Несиенің негізгі формалары
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
АБЗАЛОВА С. А.
Қазіргі заман жағдайындағы несиенің мәні мен қажеттігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қаржы мамандығы - 522530
ҚАРАҒАНДЫ - 2007
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
2007 Қорғауға жіберілді
Қаржы кафедрасының
меңгерушісі, э.ғ.к., доцент
_____________Көмекбаева Л.С.
________________ ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗІРГІ ЗАМАН ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ НЕСИЕНІҢ МӘНІ МЕН ҚАЖЕТТІГІ
Студент
Абзалова C.А.
Ғылыми жетекші,
э.ғ.к., доцент
Кушербаев Б.П.
Қарағанды 2007
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 несиенің экономикалық категория ретіндегі ролі ... ... ... ..8
1.1 Несиенің қажеттілігі және несие қатынастарының пайда
болуы ... ... ... ...8
1.2 Коммерциялық банк ұсынатын несие формалары мен
түрлері ... ... ... ... 20
2 ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙДА НЕСИЕНІҢ ҚАЖЕТТІГІ
МЕН
МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1 Коммерциялық банкте несие алу операцияларын ұйымдастыру
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
2.2 Коммерциялық банктің несиелік операцияларын
талдау ... ... ... ... ... .42
3 Нарықтық экономика жағдайында несиелеуді
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .69
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының қазіргі уақыттағы экономикалық жағдайы, оның
ішінде ақша – несие жүйесінде үлкен өзгерістер болып отыр. Несие
экономикамен және оның жеке секторларымен тығыз байланысты. Сондықтан ел
экономикасының дамуы мемлекеттің несие саясатымен тікелей байланысты. Осы
жерден байқайтынымыз несие қазіргі уақыттағы экономиканың тірегі болып
табылады.
Несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс
үрдісінде маңызды роль атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарыз алушылар
арасындағы қарым–қатынасын білдіреді.
Несие – бұл несие капиталының қозғалысы. Несие капиталы – бұл қайтару
талабымен пайызбен төленетін, меншік иелеріне несиеге ұсынылатын ақша
капиталы.
Несие – кеңейтілген қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару
талаптарына сай ақшаны бөлу және xалықтың, экономиканың бос ақшалай
қаражаттарының жұмылдырылуын қамтитын несие капиталының қозғалысы.
Несие заңды тұлғаларға ақшалық ссуда ретінде банктермен, несиелік-
қаржылық мекемелермен беріледі. Банктік несие коммерциялық несиенің
шекарасынан асады. Бос ақша капиталы кез-келген өндіріс кешенінде бөлінеді
және банктік несие арқылы кез-келген бағытта жүре алады.
Осының барлығы бұл тақырыптың қазіргі уақыттағы маңыздылығын анықтайды.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты қазіргі заман жағдайындағы несиенің
мәнін ашу және оның экономикада алатын ролін қарастыру болып табылады. Осы
мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді атап көрсетуге болады:
- несиенің қажеттілігін және несие қатынастарының пайда болуын
қарастыру;
- коммерциялық банк ұсынатын несие формалары мен түрлерін қарастыру;
- коммерциялық банкте несие алу операцияларын ұйымдастыру
үрдісін талдау;
- ТұранӘлем Банк АҚ мысалында банктің операциялары мен
қаржылық жағдайын талдау;
- нарықтық экономика жағдайында несиелеуді жетілдіру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Осы жұмысты орындаудың әдістемелік, теориялық негізі ретінде Қазақстан
Республикасының заңды және нормативті актілері, отандық және шетелдік
ғалымдардың ғылыми еңбектері қолданылды. Тәжірибелік бөлімі ТұранӘлем
Банк АҚ есеп беру негізінде қолданылды.
1 несиенің экономикалық категория ретіндегі ролі
1.1 Несиенің қажеттілігі және несие қатынастарының пайда болуы
Несие – ақша сияқты тариxи экономикалық дәреже болып табылады. Несие,
қарыз, деген сөздер kredo– сенемін деген мағына беретін латынша
kreditum деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі
экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің пайда болған
кезінен бастап қарапайым формалаларында: бай және кедей қоғамдарда
көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде
болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және тағы
басқа) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге
тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар – ақша
қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субъектілерінде ақша қаржысының
уақытша босатылып және басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерде ақшаға
деген қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық
субъектісінде (кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет үрдісінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында
болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын:
материалдық өндіріс саласы үшін – өндірістік, тауарлы және ақшалай, ал
айналым саласы үшін – тауарлы және ақшалай болуын талап етеді.
Өндірісті жеке шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша
босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі
өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының үрдісінде. Негізгі
қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын
өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды жаңарту үшін бірнеше
жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі құрал – жабдықтарды
ауыстыру (айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны себепті ақшалай
қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте жинақталған ақша
жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайда қосымша ақша тарту қажеттілігі
туады. Яғни, ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым
қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Мысалы, дайын өнімді өкізуден түсетін түсім ақша және шикізат,
материалдарды сатып алу, еңбек ақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала
қоймайды және бұл жағдайда ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы орын алады.
Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым ақша
қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар-жағармай)
өндіріс пен тауар айналымның уақыты сәйкес келмеуінен және тағы басқа
жағдайларда туындауы мүмкін.
Капитал айналымында және ауыспалы айналым үрдісінде ақшалай қаражаттың
босатылуын және оған деген қосымша қажеттілікті шамамен былайша көрсетуге
болады (Сурет 1).
Қаражаттың босатылуы және оларға деген қосымша қажеттілік
Cурет 1
Осылайша негізгі және айналым қорларының қозғалысы үрдісінде ақшалай
қаражаттың құйылуы (қажеттілік кезінде) мен қайтуы (босатылу кезінде)
болады. Сондықтан бір кәсіпорын басқа кәсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар
сатушы ретінде және оның сатып алушысы болуы мүмкін.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған
қарама–қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты қызметі үшін
қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын
несиенің жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Жеткіліксіз шамада несиенің объективті қажеттілігі несие қатынастарын
жүзеге асыратын несиелік капитал айналымы мен өндіріс капиталы айналымының
бір қалыпты еместігімен түсіндіріледі.
Банктік несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін белгілі бір
талаптар бар. Біріншіден, несие мәмілесінің қатысушылары – несие беруші
мен қарыз алушы – экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің
орындалуын өз мойнына алуға материалдық жағынан кепілдік беретін дербес
заңды субъектілер келісімі негізінде алға шығуы керек. Екіншіден, егер
несие беруші мен несие алушының мүдделері бір жерден шықса, онда бұл
жағдайда несие өте қажет болады. Несие мәмілесін жүзеге асыру үшін оның
қатысушылары міндетті түрде несиеге өзара қызығушылық танытулары керек.
Ф.Энгельс: “Әрбір қоғамның экономикасы, ең алдымен мүдде ретінде алға шығуы
керек”,-деп жазды.
Банктік несие беруші мен қарыз алушының арасында мүдделік бірдей болған
кезде, бір жағынан, несиеге ақшалай қаражатты ұсынуда, екінші жағынан –
оны алуда несиелік қарым–қатынастар туындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің жеке ауыспалы айналымынан
туындайтын несиеге қажеттілік несиенің объективті жүзеге асуын, төлем
қаражаттарын құру және жаңа бекітілген құнды қайта бөлу процесінде оның
рөліне жеке назар аудармай, оны толық дәрежеде анықтамайды. Ақша
эмиссиясының үрдісі формаға тәуелді емес (қолма–қол ақша және
қолма–қол ақшасыз), несие капиталының бір көзі болып табылатын несие
операцияларының нәтижесі бар.
Түрліше несие қарым–қатынастарындағы несиенің мән–маңызы сол немесе
басқа қоғамдық формацияда оның өмір сүруінің объективті себептерімен
анықталады.
Құндық қатынастың ерекше формасы сияқты несиенің пайда болуы шаруашылық
жүргізуші бір субъектіден босаған құн шаруашылық мәміледе қолданысқа
түсетін, бірақ бір уақыттарда жаңа қайта өндіру цикліне ене алмайтын кезде
ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн қосымша қаражатқа уақытша
қажеттілігі туып отырған басқа субъектіге өтеді және қайта өндіру
процесінің шеңберінде қызметін жалғастыра береді. Бірақ, несиелік
қатынастардың пайда болуын экономикалық байланысқа түсуге дайын меншік
иелері сияқты бір–біріне қарсы тұра алатын тауар иеленушілер арасындағы
айырбас ауқымынан іздеген жөн. Тауарларды қолдан–қолға өткізу сияқты тауар
айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу - несиелік қатынастардан туындаған
экономикалық жеміс.
Несиелік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты экономикалық
негізде несиелік капитал айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелік
қатынастың материалдық негізі болып құн қозғалысы саналатын болады.
Қарыз алушы несиені кедей болғандығынан алмайды, ол өзінің меншікті
қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының объективті күшіне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз ісін алға бастыру үшін алады.
Сонымен, банктік несиенің объективті өмір сүруінің негізгі талаптары
төмендегідей тізбектеледі:
- жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және айналым) қорлар
айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша сәйкес
келмеуі;
- несие беруші мен қарыз алушының заңды тұрғыдан дербестігі;
- несиелік қатынасқа несие беруші мен қарыз алушының мүдделік танытуы.
Банктік несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық
өндіріс үрдісінде маңызды роль атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарыз
алушылар арасындағы қарым–қатынасын білдіреді.
Банктік несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді
ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін
көрсетуі керек:
- несие мәмілесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер бір
мәміледе несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін
жоғалтатынын білдіреді;
- несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын,
несиенің негізін карастырған жөн.
Оның көмегімен мемлекеттің, xалықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың
табыстары мен еркін ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша пайдаланудың
төлеміне аударылатын несие капиталына айналады.
Банктік несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйт – құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір–бірімен өзара әрекетке
түсетін бірнеше элементтерден тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен
несиелік қатынастың барлық субъектілері, сондай–ақ жоғарыда
анықтағанымыздай, бұларға несие беруші мен қарыз алушылар жатады. Оларды
бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға болады (Сызба 1).
Несие беруші – несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші банк болып
табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдар мен xалықтың уақытша бос қаражаттарын
шоғырландырып, оларды қарыз алушыға уақытша пайдалану үшін несие түрінде
ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарыз алушы ғана емес,
сондай–ақ соңғысы да меншік иесіне (кәсіпорынға, xалыққа) тартылған
ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайда
несие беруші болса, екінші жағдайда қарыз алушы болып көрінеді.
Қарыз алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар қарызға ақша алушылар – кәсіпорындар, кәсіпкерлер, xалық, мемлекет
пен банктер болуы мүмкін. Алайда, қарыз алушы қарызға алынған қаражаттың
меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып,
пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарыз алушы несие берушіге тәуелді, оған несие беруші
өз талаптарын қояды. Алайда, қарыз алушы мен несие беруші несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде
қатысуы керек және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие
беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен xалық бос қаражаттарын есеп және
депозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарыз
алушы өзара іс-әрекеттерінде қарама–қайшылықтың бірлігі сипатын көрсетеді.
Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар қарама–қарсы жақтарда тұрады.
Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары пайыздық несие
бергісі келсе, қарыз алушы мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша қаржылар
табу мүддесін іздестіреді.
Несие берушілер мен қарыз алушылардан басқа несие қатынасы құрылымының
элементі алыс–берістің объектісі – құнның негізгі бөлігі сияқты өзіндік
өтелмеген құны – несиеленген құн (ссуженная стоимость) болып табылады.
Несиеленген құн ұдайы өндіріс үрдісін жылдамдататын ерекшелікке ие.
Себебі, қарыз алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеті жоқ.
Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.
Осылайша, несиеленген құн өндірістік қорлардың ауыспалы айналымының
үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы іркілестерді
жояды.
Бұл жағдайда бастапқы несиеленген құн ғана емес, сонымен қатар, өскен
пайызбен қоса, несиенің қайтарымдылығы қамтамасыз етіледі. Несие өз құнын
осылайша бүкіл қозғалысында: басынан бастап, оның банкке қайтарылуына дейін
сақтайды.
Несиенің құрылымы
Сызба 1
Несиенің қарастырылған құрылымы оның біртұтастығын айқындайды. Ол
элементтерінің бірлігін болжайды.
Несиеленген құн қозғалысының сатыларын қарастырсақ, келесідей
көрсетіледі:
Ho – Қан – Нп ... Рб... Нк – Бк ,
(1)
Мұндағы, Но — несиені орналастыру;
Қан – қарыз алушының несиені алуы;
Нп – несиенің пайдаланылуы;
Рб – ресурстарды босату;
Нк — несиенің қайтарылуы;
Бк — банктің аталмыш қарызды алуы.
Несиеленген құнды орналастыру (Но) — несие қозғалысының алғашқы
баспалдағы болып табылады. Оған құнның жиынтықталуы (аккумуляциясы), яғни
уақытша бос қаражаттар себепкер болады. Несие беруші қарыз алушыға
белгіленген мерзімде пайызбен төлейтініне сенімді болған кезде ғана несие
бере алады.
Несие алу (Қан) қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін қанағаттандырады,
өйткені несиелік қатынастың басқа тарапы оны белгілі бір уақытқа ғана
береді.
Несиені пайдалану (Нп) қарыз алушының оны өз шаруашылығында пайдаланып,
несие берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін білдіреді.
Ресурстардың босатылуы (Бр) қарыз алушының шаруашылығында құнның
ауыспалы айналымының аяқталу актісін, несие алушының уақытша
қажеттіліктерін қанағаттандыру мүддесінде құнның пайдаланылу үрдісін
сипаттайды. Несие қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін
материалдық база болып табылады.
Несиенің қайтарылуы (Нқ) уақытша пайдаланылған құнның қарыз алушыдан
несие берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында белгілі бір
ауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп, несие
берушіге өтеді.
Уақытша пайдаланылғаннан кейін (Нп) құнды несие берушінің алу актісі
несие қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша несиенің
қайтарылуы (Нқ) және несие берушінің алған қаражаты (Қан) сәйкес келуі
мүмкін. Аталмыш сатыларды сөз болып отырған сол бір құнның сомалары
біріктіреді: қарыз алушы қарыздың белгілі бір бөлігін несие берушіге
қайтарады, ал ол дәл осы соманы алады.
Осы қарастырылған кезеңдер несиеленген құнның толық айналымының бір
бөлігі болып саналатын несие қозғалысын көрсетеді, ол тек несиеге ғана
қатысты емес. Белгілі болып отырғандай, несиелік қатынастар айналым
шеңберінде ғана туындайды, сондықтан несиеге несие беруші қарыз алушыға
құнның актісінің ауысуы және керісінше деп қарағаны жөн.
Банктік несие – бұл несие капиталының қозғалысы. Несие капиталы – бұл
қайтару талабымен пайызбен төленетін, меншік иелеріне несиеге ұсынылатын
ақша капиталы. Банктік несиеге толық анықтама беруге тырысып көрейік.
Банктік несие–кеңейтілген қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік,
қайтару талаптарына сай ақшаны бөлу және xалықтың, экономиканың бос ақшалай
қаражаттарының жұмылдырылуын қамтитын несие капиталының қозғалысы.
Банктік несиенің мәні несие қатынастарының – қайтарылу, төлемдік,
мерзімдік, қамтамасыз етілу, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен
анықталады.
Бұл принциптер банктік несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап
қалыптасты, ал кейіннен заңды түрде бекітілді.
Банктік несиенің қайтарылу принципі – қарыз алушының несиені
пайдаланғаннан кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен
сипатталады. Ол банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін
несиені пайызбен өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие
капиталының қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол белгілі бір
мерзімге берілген соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Банктік несиенің төлемділігі – қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болуын қамтамасыз етеді.
Банктік несиенің жеделдік принципі - қарыз алушыға кез-келген тиімді
уақытта емес, несие келісім-шартында белгіленген уақытта қайтару қажеттігін
көрсетеді.
Несиенің қамтамасыз етілу принципі - несие келісім-шартында қарыз алушы
өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие берушінің
мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін көрсетеді.
Несиенің мақсатты сипаты - несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа
сай пайдалану қажеттілігін білдіреді. Несие келісім-шартына сәйкес бөлімде
берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай–ақ банктің бақылау үрдісінде бұл
талапты қарыз алушының сақтауы белгілінеді.
Бұл принциптердің барлығы бір–бірімен өзара байланысты және олардың бір
уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы принциптердің біреуі
бұзылса, онда несие қатынасының мәні ашылмай, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады.
Жалпы айтқанда, банктік несиенің құрылымы ретінде капитал нарығын да
айтуға болады. Банктік несие капиталы экономикалық теорияда қайтару
талабымен пайыз түрінде белгіленген төлем мөлшерінде несиге берілетін ақша
капиталының жиынтығы ретінде дәстүрлі түрде қарастырылады, яғни нарық
шаруашылығында туындаған және нарықтық қатынастарды көрсететін капиталдың
айырықша формасы.
Институционалды көзқарас тұрғысынан – бұл несие капиталының қозғалысы
олар арқылы жүзеге асатын несие – қаржы мекемелерінің, банктердің және қор
биржаларының жиынтығы.
Банктік несие капиталының экономикалық ролі экономиканы дамыту
мүддесімен ұсақ, шашыраңқы, ақшалай қаражаттарды біріктіру қабілетімен
үйлеседі. Несие капиталының мәнін анықтау үшін ең алдымен оның өнеркәсіп
және тауар капиталынан ерекшеленетін айырықша сипаттарын анықтап алу керек.
Бұл құбылыстың ерекшелігі қарыз алушыдан қарыз алушыға несиені беру және
оны қайтару үрдістерінде көрініс табады.
Бірнеше анықтама беріп көрейік:
- банктік несие капиталы – бұл несие берушінің қарыз алушыға уақытша
пайдалану үшін сататын жеке меншігі;
- банктік несие капиталы–бұл өзіндік өзгешелігі бар тауар. Оның тұтыну
құны қарыз алушының қабілетімен, яғни оны тиімді пайдаланумен және
белгілі бір табыс, пайда алумен өлшенеді;
- қарама–қарсы бағытта бір мезгілде тауар мен ақшаның сату – сатып алу
үрдісінде бірдей орын алатыны, ал несие мәмілесінде несие капиталы бір
бағытпен берілетіні белгілі, яғни несие берушінің қарыз алушыға –
несиені беруі, ал оны өтеуде – қарыз алушының несие берушіге пайызбен
төлеуі. Несие капиталының қозғалысы уақыт бойынша алшақтап отырады;
- банктік несие капиталының қозғалысы қолданыстағы капитал
қозғалысынан ерекшеленеді. Өнеркәсіп капиталының мынадай үш: ақшалай
(А), өндірістік (Ө), және тауар (Т) формалары бар. Ал, сауда капиталы
(Т) және (А) формаларына бөлінсе, несие капиталы үнемі ақшалай формада
ғана (А-А1) кездеседі.
Банктік несие капиталы қалыптасуының қайнар көзі – ауыспалы
айналымнан босаған ақшалай қаражаттар болып табылады:
- құнын шығарылатын тауарларға амортизация түрінде бірнеше бөліктерге
бөліп ауыстыру барысында жинақталып, негізгі қорды қалпына келтіруге
арналған қаражаттар;
- тауарларды сату және шикізаттарды, жанар–жағармайды және
материалдарды сатып алу уақытының сәйкес келмеуінен оларды өндіру мен
еңбекақы төлеуге қажетті айналым капиталының ақшалай түрдегі бөлігі;
- жаңа жобаларды іске асыруға бағытталған белгіленген шамаға дейін
қорланатын (жиналатын) пайданың бөлігі.
Жоғарыда аталған қаражаттың барлығы шаруашылық жүргізуші субъектілерге
қызмет көрсететін банктердің есеп-шоттарында жиналады. Сондықтан,
қарастырылған қаражаттар жекелеген жағдайларда есеп айырысу түрінің
қолма–қол ақшасыз шамасы бойынша несие мекемелерінде жинақталып, несие
капиталының қоры немесе олардың несиелік қоры болып саналады. Несие
капиталының аталмыш көзінің ерекше тартымдылығы сол – ол банк үшін есеп-
шоттағы бар қаражатты пайдалануға есеп айырысу шоты иесінің келісімін алу
қажеттілігінің болмауы, сондай–ақ бұл қаражаттардың арзандығымен, яғни осы
ресурстардың банк үшін нақты тегін болуымен анықталады.
Банктік несие капиталының басқа аса маңызды, бірақ қымбат (зәру) көзі
xалықтың жинақ ақшалары мен табыстары болып табылады. Олардың бірсыпыра
бөлігін банк табыс тауып, пайызды өсіріп алу үшін еркін түрде уақытша
пайдалануға береді. Бұл қаражаттар депозит пен жинақ ақша шоттардың есебіне
алынады. Қазіргі уақытта мұндай қаражаттар Қазақстанда жылдан жылға
миллиард теңге есебімен өсіп отыр.
Несие капиталының үшінші көзі – мемлекеттің ақшалай қоры. Оның шамасы
үкіметтің барлық қызмет түрінен, мысалы, мемлекеттік меншікті жалға
беруден, акция пакеттерін сатудан, мемлекеттік меншікті жекешелендіруден
және тағы басқа алатын мемлекеттік меншіктің ауқымы бойынша келіп түсетін
табысымен өлшенеді.
Несие мекемелерінде шоғырландырылған бұл қаражаттардың жиынтығы банктің
несие ресурстары ретінде ұсынылатын мемлекеттің несие қорын құрайды.
Осындай уақытша бос ресурстардың қалыптасуы мен оның пайдаланылуының
нәтижесінде несие капиталының нарығы пайда болып, дамыды.
Қаржы нарығының бірі ретіндегі несие капиталының нарығын несие
капиталының ауыспалы айналымын қамтамасыз ету үрдістерімен байланысты
қаржылық қарым–қатынастың ерекше саласы ретінде анықтауға болады.
1.2 Коммерциялық банк ұсынатын несие формалары мен түрлері
Несие формасы - бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс табуы. Ол
несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несие қатынасының
формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағынан біртұтас болады.
Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкес келуі керек.
Таңдап алынған жіктеу өлшеміне қарай несиенің келесі маңызды формаларын
бөліп көрсетуге болады (Сызба 2).
Несиенің негізгі формалары
Сызба 2
- қызмет ету саласына қарай - ұлттық және халықаралық несие;
- несие мәмілесінің объектісіне қарай - ақшалай және тауарлық несие;
- несие қатынасының субъектісіне қарай - банктік, коммерциялық,
халықаралық, тұтынушылық несие.
Несиенің тауарлық формасы тарихи жағынан алып қарағанда оның ақшалай
формасынан бұрын пайда болған. Ежелгі тарихтан білетініміздей, адамдар
тұтынуға қажетті артық өнімдерін (астық, мал, тері және т.б.) бір-біріне
өсім алуға қарызға берген.
Несиенің тауарлық формасы осы заманғы іс-тәжірибеде төлемдерінің
мерзімін ұзартумен тауарларды сатуда, машина мен құрал-жабдық, тұрмыстық
тауарлар, саймандар лизингісінде қолданылады. Қазақстанда тауарлық несие
фермерлер мен шаруа қожалықтарына көктемде тұқым түрінде беріледі. Тұқым
түрінде берілетін бұл несиені фермерлер мен шаруа қожалықтары күзде жиын-
теріннен кейін қайтарып отырады.
Несиенің таурлы формасының негізінде ақшалай несие формасы пайда болып
дамиды. Ол осы заманғы нарықтық шаруашылықта артықшылықтарға ие типтік
форма болып табылады. Бұл түсінікті де, өйткені ақша айналыс пен төлемнің
жалпыға тән баламалы, әмбебап құралы болып табылады. Несиенің бұл формасы
ұлттық және халықаралық экономикалық айналымдарының шегінде пайдаланылады.
Несиенің тауарлық және ақшалай формаларымен қатар олардың аралас формасы
да қолданылады.
Жоғарыда қарастырылған несие формаларының көптеген түрлері болады.
Несие түрлері - бұл оның несилерді жіктеу үшін пайдаланатын,
экономикалық-ұйымдастырушылық белгілері бойынша ең детальданған
сипаттамасы, яғни, несиенің іс-тәжірибедегі нақты қосымшасы.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінде несие түрлері
келесідей жіктеледі:
а) несиелеу объектісінің экономикалық белгілері бойынша:
- айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несие;
- негізгі құрал-жабдықты қалыптастыруға берілетін несие;
- таурлы-материалдық қор аясында шұғыл қажеттілікке, сондай-ақ,
нормативтен тыс қорлар аясында уақытша қажеттілікке берілетін несие;
- өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие;
- жол үстіндегі есеп айырысу құжаттары аясында берілетін
несие, аккредитивтер;
- төлем несиелері;
ә) қамтамасыз етілуі бойынша:
- жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, тауарлы-материалдық қормен,
кепілділікпен, сақтандыру келісім-шартымен толық қамтамасыз етілген;
- ішінара қамтамасыз етілген;
- қамтамасыз етілуі болмайтын банкілік (сенімділік);
б) қайтарылу мерзімі бойынша:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді;
в) өтелу тәртібі бойынша:
- бөліп-бөліп төлеу (мерзімін ұзарту);
- біржолғы өтеу;
- кезең сайын бірқалыпты (бір қалыпты емес) өтеу;
г) тәуекел деңгейі бойынша:
- субстандартты;
- стандартты;
- күмәнді;
- сенімді;
- сенімсіз;
- ұзартпалы;
ғ) ақылылығы бойынша:
- пайыз мөлшерлемесі қалыпты;
- пайыз мөлшерлемесі жоғары;
- пайыз мөлшерлемесі төмен;
- пайызсыз;
д) салалық бағыты бойынша:
- сауда-саттық несиесі;
- өнеркәсіп несиесі;
- ауылшаруашылық несиесі;
- құрылыс несиесі;
ж) ашылатын шот түрлері бойынша:
- жай ссудалық шот бойынша несие;
- арнайы ссудалық шот бойынша несие;
- контокоррентік шот бойынша несие;
- овердрафт бойынша несие;
- несие желісі бойынша несие.
Несиенің айрықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы мүлікпен немесе
құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді әрі ссуда мөлшері бойынша
тіркелетін ломбардтық несие жатады.
Ломбардтық несиені негізгі әр алуан түрлеріне құнды қағаз кепілдігімен,
тауар кепілдігімен, талап кепілдігімен (жинақ ақша салымы, сақтандыру
келісім-шарты, ипотека және т.б.) берілетін несиелер жатады. Қарыз алушы
ломбардтық несиені өз қалауынша, шектеусіз пайдаланады алады.
Жаңартпалы несие (ағылшынша "revolve" - айналыста болу, кезең сайын
ауысып отыру) - ссуда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында
қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және
өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша
келісімсөзсіз автоматты түрде беріледі.
Несие желісі қарыз алушының алдындағы несие ұйымының оған несие келісім-
шартының белгіленген әрекет ету кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа және
келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан рәсімделген
міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ
уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын білдіреді.
Овердрафт (ағымдағы банк шотының келісімшарты аясында несиелеу) несие
ұйымының шот иесіне, оның ағымдағы банк шотына қойылатын талап бойынша
төлем арқылы беріледі. Яғни, бұл төлем шотта ақшалай қаражат болмаса да,
шот иесінің несие берушінің алдында пайда болған берешегінің түскен
қаражаттың есебінен кейін оған өтеуін қарастыратын келісім-шарт негізінде
беріледі.
Несиенің басқа формаларына қарағанда коммерциялық несие олардан бұрын
пайда болды. Оны бір шаруашылық жүргізуші субъект екіншісіне сатылған
тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін ұзартумен береді. Осы
несие формасының объектісіне өнеркәсіп және сауда капиталының бірігу
нәтижесін білдіретін тауар капиталы жатады. Коммерциялық несие тауарларды
өндіру мен өткізу үрдісінен тікелей пайда болады. Ол тауарлық формада
беріледі және оның пайдалану шегі болады. Ең алдымен оның мөлшері шектеулі
болады, өйткені әрбір кәсіпкер, әрбір өзге субъект коммерциялық несиені
өзінің ақшалай капиталының шегінде ғана бере алады. Коммерциялық несиені
тиісті тауарларды сатып алған кәсіпорындар ғана пайдалана алады.
Осы несие формасының құралына вексель жатады. Вексель қолма-қол ақшасыз
есеп айырысудың көлемін арттыруға және айналыс шығынын кемітуге жағдай
тудырады.
Вексель - бұл сатып алушы-қарызгердің жабдықтаушы алдындағы заңмен қатаң
белгіленген борыштық міндеттемесі. Онда борыш сомасы, несие үшін алынатын
пайыз, өтеу мерзімі мен шарты көрсетіледі. Вексель несиелерге тиесілі
қаражатты алу үшін ғана емес, сонымен бірге төлем құралы ретінде
пайдаланылады.
Вексельдің қолдан оған өтуі барысында табыстау жазбасы - индоссамент
жасалады. Вексельде индоссамент неғұрлым көп болса, оның айналыс ортасы
соғұрлым кең әрі оның төлем кепілдігі соғұрлым жоғары болады.
Коммерциялық несиенің басты мақсаты - тауарлардың сатылу үрдісін
жеделдету және пайданың жылдам алынуын қамтамасыз ету.
Оған тән белгіге оны пайдаланғаны үшін сатылған тауарлардың немесе
қызмет көрсетулердің бағасына, әдетте, банк пайызынан төмен болатын
пайыздың қосылуы жатады.
Коммерциялық несие дамыған елдерде кеңінен тараған және ол өндірістің
ауқымы мен тауар айналымының көлеміне тікелей байланысты болады.
Коммерциялық несие көбінесе ауылшаруашылығында қолданылады. Азық-түлік
корпорациясы фермерлерге, шаруа қожалықтарына жанар-жағармай материалдарын,
тұқымды, минералды тыңайтқыштарды және өсімдікті қорғайтын құралдарды
тауарлық несие түрінде ұсынады. ҚР Азаматтық Кодексіне сәйкес коммерциялық
несие ұғымы аванс түрінде берілетін несиені, тауарлардың, жұмыстың және
қызмет көрсетулердің алдын-ала төлемін қамтиды.
Коммерциялық несиені тауар жеткізушілер сатып алушыларға жеткізілген
тауар үшін алынатын төлемнің мерзімін ұзартумен береді. Бұл арада соңғысы
алғашқысына вексельді, яғни, төлем міндеттемесін табыс етеді. Бұл вексель
банкте атаулы құннан төмен баға бойынша ескерілуі (банктің сатып алуы)
мүмкін немесе оның кепілдігімен банк несиесін алуға болады.
Дамыған нарықтық экономика жағдайында коммерциялық несие банк несиесімен
әрдайым аралас болады.
Нарықтық экономикада несиенің негізгі формасы – банк несиесі. Бұл
жағдайда несие қатынасының объектісіне ссуданы ақшалай қаражатпен беру
үрдісі жатады. Мұндай несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж
мамандандырылған қаржы-несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы
кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекетке беріледі.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі – банк өз қарыз алушыларына несиені
өз капиталынан ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардан да (заңды
және жеке тұлғалардың депозитінен) береді. Қазақстан банктерінің несие
ресурстарындағы өзіндік капиталының үлесі шамамен алғанда 18-20% құрайды,
ал, қалғаны – тартылған ресурстар (депозиттер, банкаралық қарыз ақшалар).
Осы несие формасының екінші ерекшілігі – шаруашылық айналымға әлі түсе
қоймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың банкке орналастырылған
уақытша бос қаражатын банк ссудаға береді.
Банк несиесінің үшінші ерекшелігі – банк ақшалай қаражатты ссудаға
өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасы ретінде береді.
Мәселенің мәнісі мынада: қарыз алушы бұл ссуданы пайдаланғаны үшін банкке
пайыз төлейді. Қарыз алушы осы несиені өндіріс саласында пайдаланғаннан
кейін пайда алады, әрі оның есебінен несиегерге пайыз төлейді. Несиеге
қажеттілік оның ажырағысыз атрибуты болып табылады. Банк несиесінің айналыс
саласына ғана қызмет ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол, сонымен
қатар, өндіріс саласына және жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк
несиесінің қолданылу аясы коммерциялық несиеге қарағанда әлдеқайда кең,
өйткені коммерциялық несие – несие мәмілесінің бағытымен, мерзімімен және
сомасымен шектеліп қалған.
Банк несиесі банк пен қарыз алушының арасында несие келісім-шарты
бекітілгеннен кейін беріледі. Банк несиесінің мақсаты: негізгі және айналым
капиталын арттыру, маусымдық қорларды толықтыру, вексельдер есебі және оны
қайта есептеу, халықты несиелендіру.
Ол материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының болуы,
мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің қарызға
беретін ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді.
Банк несиесі берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ мерзімге
бөлінеді. Мысалы, қысқа мерзімді несие қарыз алушының ағымдағы және
маусымдық таурлық-материалдық қорларын қалыптастыруына, еңбек ақы төлеуіне
және өзге де шығындарын өтеуіне байланысты уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін бір жылға дейін мерзімге беріледі.
Ұзақ мерзімді несие ұзақ мерзімді активтердің ұлғайтылған ұдайы
өндірісіне арналған, яғни ол бір жылдан да көп уақытқа негізгі қорларды
құруға, қайта жарақтандыруға, ұлғайтуға әрі жаңғыртуға беріледі.
Банк несиесінің есебінен залалдардың орнын толтыруға, жарғылық капиталды
қалыптастыруға, бұрын алынған несиені өтеуге, айыппұл, өсімақы, тұрақсыздық
төлемдерін және тағы басқа төлеуге болмайды.
Несие есеп айырысу құжаттарының төлеміне қолма-қол ақшасыз түрінде,
жекелеген жағдайларда, мысалы, ауылшаруашылық өнімдерін сатып алуға, еңбек
ақы төлеуге және тұтыну қажеттіліктеріне қолма-қол ақшамен беріледі.
Несие қарыз алушыларға тек несие келісім-шартында қарастырылған
мақсаттары үшін, қарыз алушының заң тұрғысынан құқыққабілеттігі болған
жағдайда, несиені өтей алатын қабілеті болған жағдайда және қаржылық
жағдайы тұрақты болған жағдайда ғана беріледі. Несие келісім-шарттары әрбір
қарыз алушыға жеке анықталады.
Банк несиесі маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып, айтарлықтай сандық
және сапалық өзгерістерге ұшырады. Қазақстанда мұндай несиені тек банктік
қаржы-несие мекемелері ғана беріп қоймайды, сонымен қатар, оны қаржылық
компаниялар да, несие серіктестіктері де, несие кооперативтері де,
микронесие ұйымдары да және басқалары береді. Алайда, бұл осы несие
формасының мәнін өзгертпейді. Сондай-ақ, қарыз алушылардың құрылымы да
өзгереді. Акционерлік қоғамдардан, компаниялардан, фирмалардан және
халықтан өзге оны үкімет те, банктер де, жергілікті органдар да және
басқалары алады.
Банктің несие салымдарының мөлшері несие ресурстарына байланысты болады.
Бүгінгі таңда банктердің мұндай ресурстарын депозиттер ғана емес, сонымен
қатар, клинеттердің шоттағы уақытша бос ақшалай қаражаттары, банкаралық
нарықтағы қарыз ақшалар, шетелдік қаржы-несие институттарынан алынатын
қарыз қаражаты құрайды.
Осылармен бір мезгілде ҚР Ұлттық банкі өзінің ақша-несие саясаты арқылы
экономиканы несиелейтін саланы да реттеп отырады. Ол банктердің несие
қоржынының сапасы нашарлаған жағдайда депозиттерді міндетті түрде ең аз
шамада резервтеудің деңгейін арттыру жолымен экономиканы несиелеудің аясын
тарылтады. Бұл несиенің тек экономикалық қана емес, сонымен бірге,
әкімшіліктік шекарасының болатынын да көрсетеді.
Банк несиесі негізінен тікелей болады, яғни, ссуда қарыз алушыларға
тікелей берілсе, ал, жанама түрі делдал арқылы беріледі, мысалы, халыққа
тауарлар сатылған кезде несие сауда желілері арқылы немесе вексельді
пайдаланумен беріледі.
Қазақстандағы коммерциялық банктер соңғы бес жылда (2001-2005жж)
экономикадағы несие салымдарын күрт арттырады. Жалпы ішкі өнімдегі ссудалық
қоржын 01.01.2002 жылы 15,0% құраған болса, 01.01.2005 жылы – 32,7%, яғни
екі еседен көп.
01.01.2005 жылы несие салымдарының құрылымы:
- қысқа мерзімді несие – 49,9%;
- орта мерзімді несие (1 жылдан 5 жылға дейін) – 30,2%;
- ұзақ мерзімді несие (5 жылдан жоғары) – 19,9%.
Несие қатынасы банктер мен кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында ғана
болмайды. Ол, сондай-ақ, бір жағынан несие жүйесінің және, екінші жағынан,
халықтың арасында да пайда болады. Несие алушыға халық, ал, несие берушіге
банк жататын қатынасты тұтыну несиесінің мазмұны қарайды. Айрықша
жағдайларда банк пен халықтың арасында делдалдық ететін үшінші тарап та
болуы мүмкін, мысалы, тауарларды несиеге сататын, яғни мерзімін ұзартып
төлеумен тауарды несиеге беретін сауда ұйымдарын айтуға болады.
Тұтыну несиесі халыққа оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті
дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт
пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға беріледі.
Халықты несиелеу халықтың өмір деңгейін арттыруға бағытталған
мемлекеттік несие саясатының маңызды бөлігі болып табылады. Өнеркәсібі
дамыған елдерде тұрғындар өзінің жыл сайынғы табысының 10-12% тұтыну
несиесін өтеуге жұмсайды. Қазақстанда несиенің бұл формасы аса даму
үстінде. Тұтыну несиесінің пайыздық мөлшерлемесі айтарлықтай жоғары -
жылына 16-18% құраса да, халық борышқор болудан қорықпайды.
Несие халыққа тауарлы және ақшалай формада беріледі. Тауарлық форма
халыққа тауарларды оның төлем мерзімін ұзартумен сатуда қолданылады, яғни,
бұл коммерциялық несие болып табылады. Ақшалай форма банк несиесі секілді
халыққа тікелей немесе сауда желісі арқылы жанама түрде беріледі.
Тұтыну несиесінің қосарлы қызметі бар: бір жағынан, тауар айналымы
артатын болса, несие мөлшері де өседі, өйткені, тауар сұранысы несие
сұранысын тудырады, екінші жағынан, халық неғұрлым несиеленетін болса,
төлемқабілеті бар сұранысты арттырады.
Тұтыну несиесі белгілі бір дәрежеде табыстары біркелкі емес тұрғындардың
өмір деңгейін салыстырмалы түрде теңестіреді, әр түрлі әлеуметтік топтардың
тұтыну деңгейі мен құрылымының арасындағы айырмашылықты жояды.
Тұтыну несиесі банк операцияларымен тығыз аралас. Мысалы, сатып
алушылардың ұзақ мерзімді борыштық міндеттемесін сауда ұйымдары банктен
ссуда алу үшін пайдаланады. Тұтынушыларға несие банктен тікелей берілетін
болса, сауда фирмасы мен банк арасындағы несие қатынасының артық буыны
жойылады.
Несиеге сатып алынған тауарларды сауда ұйымдары олардың ссудасын
қамтамасыз етуші ретінде қарастырады. Сондықтан да соңғы жарна төленгенше
тауардың меншік құқығы сауда ұйымдарында қалады.
Тауарларды несиеге сатып алуда сатып алушы тауардың құнын ай сайынғы
жарнамен төлеп қоймай, сонымен бірге, ол несиені пайдаланғаны үшін пайыз
төлейді. Көптеген жағдайларда төлем мерзімін ұзартумен сатуда тауар бағасы
комиссиялық сауда ұйымының мөлшеріне несие үшін алынатын пайыздан жоғары
көтеріледі.
Тұтыну несиесі көптеген елдерде маңызды роль атқарады. Осыған орай, ол
мемлекет тарапынан реттеліп отыратын болады. Ол қадағаланады әрі банктік
және коммерциялық несиелерге бақылау қойылады.
Тұтыну несиесі халықтың тауарға деген сұранысын ынталандырады әрі
олардың өндірілуі мен сатылуын арттырады.
Экономика құлдыраған жағдайда мемлекеттің саясаты халықтың іскерлік
белсенділігін арттыруға, оларды ынталандыруға бағытталады. Бұл үшін тұтыну
несиесін алудың, атап айтқанда, қолма-қол ақшамен төленетін тауар бағасын
арзандату, несие мерзімін ұзарту, оның құнын кеміту секілді жеңілдік
шарттары енгізілді.
Инфляция жағдайында, керісінше, қолма-қол ақшамен төлеудің үлесі артады,
несиені пайдаланудың мерзімі қысқарады және пайыздық мөлшерлеме
жоғарылайды.
Қазақстанда тұрғын үй құрылысын салуға және оны сатып алуға ұзақ
мерзімді тұтыну несиесін беру үшін мамандандырылған мемлекеттік құрылыс-
жинақ ақша банкісі құрылады. 2005 жылы халыққа берілген тұтыну несиесінің
мөлшері 122,1 млрд теңгені құрады, ол 2004 жылмен салыстырғанда 9,4 %
құрады.
Жылжымайтын мүлікті кепілге салу арқылы жүзеге асырылатын ссуданы
ипотека несиесі ретінде ұғуға болады. Ол тұрғын үй құрылысын салуға және
сатып алуға беріледі, әрі ұзақ мерзімді сипатқа ие. Ипотекалық несиелеу
нарықтық экономиканың ажырағысыз элементі болып табылады. Оның келесідей
ерекшеліктері бар:
- ипотекалық несие – бұл қатаң анықталған кепілзатпен берілетін ссуда.
Несие қайтарылмаған жағдайда кепілге салынған жылжымайтын мүлік
сатылады және одан түскен қаражатпен несиегердің алашағы өтеледі. Сол
себепті де ипотека несиесі несиегер үшін ең сенімді несие ретінде
саналады;
- ипотекалық ссуданың көбісі қатаң мақсатты тағайындауға ие, өйткені, ол
тұрғын үй мен өндірістік үй-жайларды қаржылындыру, сатып алу, тұрғызу
және жер учаскелерін игеру үшін пайдаланылады;
- ипотекалық несие, әдетте, 10-30 жылға дейін ұзақ мерзімге беріледі.
Несие
алдын-ала құрылған кестеге сәйкес біртіндеп өтеледі.
Ипотеканың ерекше маңызды принциптеріне мыналар жатады: кепілге
салынатын мүлік нақты болуы керек, яғни, келісім-шартта кепілдік құқығының
объектісіне жататын нақты мүлікті анықтау керек; кепілдіктің жариялылығы
болуы керек, яғни, кепілге салынған мүліктің ауыртпалығын үшінші тұлға оңай
танитындай болу керек.
ҚР Ипотека туралы заңы шыққаннан кейін Қазақстанда ипотекалық несиелеу
қарқынды дами бастады.
Республиканың ірі банктері ипотекалық бағдарламаны жүзеге асыратын
өздерінің ипотекалық компанияларын құрды.
2000 жылдан бастап ҚР Ұлттық банкісі жарғылық капиталы 100% құрайтын
Қазақстандық ипотека компаниясын (ҚИК) құрды. Ол алғашқы құрылған күнінен
бастап несие үшін алынатын пайыз мөлшерлемелерін кеміту бағытындағы
саясатты жүргізіп келеді. 2005 жылы ҚИК толықтай ҚР Қаржы министрлігінің
қарамағына өтті. Бұл несие үшін алынатын пайыздық мөлшерлемелерді кемітуге
қажетті бәсекелестік ортаның құрылуына өз ықпалын тигізді. Пайыз
мөлшерлемелері баяу болса да тұрақты түрде кеміп келеді. Ипотекалық
несиелеудің дамуына 2003 жылы Мемлекеттік құрылыс-жинақ ақша банкісінің
құрылуы жағымды әсер етті.
Қазақстанда ипотекалық несиелеу ҚР Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасының
ажырығысыз бөлігі болып табылады. Бұл арада Мемлекет халықтың
қамтамасыздандырылу деңгейі төмен тобының әлеуметтік тұрғын үй құрылысын
салуына және сатып алуына әр түрлі әдістермен жәрдем көрсетіп, олардың
меншік құқығына ие болуын ынталандырады. 2005 жылдың 1 қаңтарына
ипотекалық қарыз 411,4 млрд теңгені құраса, 2003 жылмен салыстырғанда өсім
262,2% құрайды.
Мемлекеттік несие жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай
қаражаттарының мерзімділік, қайтарымдылық және ақылы шарттары негізінде
мемлекет тарапынан жұмылдырылу себебі бойынша қатынас жиынтығын білдіреді.
Оны мемлекет бюджет тапшылығын жабу үшін және мемлекет өзінің ағымдағы
мүмкіндіктерінен тыс қажеттіліктерін қосымша қаржыландыру үшін пайдаланады.
Бұл несие қатынысының субъектісіне, бірінші жағынан, қарыз алушы ретінде
мемлекет жататын болса, екінші жағынан, халық, кәсіпорындар, ұйымдар,
сондай-ақ, шетелдік жеке және заңды тұлғалар, мемлекет жатады.
Мемлекеттік несиені мемлекеттің өзіндік несиесіне және мемлекеттік
борышқа бөліп көрсетуге болады.
Бірінші жағдайда мемлекеттің несие институттары экономиканың әр түрлі
секторларын және халықты несиелейді. Қазақстанда бюджет қаражаты есебінен
құрылған, жарғылық капиталы 100% құрайтын екі банк бар – Қазақстан Даму
банкі және Мемлекеттік тұрғын үй құрылысының жинақ-ақша банкі. Екінші
жағдайда мемлект уақытша бос ақша ақша ресурстарын жұмылдыру үшін,
мемлекттің бюджет тапшылығын және қоғамның өзге де қажеттіліктерін
қаржыландыру үшін халықтан, банктерден және өзге де қаржы-несие
мекемелерінен, кәсіпорындардан мен ұйымдардан, сондай-ақ, басқа
мемлекеттерден (мемлекеттік құнды қағаздарды қаржы нарығына орналастырумен)
ақшалай қаражатты қарызға алады. Уақытша бос ақшалай қаражат
облигацияларды, қазынашылық міндеттемелерді және мемлекеттің өзге де құнды
қағаздарын шығару және өткізу арқылы жұмылдырылады.
Бүгінгі таңда Қазақстанда айналыста мыналар бар:
- 3,6 және 12 ай мерзімдеріне шығарылған мемлекеттік қысқа мерзімді
облигациялар;
- 5-7 жыл мерзіміне шығарылған мемлекеттік орта мерзімді облигациялар;
- 20 жылға дейінгі мерзімге шығарылған мемлекеттік ұзақ мерзімді
облигациялар.
Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерді ҚР Қаржы министрлігі шығарады
және оған мемлекет кепілдік береді.
Мемлекеттік қарыз ішкі және сыртқы қарызға бөлінеді. Сыртқы қарыз
мемлекеттің өзге елдерден қарызға алған берешегінен пайда болады.
Мемлекеттік несие жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай
қаражаттарының есебінен қосымша қаржы ресурстарын жұмылдырудың қуатты
құралы болып табылады.
Ақшалай қаражатты жергілікті үкімет органдары да қайтару және ақылы
негізде жұмылдыра алады. Бұл жағдайда, әдетте, алынған қаражаттың нақты
мақсатты бағыты болады. Ол жол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБЗАЛОВА С. А.
Қазіргі заман жағдайындағы несиенің мәні мен қажеттігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қаржы мамандығы - 522530
ҚАРАҒАНДЫ - 2007
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
2007 Қорғауға жіберілді
Қаржы кафедрасының
меңгерушісі, э.ғ.к., доцент
_____________Көмекбаева Л.С.
________________ ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗІРГІ ЗАМАН ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ НЕСИЕНІҢ МӘНІ МЕН ҚАЖЕТТІГІ
Студент
Абзалова C.А.
Ғылыми жетекші,
э.ғ.к., доцент
Кушербаев Б.П.
Қарағанды 2007
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 несиенің экономикалық категория ретіндегі ролі ... ... ... ..8
1.1 Несиенің қажеттілігі және несие қатынастарының пайда
болуы ... ... ... ...8
1.2 Коммерциялық банк ұсынатын несие формалары мен
түрлері ... ... ... ... 20
2 ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙДА НЕСИЕНІҢ ҚАЖЕТТІГІ
МЕН
МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1 Коммерциялық банкте несие алу операцияларын ұйымдастыру
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
2.2 Коммерциялық банктің несиелік операцияларын
талдау ... ... ... ... ... .42
3 Нарықтық экономика жағдайында несиелеуді
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .69
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының қазіргі уақыттағы экономикалық жағдайы, оның
ішінде ақша – несие жүйесінде үлкен өзгерістер болып отыр. Несие
экономикамен және оның жеке секторларымен тығыз байланысты. Сондықтан ел
экономикасының дамуы мемлекеттің несие саясатымен тікелей байланысты. Осы
жерден байқайтынымыз несие қазіргі уақыттағы экономиканың тірегі болып
табылады.
Несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс
үрдісінде маңызды роль атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарыз алушылар
арасындағы қарым–қатынасын білдіреді.
Несие – бұл несие капиталының қозғалысы. Несие капиталы – бұл қайтару
талабымен пайызбен төленетін, меншік иелеріне несиеге ұсынылатын ақша
капиталы.
Несие – кеңейтілген қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару
талаптарына сай ақшаны бөлу және xалықтың, экономиканың бос ақшалай
қаражаттарының жұмылдырылуын қамтитын несие капиталының қозғалысы.
Несие заңды тұлғаларға ақшалық ссуда ретінде банктермен, несиелік-
қаржылық мекемелермен беріледі. Банктік несие коммерциялық несиенің
шекарасынан асады. Бос ақша капиталы кез-келген өндіріс кешенінде бөлінеді
және банктік несие арқылы кез-келген бағытта жүре алады.
Осының барлығы бұл тақырыптың қазіргі уақыттағы маңыздылығын анықтайды.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты қазіргі заман жағдайындағы несиенің
мәнін ашу және оның экономикада алатын ролін қарастыру болып табылады. Осы
мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді атап көрсетуге болады:
- несиенің қажеттілігін және несие қатынастарының пайда болуын
қарастыру;
- коммерциялық банк ұсынатын несие формалары мен түрлерін қарастыру;
- коммерциялық банкте несие алу операцияларын ұйымдастыру
үрдісін талдау;
- ТұранӘлем Банк АҚ мысалында банктің операциялары мен
қаржылық жағдайын талдау;
- нарықтық экономика жағдайында несиелеуді жетілдіру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Осы жұмысты орындаудың әдістемелік, теориялық негізі ретінде Қазақстан
Республикасының заңды және нормативті актілері, отандық және шетелдік
ғалымдардың ғылыми еңбектері қолданылды. Тәжірибелік бөлімі ТұранӘлем
Банк АҚ есеп беру негізінде қолданылды.
1 несиенің экономикалық категория ретіндегі ролі
1.1 Несиенің қажеттілігі және несие қатынастарының пайда болуы
Несие – ақша сияқты тариxи экономикалық дәреже болып табылады. Несие,
қарыз, деген сөздер kredo– сенемін деген мағына беретін латынша
kreditum деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі
экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің пайда болған
кезінен бастап қарапайым формалаларында: бай және кедей қоғамдарда
көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде
болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және тағы
басқа) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге
тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар – ақша
қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субъектілерінде ақша қаржысының
уақытша босатылып және басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерде ақшаға
деген қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық
субъектісінде (кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет үрдісінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында
болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын:
материалдық өндіріс саласы үшін – өндірістік, тауарлы және ақшалай, ал
айналым саласы үшін – тауарлы және ақшалай болуын талап етеді.
Өндірісті жеке шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша
босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі
өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының үрдісінде. Негізгі
қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын
өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды жаңарту үшін бірнеше
жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі құрал – жабдықтарды
ауыстыру (айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны себепті ақшалай
қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте жинақталған ақша
жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайда қосымша ақша тарту қажеттілігі
туады. Яғни, ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым
қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Мысалы, дайын өнімді өкізуден түсетін түсім ақша және шикізат,
материалдарды сатып алу, еңбек ақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала
қоймайды және бұл жағдайда ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы орын алады.
Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым ақша
қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар-жағармай)
өндіріс пен тауар айналымның уақыты сәйкес келмеуінен және тағы басқа
жағдайларда туындауы мүмкін.
Капитал айналымында және ауыспалы айналым үрдісінде ақшалай қаражаттың
босатылуын және оған деген қосымша қажеттілікті шамамен былайша көрсетуге
болады (Сурет 1).
Қаражаттың босатылуы және оларға деген қосымша қажеттілік
Cурет 1
Осылайша негізгі және айналым қорларының қозғалысы үрдісінде ақшалай
қаражаттың құйылуы (қажеттілік кезінде) мен қайтуы (босатылу кезінде)
болады. Сондықтан бір кәсіпорын басқа кәсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар
сатушы ретінде және оның сатып алушысы болуы мүмкін.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған
қарама–қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты қызметі үшін
қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын
несиенің жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Жеткіліксіз шамада несиенің объективті қажеттілігі несие қатынастарын
жүзеге асыратын несиелік капитал айналымы мен өндіріс капиталы айналымының
бір қалыпты еместігімен түсіндіріледі.
Банктік несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін белгілі бір
талаптар бар. Біріншіден, несие мәмілесінің қатысушылары – несие беруші
мен қарыз алушы – экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің
орындалуын өз мойнына алуға материалдық жағынан кепілдік беретін дербес
заңды субъектілер келісімі негізінде алға шығуы керек. Екіншіден, егер
несие беруші мен несие алушының мүдделері бір жерден шықса, онда бұл
жағдайда несие өте қажет болады. Несие мәмілесін жүзеге асыру үшін оның
қатысушылары міндетті түрде несиеге өзара қызығушылық танытулары керек.
Ф.Энгельс: “Әрбір қоғамның экономикасы, ең алдымен мүдде ретінде алға шығуы
керек”,-деп жазды.
Банктік несие беруші мен қарыз алушының арасында мүдделік бірдей болған
кезде, бір жағынан, несиеге ақшалай қаражатты ұсынуда, екінші жағынан –
оны алуда несиелік қарым–қатынастар туындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің жеке ауыспалы айналымынан
туындайтын несиеге қажеттілік несиенің объективті жүзеге асуын, төлем
қаражаттарын құру және жаңа бекітілген құнды қайта бөлу процесінде оның
рөліне жеке назар аудармай, оны толық дәрежеде анықтамайды. Ақша
эмиссиясының үрдісі формаға тәуелді емес (қолма–қол ақша және
қолма–қол ақшасыз), несие капиталының бір көзі болып табылатын несие
операцияларының нәтижесі бар.
Түрліше несие қарым–қатынастарындағы несиенің мән–маңызы сол немесе
басқа қоғамдық формацияда оның өмір сүруінің объективті себептерімен
анықталады.
Құндық қатынастың ерекше формасы сияқты несиенің пайда болуы шаруашылық
жүргізуші бір субъектіден босаған құн шаруашылық мәміледе қолданысқа
түсетін, бірақ бір уақыттарда жаңа қайта өндіру цикліне ене алмайтын кезде
ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн қосымша қаражатқа уақытша
қажеттілігі туып отырған басқа субъектіге өтеді және қайта өндіру
процесінің шеңберінде қызметін жалғастыра береді. Бірақ, несиелік
қатынастардың пайда болуын экономикалық байланысқа түсуге дайын меншік
иелері сияқты бір–біріне қарсы тұра алатын тауар иеленушілер арасындағы
айырбас ауқымынан іздеген жөн. Тауарларды қолдан–қолға өткізу сияқты тауар
айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу - несиелік қатынастардан туындаған
экономикалық жеміс.
Несиелік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты экономикалық
негізде несиелік капитал айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелік
қатынастың материалдық негізі болып құн қозғалысы саналатын болады.
Қарыз алушы несиені кедей болғандығынан алмайды, ол өзінің меншікті
қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының объективті күшіне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз ісін алға бастыру үшін алады.
Сонымен, банктік несиенің объективті өмір сүруінің негізгі талаптары
төмендегідей тізбектеледі:
- жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және айналым) қорлар
айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша сәйкес
келмеуі;
- несие беруші мен қарыз алушының заңды тұрғыдан дербестігі;
- несиелік қатынасқа несие беруші мен қарыз алушының мүдделік танытуы.
Банктік несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық
өндіріс үрдісінде маңызды роль атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарыз
алушылар арасындағы қарым–қатынасын білдіреді.
Банктік несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді
ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін
көрсетуі керек:
- несие мәмілесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер бір
мәміледе несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін
жоғалтатынын білдіреді;
- несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын,
несиенің негізін карастырған жөн.
Оның көмегімен мемлекеттің, xалықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың
табыстары мен еркін ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша пайдаланудың
төлеміне аударылатын несие капиталына айналады.
Банктік несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйт – құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір–бірімен өзара әрекетке
түсетін бірнеше элементтерден тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен
несиелік қатынастың барлық субъектілері, сондай–ақ жоғарыда
анықтағанымыздай, бұларға несие беруші мен қарыз алушылар жатады. Оларды
бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға болады (Сызба 1).
Несие беруші – несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші банк болып
табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдар мен xалықтың уақытша бос қаражаттарын
шоғырландырып, оларды қарыз алушыға уақытша пайдалану үшін несие түрінде
ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарыз алушы ғана емес,
сондай–ақ соңғысы да меншік иесіне (кәсіпорынға, xалыққа) тартылған
ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайда
несие беруші болса, екінші жағдайда қарыз алушы болып көрінеді.
Қарыз алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар қарызға ақша алушылар – кәсіпорындар, кәсіпкерлер, xалық, мемлекет
пен банктер болуы мүмкін. Алайда, қарыз алушы қарызға алынған қаражаттың
меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып,
пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарыз алушы несие берушіге тәуелді, оған несие беруші
өз талаптарын қояды. Алайда, қарыз алушы мен несие беруші несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде
қатысуы керек және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие
беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен xалық бос қаражаттарын есеп және
депозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарыз
алушы өзара іс-әрекеттерінде қарама–қайшылықтың бірлігі сипатын көрсетеді.
Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар қарама–қарсы жақтарда тұрады.
Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары пайыздық несие
бергісі келсе, қарыз алушы мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша қаржылар
табу мүддесін іздестіреді.
Несие берушілер мен қарыз алушылардан басқа несие қатынасы құрылымының
элементі алыс–берістің объектісі – құнның негізгі бөлігі сияқты өзіндік
өтелмеген құны – несиеленген құн (ссуженная стоимость) болып табылады.
Несиеленген құн ұдайы өндіріс үрдісін жылдамдататын ерекшелікке ие.
Себебі, қарыз алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеті жоқ.
Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.
Осылайша, несиеленген құн өндірістік қорлардың ауыспалы айналымының
үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы іркілестерді
жояды.
Бұл жағдайда бастапқы несиеленген құн ғана емес, сонымен қатар, өскен
пайызбен қоса, несиенің қайтарымдылығы қамтамасыз етіледі. Несие өз құнын
осылайша бүкіл қозғалысында: басынан бастап, оның банкке қайтарылуына дейін
сақтайды.
Несиенің құрылымы
Сызба 1
Несиенің қарастырылған құрылымы оның біртұтастығын айқындайды. Ол
элементтерінің бірлігін болжайды.
Несиеленген құн қозғалысының сатыларын қарастырсақ, келесідей
көрсетіледі:
Ho – Қан – Нп ... Рб... Нк – Бк ,
(1)
Мұндағы, Но — несиені орналастыру;
Қан – қарыз алушының несиені алуы;
Нп – несиенің пайдаланылуы;
Рб – ресурстарды босату;
Нк — несиенің қайтарылуы;
Бк — банктің аталмыш қарызды алуы.
Несиеленген құнды орналастыру (Но) — несие қозғалысының алғашқы
баспалдағы болып табылады. Оған құнның жиынтықталуы (аккумуляциясы), яғни
уақытша бос қаражаттар себепкер болады. Несие беруші қарыз алушыға
белгіленген мерзімде пайызбен төлейтініне сенімді болған кезде ғана несие
бере алады.
Несие алу (Қан) қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін қанағаттандырады,
өйткені несиелік қатынастың басқа тарапы оны белгілі бір уақытқа ғана
береді.
Несиені пайдалану (Нп) қарыз алушының оны өз шаруашылығында пайдаланып,
несие берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін білдіреді.
Ресурстардың босатылуы (Бр) қарыз алушының шаруашылығында құнның
ауыспалы айналымының аяқталу актісін, несие алушының уақытша
қажеттіліктерін қанағаттандыру мүддесінде құнның пайдаланылу үрдісін
сипаттайды. Несие қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін
материалдық база болып табылады.
Несиенің қайтарылуы (Нқ) уақытша пайдаланылған құнның қарыз алушыдан
несие берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында белгілі бір
ауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп, несие
берушіге өтеді.
Уақытша пайдаланылғаннан кейін (Нп) құнды несие берушінің алу актісі
несие қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша несиенің
қайтарылуы (Нқ) және несие берушінің алған қаражаты (Қан) сәйкес келуі
мүмкін. Аталмыш сатыларды сөз болып отырған сол бір құнның сомалары
біріктіреді: қарыз алушы қарыздың белгілі бір бөлігін несие берушіге
қайтарады, ал ол дәл осы соманы алады.
Осы қарастырылған кезеңдер несиеленген құнның толық айналымының бір
бөлігі болып саналатын несие қозғалысын көрсетеді, ол тек несиеге ғана
қатысты емес. Белгілі болып отырғандай, несиелік қатынастар айналым
шеңберінде ғана туындайды, сондықтан несиеге несие беруші қарыз алушыға
құнның актісінің ауысуы және керісінше деп қарағаны жөн.
Банктік несие – бұл несие капиталының қозғалысы. Несие капиталы – бұл
қайтару талабымен пайызбен төленетін, меншік иелеріне несиеге ұсынылатын
ақша капиталы. Банктік несиеге толық анықтама беруге тырысып көрейік.
Банктік несие–кеңейтілген қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік,
қайтару талаптарына сай ақшаны бөлу және xалықтың, экономиканың бос ақшалай
қаражаттарының жұмылдырылуын қамтитын несие капиталының қозғалысы.
Банктік несиенің мәні несие қатынастарының – қайтарылу, төлемдік,
мерзімдік, қамтамасыз етілу, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен
анықталады.
Бұл принциптер банктік несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап
қалыптасты, ал кейіннен заңды түрде бекітілді.
Банктік несиенің қайтарылу принципі – қарыз алушының несиені
пайдаланғаннан кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен
сипатталады. Ол банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін
несиені пайызбен өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие
капиталының қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол белгілі бір
мерзімге берілген соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Банктік несиенің төлемділігі – қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болуын қамтамасыз етеді.
Банктік несиенің жеделдік принципі - қарыз алушыға кез-келген тиімді
уақытта емес, несие келісім-шартында белгіленген уақытта қайтару қажеттігін
көрсетеді.
Несиенің қамтамасыз етілу принципі - несие келісім-шартында қарыз алушы
өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие берушінің
мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін көрсетеді.
Несиенің мақсатты сипаты - несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа
сай пайдалану қажеттілігін білдіреді. Несие келісім-шартына сәйкес бөлімде
берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай–ақ банктің бақылау үрдісінде бұл
талапты қарыз алушының сақтауы белгілінеді.
Бұл принциптердің барлығы бір–бірімен өзара байланысты және олардың бір
уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы принциптердің біреуі
бұзылса, онда несие қатынасының мәні ашылмай, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады.
Жалпы айтқанда, банктік несиенің құрылымы ретінде капитал нарығын да
айтуға болады. Банктік несие капиталы экономикалық теорияда қайтару
талабымен пайыз түрінде белгіленген төлем мөлшерінде несиге берілетін ақша
капиталының жиынтығы ретінде дәстүрлі түрде қарастырылады, яғни нарық
шаруашылығында туындаған және нарықтық қатынастарды көрсететін капиталдың
айырықша формасы.
Институционалды көзқарас тұрғысынан – бұл несие капиталының қозғалысы
олар арқылы жүзеге асатын несие – қаржы мекемелерінің, банктердің және қор
биржаларының жиынтығы.
Банктік несие капиталының экономикалық ролі экономиканы дамыту
мүддесімен ұсақ, шашыраңқы, ақшалай қаражаттарды біріктіру қабілетімен
үйлеседі. Несие капиталының мәнін анықтау үшін ең алдымен оның өнеркәсіп
және тауар капиталынан ерекшеленетін айырықша сипаттарын анықтап алу керек.
Бұл құбылыстың ерекшелігі қарыз алушыдан қарыз алушыға несиені беру және
оны қайтару үрдістерінде көрініс табады.
Бірнеше анықтама беріп көрейік:
- банктік несие капиталы – бұл несие берушінің қарыз алушыға уақытша
пайдалану үшін сататын жеке меншігі;
- банктік несие капиталы–бұл өзіндік өзгешелігі бар тауар. Оның тұтыну
құны қарыз алушының қабілетімен, яғни оны тиімді пайдаланумен және
белгілі бір табыс, пайда алумен өлшенеді;
- қарама–қарсы бағытта бір мезгілде тауар мен ақшаның сату – сатып алу
үрдісінде бірдей орын алатыны, ал несие мәмілесінде несие капиталы бір
бағытпен берілетіні белгілі, яғни несие берушінің қарыз алушыға –
несиені беруі, ал оны өтеуде – қарыз алушының несие берушіге пайызбен
төлеуі. Несие капиталының қозғалысы уақыт бойынша алшақтап отырады;
- банктік несие капиталының қозғалысы қолданыстағы капитал
қозғалысынан ерекшеленеді. Өнеркәсіп капиталының мынадай үш: ақшалай
(А), өндірістік (Ө), және тауар (Т) формалары бар. Ал, сауда капиталы
(Т) және (А) формаларына бөлінсе, несие капиталы үнемі ақшалай формада
ғана (А-А1) кездеседі.
Банктік несие капиталы қалыптасуының қайнар көзі – ауыспалы
айналымнан босаған ақшалай қаражаттар болып табылады:
- құнын шығарылатын тауарларға амортизация түрінде бірнеше бөліктерге
бөліп ауыстыру барысында жинақталып, негізгі қорды қалпына келтіруге
арналған қаражаттар;
- тауарларды сату және шикізаттарды, жанар–жағармайды және
материалдарды сатып алу уақытының сәйкес келмеуінен оларды өндіру мен
еңбекақы төлеуге қажетті айналым капиталының ақшалай түрдегі бөлігі;
- жаңа жобаларды іске асыруға бағытталған белгіленген шамаға дейін
қорланатын (жиналатын) пайданың бөлігі.
Жоғарыда аталған қаражаттың барлығы шаруашылық жүргізуші субъектілерге
қызмет көрсететін банктердің есеп-шоттарында жиналады. Сондықтан,
қарастырылған қаражаттар жекелеген жағдайларда есеп айырысу түрінің
қолма–қол ақшасыз шамасы бойынша несие мекемелерінде жинақталып, несие
капиталының қоры немесе олардың несиелік қоры болып саналады. Несие
капиталының аталмыш көзінің ерекше тартымдылығы сол – ол банк үшін есеп-
шоттағы бар қаражатты пайдалануға есеп айырысу шоты иесінің келісімін алу
қажеттілігінің болмауы, сондай–ақ бұл қаражаттардың арзандығымен, яғни осы
ресурстардың банк үшін нақты тегін болуымен анықталады.
Банктік несие капиталының басқа аса маңызды, бірақ қымбат (зәру) көзі
xалықтың жинақ ақшалары мен табыстары болып табылады. Олардың бірсыпыра
бөлігін банк табыс тауып, пайызды өсіріп алу үшін еркін түрде уақытша
пайдалануға береді. Бұл қаражаттар депозит пен жинақ ақша шоттардың есебіне
алынады. Қазіргі уақытта мұндай қаражаттар Қазақстанда жылдан жылға
миллиард теңге есебімен өсіп отыр.
Несие капиталының үшінші көзі – мемлекеттің ақшалай қоры. Оның шамасы
үкіметтің барлық қызмет түрінен, мысалы, мемлекеттік меншікті жалға
беруден, акция пакеттерін сатудан, мемлекеттік меншікті жекешелендіруден
және тағы басқа алатын мемлекеттік меншіктің ауқымы бойынша келіп түсетін
табысымен өлшенеді.
Несие мекемелерінде шоғырландырылған бұл қаражаттардың жиынтығы банктің
несие ресурстары ретінде ұсынылатын мемлекеттің несие қорын құрайды.
Осындай уақытша бос ресурстардың қалыптасуы мен оның пайдаланылуының
нәтижесінде несие капиталының нарығы пайда болып, дамыды.
Қаржы нарығының бірі ретіндегі несие капиталының нарығын несие
капиталының ауыспалы айналымын қамтамасыз ету үрдістерімен байланысты
қаржылық қарым–қатынастың ерекше саласы ретінде анықтауға болады.
1.2 Коммерциялық банк ұсынатын несие формалары мен түрлері
Несие формасы - бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс табуы. Ол
несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несие қатынасының
формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағынан біртұтас болады.
Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкес келуі керек.
Таңдап алынған жіктеу өлшеміне қарай несиенің келесі маңызды формаларын
бөліп көрсетуге болады (Сызба 2).
Несиенің негізгі формалары
Сызба 2
- қызмет ету саласына қарай - ұлттық және халықаралық несие;
- несие мәмілесінің объектісіне қарай - ақшалай және тауарлық несие;
- несие қатынасының субъектісіне қарай - банктік, коммерциялық,
халықаралық, тұтынушылық несие.
Несиенің тауарлық формасы тарихи жағынан алып қарағанда оның ақшалай
формасынан бұрын пайда болған. Ежелгі тарихтан білетініміздей, адамдар
тұтынуға қажетті артық өнімдерін (астық, мал, тері және т.б.) бір-біріне
өсім алуға қарызға берген.
Несиенің тауарлық формасы осы заманғы іс-тәжірибеде төлемдерінің
мерзімін ұзартумен тауарларды сатуда, машина мен құрал-жабдық, тұрмыстық
тауарлар, саймандар лизингісінде қолданылады. Қазақстанда тауарлық несие
фермерлер мен шаруа қожалықтарына көктемде тұқым түрінде беріледі. Тұқым
түрінде берілетін бұл несиені фермерлер мен шаруа қожалықтары күзде жиын-
теріннен кейін қайтарып отырады.
Несиенің таурлы формасының негізінде ақшалай несие формасы пайда болып
дамиды. Ол осы заманғы нарықтық шаруашылықта артықшылықтарға ие типтік
форма болып табылады. Бұл түсінікті де, өйткені ақша айналыс пен төлемнің
жалпыға тән баламалы, әмбебап құралы болып табылады. Несиенің бұл формасы
ұлттық және халықаралық экономикалық айналымдарының шегінде пайдаланылады.
Несиенің тауарлық және ақшалай формаларымен қатар олардың аралас формасы
да қолданылады.
Жоғарыда қарастырылған несие формаларының көптеген түрлері болады.
Несие түрлері - бұл оның несилерді жіктеу үшін пайдаланатын,
экономикалық-ұйымдастырушылық белгілері бойынша ең детальданған
сипаттамасы, яғни, несиенің іс-тәжірибедегі нақты қосымшасы.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінде несие түрлері
келесідей жіктеледі:
а) несиелеу объектісінің экономикалық белгілері бойынша:
- айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несие;
- негізгі құрал-жабдықты қалыптастыруға берілетін несие;
- таурлы-материалдық қор аясында шұғыл қажеттілікке, сондай-ақ,
нормативтен тыс қорлар аясында уақытша қажеттілікке берілетін несие;
- өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие;
- жол үстіндегі есеп айырысу құжаттары аясында берілетін
несие, аккредитивтер;
- төлем несиелері;
ә) қамтамасыз етілуі бойынша:
- жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, тауарлы-материалдық қормен,
кепілділікпен, сақтандыру келісім-шартымен толық қамтамасыз етілген;
- ішінара қамтамасыз етілген;
- қамтамасыз етілуі болмайтын банкілік (сенімділік);
б) қайтарылу мерзімі бойынша:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді;
в) өтелу тәртібі бойынша:
- бөліп-бөліп төлеу (мерзімін ұзарту);
- біржолғы өтеу;
- кезең сайын бірқалыпты (бір қалыпты емес) өтеу;
г) тәуекел деңгейі бойынша:
- субстандартты;
- стандартты;
- күмәнді;
- сенімді;
- сенімсіз;
- ұзартпалы;
ғ) ақылылығы бойынша:
- пайыз мөлшерлемесі қалыпты;
- пайыз мөлшерлемесі жоғары;
- пайыз мөлшерлемесі төмен;
- пайызсыз;
д) салалық бағыты бойынша:
- сауда-саттық несиесі;
- өнеркәсіп несиесі;
- ауылшаруашылық несиесі;
- құрылыс несиесі;
ж) ашылатын шот түрлері бойынша:
- жай ссудалық шот бойынша несие;
- арнайы ссудалық шот бойынша несие;
- контокоррентік шот бойынша несие;
- овердрафт бойынша несие;
- несие желісі бойынша несие.
Несиенің айрықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы мүлікпен немесе
құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді әрі ссуда мөлшері бойынша
тіркелетін ломбардтық несие жатады.
Ломбардтық несиені негізгі әр алуан түрлеріне құнды қағаз кепілдігімен,
тауар кепілдігімен, талап кепілдігімен (жинақ ақша салымы, сақтандыру
келісім-шарты, ипотека және т.б.) берілетін несиелер жатады. Қарыз алушы
ломбардтық несиені өз қалауынша, шектеусіз пайдаланады алады.
Жаңартпалы несие (ағылшынша "revolve" - айналыста болу, кезең сайын
ауысып отыру) - ссуда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында
қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және
өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша
келісімсөзсіз автоматты түрде беріледі.
Несие желісі қарыз алушының алдындағы несие ұйымының оған несие келісім-
шартының белгіленген әрекет ету кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа және
келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан рәсімделген
міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ
уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын білдіреді.
Овердрафт (ағымдағы банк шотының келісімшарты аясында несиелеу) несие
ұйымының шот иесіне, оның ағымдағы банк шотына қойылатын талап бойынша
төлем арқылы беріледі. Яғни, бұл төлем шотта ақшалай қаражат болмаса да,
шот иесінің несие берушінің алдында пайда болған берешегінің түскен
қаражаттың есебінен кейін оған өтеуін қарастыратын келісім-шарт негізінде
беріледі.
Несиенің басқа формаларына қарағанда коммерциялық несие олардан бұрын
пайда болды. Оны бір шаруашылық жүргізуші субъект екіншісіне сатылған
тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін ұзартумен береді. Осы
несие формасының объектісіне өнеркәсіп және сауда капиталының бірігу
нәтижесін білдіретін тауар капиталы жатады. Коммерциялық несие тауарларды
өндіру мен өткізу үрдісінен тікелей пайда болады. Ол тауарлық формада
беріледі және оның пайдалану шегі болады. Ең алдымен оның мөлшері шектеулі
болады, өйткені әрбір кәсіпкер, әрбір өзге субъект коммерциялық несиені
өзінің ақшалай капиталының шегінде ғана бере алады. Коммерциялық несиені
тиісті тауарларды сатып алған кәсіпорындар ғана пайдалана алады.
Осы несие формасының құралына вексель жатады. Вексель қолма-қол ақшасыз
есеп айырысудың көлемін арттыруға және айналыс шығынын кемітуге жағдай
тудырады.
Вексель - бұл сатып алушы-қарызгердің жабдықтаушы алдындағы заңмен қатаң
белгіленген борыштық міндеттемесі. Онда борыш сомасы, несие үшін алынатын
пайыз, өтеу мерзімі мен шарты көрсетіледі. Вексель несиелерге тиесілі
қаражатты алу үшін ғана емес, сонымен бірге төлем құралы ретінде
пайдаланылады.
Вексельдің қолдан оған өтуі барысында табыстау жазбасы - индоссамент
жасалады. Вексельде индоссамент неғұрлым көп болса, оның айналыс ортасы
соғұрлым кең әрі оның төлем кепілдігі соғұрлым жоғары болады.
Коммерциялық несиенің басты мақсаты - тауарлардың сатылу үрдісін
жеделдету және пайданың жылдам алынуын қамтамасыз ету.
Оған тән белгіге оны пайдаланғаны үшін сатылған тауарлардың немесе
қызмет көрсетулердің бағасына, әдетте, банк пайызынан төмен болатын
пайыздың қосылуы жатады.
Коммерциялық несие дамыған елдерде кеңінен тараған және ол өндірістің
ауқымы мен тауар айналымының көлеміне тікелей байланысты болады.
Коммерциялық несие көбінесе ауылшаруашылығында қолданылады. Азық-түлік
корпорациясы фермерлерге, шаруа қожалықтарына жанар-жағармай материалдарын,
тұқымды, минералды тыңайтқыштарды және өсімдікті қорғайтын құралдарды
тауарлық несие түрінде ұсынады. ҚР Азаматтық Кодексіне сәйкес коммерциялық
несие ұғымы аванс түрінде берілетін несиені, тауарлардың, жұмыстың және
қызмет көрсетулердің алдын-ала төлемін қамтиды.
Коммерциялық несиені тауар жеткізушілер сатып алушыларға жеткізілген
тауар үшін алынатын төлемнің мерзімін ұзартумен береді. Бұл арада соңғысы
алғашқысына вексельді, яғни, төлем міндеттемесін табыс етеді. Бұл вексель
банкте атаулы құннан төмен баға бойынша ескерілуі (банктің сатып алуы)
мүмкін немесе оның кепілдігімен банк несиесін алуға болады.
Дамыған нарықтық экономика жағдайында коммерциялық несие банк несиесімен
әрдайым аралас болады.
Нарықтық экономикада несиенің негізгі формасы – банк несиесі. Бұл
жағдайда несие қатынасының объектісіне ссуданы ақшалай қаражатпен беру
үрдісі жатады. Мұндай несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж
мамандандырылған қаржы-несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы
кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекетке беріледі.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі – банк өз қарыз алушыларына несиені
өз капиталынан ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардан да (заңды
және жеке тұлғалардың депозитінен) береді. Қазақстан банктерінің несие
ресурстарындағы өзіндік капиталының үлесі шамамен алғанда 18-20% құрайды,
ал, қалғаны – тартылған ресурстар (депозиттер, банкаралық қарыз ақшалар).
Осы несие формасының екінші ерекшілігі – шаруашылық айналымға әлі түсе
қоймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың банкке орналастырылған
уақытша бос қаражатын банк ссудаға береді.
Банк несиесінің үшінші ерекшелігі – банк ақшалай қаражатты ссудаға
өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасы ретінде береді.
Мәселенің мәнісі мынада: қарыз алушы бұл ссуданы пайдаланғаны үшін банкке
пайыз төлейді. Қарыз алушы осы несиені өндіріс саласында пайдаланғаннан
кейін пайда алады, әрі оның есебінен несиегерге пайыз төлейді. Несиеге
қажеттілік оның ажырағысыз атрибуты болып табылады. Банк несиесінің айналыс
саласына ғана қызмет ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол, сонымен
қатар, өндіріс саласына және жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк
несиесінің қолданылу аясы коммерциялық несиеге қарағанда әлдеқайда кең,
өйткені коммерциялық несие – несие мәмілесінің бағытымен, мерзімімен және
сомасымен шектеліп қалған.
Банк несиесі банк пен қарыз алушының арасында несие келісім-шарты
бекітілгеннен кейін беріледі. Банк несиесінің мақсаты: негізгі және айналым
капиталын арттыру, маусымдық қорларды толықтыру, вексельдер есебі және оны
қайта есептеу, халықты несиелендіру.
Ол материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының болуы,
мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің қарызға
беретін ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді.
Банк несиесі берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ мерзімге
бөлінеді. Мысалы, қысқа мерзімді несие қарыз алушының ағымдағы және
маусымдық таурлық-материалдық қорларын қалыптастыруына, еңбек ақы төлеуіне
және өзге де шығындарын өтеуіне байланысты уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін бір жылға дейін мерзімге беріледі.
Ұзақ мерзімді несие ұзақ мерзімді активтердің ұлғайтылған ұдайы
өндірісіне арналған, яғни ол бір жылдан да көп уақытқа негізгі қорларды
құруға, қайта жарақтандыруға, ұлғайтуға әрі жаңғыртуға беріледі.
Банк несиесінің есебінен залалдардың орнын толтыруға, жарғылық капиталды
қалыптастыруға, бұрын алынған несиені өтеуге, айыппұл, өсімақы, тұрақсыздық
төлемдерін және тағы басқа төлеуге болмайды.
Несие есеп айырысу құжаттарының төлеміне қолма-қол ақшасыз түрінде,
жекелеген жағдайларда, мысалы, ауылшаруашылық өнімдерін сатып алуға, еңбек
ақы төлеуге және тұтыну қажеттіліктеріне қолма-қол ақшамен беріледі.
Несие қарыз алушыларға тек несие келісім-шартында қарастырылған
мақсаттары үшін, қарыз алушының заң тұрғысынан құқыққабілеттігі болған
жағдайда, несиені өтей алатын қабілеті болған жағдайда және қаржылық
жағдайы тұрақты болған жағдайда ғана беріледі. Несие келісім-шарттары әрбір
қарыз алушыға жеке анықталады.
Банк несиесі маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып, айтарлықтай сандық
және сапалық өзгерістерге ұшырады. Қазақстанда мұндай несиені тек банктік
қаржы-несие мекемелері ғана беріп қоймайды, сонымен қатар, оны қаржылық
компаниялар да, несие серіктестіктері де, несие кооперативтері де,
микронесие ұйымдары да және басқалары береді. Алайда, бұл осы несие
формасының мәнін өзгертпейді. Сондай-ақ, қарыз алушылардың құрылымы да
өзгереді. Акционерлік қоғамдардан, компаниялардан, фирмалардан және
халықтан өзге оны үкімет те, банктер де, жергілікті органдар да және
басқалары алады.
Банктің несие салымдарының мөлшері несие ресурстарына байланысты болады.
Бүгінгі таңда банктердің мұндай ресурстарын депозиттер ғана емес, сонымен
қатар, клинеттердің шоттағы уақытша бос ақшалай қаражаттары, банкаралық
нарықтағы қарыз ақшалар, шетелдік қаржы-несие институттарынан алынатын
қарыз қаражаты құрайды.
Осылармен бір мезгілде ҚР Ұлттық банкі өзінің ақша-несие саясаты арқылы
экономиканы несиелейтін саланы да реттеп отырады. Ол банктердің несие
қоржынының сапасы нашарлаған жағдайда депозиттерді міндетті түрде ең аз
шамада резервтеудің деңгейін арттыру жолымен экономиканы несиелеудің аясын
тарылтады. Бұл несиенің тек экономикалық қана емес, сонымен бірге,
әкімшіліктік шекарасының болатынын да көрсетеді.
Банк несиесі негізінен тікелей болады, яғни, ссуда қарыз алушыларға
тікелей берілсе, ал, жанама түрі делдал арқылы беріледі, мысалы, халыққа
тауарлар сатылған кезде несие сауда желілері арқылы немесе вексельді
пайдаланумен беріледі.
Қазақстандағы коммерциялық банктер соңғы бес жылда (2001-2005жж)
экономикадағы несие салымдарын күрт арттырады. Жалпы ішкі өнімдегі ссудалық
қоржын 01.01.2002 жылы 15,0% құраған болса, 01.01.2005 жылы – 32,7%, яғни
екі еседен көп.
01.01.2005 жылы несие салымдарының құрылымы:
- қысқа мерзімді несие – 49,9%;
- орта мерзімді несие (1 жылдан 5 жылға дейін) – 30,2%;
- ұзақ мерзімді несие (5 жылдан жоғары) – 19,9%.
Несие қатынасы банктер мен кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында ғана
болмайды. Ол, сондай-ақ, бір жағынан несие жүйесінің және, екінші жағынан,
халықтың арасында да пайда болады. Несие алушыға халық, ал, несие берушіге
банк жататын қатынасты тұтыну несиесінің мазмұны қарайды. Айрықша
жағдайларда банк пен халықтың арасында делдалдық ететін үшінші тарап та
болуы мүмкін, мысалы, тауарларды несиеге сататын, яғни мерзімін ұзартып
төлеумен тауарды несиеге беретін сауда ұйымдарын айтуға болады.
Тұтыну несиесі халыққа оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті
дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт
пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға беріледі.
Халықты несиелеу халықтың өмір деңгейін арттыруға бағытталған
мемлекеттік несие саясатының маңызды бөлігі болып табылады. Өнеркәсібі
дамыған елдерде тұрғындар өзінің жыл сайынғы табысының 10-12% тұтыну
несиесін өтеуге жұмсайды. Қазақстанда несиенің бұл формасы аса даму
үстінде. Тұтыну несиесінің пайыздық мөлшерлемесі айтарлықтай жоғары -
жылына 16-18% құраса да, халық борышқор болудан қорықпайды.
Несие халыққа тауарлы және ақшалай формада беріледі. Тауарлық форма
халыққа тауарларды оның төлем мерзімін ұзартумен сатуда қолданылады, яғни,
бұл коммерциялық несие болып табылады. Ақшалай форма банк несиесі секілді
халыққа тікелей немесе сауда желісі арқылы жанама түрде беріледі.
Тұтыну несиесінің қосарлы қызметі бар: бір жағынан, тауар айналымы
артатын болса, несие мөлшері де өседі, өйткені, тауар сұранысы несие
сұранысын тудырады, екінші жағынан, халық неғұрлым несиеленетін болса,
төлемқабілеті бар сұранысты арттырады.
Тұтыну несиесі белгілі бір дәрежеде табыстары біркелкі емес тұрғындардың
өмір деңгейін салыстырмалы түрде теңестіреді, әр түрлі әлеуметтік топтардың
тұтыну деңгейі мен құрылымының арасындағы айырмашылықты жояды.
Тұтыну несиесі банк операцияларымен тығыз аралас. Мысалы, сатып
алушылардың ұзақ мерзімді борыштық міндеттемесін сауда ұйымдары банктен
ссуда алу үшін пайдаланады. Тұтынушыларға несие банктен тікелей берілетін
болса, сауда фирмасы мен банк арасындағы несие қатынасының артық буыны
жойылады.
Несиеге сатып алынған тауарларды сауда ұйымдары олардың ссудасын
қамтамасыз етуші ретінде қарастырады. Сондықтан да соңғы жарна төленгенше
тауардың меншік құқығы сауда ұйымдарында қалады.
Тауарларды несиеге сатып алуда сатып алушы тауардың құнын ай сайынғы
жарнамен төлеп қоймай, сонымен бірге, ол несиені пайдаланғаны үшін пайыз
төлейді. Көптеген жағдайларда төлем мерзімін ұзартумен сатуда тауар бағасы
комиссиялық сауда ұйымының мөлшеріне несие үшін алынатын пайыздан жоғары
көтеріледі.
Тұтыну несиесі көптеген елдерде маңызды роль атқарады. Осыған орай, ол
мемлекет тарапынан реттеліп отыратын болады. Ол қадағаланады әрі банктік
және коммерциялық несиелерге бақылау қойылады.
Тұтыну несиесі халықтың тауарға деген сұранысын ынталандырады әрі
олардың өндірілуі мен сатылуын арттырады.
Экономика құлдыраған жағдайда мемлекеттің саясаты халықтың іскерлік
белсенділігін арттыруға, оларды ынталандыруға бағытталады. Бұл үшін тұтыну
несиесін алудың, атап айтқанда, қолма-қол ақшамен төленетін тауар бағасын
арзандату, несие мерзімін ұзарту, оның құнын кеміту секілді жеңілдік
шарттары енгізілді.
Инфляция жағдайында, керісінше, қолма-қол ақшамен төлеудің үлесі артады,
несиені пайдаланудың мерзімі қысқарады және пайыздық мөлшерлеме
жоғарылайды.
Қазақстанда тұрғын үй құрылысын салуға және оны сатып алуға ұзақ
мерзімді тұтыну несиесін беру үшін мамандандырылған мемлекеттік құрылыс-
жинақ ақша банкісі құрылады. 2005 жылы халыққа берілген тұтыну несиесінің
мөлшері 122,1 млрд теңгені құрады, ол 2004 жылмен салыстырғанда 9,4 %
құрады.
Жылжымайтын мүлікті кепілге салу арқылы жүзеге асырылатын ссуданы
ипотека несиесі ретінде ұғуға болады. Ол тұрғын үй құрылысын салуға және
сатып алуға беріледі, әрі ұзақ мерзімді сипатқа ие. Ипотекалық несиелеу
нарықтық экономиканың ажырағысыз элементі болып табылады. Оның келесідей
ерекшеліктері бар:
- ипотекалық несие – бұл қатаң анықталған кепілзатпен берілетін ссуда.
Несие қайтарылмаған жағдайда кепілге салынған жылжымайтын мүлік
сатылады және одан түскен қаражатпен несиегердің алашағы өтеледі. Сол
себепті де ипотека несиесі несиегер үшін ең сенімді несие ретінде
саналады;
- ипотекалық ссуданың көбісі қатаң мақсатты тағайындауға ие, өйткені, ол
тұрғын үй мен өндірістік үй-жайларды қаржылындыру, сатып алу, тұрғызу
және жер учаскелерін игеру үшін пайдаланылады;
- ипотекалық несие, әдетте, 10-30 жылға дейін ұзақ мерзімге беріледі.
Несие
алдын-ала құрылған кестеге сәйкес біртіндеп өтеледі.
Ипотеканың ерекше маңызды принциптеріне мыналар жатады: кепілге
салынатын мүлік нақты болуы керек, яғни, келісім-шартта кепілдік құқығының
объектісіне жататын нақты мүлікті анықтау керек; кепілдіктің жариялылығы
болуы керек, яғни, кепілге салынған мүліктің ауыртпалығын үшінші тұлға оңай
танитындай болу керек.
ҚР Ипотека туралы заңы шыққаннан кейін Қазақстанда ипотекалық несиелеу
қарқынды дами бастады.
Республиканың ірі банктері ипотекалық бағдарламаны жүзеге асыратын
өздерінің ипотекалық компанияларын құрды.
2000 жылдан бастап ҚР Ұлттық банкісі жарғылық капиталы 100% құрайтын
Қазақстандық ипотека компаниясын (ҚИК) құрды. Ол алғашқы құрылған күнінен
бастап несие үшін алынатын пайыз мөлшерлемелерін кеміту бағытындағы
саясатты жүргізіп келеді. 2005 жылы ҚИК толықтай ҚР Қаржы министрлігінің
қарамағына өтті. Бұл несие үшін алынатын пайыздық мөлшерлемелерді кемітуге
қажетті бәсекелестік ортаның құрылуына өз ықпалын тигізді. Пайыз
мөлшерлемелері баяу болса да тұрақты түрде кеміп келеді. Ипотекалық
несиелеудің дамуына 2003 жылы Мемлекеттік құрылыс-жинақ ақша банкісінің
құрылуы жағымды әсер етті.
Қазақстанда ипотекалық несиелеу ҚР Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасының
ажырығысыз бөлігі болып табылады. Бұл арада Мемлекет халықтың
қамтамасыздандырылу деңгейі төмен тобының әлеуметтік тұрғын үй құрылысын
салуына және сатып алуына әр түрлі әдістермен жәрдем көрсетіп, олардың
меншік құқығына ие болуын ынталандырады. 2005 жылдың 1 қаңтарына
ипотекалық қарыз 411,4 млрд теңгені құраса, 2003 жылмен салыстырғанда өсім
262,2% құрайды.
Мемлекеттік несие жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай
қаражаттарының мерзімділік, қайтарымдылық және ақылы шарттары негізінде
мемлекет тарапынан жұмылдырылу себебі бойынша қатынас жиынтығын білдіреді.
Оны мемлекет бюджет тапшылығын жабу үшін және мемлекет өзінің ағымдағы
мүмкіндіктерінен тыс қажеттіліктерін қосымша қаржыландыру үшін пайдаланады.
Бұл несие қатынысының субъектісіне, бірінші жағынан, қарыз алушы ретінде
мемлекет жататын болса, екінші жағынан, халық, кәсіпорындар, ұйымдар,
сондай-ақ, шетелдік жеке және заңды тұлғалар, мемлекет жатады.
Мемлекеттік несиені мемлекеттің өзіндік несиесіне және мемлекеттік
борышқа бөліп көрсетуге болады.
Бірінші жағдайда мемлекеттің несие институттары экономиканың әр түрлі
секторларын және халықты несиелейді. Қазақстанда бюджет қаражаты есебінен
құрылған, жарғылық капиталы 100% құрайтын екі банк бар – Қазақстан Даму
банкі және Мемлекеттік тұрғын үй құрылысының жинақ-ақша банкі. Екінші
жағдайда мемлект уақытша бос ақша ақша ресурстарын жұмылдыру үшін,
мемлекттің бюджет тапшылығын және қоғамның өзге де қажеттіліктерін
қаржыландыру үшін халықтан, банктерден және өзге де қаржы-несие
мекемелерінен, кәсіпорындардан мен ұйымдардан, сондай-ақ, басқа
мемлекеттерден (мемлекеттік құнды қағаздарды қаржы нарығына орналастырумен)
ақшалай қаражатты қарызға алады. Уақытша бос ақшалай қаражат
облигацияларды, қазынашылық міндеттемелерді және мемлекеттің өзге де құнды
қағаздарын шығару және өткізу арқылы жұмылдырылады.
Бүгінгі таңда Қазақстанда айналыста мыналар бар:
- 3,6 және 12 ай мерзімдеріне шығарылған мемлекеттік қысқа мерзімді
облигациялар;
- 5-7 жыл мерзіміне шығарылған мемлекеттік орта мерзімді облигациялар;
- 20 жылға дейінгі мерзімге шығарылған мемлекеттік ұзақ мерзімді
облигациялар.
Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерді ҚР Қаржы министрлігі шығарады
және оған мемлекет кепілдік береді.
Мемлекеттік қарыз ішкі және сыртқы қарызға бөлінеді. Сыртқы қарыз
мемлекеттің өзге елдерден қарызға алған берешегінен пайда болады.
Мемлекеттік несие жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай
қаражаттарының есебінен қосымша қаржы ресурстарын жұмылдырудың қуатты
құралы болып табылады.
Ақшалай қаражатты жергілікті үкімет органдары да қайтару және ақылы
негізде жұмылдыра алады. Бұл жағдайда, әдетте, алынған қаражаттың нақты
мақсатты бағыты болады. Ол жол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz