қызметті теріс пайдалана отырып
үлкен материалды ғана емес моральды зиян келтіреді, мемлекеттік аппаратқа
нұқсан келтіреді.
Келтірілген зиян елеулі болып табылатыны жөнінде мәселені шешу кезінде
ҚР Жоғары Сот Пленумы – кәсіпорын, мекемелер және ұйымдардың дұрыс жұмысына
құқыққа қарсы істердің теріс ықпалының дәрежесін, материалдық шығынның
мөлшері мен түрін, зардап шеккен азаматтар саны, оларға келтірілген
моральдық, мүліктік, күш жұмсау шығынының ауырлық дәрежесін ескеру қажет.
Елеулі зиян түсінігі қылмыстық заңдылықта мемлекетке, қоғамдық
бірлестіктерге не азаматтарға келтірілген зиян, ҚР заңдылығымен
бекітілген жүз айлық есеп көрсеткішінің мөлшерін асыру зияны ашылады;
елеулі зиян болып адамның конституциялық құқығын бұзу табылады.
Зиян мемлекетке, қоғамдық бірлестіктерге не азаматтарға мүліктік зиян
келтірумен білінеді. Мүліктік зияның нақты түрлерінің білінуі сан алуан
болуы мүмкін. Оларға: бірудің мүлкін уақытша ала тұру, материалды бағалы
заттарды қарызға беру және жіберуі, ақша қаражаты, материалды бағалы
заттарды мақсатсыз шығындау, аталған не өзге тұлғалардың немқұрайлылығынан
болған ақша қаражаты, материалды бағалы заттардың жетіспеуі немесе өзге
тұлғалармен жасалынған ұрлықты жасыру. Барлық жағдайларда мүліктік зиян
белгілі бір уақытта құндылықтар саны азаяды, олардың айналымы тежеледі,
оларды мақсатсыз, дұрыс пайдаланбау салдарынан мемлекет, қоғамдық
бірлестіктер не азаматтар материалды пайда табу жағдайынан айырылады.
Қылмыс жасау кезінде келтіліген зиян заңдылықпен бекітілегн 100 пайыз
айлық есеп көрсеткішінен асып түссе лауазымды тұлғаның ісінде қызмет
уәкілеттілігін теріс пайдаланғаны анық.
Уәкіліттілкті теріс пайдаланудың залалының арты азаматтардың заңмен
қорғалатын құқықтары мен мүдделеріне елеулі зиян келтірумен айқындалуы
мүмкін. Осы бойынша 307 бапта: елеулі келтірілген зиян болып Конституция
заңымен қорғалатын адамның құқығы мен мүддесін бұзу болып табылады
делінген. Оған 1995 ж. 30 тамызындағы ҚР Конституциясымен кепілденген
саяси, еңбек, тұрмыстық және басқа да азаматтар құқығы жатады. Жеке
азаматтарға елеулі зиян келтіру мүліктік және жекемүліктік емес түрде болуы
мүмкін. Келтірілген залал мүліктік зиян тұрғысында болса, осы зиянның
елеулі, елеулі еместігі қылмыстық заңдылық арқылы анықталады. Азаматтарға
келтірілген зиян моральдық тұрғыда болған жағдайда моральдық зиян есептеу
жиынтығына жатпайтындықтан барлық істер жағдайлар есібімен белгіленуі тиіс.
Ондай жағдайларда зиян түрін анықтау құқық қорғау органдар құзырына қатысты
және қылмыс жасалған уақытта белгіленген іс бойынша нақты жағдайлардың
жиынтығын шығара отырып олармен бекітілуі қажет.
Қызметте қызмет уәкілеттілігін теріс пайдалану жөнінде бізбен
қаралған 423 іспен 33,1% біреудің мүлкіне қол сұғу және пайдалану тәртібін
бұзумен байланысты, 25,3% азаматтардың конституциялық құқығын бұзумен,
17,8% жетіспеушілікті жасыру және т.б.
Соттық – тергеу тәжірибесі материалдарының сараптамасы келесіні
тұжырымдайды, қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану жағдайы көбіне
жауапкершілік қызметтегі адамдармен жасалады; олар заңсыз істермен
мемлекетке не қоғамға, азаматтарға моральды зиян, ірі не өте ірі
материалдық залал келтіреді. Мысалы, 2003 жылдың 17 ақпанындағы Қостанай
облыстық соттың өкімімен Т. атты мырза 1997 жылдың бірінші қаңтарынан АО
Агропромбанк бөлімі басқарушысының орынбасары, ал 1999 жылдың 8
маусымынан осы бөлімнің басқарушысы міндетін атқарушы бола тұрып өз қызмет
жағдайын теріс пайдаланып банктың корреспонденттік есебінде кредит қоры
болмай тұрса да (дебеттік сальдо) Инвар кәсіпорынына үш ай мерзімге 70
млн. теңге кредит беріп, ҚР ҚК 307 бабы бойынша үш жылға бас бостандығынан
айырылып сотталды. Осы жеке кәсіпорын басшылары И. және Ш. шартта
белгіленген мерзімде кредитті кері қайтармай, жасырынған. Т. атты мырзаның
осы іс-әрекетінен АО Агропромбанк бөліміне 95 млн. теңге мөлшерінде
елеулі зиян келтірілді.
Аталған қылмыс объектісі болып азаматтардың заңмен қорғалған құқықтары
мен мүдделерін не мемлекет аппаратының дұрыс қызметіне қол сұғушылық болып
табылады. Олар тек арнайы субъект – лауазымды тұлғамен жасалуы мүмкін.
Қарастырылған қылмыстың мәні лауазымды тұлғаның өз қызмет жағдайын
пайдаланып азаматтардың заңмен қорғалған құқықтары мен мүдделерін не
мемлекеттік не қоғамдық мүддеге елеулі зиян келтіретін қызмет мүддесіне
қайшы дұрыстыққа жатпайтын іс - әрекеттер жасаудан тұрады.
Қызметтік қылмыстардың криминалдық түрлері оларды жасау түрлері мен
себептері; оларға себепкер болатын жағдайлар; сонымен бірге қызметтік
қылмыстың басқа да қылмыстық істермен байланысы,
Тәжірибеде көрсетілгендей орындалуға міндетті қағида, нұсқаулық,
ережелерді бұзатынын, біле тұра дұрыстыққа жатпайтын істерді белсенді
жолмен қылмыстар жасалған уақытта сан – алуан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОРТА АЗИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІЛІКТІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ҚЫЛМЫСТАР
Алматы - 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1-ТАРАУ. ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІЛІКТІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Лауазымды тұлға және қызмет өкілеттілігіне жалпы
мінездеме ... ... ... ... .
2. Қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланудың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Қызмет өкілеттілігін теріс пайдалануының қылмысының
құрамы ... ... ... ..
2-ТАРАУ. ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІЛІКТІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдаланудың криминалистикалық
сипаттамасы және оның элементтері мен
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. РФ қызметтік қылмыспен күресуінің салыстыру
сараптамасы ... ... ... ... ...
3-ТАРАУ. ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІЛІКТІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫ
ТЕРГЕУ ЖӘНЕ АШУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалану қылмыстарын ашу және анықтау..
3.2 Тергеуді жоспарлау мен тергеуге тән
жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Қылмыстық өкілеттілікті теріс пайдалануды тергеудің алғашқы
кезеңі ... ..
4. Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалану кезіндегі тергеу
жұмыстарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
5. Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалануды тергеудің
жалғасы мен қорытынды
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Қылмыстың өсуі оның ішінде экономика жүйесінде өсуі жүргізіліп отырған
экономикалық реформаға және оның бағытына теріс әсер беруде. Экономикалық
қылмыс – ол бірден – бір тұрғындардың материалдық жағдайы және экономикалық
жағынан өсуіне тежеу келтіруде. Экономика саласында тәртіпті ретке
келтірмей оның дамуын сөз өту өте қиын. Экономика жағдайын қорғау және жеке
меншікті күзету қылмыстық құқықтың және процесстың қатысуын талап етеді,
сондықтан басқа салалар оларды нақты қорғай алмайтын жағдайда.
Қазақстан Республикасында Сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі жаңа
ҚР ҚК қабылдануына байланысты, мемлекеттік аппаратта қызмет орнын
пайдаланып қылмысқа баратын тұлғалармен күресу жаппай белең алуда. Қызмет
орынын пайдалану қызметтік қылмыстың кең тараған түрі, көбіне бұндай
қылмыстар мемелектеттік аппарат тұлғаларының қылмыстық істерінің басы,
кейде ауыр қылмыс жасауға себеп болады. Қылмыс мемелкеттік аппараттың әрбір
саласында болуы мүмкін. Ең қауіптісі өзінің қызмет лауазымын пайдалану
арқылы мемлекеттік аппарат жұмысын бұзып, сонысымен мемлекетке нақты зиян
келтіреді.
Қылмыстың неігзі, мемлекеттік қызметкер лауазымды тұлға өзіне сеніп
тапсырылған қызметтік лауазымды теріс бағытта қолдануында.
Тәжірибеде көрсетіліп отырғандай экономикаға зиян келтіріп отырған
ақжағалылық қылмыс, олармен күресу оңай болмай отыр. Экономикалық
қылмыспен күресті нәтижелі жүргізу үшін, олардың жасалу түрлерін білу және
нақты тұлғалардың кінәсін растайтын материалдар жинау және әдістемесін ашу.
Оқиғаларды, жағдайларды зерделеудің сан алуан түрлері бар. Осындай
зерделудің түрі қылмыстық іс бойынша тергеу болып табылады, сонымен қатар
экономикалық қылмыстар жөнінде. Үкіметке экономикалық көрсеткіштердің
төмендеп кетуінің себептерін, механизімін, салдарын, қатысушыларды, істің
салдарын, істі қиындатуға әкеліп соққан проблеманы шешу немесе жою.
Осындай жағдайлардың күрт төмендеуі экономика саласындағы
региондармен ведомстволарда, мекемелерде болуы мүмкін.
Тергеу бюджет есебінен инвестицияның көбеюіне қарамастан
көрсеткіштері төмен региондарға, мекемелерге, экономика салаларына
тағайындалады. Қылмыстық істер шеңберіндегі тексерулер басқа тексерулерден
екі түрімен (журналисталық, парламенттік және т.б.) ерекшеленеді, бірінші
жағдайда ауқымды спектор методттарды зерделеу: ғылымнан барлаушы және
контрбарлаушы әдістеріне дейін аталған жедел тексеру шаралармен, екіншісі
еркін жүріп - тұруды шектеу бойынша шара қолдану (ешқайда жол жүрмеу, үйде
қамау және т.б) және басқа құқықтар (тінту жүргізу, мүлікті алу,
сөйлесулерді құпия тыңдау, хаттарды қарау).
Мемлекеттік қызыметке қарсы қылмыстар қызмет саласында кең
таралғандықтан, осы қылмыстарға ұқсас қылмыстармен күресу өзекті мәселе
болып отыр. Лауазымдық өкілеттікті теріс пайдалану қазіргі кезде ұрлау,
пара алу, қызметтік лауазымды асыра пайдалану қылмыстарына ұқсас болады
немесе оларды жасауға мүмкіндік туғызады не болмаса оларды жасырудың құралы
болып табылады.[1]
Дипломдық жұмыстың мақсаты лауазымды қызметті өз пайдасына айналдыруды
тексеру және ашу әдістерін зерделеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей негізгі шаралар қойылды:
- лауазымды теріс пайдалану түсінігін ашу;
- лауазымды теріс пайдаланудың субъективтік және
объективтік жақтарын қарастыру;
- аталған қылмыстардың криминологиялық ерекшеліктерін зерделеу;
- лауазымды қызметті теріс пайдаланудыт тексеру және
ашу әдістерін зерделеу;
- лауазымды қызметті теріс пайдалануды тексеру және ашу
әдістемесін жүзеге асыру бойынша ғылыми негізді мінездемелерді
талдау.
1 ТАРАУ ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІЛІКТІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1..1 Лауазымды тұлға және қызмет өкілеттілігіне жалпы мінездеме
Мемлекеттік қызмет – қызметтік міндеттерді және қызметтік
өкілеттілікті бір тұтас нормативтік құқықтық актілермен бекітілген бір
тұтас структуралық меммекеттік орган (Мемлекеттік қызмет жөніндегі ҚР
заңының 1 бабы); бұл мемлекеттік органның құзырының бөлшегінен тұратын
мемлекеттік органның базалық құрылымының бірлігі. Заңдылыққа сәйкес
мемлекеттік лауазымды иеленушілер барлығы бірдей мемлекеттік қызметке
қатысты қызметті атқарады деп айтуға болмайды, дәлірек айтқанда мемлекеттік
қызметтің барлығы бірдей мемлекеттік қызметтің мемлекеттік лауазымы болып
табылмайды.
Әрбір мемлекеттік қызметкер өзіне бекітілген міндеттерді жүзеге
асырумен, нақты мақсаттарды орындаумен айналысуы қажет. Сондықтан да
қызметкер әрдайымда мемлекеттік әкімшілік органдарда және құрылымдық
бөлімшелерде нақты лауазымды иеленеді. Мемлекеттік қызметкер бекітілген
тәртіппен лауазымды иеленген тұлға болып саналады; ол қызметкерлер штатына
енгізіліп өзіне сәйкес квалификациялық разряд (квалификациялық сынып, шен)
алады және мемлекеттік әкімшілікте лауазым сатысынан (иерархия) орнын
алады.
Лауазым түсінігі ғылыми әдебиеттегідей және қолданыстағы нормативтік
актілер деңгейінде әр – түрлі сипатталады. Айта кететін жәйт, өткен
жылдардағы ғылыми зерттеулерде бұл мәселе аса бір мағынаға ие болған емес
және заңгерлер аталған категорияны және оның мазмұнын тек мемлектік
қызметтің басқа мәселелеріне байланысты қарастырып отырды (мысалы,
мемлекеттік қызметкердің құқықтық статусын зерделеу кезінде).
Ғылыми әдебиетте лауазым түсінігіне байланысты және оның
түсінігіне байланысты пікір-талас жоқ.
Оқымысты – заңгерлер лауазымды мемлекеттік әкімшіліктің жай
элементі, оның бірінші және негізгі жасушасы ұйымдастырушы құрылымы
ретінде түсінеді. [2]
Аталған түсінікке классикалық анықтама: Мемлекеттік – қызметтік
лауазым - ол мемлекеттік органның (ұйымның) ұйымдастыру құрылымының
бөлігі, негізгі құжаттармен негізделген және тіркелген (штатта, лауазымды
айлық схемасына және т.б.), оның тәжирибелік жүзеге асыру мақсатында
мемлекеттік қызметкер – ұсынылған тұлғаға компетенциялық мемлекеттік
органның (ұйымның) бөлігі. [3]
Осыған байланысты, лауазым келесі белгілермен мінезделеді:
1) мемлекеттік органның ұйымдстыру құрылымының бөлігі
болып табылады;
2) құқықтық актілерде бекітілген мемлекеттік органның
құзырлы бөлігін өзіне енгізеді.
Бір жағынан, лауазым алғашқы бөлінбейтін аппарат компоненті.
Лауазым – басқармада оның ролі мен орнын анықтайтын бір
қызметкерге арналған аппараттың жәй жазушасы. Бір жағынан, ол ұйым
жұмысының бір бөлшегін атқарушы, заңды тұлға бір адамға бағытталған құқық
пен міндеттердің жиынтығы.
Әр бір лауазым құзырлы органдардың актілер тәртібімен бөлініп
құрастырылады, тұлғаға байланысты аты, қызметтік иерархияда орны (кімге
қарайтыны, оған кім қарайтыны), бір-бірін алмастыру тәртібі анықталады. Ол
штаттық кестеге, лауазымды қызметкерлердің бір тұтас номенклатурасына
енгізіледі. Құзырлы мемлекеттік және құзырлық органдар арасындағы
байланыс, бір жағынан, оның құрамдары, екінші жағынан лауазым болып
табылады. Лауазым – ол алғашқы органның жазушасы (немесе оның
аппаратынының) құқтық статусы; нақты айтқанда қызметтік орны. Сол кезде
немесе басқа уақытта ол бос емес немесе жабық болуы мүмкін. Лауазым осы
орынды иемденген немесе сол орынға үміткер тұлғаға қатысты талаптарды
анықтайды, қызметтік міндеттерді және қызметтік және жеке құқытар жиынтығын
береді.
Д.Н. Бахрах айтқандай лауазым – ол ең алдымен қажетті қимыл-істерді
жүргізуді талап ететін қызметтік міндеттер, атап айтқанда қызметтік
мақсаттарға жету үшін оны шығарған тұлғаның жағына шешілетін іс-қимыл.
Қызметтік құқық қамсыздандыру мінездеме алып жүреді, олардың
ауқымдылығы қызметкерге өз міндеттерін орындау үшін қажетті жағдай жасауға
негізделген, сондықтан, қызметкер оларды пайдалануға міндетті. Жалпы
айтқанда, қызметтік құқық түсінігі үкіметтік емес субъектілерге қатысты
құқық (тапсырма беру, ұстау, жауапкершілікке тарту және т.б.). Ал егер
оларды мемлекеттік тұрғыда қарастырсақ (ұйым тұрғыда), онда қызметкер
ұстауға, қадағалауға және т.б міндетті – ол оның қызметтік міндеті.
Мемлекеттік қызметкердің қызметтік құқығы мен міндеттері бірыңғай, оның
бірыңғайлығы сол, олардың құқығы міндеттер болып табылады, яғни олар қызмет
мақсатында пайдаланылуы қажет, ал міндеттер – құқықтармен, яғни қарсы
жағдайда оларды (міндеттерді) жүзеге асыру мүмкін болмайды. Сондықтан да
қызметтік міндеттер мен қызметтік құқықты әрдайымда бір түсінік -
өкілеттілік тұтастырады, алайда, құқықтың бәрі бірдей міндеттілік болып
табылмайды. Басқару ғылымы міндеттер мен құқықтың бір бірімен байланысы
жөнінде қағида жасалды: олардың бір бірімен сәйкестігі қажет.
Аталған лауазымдық өкілеттілік мемлекеттік органның және оларды
тағайындау функцияларының қатаң сәйкестікте орындалуға жатады. Лауазымдық
өкілеттілікті дұрыс пайдалануды қамтамассыз ету үшін қылмыстық заңдылықта
қызметтік өкілеттілікті теріс пайдаланғаны және қызметтік өкілеттілікті (ҚК
307 бабы) немесе билікті асыра пайдаланғаны үшін қылмыстық жауапкершілік
қарастырылған (ҚК 308 бабы).
Жоғарыда айтылған қылмыстарды жасауға, біріншіден қызметкердің лауазым
жағдайы, оның өз құықығын жүзеге асыру жағдайы, нақты
мәселелерді шешуге ықпал жасауы, нақты іс-қимылдарды жасай алуы, оған мәлім
ақпараттарды немесе басқа лауазым иесі тұлғалармен байланыстарды пайдалану
негіз болып табылады.
Сондықтан да лауазым иелерінің іс-қимылдарын ҚР ҚК 307 бабындағы
тұғырмен Қызмет бабын теріс пайдалану, сонымен қатар ҚР ҚК-ң 308 бабы
қызметтік лауазымды және билікті асыра пайдалану сарапталуы қажет.
1.2. Қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланудың түсінігі.
Қызмет бабын теріс пайдалану – қызметтік қылмыстың кең етек алған
түрі, кей кездерде басқа қылмыстық істермен қатар басқа қатаң қылмыс жасау
тәсіліне айналып лауазымды тұлғаның қылмыстық іс-қимылының бастамасы болып
келеді. Мемлекет аппаратында, облыс басқармасында, шаруашылықта, банк
істері салаларында жасалуы мүмкін. Оның қауіптісі сол, лауазым иесі өз
қызмет жағдайын қылмыстық жағдайға пайдаланып мемлекетке, жеке азаматтарға
немесе жалпы қоғамға елеулі зиян келтіре отырып, мемлекет аппаратының дұрыс
жұмысын бұзады.
ҚР ҚК 307 бабының Қызмет бабын теріс пайдалану тарихи аспектісін
қарастырайық. Қаз ССР ҚК-ң 143 бабында аталған қылмыс Лауазымды тұлғаның
қызметтік борыштың талаптарын бұзып мемлекеттік және қоғам мүддесіне
айтарлықтай зиян келтіретін, яғни заң және құқыпен қорғалатын азаматтардың
мүддесіне айтарлықтай зиян келтіретін қасақана іс-әрекеті. ҚҚ-ң
зерттеудегі бабы екі атауға ие билікті асыра пайдалану және қызмет бабын
теріс пайдалану. Қылмыс билік өкілеттілігі тарапынан жасалған жағдайда,
Билікті асыра пайдалану болып табылады. Басқа жағдайларда қылмыс
субъектісіне басқа лауазым иелері тартылған жағдайда Қызмет бабын теріс
пайдалану.
Бұл қылмыс іс жүзінде сол мемлекет аппарат жүйесіндегі оған ұсынылған
қызметтегі қызмет жағдайындағы құқығы мен өкілеттілікті теріс пайдалану
арқылы қылмыс жасау субъектісі лауазымды тұлға болып табылуы. Қызметтік
құрылымда қызметтік қылмыс түрлерінің кең етек алуы салғырттықтан кейін
екінші орында қылмыс кеңінен таралған (қызмет бабын теріс пайдалану
біреудің мүлкін ұрлаумен, пара алу, билікті асыра пайдалану немесе оған
ықпал жасау болып табылады).
Бір жағынан билікті асыра пайдалану немесе қызмет бабын теріс
пайдалану қызмет аясында жасалатын іс-қимыл, былайша айтқанда мемлекет
тарапындағы құқық пен өкілеттілікті лауазымды тұлғаның алған мәліметтерді
пайдалануы.
Қызметтік лауазымды немесе билікті асыра пайдалану кезінде
лауазымды тұлға әрдайым өзінің құзырына қатысты іс-әрекеттерді атқарады,
қызметтік өкілеттілікті пайдалануға айқындалады және осы секілді лауазым
иесі емес тұлғалар үшін мүмкін болмайтын істерді жасайды.
Осыған байланысты, қарастырылып отырған қылмыстың дұрыс емес жағы:
лауазымды тұлғаның нақты іс-әрекеттерді қызмет мүддесіне қайшы жасауы,
лауазымды тұлғаның өз іс-әрекетімен мемлекетке немесе қоғам мүддесіне
немесе заңмен қорғалып отырған азаматтар құқығы мүддесіне айтарлықтай зиян
келтіруі; қылмыстық іс-ірекеттер мен қызмет жағдайын пайдалану арасында
байланыс себептері.
Қызметтік лауазымды пайдалану билік басындағы лауазымды тұлғалардың
белсенді іс-әрекеттері. Қаз ССР ҚК байынша билік және қызмет жағдайын теріс
пайдалану лауазымды тұлғаның белсенді түрдегі іс-әрекеттермен жасалуы
мүмкін. Басқа ТМД Республикасының ҚК бойынша қарастырылып отырған құрам іс-
әрекет жолдарымен, сонымен қатар еш іс-шарасыз да жасалуы мүмкін. Мысалға
Грузияның ҚК-ң 185 бабында лауазымды тұлғаның қызмет талаптарына қайшы
жасалмаған іс-әрекеттері немесе қасақана жасалғаны жөнінде айтылады.
Осыған байланысты Қаз ССР ҚК-ң 143 бабында басқа ТМД республикасынан
айырмашылығы сол, қызмет бабын теріс пайдалану тек іс-әрекет ретінде
қарлады, ал ол негізінде лауазымды тұлғаның іс-шарасыздығы салақтықпен қоса
қызметтік қылмысты құрайды. Қасақана жасалған қылмыс (биліктің іс-
шарасыздығы) және әр түрлі санкциялармен бекітіледі, ол негізді болуы
мүмкін емес.
Осымен қатар, егер лауазымды тұлға қызметтік іс-әрекет жасай отырып
және белгілі талаптарды сөз жүзінде бұзып тіпті іс мүддесіне қайшы келмесе
қызмет бабын теріс пайдалану себебі жоқ болып саналады.[4]
Әрине лауазымды тұлғаның іс-әрекеттері заңға қайшы келмей мақсатқа
сәйкес қызмет мүддесіне қайшы жасалған болып есептелмейді. Сотық тәжірибеде
осындай көз қараста. Өндірістік кооперативтің төрағасы С. ҚК-ң 143 бабы
бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Оны өнім жинау үшін көршілес
шаруашылықтан шақыртылған комбайыншыға 25 т. бидай бергені үшін айыптауда.
Аудан прокуроры С. деген азаматқа қатысты қылмыстық істің материалдарымен
мұқият таныса келіп С. қызмет жағдайындағы қызмет бабын теріс пайдаланды
деген айыпты негізсіз деп тапты. Бидай жинауға шақырылған комбайыншыларға
берілген бидай өндірістік коператив правлениясының шешімімен берілді.
Сонымен қатар С. кооператив мүддесін басшылыққа алды, басқа өз
мүдделілігі онда болған жоқ. Аудан прокуроры С. тарапынан қылмыстық іс-
әрекеттің болмауына байланысты осы іс бойынша тергеушінің қаулысының күшін
жойды. [5]
Елеулі қиындық туғызатын қылмыстар лауазымдық қылмыстың басқа аралас
қылмыстық құраммен байланысы. Республиканың сот материалдарын қарау кезінде
көрсеткені, ол сот және прокуратура органдарының қызмет бабын теріс
пайдалануда қарастырылатын жауапкершіліктің шамаларын дұрыс пайдалануы.
Алайда кейбір аралас құрамның қызмет бабын теріс пайдалануы және іс жүзінде
және сот тәжірибесінде осы құрамды шексіздендіру көзқарастың жоқтығы
квалификацияны қателікке соқтырып, жеке тұлғаны алатын болсақ қатаң
жағдайларға әкелуі мүмкін.
Қылмыстың дәрежесіндегі қателік жазалау шарасын дұрыс пайдаланбауға
және құқықтық жауапкершілкке тартылуына байланысты негізсіз және жазалау
шарасын дұрыс тағайындалмауына әкеліп соқтырады. (сотталу, еңбекпен түзеу
колониясының түрі, мерзімнен бұрын босату немесе кешірім жасау және т.б.)
Сот тәжірибесінде әсіресе көптеген келіспеушілік қызметтік өкілеттіліікті
теріс пайдаланудағы шектеуді тудырады, ұрлаудан, салақтықтан, пара алудан,
билікті асыра пайдалану және басқа да қылмыстардан.
3. Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалануының
қылмысының құрамы.
Қызметтік өкілеттілікті қызмет мүдделеріне кереғар пайдаланылуы, егер
бұл азаматтардың не ұйымдардың заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделері не
қоғамның және мемлекеттік мүдделері елеулі түрде бұзуға әкеліп соғады.
ҚР ҚК баптарында тұрақты, уақытша не арнаулы өкілеттілік бойынша
өкіметтің өкімі қызметін жүзеге асырушы не мемлекеттік органдарда,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасының басқа да
әскери және әскери құрылымдарында әкімшілік – ұйымдастырушылық немесе
әкімшілік – шаруашылық қызметтерді орындаушы адамдар лауазымды адамдар
болып танылды.
Мемлекет қызметтерін және мемлекеттік органдардың уәкілеттіліктерін
тікелей орындау үшін Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан
Республикасының Конституциялық және өзге де заңдарында белгінленген
лауазымдарды атқаратын адамдар, сол сияқты Қазақстан Республикасының
мемлекеттік қызмет туралы заңдарына сәйкес мемлекеттік қызметкерлердің
саяси лауазымдарын атқаратын адамдар жауапты мемлекеттік лауазым атқаратын
адамдар деп түсініледі.
А) Қылмыс құрамының объективті белгілері.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі мемлекеттік қызмет мүддесі, мемлекет
аппарыттың заңмен реттелген, дұрыс қызметіне озбырлық жасаумен
сиппатталады. Негізділік тікелей объект болып мемлекеттік қызмет мүдделері
саналады.
Қосымша тікелей объект болып – азаматтардың, ұйымдардың заңды
мүдделері саналады.
Бұл қылмыстың объективті жағы, ол мемлекеттік қызметтерді атқаруға
уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның өзінің қызметтік
уәкілеттілігін қызмет мүддесіне кереғар пайдалану, егер ол мемлекет не
қоғам және азаматтар заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделерін елеулі
бұзуға әкеп соқса.
Билікті не қызметтік уәкілеттілікті асыра пайдалану қылмысы
айқындалады, егер азамматтардың не мемлекет, не қоғам және ұйымның заңмен
қорғалатын құқтары мен мүдделерін бұзу және соның салдарынан және
адамдардың әрекетсіздігінен залал келтіру түрінде болуы. Осы белгілердің
мазмұны мен түрлерінің объективті жағы билікті не қызметтік уәкілеттілікті
теріс пайдалану сияқты, қызметті асыра пайдаланумен бірдей. Қызметтік
уәкілеттілікті не билікті теріс пайдаланудың тиісті белгілерінде нақты
құқық бұзушылықтың жоқтығынан. ҚК 307 бабы қылмыстық жауапкершіліктің
жоқтығын растайды. [6]
Елеулі бұзушылық белгісі аталған уәкілеттің ісінің шектен шығуын
айқындығын білдіреді.
Заңда көрсетілгендей қылмыс деп, атап айтқанда мемлекет және қоғам
немесе ұйым не азаматтардың заңмен қорғалатын мүдделерін бұзу салдарынан
болған қылмыс. Тәжірибеде бұл қылмыс психикалық немесе күш көрсету арқылы
зорлық жасау түрінде айқындалады.
Билікті асыра пайдалану кезінде зорлық – зомбылық көрсету психикалық
немесе күш көрсету болуы мүмкін. Билікті не қызмет
уәкілеттілігін асыра пайдалану кезінде күш көрсету зорлық-зомбылық
жәбірленушіге қол жұмсау, азаптау, ұрып соғу, заңсыз қамауға алумен
айқындалады.
Билікті асыра пайдалану кезіндегі психикалық зорлық-зомбылық күш
көрсету зорлық жасаумен қорқыту және өлтіремен деп қорқыту, жәбірленушінің
нақты іс-шаралар жасауға итермелеу және қылмыс жасауын жеңілдету мақсатында
үркітумен айқындалуы мүмкін. Психикалық зомбылық сөзбен, хатпен, ыммен,
қозғалыспен, сонымен қатар, үркіту жәбірленушіге ғана емес оның туысқандары
мен жақындарына да қатысты болуы мүмкін.
Қызмет өкілеттілігін асыра пайдаланудың объективті жағының түрі оған
ұсынылған өкілеттілік шегінен шығып және заңда көрсетілген бұзушылықтың бір
түріне әкеліп соқтыруы.
Қызмет өкілеттілігін пайдалану астарында, лауазымды тұлғаның және
қызмет өкілеттілігіне қатысты міндеттері мен құқықтарды жүзеге асырумен
байланысты атқаратын қызметінің күшіне бөлінген лауазымды тұлғаның
қалыптасуы. Қызмет өкілеттілігі тиісті лауазымды иемденген адамның
міндеттері мен құқықтары қағидамен, нұсқаулықтармен, жарғылармен немесе
басқа да нормативтік актілермен айқындалады.
Қызмет өкілеттілікті қызмет мүддесіне керағар пайдалану түсінігі, ол
қызмет адамының өз құзыры аясында, бірақ тиісті органның мақсаттары және
міндеттеріне керағар істер жасауы. Қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану
әрекетсіздік және нақты істер арқылы жасалуы мүмкін.
Өзінің құрылысы жағынан бұл қылмыс материалдық және демек заңда
көрсетілген нәтижелер айқындалған сәттен аяқталан болып есептеледі, оған
қатысты: азаматтар заңды және құқықтық мүделерін бұзу немесе заңмен
қорғалатын мемлекет және ұйым мүделерін бұзу. Келтірілген залал негізді
болып табылуын шешу кезінде, міндетті түрде кәсіпорынның, мекеменің
жұмысына келтірілген залал дәрежесін, материалдық шығын мөлшері мен түрін,
жәбірленген азаматтар санын, моральдық, күш жұмсау ауырлығын немесе мүлік
залалын ескерілуі тиіс.
Елеулі бұзу материалдық залал келтіру, азаматтардың Конституциялық
құқығы мен бостандығын бұзу, мемлекет билігінің беделін түсірумен
көрсетілуі мүмкін.
Егер келтірілген залал елеулі болмаса, онда кінәлі адамның ісі
тәртіпсіздік тұрғыда қаралады.
Қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану туралы мәселені шешу кезінде ҚР-ң
жоғары сот Пленумының жаңа түсіндірмелерін қабылдағанға дейін, алға қарай
ССРО Жоғары сот Пленумының 1990 ж. 30 наурызындағы Қызмет жағдайын немесе
билікті теріс пайдалану, қызметтегі қызметтегі салалқтық туралы істер
бойынша сот тәжірибесі жөніндегі қағидасын басшылыққа алу керек. Қағидада
қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану дегеніміз - ол қызмет адамының қызмет
бабына байланысты берілген мінедеттер мен құқықтарды жүзеге асырумен
байланысты және оның уәкілеттілігінен асып түсетін іс-әрекеті.
Қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланудың нақты түрлері лауазымды
тұлғаның сан - алуан іс-әрекеті аясында болуы мүмкін.
Лауазымды тұлғаның өз қызмет уәкілеттілігін кереғар пайдалануы
жергілікті өзін-өзі басқару органдармен, мемлекеттік органдармен
нормативтік құқықтық актілеріне және келім шарттардан (еңбек шарт) шығатын
лауазымды тұлғаның қызмет міндеттерінің көлемімен анықталады.
Мемлекет не қоғамның заңмен қорғалатын мүдделерін немесе ұйым және
азаматтардың заңды құқықтары мен мүдделерін елеулі бұзу түрінің жалпы
қауіптісі пайда табудағы қателікте материалдық шығын түрінде, сонымен қатар
әр қилы мүдделерге зиян келтірумен, мысалы, азаматтардың Конституциялық
бостандығы мен құқықтарын бұзуда, билік беделін түсірумен, қылмысты жасыру
және т.б. түрлермен айқындалуы мүмкін. Заңды және құқық бұзу орындарын
анықтау үшін, келесі жағдайларды ескеру қажет: материалдық немесе
моральдық зиян, күш көрсету ауырлығы, жәбірленушілер саны, ұйымның жұмысын
бұзу дәрежесі және т.б.
Қаз ССР ҚК-ң 143 бабына енгізілген қосымшада, адамның Конституциялық
құқығын бұзу және сонымен қатар, айлық жалақы ҚР заңдылығымен бекітілген
жүз айлық есеп көрсеткішісінен асса елеулі зиян болып табылады.
Қызметті теріс пайдаланудың объективті жағының негізгі себебі, елеулі
зиян келтіру болып табылады. Ғылыми заң әдебиетінде елеулі зиян келтіру
түсінігі жалпыға түсінікті пікірлер айтылып, аз зерттелген болып табылады.
70 жылдарда осы түйінді талқылау мәселе болды.
Осыған байланысты, лауазымды тұлғаның келтірген елеулі зиян іс-
әрекеттер материалдарын бағалау кезінде факторлардың субъективтілігі
жоғары, ал іс - жосықтың күрделілігі елеулі зиянды анықтау әдісінің
болмауынан тәжірибеге көп қиындық туғызды.
Елеулі түсінігін бағалау арқылы ашу кейде мүмкін болмайды. Қоғам не
мемлекет мүдделеріне, азаматтарға елеулі моральдық зиян келтіргенін анықтау
бізге ұсынылып отырады, зардапты (нәтижені) талдау арқылы білуге болады.
Материалдық тұрғыға жатпайтын елеулі зиянды анықтау кезінде лауазымды
тұлғаның заңға қайшы іс-әрекетінен кейінгі мүддеге кетірілген зиян немесе
заңсыз құқыққа қысым жасау, сонымен қатар, екінші тұрғыда зардап салдарынан
бұзылғанына заңды көз-қараспен бағалау қажет.
Бір іс-әрекеттің өзі бірнеше зардап құрайтын бір бүтін және объективті
қылмыс келтіріп елеулі зиян келтіру түсінігін береді.
Конституциямен ұсынылған азаматтар міндеттері мен құқықтарына араласу
азаматтар мүдделері және құқығына елеулі зиян келтіру болып табылады.
Осы өлшемдер, біздің көз қараспен іс-әрекет зардабын бағалау кезінде
елеулі материалдық зиянға жатпайтынын анықтау кезінде негізге алынуы қажет.
Шаруашылыққа, серіктестіктерге, компанияларға, жеке банктерге немесе
қоғамдық ұйымдарға, мекемелерге, мемлекеттік органдарға келтірілген зиян
материалдық тұрғыға жатпаған жағдайда, жоғарыда көрсетілген субъектитвті
және басшылардың беделін немесе бейнесін төмен түсірумен айқындалады. Нарық
шарттарында шаруашылық субъектілер арасындағы серіктестік қарым – қатынас,
нақты күрес және адал кәсіпкерлердің бейнесін және кәсіпорын беделін
нарыққа қатысты өткізуді меңгеру.
Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалану ҚР ҚК 308 бабынан
айырмашылығын білу қажет, билікті немесе қылмыстық өкілеттілікті объективті
жағынан асыра пайдалану, объективті жағынан өкілеттілікті және оның
құқығынан асып түсетін мемлекеттік немесе соған теңестірілген міндеттерді
орындауға өкілетті тұлғамен істелген істердің объективті жағы кінәлінің
ісі, тұлғаның асыра пайдалануында, оның негізгі мазмұны нақты
нұсқаулықтарда, жарғылар да немесе басқа да нормативтік актілерде
қарастырылған.
Кезіндегі ССРО Жоғары Сот Пленумының 1990 ж. 30 наурызындағы
қағидасындағы түсіндірме бойынша, лауазымды тұлғаның уәкілеттілігінің
шектен шығу іс-әрекеттері келесідей:[7]
- аталған ведомстваның жоғары лауазымды тұлға жасауға құқығы бар
әркет (мысалы, университет факультетінің деканы өзіне факультет
қызметкерлерін қызметтен шығару және қабылдау міндеттерін заң
бойынша жоғары оқу орынының ректоры ғана шешеді);
- басқа құрылымның лауазымды тұлғаның құзырына кіретін әркет,
(мысалы, тінту жасау құқығы, тергеу, прокуратура және сот
органдарына берілген, ауыл әкімінің тінту жасауға берген өкімі
билікті асыра пайдалануы тұрғысында қаралады);
- алқалылық органның құзырына кіретін әрекет (мысалы, емдеуші
дәрігердің мүгедек жөніндегі анықтама беруі, алайда заң бойынша
осындай анықтаманы тек еңбектіқ - дәрігерлік сараптау коммиссиясы
бере алады);
- лауазымды тұлғаның құзырына кіретін әрекет, алайда заңда немесе
басқа нормативтік актілер шартында көрсетілген болса ғана
(қылмыскер тиіспес бұрын қару қолдану);
- бірде бір орган не лауазымды тұлға жасауға құқықсыз әрекет
(жәбірленушінің жеке басына тіл тигізу, қарамағындағыларға
зорлық көрсету немесе басқа әрекет жасау);
Б) Қылмыстың субъективті нышаны (белгісі).
Қылмыстың субъективті жағы тікелей немесе жанама ниетті түрде,
қасақана түрінде сиппатталады. Лауазымды тұлға қызмет өкілеттілігін теріс
пайдаланудың жалпы қауіптілігін мойындайды, былайша айтқанда мемлекет не
қоғамның заңмен қорғалатын мүдделерін не ұйымның және азаматтардың заңды
мүдделері мен құқықтарын елеулі бұзудың зардаптарын біле тұра және соны
қалап, немесе қаламасада саналы түрде осы зардаптарды жасайды не оларға
салақтық танытады.[8] Қылмыстың құрамында ҚК 307 бабында қарастырылған
уәждің міндетті түрде болуы. Уәж түрінде бұнда пайдакүнемдік немесе басқа
жеке мүдделілік бой алады.
Пайдакүнемдік, қызықтырушылық лауазымды тұлғаның қызмет өкілеттілігін
теріс пайдалану арқылы мүліктік, материалдық пайда табумен айқындалады.
Өзге жеке мүдделілік өз қызметі арқылы мүліктік тұрғыда пайда табу
айқындалады, мысалға, басшыға жағу, мансапты ұғыну және т.б.
Қылмыс субъектісі мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілетті, немесе
оларға теңестірілген тұлғалар (ҚР ҚК 307 бабының 1 бөлімі), қызмет адамдары
(ҚР ҚК 307 бабының 2 бөлімі), сонымен қатар мемлекеттік жауапты қызметін
атқаратын (ҚР ҚК 307 бабының 3 бөлімі) адамдар болып табылады.
Мемлекеттік қызметкер түсінігі Мемлекеттік қызмет туралы 1999 жылдың
23 шілдесіндегі ҚР заңының 1 бабында түсініктеме берілген, осыған
байланысты мемлекет міндеттерін және мақсаттарын жүзеге асыру мақсатында
қызмет өкілеттілікті атқаратын және мемлекет қызметіндегі ҚР-ң азаматы
болып табылады. Барлық мемлекеттік қызметкерлер кейбір қызмет тұлғалар жаңа
ҚК бойынша қылмысты анықтайтын субъектілер болып танылды.[9]
1. Тұрақты, уақытша не арнайы уәкілеттілік бойынша билік
өкімінің міндеттерін жүзеге асыратын мемлекеттік
қызметкер.
2. Тұрақты не арнайы уәкілеттілік бойынша мемлекеттік
органдарда немесе Қарулы Күштер не ҚР әскери
құрылымдарда және басқа әскери бөлімдерде әкімшілік –
шаруашылық не ұйымдастырып – басқа міндеттерін жүзеге
асыратын мемлекеттік қызметкерлер.
Тек екі құрам бойынша - 309 бап (қызмет адамының
уәкілеттілікті иеленуі) және 314 бап (қызметтік алдау) – жаңа ҚК қылмыс
субъектісі ретінде лауазымды тұлға болып табылмайтын жергілікті өзін-өзі
басқару органының қызметкері немесе мемлекеттік қызметкерді анықтайды.
Билік өкілдерінің міндеттері барлық заңдылық, атқарушы және сот
биліктері тарамдарында мемлекеттік деңгейде және жергілікті өзін-өзі
басқару деңгейінде жүзеге асырылады. Заң билігіндегі өкілдер болып: мәжіліс
депуттары мен Сенат Парламентінің сенаторлары, сонымен қатар, маслихат
депуттары табылады.
Атқару билігінің өкілдері болып: жергілікіті басқару органдарының
басшылары, ҚР үкіметінің, сонымен қатар құқық қорғау және бақылаушы
органдардың қызметкерлері – ІІД, ҰҚК, прокуратура, кеден, салық қызметінің
қызметкерлері, шекарашылар және осыларға теңестірілген адамдар саналады.
Сот билігіне барлық деңгейдегі сот судьялары жатады. Арнайы уәкілеттілік
бойынша билік өкіметінің міндеттерін жүзеге асыратын тұлғалар болып,
белгіленген мерзімде заңды маңызға иебилік уәкілеттілікті атқаруға
тартылған қоғамдық инспекторлар, ревизорлар, бақылаушылар табылады.
Ұйымдастырып - басқару міндеттері астарында, ұжым, жұмыс участкесін,
басқа жұмысшылардың өндірістік немесе қызметтік қызметтерін басқару
қарамағындағылардың еңбегін ұйымдастыру, мемлекеттік органдар, ҚР Қарулы
Күштер не республикалық басқа әскери бөлімдерінің мемлекеттік тәртіпті
қолдау міндеттерін бар екенін түсіну қажет.
Олар қаржымен жабдықтау бөлімдерінің немесе қызметтер бастықтары,
қойма, мемлекеттік дүкендер меңгерушілері, құрылымдық бөлімшелер –
бөлімдер, филиалдар және т.с.с. болуы мүмкін.
Нақты әкімшілік – шаруашылық не ұйымдастыру – басқару міндеттерді
атқаруға штаттық лауазымдағы емес адамға тапсыру деп тануға болады. Ол
арнайы құқықтық актымен (бұйрықпен, еңбек келісімімен, еңбекшілер ұжымының
шешімімен, сенімхатпен) не ауызша өкім негізінде рәсімделуі мүмкін.[10]
Өкілеттілік оған қоса нақты тапсырманы белгілі уақытқа орындау үшін
беріледі.
Мемлекеттік органдарда қосалқы-техникалық не аса кәсіби міндеттерді
атқаратын мемлекеттік қызметкер қызметтік тұлға болып табылмайды.
Билік өкілі болып, мемлекеттік биліктің қандай да бір органның
қарамағындағы тұрақты не уақытша оның міндеттерін жүзеге асыратын және өз
құзыры шеңберінде жеке және бағыныштылық, ведомствалық керек – жарағынан
тәуелсіз ұйымдастырумен және азаматтармен орындалуы үшін міндетті өкімдер
беру не қызмет жасау құқығына ие тұлға болып табылады. Билік өкімінің
қызметі онымен қызметі бағынышты емес адамдармен қарым-қатынаста құрылады.
Осыған байланысты билік өкіміне бағыныштылар болмаса да, ауқымды адамдарға
байланысты биліктік уәкілеттілікке ие. (ҚК 320 бабына қосымша)
Билік атқарушы, заң және сот болып бөлінсе ол билік өкілдері арасында
келесі категориялы адамдарды атап көрсетуге болады: атқарушы билікті
қадағалайтын ҚР үкіметі жергілікті басқару органдарының басшылары, сонымен
қатар қоғамдық тәртіпті қадағалайтын, заңдардың орындалуын қадағалайтын,
қылмыспен күрес жүргізетін, мемлекеттік, өртке қарсы, эпидемияға қарсы және
басқа қауіпсіздіктермен қамтамасыз ететін (ҰҚК, ІІД және т.с.с) билік
құрылымдарының жұмысшылары; Заңдылық билігін жүзеге асыратындар мемлекеттік
биліктің өкілетті органдарының депутаттары (парламент, маслихаттар билігі
барлық дәрежедегі судъялармен жүзеге асырылады).
Ұйымдастыру – басқару міндеттері қызметті ұйымдастыру және учаскелерді
басқару бойынша тұлғаның өзінің қызмет қарамағындағы басқа қызметкерлері
бар және олардың жұмысын ұйымдастырушы. Осындай міндеттерді министрлік,
ведомство, департамент, басшылар, білім беру, мәдениет мекемелерінің
меңгерушілері және т.с.с.
Әкімшілік – шаруашылық міндеттері – ол құжаттарды және ақшалай
заттарды беру және қабылдау, шығындарды бақылау және есепке алу, бөлу,
қайта қарау, сақтау тәртібін бекіту сияқты, мемлекеттік мүлікті басқару
бойынша өкілет. Мысал ретінде қаржы бөлімдерімен қызметтері, шаруашылықты
жоспарлау, жабдықтау, бастықтармен олардың орынбасарлары (30 наурыздағы № 4
ССРО Жоғары Сот Пленумының Қызметтегі жалғандылық және немқұрайлылық,
қызмет өкілеттілігін не билікті асыра пайдалану, қызмет не билікті теріс
пайдалану жөндегі істер бойынша сот тәжірибесі туралы қағиданы қараңыз).
ҚК 307 бабына қосымшада былай делінген, лауазымды тұлғалар деп, тек
қана мемлекеттік органдарда, жергілікті басқару органдарда, ҚР-ң Қарулы
Күштер және басқа әскери бөлімдердің қызмет өкілеттіліктерін атқаратын
тұлғалар танылады. Егер тұлға осы тәріздес өкілеттілікті қоғамдық
ұйымдастыруда, партияда, коммерциялық құрылымдарда атқарса, онда ол үшін
қылмыстық жауапкершілік ҚК-ң 8 тарауында қарастырылған Коммерциялық және
басқа ұйымдарда қызметке қарсы қылмыс.
С) Қылмыс дәрежесінің белгілері.
ҚК 307 бабы 2 бөлімінде қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалану
түрінің дәрежесі жауапты мемлекеттік қызметтегі тұлғаның қылмыс жасауы деп
қарастырады, аталған баптың 1 бөлімінде қарастырылған. Жауапты мемлекеттік
қызметтегі тұлғалар ретінде ҚР Конституциясымен мемлекеттік органдар
өкілдері (мысалы, парламент, мәжіліс депутаты, үкімет мүшесі, акім, судъя,
прокурор және басқалар) және мемлекет міндеттерін атқару үшін ҚР
Конституциялық және басқа заңдармен бекітілген, мемлекеттік қызмет туралы
заңдылыққа сәйкес мемлекеттік қызметкердің саяси қызметіне ие
тұлғалар танылады.
Қазақстан Республикасының 1999 жылдың 23 шілдесіндегі Мемлекеттік
қызмет жөнінде заңына сәйкес мемлекеттік саяси қызметкеріне жататын
қызметкер:
а) ҚР Президентімен жүзеге асырылу арқылы тағайындалатын, сонымен
қатар осы қызмет адамдардың орынбасарлары;
б) Парламент палатасы не олардың төрағаларының құзырына кіретін сайлау
не тағайындау, сонымен қатар осы қызмет адамдарының орынбасарлары;
в) Үкімет және Президент төрағалары иемденген;
г) Орталық атқару органдары мен ведомствалар басшылары, сонымен қатар
осы қызмет адамдарының орынбасарлары; мысалы, министрлер және олардың
орынбасарлары;
Сарапталатын баптың 2 бөлімінде жаңа беймәлім дәрежелік жағдай
айтылған – жауапты мемлекеттік қызметтегі тұлғаның қызмет өкілеттілігін не
билікті асыра пайдалану.
307 баптың 2 қосымшасына сәйкес жауапты мемлекеттік қызметтегі тұлға
деп, мемлекеттік органдар өкілдері және мемлекет міндетерін тікелей атқару
үшін ҚР Конституциясымен, Конституциялық және басқа ҚР заңдарымен
белгіленген қызметтегі тұлғалар. Жауапты мемлекеттік қызметкер адамы ҚР
Президенті, ҚР үкіметінің төрағасы, Парламент палатысының төрағалары,
депуттар, министрлер, Жоғары сот төрағасы, бас прокурор, Конституциялық
Советтің мүшелері мен төрағасы, судъялар және ҚР-ң өзге де жоғары қызмет
адамдары.[11]
Қарастырылатын баптың 3 бөлімінде аса дәрежедегі жағдай ретінде ауыр
қылмыстың болуын атайды. Осындай қылмысқа жәбірленушінің байқаусызда өлімі,
көп мөлшерде материалдық шығын келтіру не өзге де зиян келтіру.
ССРО Жоғары сот пленумы қағидасының 13 бөлімінде қызметтік
жалғандылық және немқұрайлылық, қызмет өкілеттілігін не билікті асыра
пайдалану жөнінде істер бойынша сот тәжірибесі жөнінде 1990 ж. 30
наурызындағы тіке айтылған, жәбірленушіге қасақана аса ауыр дене жарақатын
келтіру, қасақана өлтірумен сабақтасатын, қызмет уәкілеттілігін не билікті
асыра пайдалану, қылмыс жиынтығы бойынша дәрежеленуі тиіс.
2 -ТАРАУ. ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІЛІКТІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ.
2.1 Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдаланудың криминалистикалық
сипаттамасы және оның түсінігі.
ҚР жаңа ҚК қабылдауға байланысты, сонымен қатар, Қазақстан
Республикасында Сыбайлас жемқорлықпен күрес жөнінде заңына байланысты
мемлекеттік аппараты қызмет адамдарының қызметтік қылмыстармен күрес
көкейкесті мәселеге айналды. Қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалану –
қызметтік қылмыстың кең тараған түрі, мемлекеттік аппараты қызмет адамының
аса ауыр қылмыс жасау тәсілімен қылмыстық ісінің бастамасы болып табылады.
Ол мемлекет аппаратының кез – келген салаларында жасалынуы мүмкін. Оның
қауіптілігі сол, қызмет адамы өзінің қызмет жағдайын қылмыс жасауға
пайдаланып мемлекет, қоғам мүдделеріне, азаматтараға елеулі зиян келтіріп,
мемлекет аппаратының дұрыс жұмысын бұзады. Аталған қылмыстың мәні (маңызы)
лауазымды тұлға мемлекеттік қызметкер мемлекеттік аппарат жүйесіндегі
қызмет жағдайындағы өкілеттілікпен құқықты жауыздыққа пайдалануында.
Мемлекеттік қызметтегі қылмысқа қарсы күрестің көкейкестілігі, қызметтік
қылмыс құрылымында олар кең етек алғандығы. Қызметті теріс пайдалану
қазіргі кезде ұрлаумен, пара алумен, қызмет өкілеттілігін асыра
пайдаланумен, не оларды жасауға әрекет жасаумен не оларды жасыру түрімен
сәйкес келеді.
Бұндай жағдайда аталмыш адам мемлекет аппаратының дұрыс, заңды
қызметіне қол сұғады. Осыған байланысты жаңа ҚК –тің 13 тарауында
жауапкершілік қарастырылған.
Қылмыс түрінің міндетті белгілері болып табылатындар: біріншіден,
лауазымды тұлғаның өз қызмет жағдайын пайдалануы;
Екіншіден, осы тұлғаның қызмет мүддесіне қайшы елеулі іс - әрекет
жасауы;
Үшіншіден, осы істер міндетті түрде ұйым не азаматтардың заңды
мүдделері мен құқықтарын немесе заңмен қорғалатын мемлекет не қоғам
мүдделерін бұзуға әкеліп соқтырады. Лауазымды тұлғаның құзыры заңды
қағидамен, ал кейде нормативтік актілермен, нұсқаулықтармен кесімделетіні
бәріне аян. Осы күнге дейін бізде мысалы, Жергілікті өзін - өзі басқару
жөнінде заң, Жергілікті билік органдары жөнінде заң қабылданбаған.
Осыған орай анық заң актысы болуы қажет, атап айтқанда осы заң талаптарының
қайсысы жергілікті әкімдермен және лауазымды тұлғалармен бұзылады. Онсыз
оларды қылмыстық жауапкершілікке тарту өте қауіпті және қолайсыз. Сондықтан
Парламентке, біздің депутаттарға осы маңызды заң акілерін қабылдауды
тездету қажет.
Қызметті теріс пайдаланғаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін,
жаңа ҚК бойынша азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарының қаншалық
елеулі бұзылғанын анықтау қажет. 1959 жылғы ескі ҚК-те елеулі бұзушылықтар
емес, елеулі зиян келтіру деген ұғымға анықтама берілген. Қолданыстағы ҚК-
те бұл термин елеулі бұзушылықпен алмастырылған.
Қылмыстық құқық териясында және әр түрлі ғылыми зерттеулерде елеулі
бұзушылыққа сан алуан анықтаулар бар, сонымен бірге бұл түсінік бағалаушы,
болып табылады тергеу, сот жұмысшыларымен анықталады. Алматыдағы бір істі
қарастырайық. Екі аудан бір фабула. Бір прокурор келтірілген зиян елеулі
емес деген тұжырым жасайды. Көрші ауданда осындай істер елеулі қылмыс
жасады деп танылып, адамдар қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Неге олай
санайсыз деп, - осы қызметкерден сұрағанда оның жауабы: өйткені елеулі
елеулі еместігін бағалау құқығы заңмен берілген. Ол біздің құзырымызда,
судъялардың, тергеуші және прокурордың құзырында. Бұл мәселені біз шешеміз.
Жақында БАҚ-ға ҚР Жоғары тәртіптік кеңесі мемлекет мүддесіне
жарты миллион зиян келтірген жоғары лауазымды тұлғаның тәртіптік әрекетін
қарағаны жөнінде айтылды. Он келтірген зиян елеулі емес деп саналып,
сөгіспен шектелді. Сондықтан бізге елеулі зиян дегеніміз не ? Қандай
жағдайларда нақты зиянды елеулі және елеулі емес деп анықтауға болатын
нормативтік акті қажет. Сондықтан да аталған мәселе бойынша Жоғары Сот
пленумының нормативті қағидасын қабылдау қажет.
Енді ҚК өзге құрамдары, мысалы, қызметтік жалғандылық, биліктің
әрекетсіздігі, адамды қылмыстық жауапкершілікке тартуды талап етеді, алайда
жеке мүдделілікті не пайда табу себебін анықтау қажет. Пайда табу себебі
дегеніміз не? Жеке мүдделілік дегеніміз не ? Қандай заңда анықтама
берілген? Бұл түсінікте құқық қорғау органдарының қызметкерлерімен әр қилы
түсіндіріледі. Осы мәселе бойынша құқықтық қылмыс ілімі сан алуан түсінік
береді. Сондықтан да кейбір жағдайларда лауазымды тұлғаның бір ісі қызмет
жағдайын ұрлау жолына пайдаланады деп есептелсе, басқа жағдайларда қызмет
өкілеттілігін теріс тайдаланды деп есептеледі.
Осы белгілер бойынша жоғары сот пленумының қағидасында жаңа
нормативтік анықтама берілуі тиіс. Қолданыстағы ҚК 307 бабында лауазымды
тұлға түсінігіне қосымша берілген. Осы түсінік бірден – бір дұрыс түсінік.
Осыған қарамастан Сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі заңда лауазымды
тұлға түсінігіне басқа анықтама береді. Лауазымды тұлғаға теңестірілген
тұлға термині енгізілген, ал заң мәтінінде кімдерді лауазымды тұлғаға
теңестірілген тұлға екені айтылмаған. Қарастырылып отырған мәселенің осы
аспектісіне байланысты біздің ҚК-ң парақорлық құралы ескі ҚК-де өзгерместен
бұрынғысымен қалды, сонымен қатар қолданыстағы кейбір терминдік
ерекшеліктер қалды.
Көршілес Қырғызстанның ҚК-де парақордың түрлеріне жауапкершілік
қарастырылған: пара алу, пара беріп сатып алу, пара беруге мәжбірлеу,
сонымен қатар қызметті сатып алу үшін пара алу. Кінә дәрежесінің жалпы
қауіптілігін ескеріп сан – алуан санкциялар түрі көрсетілген.
Осы тәжірибені бізге алдағы уақытта қылмыстық заңдылықтарды жүзеге
асыру үшін зерделеу қажет. Осы жағдайларды ескере отырып қолданыстаға ҚР ҚК
– не толықтырулар, өзгерістер енгізу қажет.
Кез – келген мемлекетті мемлекеттік аппаратының қызметіне елеулі зиян
өзінің өзінің қызмет міндеттерін орындаудағы қызмет адамының қылмыстық және
жемқорлық қарым – қатынаста келтірілуі. Құқықтық және материалдық
құндылықтарды басқара отырған тұлғалар қызметті теріс пайдалана отырып
үлкен материалды ғана емес моральды зиян келтіреді, мемлекеттік аппаратқа
нұқсан келтіреді.
Келтірілген зиян елеулі болып табылатыны жөнінде мәселені шешу кезінде
ҚР Жоғары Сот Пленумы – кәсіпорын, мекемелер және ұйымдардың дұрыс жұмысына
құқыққа қарсы істердің теріс ықпалының дәрежесін, материалдық шығынның
мөлшері мен түрін, зардап шеккен азаматтар саны, оларға келтірілген
моральдық, мүліктік, күш жұмсау шығынының ауырлық дәрежесін ескеру қажет.
Елеулі зиян түсінігі қылмыстық заңдылықта мемлекетке, қоғамдық
бірлестіктерге не азаматтарға келтірілген зиян, ҚР заңдылығымен
бекітілген жүз айлық есеп көрсеткішінің мөлшерін асыру зияны ашылады;
елеулі зиян болып адамның конституциялық құқығын бұзу табылады.
Зиян мемлекетке, қоғамдық бірлестіктерге не азаматтарға мүліктік зиян
келтірумен білінеді. Мүліктік зияның нақты түрлерінің білінуі сан алуан
болуы мүмкін. Оларға: бірудің мүлкін уақытша ала тұру, материалды бағалы
заттарды қарызға беру және жіберуі, ақша қаражаты, материалды бағалы
заттарды мақсатсыз шығындау, аталған не өзге тұлғалардың немқұрайлылығынан
болған ақша қаражаты, материалды бағалы заттардың жетіспеуі немесе өзге
тұлғалармен жасалынған ұрлықты жасыру. Барлық жағдайларда мүліктік зиян
белгілі бір уақытта құндылықтар саны азаяды, олардың айналымы тежеледі,
оларды мақсатсыз, дұрыс пайдаланбау салдарынан мемлекет, қоғамдық
бірлестіктер не азаматтар материалды пайда табу жағдайынан айырылады.
Қылмыс жасау кезінде келтіліген зиян заңдылықпен бекітілегн 100 пайыз
айлық есеп көрсеткішінен асып түссе лауазымды тұлғаның ісінде қызмет
уәкілеттілігін теріс пайдаланғаны анық.
Уәкіліттілкті теріс пайдаланудың залалының арты азаматтардың заңмен
қорғалатын құқықтары мен мүдделеріне елеулі зиян келтірумен айқындалуы
мүмкін. Осы бойынша 307 бапта: елеулі келтірілген зиян болып Конституция
заңымен қорғалатын адамның құқығы мен мүддесін бұзу болып табылады
делінген. Оған 1995 ж. 30 тамызындағы ҚР Конституциясымен кепілденген
саяси, еңбек, тұрмыстық және басқа да азаматтар құқығы жатады. Жеке
азаматтарға елеулі зиян келтіру мүліктік және жекемүліктік емес түрде болуы
мүмкін. Келтірілген залал мүліктік зиян тұрғысында болса, осы зиянның
елеулі, елеулі еместігі қылмыстық заңдылық арқылы анықталады. Азаматтарға
келтірілген зиян моральдық тұрғыда болған жағдайда моральдық зиян есептеу
жиынтығына жатпайтындықтан барлық істер жағдайлар есібімен белгіленуі тиіс.
Ондай жағдайларда зиян түрін анықтау құқық қорғау органдар құзырына қатысты
және қылмыс жасалған уақытта белгіленген іс бойынша нақты жағдайлардың
жиынтығын шығара отырып олармен бекітілуі қажет.
Қызметте қызмет уәкілеттілігін теріс пайдалану жөнінде бізбен
қаралған 423 іспен 33,1% біреудің мүлкіне қол сұғу және пайдалану тәртібін
бұзумен байланысты, 25,3% азаматтардың конституциялық құқығын бұзумен,
17,8% жетіспеушілікті жасыру және т.б.
Соттық – тергеу тәжірибесі материалдарының сараптамасы келесіні
тұжырымдайды, қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану жағдайы көбіне
жауапкершілік қызметтегі адамдармен жасалады; олар заңсыз істермен
мемлекетке не қоғамға, азаматтарға моральды зиян, ірі не өте ірі
материалдық залал келтіреді. Мысалы, 2003 жылдың 17 ақпанындағы Қостанай
облыстық соттың өкімімен Т. атты мырза 1997 жылдың бірінші қаңтарынан АО
Агропромбанк бөлімі басқарушысының орынбасары, ал 1999 жылдың 8
маусымынан осы бөлімнің басқарушысы міндетін атқарушы бола тұрып өз қызмет
жағдайын теріс пайдаланып банктың корреспонденттік есебінде кредит қоры
болмай тұрса да (дебеттік сальдо) Инвар кәсіпорынына үш ай мерзімге 70
млн. теңге кредит беріп, ҚР ҚК 307 бабы бойынша үш жылға бас бостандығынан
айырылып сотталды. Осы жеке кәсіпорын басшылары И. және Ш. шартта
белгіленген мерзімде кредитті кері қайтармай, жасырынған. Т. атты мырзаның
осы іс-әрекетінен АО Агропромбанк бөліміне 95 млн. теңге мөлшерінде
елеулі зиян келтірілді.
Аталған қылмыс объектісі болып азаматтардың заңмен қорғалған құқықтары
мен мүдделерін не мемлекет аппаратының дұрыс қызметіне қол сұғушылық болып
табылады. Олар тек арнайы субъект – лауазымды тұлғамен жасалуы мүмкін.
Қарастырылған қылмыстың мәні лауазымды тұлғаның өз қызмет жағдайын
пайдаланып азаматтардың заңмен қорғалған құқықтары мен мүдделерін не
мемлекеттік не қоғамдық мүддеге елеулі зиян келтіретін қызмет мүддесіне
қайшы дұрыстыққа жатпайтын іс - әрекеттер жасаудан тұрады.
Қызметтік қылмыстардың криминалдық түрлері оларды жасау түрлері мен
себептері; оларға себепкер болатын жағдайлар; сонымен бірге қызметтік
қылмыстың басқа да қылмыстық істермен байланысы,
Тәжірибеде көрсетілгендей орындалуға міндетті қағида, нұсқаулық,
ережелерді бұзатынын, біле тұра дұрыстыққа жатпайтын істерді белсенді
жолмен қылмыстар жасалған уақытта сан – алуан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz