Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың міндеттері
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау (Бидай-нан АҚ мысалында)
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. БӨЛІМ. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының экономикалық маңызы ... ... ...
1.2. Қаржылық талдаудың құрамдас бөлігі ретіндегі кәсіпорынның
қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
міндеттері ... ... ... ... .
1.4. Кәсіпорынның қаржылық есептілігі талдаудың негізгі көзі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 БӨЛІМ. БИДАЙ-НАН АҚ-НЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Кәсіпорынның бухгалтерлік балансын талдау және оның қаржылық
тұрақтылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Бидай-нан АҚ төлем қабілеттілігін және баланс өтімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Шаруашылық субъектісінің рентабельділігін және іскерлік белсенділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3БӨЛІМ. КӘСІПОРЫНДЫ ЖЕТІЛДІРУДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ
РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тәуелсіздікті алған алғашқы күннен бастап біз сіздермен бірге
дәйектілікпен құрып жатқан жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын
таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамдастыққа жақындау процесінде зор
құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгеріліп
келеді, деп Н.А.Назарбаев 2007 жылдың ақпан айының 28 жұлдызындағы
Қазақстан халқына жолдауында атап өтті.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында шаруашылық жүргізудің әкімшіл-
әміршіл жүйесінен нарықтық жүйеге көшу жүзеге асырылуда. Кәсіпкерлік сала,
әсіресе кіші және орта бизнес саласы белсенді дамуда. Шаруашылық
субъектілерінің қызметінің тиімділігі тікелей елдегі нарықтық қатынастар
дамуынан, сонымен қатар кәсіпкерлер еркіндігінен, яғни оған тиімді
көрінетін кәсіпкерлік шешімді қабылдауға мүмкіндік беретін жеке
тәуелсіздігіне тәуелді. Шешімнің тиімділігі кәсіпорынды алдын ала қойылған
стратегиялық және тактикалық мақсаттарына жетуімен анықталады.
Яғни кез келген кәсіпорын фирманы басқарудың жалпы мақсаттарына
жетуге бағытталатын жүйенің болуынан тәуелді. Бұндай жүйе болып қаржылық
менеджмент табылады. Ол әрқашан жоспарлаудың, басқарудың және қаржылық
талдаудың ғылыми негізін қолдану арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау мен болжаудың әдісі ретіндегі
қаржылық талдау қаржылық менеджменттің ажырамас бөлігі болып табылады.
Талдау басқару шешімдерін қабылдау үшін қажет негіз болып табылады.
Бұл отандық кәсіпорындарда қаржылық менеджмент пен талдау саласында сәйкес
білімдері бар жұмысшылардың болуын мақұлдайды.
Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті
бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және
оның іскерлік белсеңділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін
қабылдау үшін басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Бұл дипломдық жұмыс отандық кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдауды
әдістемелік қамтамасыз етуді жетілдіруге арналған, себебі стратегиялық
басқаруды әдістемелік қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі кәсіпорын қызметін
тұрақтандыру мүмкіндіктерін әлсіретеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қаржылық талдаудың теориялық негіздерін
зерттеу және кәсіпорынды мысалға алу арқылы қаржылық жағдайын талдауды
жүргізу болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесідей міндеттер қойылған:
- қаржылық талдаудың теориялық негіздерін қарастыру;
- отандық кәсіпорынды мысалға алу арқылы қаржылық жағдайды талдаудың
ерекшеліктерін зерттеу;
- кәсіпорынды жетілдірудегі талдаудың ролін анықтау.
Бұл жұмысты жазу үшін әдістемелік негіз болып Қазақстан Республикасының
заңдары және басқа да нормативтік актілер, отандық және шетелдік
зерттеушілердің монографиялары табылады. Зерттеу үшін тәжірибелік негіз
болып Бидай нан АҚ қаржылық есептілігі және осы кәсіпорынның басқа да
құжаттары алынған.
Бұл дипломдық жұмыс үш бөлімнен, кіріспеден, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының экономикалық маңызы
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорындардың қаржылық жағдайын
талдаудың рөлі маңызды болып табылады. Бұл кәсіпорындар өздері еркіндікке
ие болады және меншік иеленушілерінің, жұмысшылардың, коммерциялық
әріптестердің және басқа да контрагенттердің алдында өзінің өндірістік-
кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікті өз мойнына
алады.
Қаржылық жағдай – бұл белгілі бір сәтке кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығының және шаруашылық қызметінің үздіксіздігін іске асыру мен
өзінің қарыздық міндеттемелерін уақытында жабу үшін оны қаржылық
ресурстармен қамтамасыз етуінің көрінісі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның активтер мен пассивтер, яғни
кәсіпорынның қаражаттары мен олардың көздері құрылымдарының ара қатынасымен
анықталынады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы – капиталдың айналымы процесінде оның
жағдайын және уақыттың нақты сәтінде шаруашылық субъектісінің өзіндік
дамуына қабілеттілігін көрсететін экономикалық категория.
Өндірістік және қаржылық қызметі процесінде капитал айналымының
үздіксіз процесі жүреді, қаражаттар мен оларды қалыптастыру көздерінің
құрылымы, қаржылық ресурстардың бар болуы мен оларға қажеттілік өзгереді.
Қаржылық жағдай тұрақты, тұрақсыз және дағдарысты болуы мүмкін.
Кәсіпорынның уақытында төлемдерді іске асыру, кеңейген негізде өз қызметін
қаржыландыру, қиын жағдайда өз төлем қабілеттілігін жоғары дәрежеде ұстау
қабілеттілігі оның тұрақты қаржылық жағдайы туралы куәландырады.
Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін кәсіпорында жақсы қапитал
құрылымы болуы тиіс. Кәсіпорын капитал құрылымының қозғалысын ұйымдастыруды
білуі тиіс.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы, оның тұрақтылығы өндірістік,
коммерциялық және қаржылық қызметіне тәуелді болады. Егер өндірістік және
қаржылық жоспар тиімді орындалса, онда бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайына
жағымды әсер етеді. Және де керісінше, өнімді өндіру мен сату жоспарын
толық орындамау нәтижесінде оның өзіндік құнының жоғарылауы, түсім мен
табыс сомасының қысқаруы және соның нәтижесінде кәсіпорынның қаржылық
жағдайы мен оның төлем қабілеттілігінің төмендеуі пайда болады.
Өз кезегінде тұрақты қаржылық жағдай өндірістік жоспарлардың
орындалуына және өндіріс қажеттіліктерін қажетті ресурстармен қамтамасыз
етуіне жағымды ықпал етеді. Сондықтан қаржылық қызмет шаруашылық қызметінің
құрамды бөлігі ретінде ақша қаражаттарының түсуі мен шығындалуының
жоспарлылығын қамтамасыз етуіне, есеп айырысу тәртібінің орындалуына,
меншікті және қарыздық капиталдың рационалды пропорциялары мен оны
қолданудың тиімділігіне жетуіне бағытталуы тиіс.
Қаржылық қызметтің басты мақсаты бір стратегиялық міндетке әкеледі –
кәсіпорынның активтерін арттыру. Бұл үшін ол үнемі төлем қабілеттілікті
және рентабельділікті, сонымен қатар баланстың активтері мен пассивтерінің
оптималды құрылымын ұстау тиіс.
Қаржылық тұрақтылық табыстардың шығындардан тұрақты артуының көрінісі
болып табылады, кәсіпорынның ақша қаражаттарын бос қолдануын қамтамасыз
етеді және оларды тиімді пайдалану жолымен өндіріс пен өнімді өткізудің
процесіне ықпалын тигізеді. Сондықтан қаржылық тұрақтылық өндірістік-
шаруашылық қызметі барысында қалыптасады және кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының басты құрамдас бөлігі болып табылады. Ал кәсіпорынның жалпы
қаржылық тұрақтылығы ең алдымен табыстар түсуінің оларды жұмсаудан тұрақты
артық болуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын айқындайды. Нарық
жағдайларында ол мемлекетке, жабдықтаушыларға, кредиторларға, жұмысшылар
және басқаларға төлемдерді жасау үшін жеткілікті мөлшерде өнімді
(жұмыстарды, қызметтерді) өткізуден түскен табысты тұрақты алуды талап
етеді. Сол уақытта кәсіпорынның дамуы үшін барлық есеп айырысуларды жүзеге
асыру мен барлық міндеттемелерді орындаудан кейін кәсіпорында өндірісті
дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын жаңғыртуға, әлеуметтік
климатты жақсартуға және т.б. мүмкіндік беретін табыс алу қажет.
Қаржылық тұрақтылықтың мәні қалыптастыру көздерімен қорлар мен
шығындардың қамтамасыздығы болып табылады.
Кәсіпорындар жұмысының нарықтық шарттарына өтуден бастап, оның қаржылық
жағдайының тұрақтылығы туралы және оны сауықтыру жолдарын іздеу мәселесі
үлкен рөлге ие.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына көптеген факторлар әсер етеді. Олар
келесідей жіктелінеді:
1) пайда болу орны бойынша – сыртқы және ішкі;
2) нәтиженің маңыздылығы бойынша – негізгі және жанама;
3) құрылымы бойынша – жай және күрделі;
4) қызмет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінде жұмысты ұйымдастырудан тәуелді
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорынның ерігіне тәуелсіз. Негізгі ішкі
факторларды қарастыруға болады. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең алдымен өндіріс
шығындарымен тығыз байланыста шығарылатын өнім мен көрсетілетін
қызметтердің құрамы мен құрылымынан тәуелді болады. Тұрақты мен өзгермелі
шығындар арасында ара қатынас маңызды болады.
Шығарылатын өнім түрлері мен өндіріс технологиясымен тығыз байланысты
болатын кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының маңызды факторы активтердің
оптималды құрамы мен құрылымы, сонымен қатар оларды басқару стратегиясының
дұрыс таңдауы болып табылады. Ағымды активтерді басқару өнері ағымды
оперативтік қызмет үшін қажетті өтімді қаражаттардың минималды қажет
сомасын кәсіпорынның шоттарында ұстауында көрінеді.
Қаржылық тұрақтылықтың маңызды ішкі факторлары қаржы ресурстардың
құрамы мен құрылымы, оларды басқарудың стратегия мен тактикасын дұрыс
таңдау болып табылады. Кәсіпорында меншік қаржы ресурстары, ең алдымен таза
табыс неғұрлым көп болса, соғұрлым кәсіпорынның дамуы тұрақты болады. Бұл
кезде таза табыстың жалпы мөлшері ғана емес, сонымен қатар оны бөлу
құрылымы, әсіресе оның өндірісті дамытуға бағытталған үлесі маңызды болады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына үлкен әсерін қарыздық капиталдар
нарығында қосымша шоғырланған қаражаттар тигізеді. Кәсіпорын неғұрлым көп
ақша қаражаттарды тарта алса, соғұрлым оның қаржылық мүмкіндіктері көп
болады, алайда қаржылық тәуекел де артады. Мұнда үлкен рөлді кәсіпорынның
төлем қабілеттілігінің қаржы кепілдігі нысандарының бірі болып резервтер
ойнайды.
Жоғарыда көрсеткендерді жалпылай келіп, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін келесі ішкі факторларды бөлуге болады:
- кәсіпорынның салалық жатқызылуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) құрылымы, жалпы
төлем қабілеттілікті сұраныста оның үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындар көлемі, ақша табыстарымен салыстырғанда олардың динамикасы;
- қорлар және резервтер, олардың құрамы мен құрылымымен бірге мүлік
пен қаржы ресурстардың жағдайы;
- кәсіпорындарды басқарудың тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық қызметтің экономикалық шарттардың әсер
етуін, қоғамда билік ететін техника мен технологияны, төлем қабілетті
сұраныс пен тұтынушылар табыстарының деңгейін, ҚР Үкіметінің салықтық және
несиелік саясатын, сыртқы экономикалық байланыстарды және т.б. жатқызады.
Қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрінісі кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі болып табылады. Төлем қабілеттілік – бұл кәсіпорынның өз
міндеттемелерін жабу мүмкіндігі.
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі оның қаржы тұрақтылығының маңызды
критерийлерінің бірі болып табылады. Сондықтан да онымен тығыз байланыста
болады. Нарықтық экономика жағдайларында төлем қабілеттілікке көп көңіл
бөлінеді. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі – бұл кәсіпорынның өзінің
міндеттемелері бойынша төлемдерді уақытында жүзеге асыру дайындығы.
Бұл үшін кәсіпорынға төлем қаражаттарын иелену қажет, оларға бірінші
ретте есеп айырысу, валюталық және т.б. шоттарында бар ақшалар жатады.
Қарыздарды жабу үшін потенциалды қаражаттар болып қаражаттардың қалыпты
айналымы кезінде қолма-қол ақшаға айналуға тиісті болатын дебиторлық
берешек жатады.
Сонымен қатар қарыздарды жабу үшін қаражаттар болып кәсіпорында бар
болатын тауарлық-материалдық құндылықтар табылады. Оларды сату кезінде
кәсіпорын ақша қаражаттарды алады. Басқаша айтқанда, теория жүзінде
қарыздық қаражаттарды жабу кәсіпорынның барлық ағымды активтермен (айналым
қаражаттармен) қамтамасыз етіледі. Яғни теориялық түрде айтатын болсақ,
егер кәсіпорында ағымды активтер қысқа мерзімді міндеттемелердің сомасынан
артық болатын болса, онда бұл кәсіпорын қарыздарды жабуға дайын. Алайда
егер кәсіпорын барлық ағымды активтерді қарызды жабуға бағыттайтын болса,
онда сол сәтте оның өндірістік қызметі тоқтатылады, өйткені кәсіпорында
өндірістің қаражаттарынан тек қана негізгі құралдар қалады, ал материалдық
айналым құралдарды сатып алуға ақша жоқ: олар толығымен берешекті төлеуге
кеткен.
Сондықтан ағымды активтердің сомасы ағымды міндеттемелердің мөлшерінен
анағұрлым артық болатын кәсіпорындар төлем қабілетті деп есептеуге болады.
Кәсіпорындарда қарыздарды жабу үшін ғана емес, сонымен қатар бір уақытта
өндіріс процесін үздіксіз іске асыру және өнімді сатуға қаражаттар болуы
тиіс.
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау қаражаттардың бар болуы
мен түсуін бірінші реттегі қажетті төлемдермен сәйкес өлшеу жолымен
жүзеге асырылады. Ағымды және перспективті төлем қабілеттілікті
ажыратылады.
Ағымды төлем қабілеттілік балансты құру мерзіміне анықталынады. Егер
кәсіпорында жабдықтаушылармен банктік ссудалар және т.б. есеп айырысулар
бойынша мерзімі өткен берешегі болмаса, онда бұл кәсіпорын төлем қабілетті
болып саналады.
Перспективті төлем қабілеттілік кәсіпорынның төлем қаражаттарының
сомасын осы мерзімге оның мерзімді міндеттемелермен салыстыру жолымен
нақты болашақты мерзімге анықталынады.
Төлем қабілеттілік төлем қабілеттілік коэффициенті арқылы белгіленеді.
Бұл коэффициент бар болатын ақша қаражаттары сомасының белгілі бір
мерзімге немесе болашақ кезеңге жедел төлемдер сомасына қатынас ретінде
көрсетіледі. Егер төлем қабілеттілік коэффициенті 1-ге тең немесе одан көп
болса, онда кәсіпорын төлем қабілетті болып есептелінеді. Егер коэффициент
1-ден төмен болса, онда талдау процесінде төлем қаражаттарының
жетіспеушілігінің себептерін анықтау қажет.
Төлемдік қаражаттар сомасын анықтау мәселесі бойынша әр түрлі
көзқарастар бар. Ең қолайлысы төлем қабілетті қаражаттарға ақша
қаражаттары, қысқа мерзімді бағалы қағаздар жатады, өйткені олар тез
сатылып ақшаға айнала алады, сонымен қатар түсімі бойынша сенімі бар
дебиторлық берешектің бөлігі жатады. Ағымды міндеттемелер ағымды
пассивтерді қосады, яғни өтелуге тиісті міндеттемелер мен қарыздар: банктің
қысқа мерзімді несиелері, қысқа мерзімді займдар, кредиторлық берешек және
басқа да пассивтер. Төлемдік қаражаттардың ағымды міндеттемелерден артық
болуы кәсіпорынның төлем қабілеттілігін сипаттайды.
Төлем қабілеттілігі жоқтығы туралы есеп айырысу және банктегі басқа да
шоттарда ақшалардың болмауы, мерзімі өткен банкке несиелердің, займдардың,
қаржы органдарына берешектің бар болуы, еңбек ақы төлеу бойынша
қаражаттарды төлеу мерзімін бұзу сипаттайды. Ең нақты түрде төлем
қабілеттілік оны салыстыру түрде қысқа мерзім (апта, жарты ай) ішінде
талдау кезінде көрінеді.
2. Қаржылық талдаудың құрамдас бөлігі ретіндегі кәсіпорынның
қаржылық жағдайын талдау
Талдау (грек тілінен шыққан- analisis) зерттелетін объектіні құрамдас
бөліктерге бөліп орналастыруды білдіреді. Талдау жинақтау (грекше-
sinthesis) түсінігіне қарама қайшы болып келеді.
Талдау мен жинақтау экономикада маңызды мәнге ие. Экономикалық талдау
экономикалық үрдістерді зерттеумен байланысты арнайы білімдер жүйесінен
тұрады.
Танудың теориясы объективтік шындықтың мүмкіндіктері мен заңдылықтарын
зерттейді. Барлық ғылымдар үшін әдістемелік негіз ретінде танудың теориясы
экономикалық талдаудың мәнін, қажеттілігін және кезектілігін анықтайды. Ең
алдымен ол талдаудың объектісі мен субъектісі түсінігін анықтайды. Объект
ретінде адамның материалдық қызмет етуі табылады, ал субъект ретінде
адамның өзі қатынасқа түседі.
Экономикалық талдау ғылымының құрылымында бірнеше бағыттар бар. Мысалы,
Г.В.Савицкая айтқан: Бүгінде экономикалық құбылыстар мен үрдістерді макро
деңгейде зерттейтін жалпы теориялық экономикалық талдауды және жеке
кәсіпорындардың экономикасын зерттеу үшін қолданылатын микро деңгейдегі
нақты экономикалық талдауды ажыратады. Ғылыми бағыт ретінде жалпы
теориялық экономикалық талдау ХІХ ғасыр экономистерінің еңбектерінде көп
таралған, ал шаруашылық қызметін талдау ғылым ретінде жақында ғана пайда
болды. Г.В.Савицкаяның пікірінше бұған екі себеп бар.
Біріншіден, бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру. Ол өндірістік күштердің
дамуымен, өндірістік қатынастардың жетілуімен, өндіріс көлемінің кеңеюімен
байланысты пайда болды. Кешендік талдаусыз күрделі экономикалық үрдістерді
басқару мүмкін емес.
Екіншіден, бұл экономикалық ғылымның дамуымен байланысты. Шаруашылық
қызметті экономикалық талдау жалпы ғылымдарды дифференциациялау нәтижесінде
құрылды.
Алайда В.В.Ковалев экономикалық талдаудың жоғарыда айтылған бөлімдері
орталықтан жоспарланатын экономикаға тән деп ойлайды. Сондықтан ол
экономикалық талдаудың әрекет ету саласы туралы басқаша түсінікті ұсынады
(1 сызба). Бұл сызбаның элементі болып нақты әлеуметтік экономикадағы
қоғамдық даму заңдылықтарының әрекетін зерттеумен байланысты ғылым
ретіндегі экономикалық теория табылады. Экономикалық теория басқа қоғамдық
ғылымдар (статистика, бухгалтерлік есеп, шаруашылық қызметті талдау,
қаржылық талдау және т.б.) үшін теориялық негізін құрайды.
1 сызба. Қаржылық талдау және оның экономикалық талдау жүйесіндегі
орны.
Көрсетілген сызбада есептік талдамалақ қызметі үш пән түрінде:
бухгалтерлік есеп, қаржылық талдау, шаруашылық қызметін талдау ретінде
көрсетілген.
Қаржылық талдаудың төмендегідей мақсаттары бар:
- кәсіпорынның ағымдағы және болашақтағы қаржылық жағдайын бағалау;
- кәсіпорын дамуының мүмкін деңгейлерін бағалау;
- қаражаттардың мүмкін көздерін және мүмкіндіктерін бағалау;
- капитал нарығындағы кәсіпорынның жағдайын болжау.
Қаржылық талдаудың негізінде қаржылық есептілікті талдау жатыр. Кез
келген ғылымның негізін оның пәні мен әдістері құрайды. Қаржылық талдаудың
пәні – қаржылық ресурстар және олардың ағымдары. Қаржылық талдаудың әдісі –
бұл теориялық категориялардың ғылыми зерттеу құралдарының жиынтығы.
Қаржылық талдаудың категориялары - бұл осы ғылымның жалпы, ең негізгі
түсініктері. Қаржылық талдаудың ғылыми құралы- бұл шаруашылық субъектісінің
қаржылық қызметін зерттеудің жалпы ғылыми және нақты ғылыми тәсілдерінің
жиынтығы. Қаржылық талдаудың принциптері оның әдістемесін тұрақтандырады.
Оларға жүйелілік, кешенділік, тұрақтылық, объективтілік және басқалары
жатады. Қаржылық талдаудың әдістері екі деңгейге бөлінеді:
- Формалдық емес әдістер логикалық деңгейде талдамалық үрдістерді
бейнелеуге негізделген. Оларға психологиялық, морфологиялық талдау,
көрсеткіштер жүйесін құру, талдамалық кестелер жүйесін құру және т.б.
әдістері жатады. Бұл әдістерді қолдану белгілі бір субъектілікпен
сипатталады, себебі бұл жерде тәжірибе, білім үлкен мағынаға ие.
- Формалдық әдістер негізінде қатаң формалданған талдамалық тәуелділіктер
жатыр. Мұндай әдістердің ондаған түрлері белгілі. Олардың кейбіреуін
атасақ: шаруашылық қызметті талдаудың және қаржылық талдаудың классикалық
әдістері, дифференциалды, логарифмдік, интегралдық, пайыздық сандар, жай
және күрделі пайыздар әдістері; экономикалық статистиканың әдістері: орташа
және салыстырмалы шамалар, графикалық, индекстік әдістер; байланыстарды
зерттеудің математикалық - статистикалық әдістері: корреляциялық талдау,
регрессиондық талдау, дисперсиондық талдау, факторлық талдау;
эконометриялық әдістер; матрицалық әдістер; спектрлік талдау, өндірістік
қызметтер теориясының әдістері, сала аралық баланс теориясы әдістері;
экономикалық кибернетика және тиімді бағдарламалау әдістері: жүйелік
талдау әдістері, сызбалық бағдармалау әдістері, сызбалық емес бағдарламалау
әдістері; шешім қабылдау теориясы әдістері: сызба теориясы әдістері, ойын
теориясы, жаппай қызмет ету теориясы, жоспарлау және басқару әдістері.
Сөз жоқ, аталған әдістерінің барлығы қаржылық талдау шеңберінде тікелей
қолданылмайды, себебі қаржыны тиімді талдау мен басқарудың негізгі
нәтижелері арнайы қаржылық құралдарының көмегімен жеткізіледі.
Кәсіпорынды қаржылық талдаудың маңызды құрамдас бөлігі оның қаржылық
жағдайын талдау болып табылады. Кәсіпорынның қазіргі жағдайда өміршеңдігін
қамтамасыз ету үшін басқару қызметкері ең алдымен өзінің кәсіпорнының
қаржылық жағдайын нақты бағалай білуі қажет. Бұл үшін кәсіпорынның қаржылық
жағдайын бағалау әдістемесін білуі, сәйкес ақпаратты қамтамасыз етуі,
берілген әдістемені тәжірибеде жүзеге асыра алатын мамандандырылған
қызметкерлері болуы қажет.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың міндеттері
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы – шеңбер айналымы үрдісінде капиталдың
жағдайын бейнелейтін және белгілі бір мерзімде шаруашылық субъектісінің
өзін өзі дамытуын көрсететін экономикалық категория. Кәсіпорынның қаржылық
жағдайы субъектінің даму тенденциясын, оның бәсекелестер арасындағы оның
жағдайын бейнелейді. Қаржылық жағдайды бағалау үшін бірнеше жылғы қаржылық
жағдайын анықтау қажет. Ол қаржылық ресурстардың қамтамасыз етілгендігімен,
оларды мақсатқа сай орналастырумен, басқа жеке және заңды тұлғалардың
қаржылық қарым қатынасымен, төлемқабілеттілігімен және қаржылық
тұрақтылығымен сипатталады.
Қаржылық жағдайды талдау төмендегілерден тұрады: қаржылық есептілік
негізінде кәсіпорын қызметінің тиімділігі, кәсіпорынды банкрот болудан
сақтау мақсатында кәсіпорынның төлемқабілеттілігін анықтау, қаражаттарды
кәсіпорынға инвестициялауды бағалау, оның акцияларын сатып алу.
Талдаудың негізгі мақсаты – қаржылық қызметтегі кемшіліктерін дер
кезінде анықтау және жою, сонымен қатар кәсіпорынның қаржылық жағдайын және
оның төлемқабілеттілігін жақсарту. Бұл жағдайда келесідей міндеттерді шешу
қажет:
- әртүрлі өндірістік, коммерциялық және қаржылық қызметтің көрсеткіштері
арасындағы байланысты зерттеу негізінде қаржылық құралдардың түсуі бойынша
және кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартуға оларды пайдалану бойынша
жоспардың орындалуына баға беру;
- мүмкін қаржылық нәтижелерін, экономикалық рентабельділікті, меншіктік
және қарызға алынған құралдардың қолда барын болжау;
- қаржылық құралдарды тиімді пайдалануға және кәсіпорынның қаржылық
жағдайын тұрақтандыруға бағытталған арнайы шараларды құрастыру қажет;
- қаржылық жағдайдың жалпы бағалауы және оның есеп беру кезеңі
ішіндегі өзгерісі;
- активтер мен оларды қалыптастыру көздері арасындағы сәйкестікті
зерттеу, оларды бөлу тиімділігі мен қолдану тиімділігі;
- айналым капиталының шамасын, оның өсімділігін (кемуін) және ағымды
міндеттемелермен қатынасын анықтау;
- қаржылық-есептік және несиелік тәртіпті сақтау;
- кәсіпорын активтері мен міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымды активтердің айналымдылығын есептеу, оның ішінде дебиторлық
берешек пен запастарды есептеу;
- баланс өтімділігін, қаржылық тұрақтылықтың абсолютті және
салыстырмалы көрсеткіштері мен кәсіпорынның төлем қабілеттілігін
анықтау;
- кәсіпорынның табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табыстылығының салыстырмалы көрсеткіштерін және олардың
деңгейіне әсер ететін факторларды есептеу;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді болжауы, яғни оның қаржылық стратегиясын дайындау.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау негізінен салыстырмалы
көрсеткіштерге негізделеді, себебі инфляция жағдайындағы баланстың нақты
көрсеткіштерін салыстыру қиынға соғады. Талданып жатқан кәсіпорынның
қаржылық жағдайының салыстырмалы көрсеткіштерін банкроттық мүмкіндіктерін
болжау және тәуекелдік деңгейін бағалау үшін жалпы қабылданған
нормалармен, басқа кәсіпорындардың сәйкес мәліметтерімен салыстыруға
болады. Қаржылық жағдайды талдаумен тек қана басшылары мен кәсіпорынның
арнайы қызметкерлері ғана емес, сонымен қатар оның құрылтайшылары,
ресурстарды қолданудың тиімділігін зерттеу мақсатында инвесторлар, несиелеу
шарттарын бағалау және тәуекел деңгейін анықтау үшін банктер, төлемдерін
уақытында қайтару үшін жабдықтаушылар, қаражаттардың бюджетке түсу жоспарын
орындау үшін салық инспекциясы айналысады.
Осыған байланысты талдау ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Ішкі талдауды кәсіпорын қызметкерлері жүргізеді, оның нәтижелері
жоспарлау, бақылау және қаржылық жағдайды болжау мақсатында қолданылады.
Оның мақсаты - қаржылық қаражаттардың жоспар бойынша түсуін қамтамасыз
ету, ең көп пайда алу үшін меншіктік және қарызға алынған қаражаттарды
тиімді орналастыру.
Сыртқы талдауды жарияланатын есептілік негізінде бақылау органдары,
жабдықтаушылар, инвесторлар жүргізеді. Оның мақсаты - неғұрлым көп пайда
алуды қамтамасыз ету үшін қаражаттарды тиімді орналастыру мүмкіндігін
бекіту.
Сыртқы талдау келесідей ерекшеліктерге ие:
- талдау субъектілерінің, кәсіпорынның қызметі туралы ақпаратты
пайдаланушылардың көп болуы;
- талдау субъектілерінің мүдделерінің және мақсаттарының әртүрлі болуы;
- есеп стандарттарының, типтік әдістемелердің болуы;
- талдауды тек сыртқы есептілікте қолданылуындағы міндеттердің
шектеулілігі;
- кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттарды қолданушылар үшін талдау
нәтижелерінің ашықтығы.
Кәсіпорын бір-бірімен байланысты бірнеше топтардан тұратын күрделі
құрылым. Құрамдас топтарының ішінен бөліп көрсетуге болады:
- негізгі – кәсіпорынның табысына тікелей мүдделі топтар, себебі олардың
табысы кәсіпорынға тәуелді. Бұлар кәсіпорын қожайындары, инвесторлар, қарыз
берушілер, басшылар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, салық органдары.
- негізгі емес – кәсіпорын табысына тікелей мүдделі емес топтар. Бұлар
сақтандыру компаниялары, аудиторлық фирмалар және т.б.
Қаржылық жағдайды бағалау үшін кәсіпорын қызметкерлері талдау
әдістемелерін білу қажет. Ғылыми әдебиеттерде қаржылық жағдайды талдауға
қатысты ортақ әдістеме жоқ. Дүйсембаев К.Ш. келесідей сатыларды ұсынады:
- баланс активтерінің құрылымын және өсуін талдау;
- баланс активтерінің құрылу көздерінің құрылымын, құрамын және өсуін
талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлемқабілеттілігін талдау;
- кәсіпорынның несиеге қабілеттілігін талдау.
Шеремет В.Д. қаржылық жағдайды талдауды бөлшектеп қарастырады:
- бухгалтерлік баланс баптарының құрылымын және өсуін бағалау;
- қаржылық тұрақтылығын талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- қаржылық көрсеткіштерді талдау;
- төлемқабілетсіз кәсіпорынның балансының қанағаттанарлықсыз құрылымын
бағалау әдістемесі;
- пайданың, айналым капиталы қозғалысының және ақша қаражаттарының ағымының
өзара байланысын талдау.
Любушин Н.П. келесі сатыларды қарастырады:
- кәсіпорын балансының актив құрылымының өзгерістерін талдау;
- кәсіпорын балансының пассив құрылымын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының көрсеткіштерінің жиынтығы және оларды
анықтаудың әдістері;
- баланс өтімділігін талдау.
Өзінің талдау сызбаларын Половинкин С.А., Балабанов И.Т. , Коровин А.В.
және басқа да авторлар ұсынған.
Біздің пікірімізше, талдауды келесі сызба бойынша жүргізген жөн:
- бухгалтерлік баланс активтерін талдау;
- баланс активтерінің құрылу көздерін талдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау;
- кәсіпорынның төлемқабілеттілігін және баланс өтімділігін талдау;
- субъектінің іскерлік белсенділігін және рентабельділігін талдау;
- кәсіпорынның банкроттық ықтималдығын анықтау.
Активтер – бұл, шын мәнінде, өзінің кәсіпкерлік қызметін жүзеге
асыру мақсатында кәсіпорын иелігіндегі мүліктер. Активтерді талдауға оның
құрылымын және өсуін талдау кіреді. Пассивтің құрылымын және өсуін талдау
кәсіпорынның өз қызмет етуінде пайдаланатын құралдарының құрамы туралы
мәлімет береді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл шаруашылық субъектісінің қызмет
етуге және дамуға, өзінің активтері мен пассивтерінің теңдігін сақтауға
қабілеттілігі. Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайы нарықтық экономика
жағдайында үлкен мәнге ие.
Өтімділікті талдау үшін ең алдымен активтің, баланстың, кәсіпорынның
өтімділігінің не екенін анықтау қажет. В.В.Ковалев кез келген активтің
өтімділігі деп оның ақшаға айналу қабілеттілігін түсінеді. Өтімділік
деңгейі осы айналу жүзеге асырылатын уақыт кезеңінің ұзақтығымен
анықталады. Кезең қысқа болған сайын осы активтің өтімділігі жоғары. Бұл
қорытындылар профессор А.Д.Шереметтің қорытындыларымен сәйкес келеді:
активтің ақшаға айналуына аз уақыт кеткен сайын оның өтімділігі жоғары
болады.
Ван Хорн ДЖ.К. өтімділік – бұл ақшаға тез айналатын активтер деп
көрсетті.
Кәсіпорынның өтімділігі - бұл баланс өтімділігіне қарағанда жалпы
ұғым. Баланс өтімділігі төлем қаражаттарын ішкі көздері есебінен жүзеге
асырады. Бірақ кәсіпорын қарыз қаражаттарын сырттан әкелуіне болады.
Кәсіпорынның төлемқабілеттілігі қаржылық тұрақтылықтың негізгі белгісі
болып табылады. А.Д.Шеремет кәсіпорынның төлемқабілеттілігі деп дер кезінде
техникамен және материалдармен жабдықтаушылардың төлем талаптарын
қанағаттандыру, несиені қайтару, қызметкерлердің еңбекақысын төлеу,
бюджетке төлемдерді төлеу қабілеттілігін түсінеді.
Ағымдық және күтілетін төлемқабілеттілікті айырады. Ағымдағы
төлемқабілеттілік баланстың құрылу күнімен анықталады. Күтілетін
төлемқабілеттілік төлем құралдары сомасын осы күндегі жедел
міндеттемелермен салыстыру жолымен кез келген белгілі күнге анықталады.
Сонымен қатар талдау толық болу үшін кәсіпорынның балансының
көрсеткіштерінің айналымын, сонымен қатар оның рентабельділігіне талдау
жүргізу қажет.
Талдау үшін ақпараттың негізгі көзі болып кәсіпорынның қаржылық
есептілігі қызмет етеді. Сондықтан қаржылық есептіліктің құрамын және оны
құру негіздерін жақсы білу қажет.
1.4. Талдау үшін негізгі ақпарат көзі ретіндегі кәсіпорынның
қаржылық есептілігі
Есептілік деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық шаруашылық қызметін
кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз.
Қаржылық есептілік ұйымның қаржылық жағдайы туралы, қызмет
нәтижелері және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпараттарды
көрсетеді.
Қазақстанның кәсіпорындарының қаржылық есептілігі есептіліктің
халықаралық стандарттарына сәйкес келеді және өзіне бухгалтерлік
баланс, шығындар мен табыстар туралы есепті, ақша қозғалысы туралы
есепті, меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есепті, есеп саясаты
туралы ақпаратты және түсіндірме хатты біріктіреді.
Қаржылық есептілік көптеген қолданушылардың жалпы қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Алайда қаржылық есептілік пайдаланушыларға
экономикалық шешімдер қабылдау үшін қажет ақпаратпен қамтамассыз ете
алмайды, себебі ол негізінен өткен кезеңдердің нәтижелерін көрсетеді.
Қаржылық есептілік сонымен бірге ресурстар үшін басшылықтың
жауапкершілігін немесе кәсіпорын басшылығының қызметінің нәтижесін
көрсетеді. Басшылықтың қызметін немесе жауапкершілігін бағалағысы келген
пайдаланушылар мұны экономикалық шешім қабылдау үшін істеуі мүмкін.
Мұндай шешімдерге, мысалы, кәсіпорындағы инвестицияны сақтап қалу
немесе несие туралы шешімдер немесе басшылықты қайта тағайындау
туралы шешімдер жатады.
Қаржылық есептілікті пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық
шешімдер кәсіпорынның ақша қаражаттарын және олардың эквивалентін
құруға, сонымен қатар оларды құрудың өз уақытында болу қабілеттігін
бағалауды талап етеді. Бұл қабілеттілік, мысалы кәсіпорынның өз
жұмысшыларына, жабдықтаушыларына төлеу қабілеттігін, пайыздарын
төлеуін қамтамасыз етуін, қарыздарын өтеуін және өз құрылтайшылары
арасында пайданы үлестіруін анықтайды. Пайдаланушылар кәсіпорынның
ақша қаражаттарының және оның эквивалентін құруға қабілеттігін, егер
олар кәсіпорынның қаржылық жағдайының өзгерістері мен нәтижелері
туралы ақпараттармен қамтамасыз етілген жағдайда жақсы бағалай
алады. Кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық
мәліметтерді уақытында жеткізіп беріп отыратын ақпараттық мәліметтің
негізгі қайнар көзі - бухгалтерлік баланс (баланстық есеп). Кәсіпорынның
қызметінің нәтижесі туралы ақпарат негізінен табыстар мен шығындар
есебінде келтіріледі. Қаржылық жағдайдың өзгерісі туралы ақпарат
есептіліктің жеке нысанының (меншікті капиталдағы өзгерістер)
көмегімен қаржылық есептілікте көрсетіледі.
Қаржылық есептіліктің құрамдас бөліктері бір - бірімен байланысты,
себебі олар операцияның бір түрінің әр түрлі аспектілерін
бейнелейді. Алайда есептіліктің әр нысаны бір – бірінен өзгеше
ақпаратты көрсетеді, олардың ешқайсысының бір – бірімен мәні сәйкес
келмейді және пайдаланушылардың нақты қажеттіліктерін қанағаттандыруға
тиіс барлық ақпаратты бермейді. Мысалы, табыстар мен шығындар
туралы есеп, егер баланс пен және қаржылық жағдайының өзгерісі
туралы есеппен бірге қолданылмаса, кәсіпорынның қызметінің нәтижесі
туралы толық бейнені бермейді. Қаржылық есептілік сонымен бірге
ескертулер (түсіндірме хат), қосымша материалдар және басқа да
ақпараттан тұрады. Мысалы, ол пайдаланушылардың қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін маңызды баланстық және табыс пен шығын есебінің
бабтары туралы қосымша ақпаратты беруі мүмкін. Ол кәсіпорынға әсер
ететін тәуекелдерді және баланста бейнеленбеген кез келген
ресурстар (мысалы, пайдалы қазбалар қорлары) мен міндеттемелерді
ашып көрсету мүмкін. Географиялық және өндірістік сегменттері туралы
және кәсіпорынға баға ауытқуының әсері туралы ақпаратта қосымша
ақпарат ретінде ұсынылуы мүмкін. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы
туралы толығырақ ақпарат беру үшін Қаржылық есептілікті ұсыну
бірінші қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты қолданылады. №1
халықаралық қаржылық есеп беру стандарты Қаржылық есептіліктің
халықаралық стандартына сәйкес құрылатын және ұсынылатын қаржылық
есептіліктің барлық нысандарын ұсынуда қолдануы тиіс.
№1 ХҚЕБС – та былай делінген: Қаржылық есептілік олардың нақты
ақпараттық сұраныстарына жауап беретін есептілікті талап ету
мүмкіндіктерін жоқ пайдаланушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
арналған. Ол кәсіпорындардағы жеке немесе құжаттық бөлім ретінде
ұсынылатын есептін нысандарын біріктіреді.
Қаржылық есептіліктер – ақшалай өлшемдер шаруашылық бірліктерінің
үлгісі. Жоғарыда айтылғандай қаржылық есептіліктің толық жинағы
өзіне келесі компоненттерді біріктіреді: бухгалтерлік баланс, табыс
және шығыс туралы есептілік, меншікті капиталдың өзгерісі туралы
есептілік, ақша қозғалысы туралы есептілік саясаты және түсіндірме
хат.
Бұл есептіліктер көптеген теңдеулермен байланысты. Бухгалтерлік
баланс белгілі бір мерзімге мысалы, есепті кезеңнің аяғына
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бейнелейді. Баланс кәсіпорынды
активтердің иесі ретінде сипаттайды. Активтер - өткен кезең оқиғалары
нәтижесінде кәсіпорын бақылап отыратын және болашақта экономикалық
пайда күтілетін ресурстар. Активтердің үш негізгі сипттамасы бар:
- ақша қаражаттарының немесе оның эквиваленттерінің құрылуына тікелей
немесе жанама салынатын болашақтағы экономикалық пайданы береді;
- кәсіпорынның осы болашақ экономикалық пайдаларды бақылап отыруға
қабілеттілігі бар;
- өткен уақыттардағы келісімдердің және басқа оқиғалардың нәтижесі
болып табылады.
Актив төмендегідей жағдайларда қысқа мерзімді деп жіктелінуі
тиіс:
- оларды өткізуге немесе сату үшін ұсталынады немесе компанияның
операциондық қызметінде пайдаланылады.
- ол қысқа мерзім ішінде коммерциялық мақсатта ұсталынады және оны
есептік кезеңнен 12 ай ішінде өткізу жоспарланады.
- ол оны қолдануға мен қойылмаған ақшалай қаражаттары және оның
эквиваленттері түріндегі актив болып табылады.
Барлық қалған активтер ұзақ мерзімді деп есептелінуі тиіс.
Міндеттемелер - өткен кезең оқиғаларынан пайда болған және
экономикалық пайда әкелетін кәсіпорын ресурстардың ағымына әкелетін
кәсіпорынның берешегі. Міндеттемелер 3 негізгі сипаттамаға ие:
- активтердің ағымы немесе қызмет ұсыну түрінде төлеуге әкелетін
міндеттер;
- міндеттемелерді орындау кәсіпорын үшін міндетті болып табылады.
- өткен кезеңдегі келісімдер нәтижесі болып табылады.
Міндеттемелер қысқа мерзімді деп жіктелінуі тиіс, егер де:
- оны компанияның операциондық кезеңінің қалыпты жағдайында өтеу
көзделінсе;
- оны өтеу есепті кезеңнен бастап 12 ай ішінде көзделінсе.
Меншікті капитал – оның барлық міндеттемелерін шегеруден кейін
қалған кәсіпорынның активтерінің бөлігі, яғни меншікті капитал – бұл
құрылтайшылардың фирмадағы үлесі. Ол қалдық үлес болып табылады,
себебі фирмалың міндеттемелерді шегеруден кейін қалған сомманы
көрсетеді. Меншікті капитал акционерлік капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады.
Шешім қабылдайтын пайдаланушыға көмек ретінде баланс баптары
әдетте жалпы сипаттамаларға сәйкес топталады. Мұндай топтау
баланстың әр элементтерінің атауына сәйкес келеді, активтер,
міндеттемелер және меншікті капитал. Әр элементтердің атауына сәйкес
баптар кіреді.
Балансты құрудың пайдалылығы мынада: баланс көптеген қаржылық
коэффициенттерді есептеу үшін негіз болып табылады. Баланс сонымен
бірге өндірістік кәсіпорынды және жаңа өндірістерді игерудегі оның
саясатын бағалауға, активтерін бағалауға мүмкіндік береді.
Алайда кейбір шектеулер бар. Баланста активтер танылған. Барлық
құндары ағымдық болып табылмайды. Ақша қаражаттарының құндары
ағымдағы болып табылады, бірақ ғимараттардың және құрал жабдық
сияқты баптардың құндары өткен кезеңдегі құны болып табылады.
Осыдан басқа баланс көптеген қосылған сомалардан тұрады (алдағы
кезең шығындары, жинақталған тозу). Кейбір міндеттемелер де қосылған
болып табылады. Мысалы, табыс салығы.
Табыстар мен шығындар туралы есепті көбінесе қаржылық шаруашылық
қызметтердің нәтижесі туралы есеп деп атайды. Ол есепті кезеңнің
басындағы баланс пен есепті кезеңнің соңындағы балансты
байланыстырушы буын ретінде қызмет етеді. Шешім қабылдаушы
тұлғалардың пікірінше, табыс және шығын есебі ағымдағы пайданы алу
туралы ақпараттардың бастапқы көзі болып табылады. Инвесторлар,
кредиторлар, инвестиция саласындағы бухгалтерлік – аналитиктер және
басқа да мамандар бұл ақпаратты пайданы және ақша қаражаттарының
қозғалысын болжау үшін қолданады. Табыстар мен шығындар есептілігіне
қандай баптар кіру керектігі туралы бірыңғай пікір жоқ, сонымен
қатар табысты қашан мойындау керектігі туралы да әр түрлі пікірлер
бар.
Табыстар – бұл келіп түсулер немесе басқаша жолмен активтердің
көбеюі немесе кәсіпорынның негізгі қызметінің нәтижесі болып
табылатын, мысалы, тауарларды, қызметтерді сатудан міндеттемелердің
азаюы жолымен экономикалық ресурстардың көбеюі.
Шығындар – бұл активтердің азаюы немесе кәсіпорын қызметінің
нәтижесі болып табылатын міндеттемелердің пайда болуының экономикалық
ресурстардың азаюы. №1 ХҚЕБС – табыстар мен шығындарды талдауда екі
бағыт бар:
- шығындар сипаты бойынша: шығындар табыстар мен шығындар туралы
есептілікте олардың сипатына сәйкес (амортизация, материалдады сатып
алу, транспорт шығындары және т.б.) біріктіріледі және компания
ішінде әртүрлі бағыттар арасында қайта бөлінбейді.
- шығындар қызметтерінің әдісі бойынша: шығындар сатудың, бөлудің
немесе әкімшілік қызметтерінің өзіндік құнының бөлігі ретіндегі
олардың қызметіне сәйкес жіктелінеді.
Қаржылық есептіліктің маңыздылығы, оны сауатты баяндау талдау
және менеджмент саласындағы көптеген алдыңғы қатарлы зерттеушілер
еңбектерінде айтылған. Мысалы. В.В. Ковалев былай дейді:
Есептілікті құру мәдениеті есептілікті құратын компания жағынан да
оның сыртқы серіктестері жағынан да бизнесті табысты жүргізудің
маңызды факторы болып табылады.
Қаржылық есептіліктің мақсаты — халықаралық бухгалтерлік есептің №1
Қаржылық есептілікті ұсыну стандартында көрсетілгендей бұл қолданушыны
заңды тұлғаның қаржылық жағдайы және оның қызметінің нәтижелері мен есепті
кезеңдегі қаржылық жағдайында болған өзгерістер туралы пайдалы, маңызды әрі
дәл ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
2. БИДАЙ НАН АҚ НЕГІЗІНДЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Кәсіпорынның бухгалтерлік балансын және оның қаржылық
тұрақтылығын талдау
Бидай нан АҚ кәсіпорны 1947 жылы қарашада құрылған Теміртау
нан зауыты негізінде 1985 жылы 27 қарашада құрылды. Қазіргі кезде
Бидай нан АҚ – бұл материалдық –техникалық базасы дамыған нан
пісіруде көп жылғы тәжірибесі бар көпсалалы кәсіпорын. Табиғи
монополияны қадағалау, бәсеке құқығын қорғау және кімнің бизнесін
қолдау байланысты ҚР Агентік Департаменттерінің түсіндірмесіне сәйкес
Бидай нан АҚ нанды өндіру және өткізу бойынша нарықта алдыңғы
қатардағы шаруашылық субъектілердің реестріне (тіркеліміне)
кіргізілген. Бидай нан Акционерлік қоғамының басты бәсекелестері
болып Қаражал совхоздарының наубайханасы, Қарағанды нан АҚ – ң
кондитерлік өнімдерді шығару жөніндегі наубайханасы табылады. Бидай
нан АҚ келісімшарттық негізде Теміртау қаласының 250 жеке
кәсіпкерімен және Қарағандының 300 – дей жеке кәсіпкермен (өнімдердің
23%) жұмыс жасайды.
Бидай нан АҚ – ның қаржылық жағдайын талдауды кәсіпорынның
бухгалтерлік баланс көрсеткіштерін талдаудан бастайды.
Бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және
бағалау үшін жылдық қаржылық есептіліктің ең көп ақпараттандырылған
түрі болып табылады. Бухгалтерлік баланстың мәні өте зор, сондықтан
қаржылық жағдайды талдауды көп жағдайда баланс талдауы деп атайды.
Бидай нан АҚ – ң бухгалтерлік балансының активтерін қарастырсақ
оның өсуін және құрылымын талдау кәсіпорынның мүліктерінің және
олардың жеке түрлерінің құнының нақты немесе салыстырмалы түрде
өсуін азаю мөлшерін бекітуге мүмкіндік береді. Активтердің өсуі
кәсіпорын қызметінің кеңейгенділігін, ал азаюы кәсіпорын қызметінің
тарылғандығын көрсетеді.
Алайда мүлік құнының өсу себептерін талдағанда инфляция әсерін
ескеру қажет. Себебі инфляция жоғары деңгейі бастапқы мәліметтерді
нақты мәліметтерден елеулі ауытқуына әкеледі. Отандық тәжірибеде
шаруашылық процестер есебі тек қана негізгі құралдардың баланстық
құның, өндірістік қорларының, дайын өнімнің және тауарлардың құның
құрастыру кезінде жүргізіледі. Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорын
активтерінің құрамын және қозғалысын талдау 1 қосымшада келтірілген.
1 қосымшада көрсетілгендей активтердің нақты құның көрсететін
баланс валютасы 2004 жылы 28444740 теңгеге, 2005 жылы 12168525
теңгеге (сәйкесінше 26% -ға және 8%) өскені көрсетілген бұл Бидай
нан АҚ – ң табысты жұмысын және оның дамуын көрсетеді. Бірақта
осы қорытындыны нақтылау үшін активтер қалай орналастырған не
есепті кезеңде неге көп көңіл бөлінген кәсіпорынның өндірістік
жағдайы қандай осыған көңіл аудару керек. Бұл үшін алдымен
өндірістік мүмкіндік көлемін анықтайық. Өндірістік мүмкіндік көлеміне
негізгі құралдардың, өндіріс қорларының, аяқталмаған капиталдың
салымдардың құны және жабдықтардың құны кіреді өндіріс мүмкіншілігі
құнының өсімі кәсіпорынның даму үрдісін және оның материалдық –
базасын бейнелейді. Активтердің жиынтық құнындағы кәсіпорынның
өндірістік мүмкіншілігі құнының үлес көлемі өндірістік мүліктердің
көрсеткіштердің мәнін сипаттайды. Бұл көрсеткіштердің мәні 0,5 – тен
аспауы тиіс. Яғни тікелей өндіріс процесіне тартылатын мүліктердің
құны кәсіпорынның барлық активтерінің құнының жартысын құрауы тиіс.
Бұлай болмаған жағдайда егер кәсіпорын қызметтерінің қаржылық
нәтижелері мұндай активтерді меншікті қаражат есебінен толтыруға
мүмкіндік бермесе, өндірістік мүліктерді көбейту үшін ұзақ мерзімді
қарыз қаражаттарын тарту қажет.
Кесте 1
Бидай нан АҚ –ң өндірістік мүмкіндігінің көрсеткіштерін талдау.
№ Көрсеткіштер 2004 жылдың 2005 жылдың 2006 жылдың
басына басына басына
теңге % теңге % Теңге %
1 Барлық 110435876 100,0 138880616 100,0 151049141 100,0
активтер
2 Негізгі 36300001 57,23 71440537 51,4 73539331 48,68
құралдар
3 Өндірістік 24240504 21,5 32234475 32,21 41401937 27,41
қорлар
4 Аяқталмаған 4911618 3,53 967677 0,64
құрылыс
5 өндіріс 87440506 79,18 108586630 78,18 11590845 76,3
мүмкіндігі
6 өндіріс 2114625 7322315
мүмкіндігінің
өзгерісі
Жалпы алғанда өндіріс мүмкіндігінің қозғалысы қалыпты бірақта
активтердегі оның үлестік көлемі 2004 жылдың басы мен салыстырғанда
елеусіз шамаға азайған. Кәсіпорын жоғары өндірістік мүмкіншілікке
ие.
Қосымша 1 мәліметтерінен көргеніміздей қаражаттарды ұзақ мерзімді
және ағымдағы активтер арасында үлестіру талданған кезеңде іс
жүзінде тең мөлшерде жүргізілген. Сонымен бірге материалдық және
дайын өнім қорларының өсуі байқалды. Бұл өнімге сұраныстың
төмендегені туралы және өндірісті жоспарлаудағы қателік туралы
жанама түрде хабар беруі мүмкін. Дебиторлық берешектердің тез
өсімі байқалады. Несиеге сату көлемінің өсуі берешекті қайтармау
қаупін өсіретінің және активтердің жедел өтімділігі көрсеткішін
төмендететінің айта кету қажет. Осының бәрі қорытындысында Бидай
нан АҚ – ң төлем қабілеттілігіне кері әсерін тигізеді. Бидай нан
АҚ активтерінің жағдайын дәлірек сипатауға мүмкіндік беретін кейбір
көрсеткіштерді есептейік.
Баланс валютасындағы ағымдағы активтердің үлесін анықтайық, ол
үшін кәсіпорынның активтерінің мобильдігі коэффицентін есептейміз:
Км = Aғымдағы акивтердің құны
Кәсіпорынның барлық мүліктерінің құны (1
формула)
Км мәні жоғары болған сайын фирманың тоқтаусыз жұмысын
қамтамасыз етуге, несиемен есеп айырысуға оның өсуі құрылымды алға
итеруші болып табылады - мүлік мобильді болған сайын оның
айналғыштағы және оны қолданудың тиімділігі жеделденеді.
Кәсіпорының активтерінің орналасу тиімділігін мобильдік және
иммобилизацияланған қаражаттардың арақатынасы коэфицентін сипаттайды:
Кми = Ағымдағы активтер құны
Ұзақ мерзімді активтер құны
(2 формула)
Кәсіпорнының минималды қаржылық тұрақтылығына міндеттемелер
ағымдағы активтермен жабылатын жағдайда жетеді, мұндай тұрақтылықтың
белгісі келесі шарт орындалғанда көрінеді:
Кми К3, мұнда К3 = тартылған капитал
Меншікті капитал
(3формула)
Одан кейін кәсіпорынның мүліктік жағдайында қандай өзгерістер
болғанын зерттеу қажет. Бұл жерде кәсіпорын мүліктерінің жалпы
құнындағы негізгі құралдардың нақты ( қалдық ) құнының үлесінің
өзгерісі аса маңызды орнынға ие.
Негізгі құралдардың үлестік көлемі баланс активтерінің барлық
сомасының 50% - нан аз болмауы қажет. Сонымен бірге негізігі
құралдардың тозу көрсеткіштерін анықтау қажет:
Ки = негізгі құралдардың тозу сомасы
Негізгі құралдардың бастапқы құны
(4формула)
Айналым қаражаттарын талдау мақсатында ағымдағы міндеттемелерді
жабуға бағытталатын қаражаттардың жалпы сомасындағы төленуге дайын
қаражаттардың үлесін көрсететін олардың мобильділігі көрсеткішін
есептеп көрсету қажет:
Кмо = ақша қаражаттары мен қысқа мерзімді қаржылық салымдар
Ағымдағы активтердің құны
(5формула)
2-кестедегі көрсеткіштерді көрсетейік.
Кесте 2
Бидай нан АҚ –ң коэффициент көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер 01.01.04 01.01.05 Өзгерістер 01.01.06Өзгерістер
1 Мобильденген 0,75 0,82 0,07 1,03 0,21
және
иммобильденген
қаражаттардың
арақатынасы
2 Тартылған және 0,98 1,43 0,45 1,72 0,29
меншікті
қаражаттардың
арақатынасы
3 Негізгі 0,57 0,51 -0,06 0,48 -0,03
құралдардың үлес
салмағы
4 Негізгі 0,29 0,29 0,35 0,04
құралдардың
тозу коэффициенті
5 Айналым 0,012 0,014 0,002 -0,006 0,002
қаражаттарының
мобильділігі
6 Ағымдағы 0,12 0,014 0,02 0,09 -0,05
активтердегі
дайын өнім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. БӨЛІМ. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының экономикалық маңызы ... ... ...
1.2. Қаржылық талдаудың құрамдас бөлігі ретіндегі кәсіпорынның
қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
міндеттері ... ... ... ... .
1.4. Кәсіпорынның қаржылық есептілігі талдаудың негізгі көзі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 БӨЛІМ. БИДАЙ-НАН АҚ-НЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Кәсіпорынның бухгалтерлік балансын талдау және оның қаржылық
тұрақтылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Бидай-нан АҚ төлем қабілеттілігін және баланс өтімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Шаруашылық субъектісінің рентабельділігін және іскерлік белсенділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3БӨЛІМ. КӘСІПОРЫНДЫ ЖЕТІЛДІРУДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ
РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тәуелсіздікті алған алғашқы күннен бастап біз сіздермен бірге
дәйектілікпен құрып жатқан жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын
таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамдастыққа жақындау процесінде зор
құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгеріліп
келеді, деп Н.А.Назарбаев 2007 жылдың ақпан айының 28 жұлдызындағы
Қазақстан халқына жолдауында атап өтті.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында шаруашылық жүргізудің әкімшіл-
әміршіл жүйесінен нарықтық жүйеге көшу жүзеге асырылуда. Кәсіпкерлік сала,
әсіресе кіші және орта бизнес саласы белсенді дамуда. Шаруашылық
субъектілерінің қызметінің тиімділігі тікелей елдегі нарықтық қатынастар
дамуынан, сонымен қатар кәсіпкерлер еркіндігінен, яғни оған тиімді
көрінетін кәсіпкерлік шешімді қабылдауға мүмкіндік беретін жеке
тәуелсіздігіне тәуелді. Шешімнің тиімділігі кәсіпорынды алдын ала қойылған
стратегиялық және тактикалық мақсаттарына жетуімен анықталады.
Яғни кез келген кәсіпорын фирманы басқарудың жалпы мақсаттарына
жетуге бағытталатын жүйенің болуынан тәуелді. Бұндай жүйе болып қаржылық
менеджмент табылады. Ол әрқашан жоспарлаудың, басқарудың және қаржылық
талдаудың ғылыми негізін қолдану арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау мен болжаудың әдісі ретіндегі
қаржылық талдау қаржылық менеджменттің ажырамас бөлігі болып табылады.
Талдау басқару шешімдерін қабылдау үшін қажет негіз болып табылады.
Бұл отандық кәсіпорындарда қаржылық менеджмент пен талдау саласында сәйкес
білімдері бар жұмысшылардың болуын мақұлдайды.
Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті
бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және
оның іскерлік белсеңділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін
қабылдау үшін басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Бұл дипломдық жұмыс отандық кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдауды
әдістемелік қамтамасыз етуді жетілдіруге арналған, себебі стратегиялық
басқаруды әдістемелік қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі кәсіпорын қызметін
тұрақтандыру мүмкіндіктерін әлсіретеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қаржылық талдаудың теориялық негіздерін
зерттеу және кәсіпорынды мысалға алу арқылы қаржылық жағдайын талдауды
жүргізу болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесідей міндеттер қойылған:
- қаржылық талдаудың теориялық негіздерін қарастыру;
- отандық кәсіпорынды мысалға алу арқылы қаржылық жағдайды талдаудың
ерекшеліктерін зерттеу;
- кәсіпорынды жетілдірудегі талдаудың ролін анықтау.
Бұл жұмысты жазу үшін әдістемелік негіз болып Қазақстан Республикасының
заңдары және басқа да нормативтік актілер, отандық және шетелдік
зерттеушілердің монографиялары табылады. Зерттеу үшін тәжірибелік негіз
болып Бидай нан АҚ қаржылық есептілігі және осы кәсіпорынның басқа да
құжаттары алынған.
Бұл дипломдық жұмыс үш бөлімнен, кіріспеден, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының экономикалық маңызы
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорындардың қаржылық жағдайын
талдаудың рөлі маңызды болып табылады. Бұл кәсіпорындар өздері еркіндікке
ие болады және меншік иеленушілерінің, жұмысшылардың, коммерциялық
әріптестердің және басқа да контрагенттердің алдында өзінің өндірістік-
кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікті өз мойнына
алады.
Қаржылық жағдай – бұл белгілі бір сәтке кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығының және шаруашылық қызметінің үздіксіздігін іске асыру мен
өзінің қарыздық міндеттемелерін уақытында жабу үшін оны қаржылық
ресурстармен қамтамасыз етуінің көрінісі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның активтер мен пассивтер, яғни
кәсіпорынның қаражаттары мен олардың көздері құрылымдарының ара қатынасымен
анықталынады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы – капиталдың айналымы процесінде оның
жағдайын және уақыттың нақты сәтінде шаруашылық субъектісінің өзіндік
дамуына қабілеттілігін көрсететін экономикалық категория.
Өндірістік және қаржылық қызметі процесінде капитал айналымының
үздіксіз процесі жүреді, қаражаттар мен оларды қалыптастыру көздерінің
құрылымы, қаржылық ресурстардың бар болуы мен оларға қажеттілік өзгереді.
Қаржылық жағдай тұрақты, тұрақсыз және дағдарысты болуы мүмкін.
Кәсіпорынның уақытында төлемдерді іске асыру, кеңейген негізде өз қызметін
қаржыландыру, қиын жағдайда өз төлем қабілеттілігін жоғары дәрежеде ұстау
қабілеттілігі оның тұрақты қаржылық жағдайы туралы куәландырады.
Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін кәсіпорында жақсы қапитал
құрылымы болуы тиіс. Кәсіпорын капитал құрылымының қозғалысын ұйымдастыруды
білуі тиіс.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы, оның тұрақтылығы өндірістік,
коммерциялық және қаржылық қызметіне тәуелді болады. Егер өндірістік және
қаржылық жоспар тиімді орындалса, онда бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайына
жағымды әсер етеді. Және де керісінше, өнімді өндіру мен сату жоспарын
толық орындамау нәтижесінде оның өзіндік құнының жоғарылауы, түсім мен
табыс сомасының қысқаруы және соның нәтижесінде кәсіпорынның қаржылық
жағдайы мен оның төлем қабілеттілігінің төмендеуі пайда болады.
Өз кезегінде тұрақты қаржылық жағдай өндірістік жоспарлардың
орындалуына және өндіріс қажеттіліктерін қажетті ресурстармен қамтамасыз
етуіне жағымды ықпал етеді. Сондықтан қаржылық қызмет шаруашылық қызметінің
құрамды бөлігі ретінде ақша қаражаттарының түсуі мен шығындалуының
жоспарлылығын қамтамасыз етуіне, есеп айырысу тәртібінің орындалуына,
меншікті және қарыздық капиталдың рационалды пропорциялары мен оны
қолданудың тиімділігіне жетуіне бағытталуы тиіс.
Қаржылық қызметтің басты мақсаты бір стратегиялық міндетке әкеледі –
кәсіпорынның активтерін арттыру. Бұл үшін ол үнемі төлем қабілеттілікті
және рентабельділікті, сонымен қатар баланстың активтері мен пассивтерінің
оптималды құрылымын ұстау тиіс.
Қаржылық тұрақтылық табыстардың шығындардан тұрақты артуының көрінісі
болып табылады, кәсіпорынның ақша қаражаттарын бос қолдануын қамтамасыз
етеді және оларды тиімді пайдалану жолымен өндіріс пен өнімді өткізудің
процесіне ықпалын тигізеді. Сондықтан қаржылық тұрақтылық өндірістік-
шаруашылық қызметі барысында қалыптасады және кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының басты құрамдас бөлігі болып табылады. Ал кәсіпорынның жалпы
қаржылық тұрақтылығы ең алдымен табыстар түсуінің оларды жұмсаудан тұрақты
артық болуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын айқындайды. Нарық
жағдайларында ол мемлекетке, жабдықтаушыларға, кредиторларға, жұмысшылар
және басқаларға төлемдерді жасау үшін жеткілікті мөлшерде өнімді
(жұмыстарды, қызметтерді) өткізуден түскен табысты тұрақты алуды талап
етеді. Сол уақытта кәсіпорынның дамуы үшін барлық есеп айырысуларды жүзеге
асыру мен барлық міндеттемелерді орындаудан кейін кәсіпорында өндірісті
дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын жаңғыртуға, әлеуметтік
климатты жақсартуға және т.б. мүмкіндік беретін табыс алу қажет.
Қаржылық тұрақтылықтың мәні қалыптастыру көздерімен қорлар мен
шығындардың қамтамасыздығы болып табылады.
Кәсіпорындар жұмысының нарықтық шарттарына өтуден бастап, оның қаржылық
жағдайының тұрақтылығы туралы және оны сауықтыру жолдарын іздеу мәселесі
үлкен рөлге ие.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына көптеген факторлар әсер етеді. Олар
келесідей жіктелінеді:
1) пайда болу орны бойынша – сыртқы және ішкі;
2) нәтиженің маңыздылығы бойынша – негізгі және жанама;
3) құрылымы бойынша – жай және күрделі;
4) қызмет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінде жұмысты ұйымдастырудан тәуелді
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорынның ерігіне тәуелсіз. Негізгі ішкі
факторларды қарастыруға болады. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең алдымен өндіріс
шығындарымен тығыз байланыста шығарылатын өнім мен көрсетілетін
қызметтердің құрамы мен құрылымынан тәуелді болады. Тұрақты мен өзгермелі
шығындар арасында ара қатынас маңызды болады.
Шығарылатын өнім түрлері мен өндіріс технологиясымен тығыз байланысты
болатын кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының маңызды факторы активтердің
оптималды құрамы мен құрылымы, сонымен қатар оларды басқару стратегиясының
дұрыс таңдауы болып табылады. Ағымды активтерді басқару өнері ағымды
оперативтік қызмет үшін қажетті өтімді қаражаттардың минималды қажет
сомасын кәсіпорынның шоттарында ұстауында көрінеді.
Қаржылық тұрақтылықтың маңызды ішкі факторлары қаржы ресурстардың
құрамы мен құрылымы, оларды басқарудың стратегия мен тактикасын дұрыс
таңдау болып табылады. Кәсіпорында меншік қаржы ресурстары, ең алдымен таза
табыс неғұрлым көп болса, соғұрлым кәсіпорынның дамуы тұрақты болады. Бұл
кезде таза табыстың жалпы мөлшері ғана емес, сонымен қатар оны бөлу
құрылымы, әсіресе оның өндірісті дамытуға бағытталған үлесі маңызды болады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына үлкен әсерін қарыздық капиталдар
нарығында қосымша шоғырланған қаражаттар тигізеді. Кәсіпорын неғұрлым көп
ақша қаражаттарды тарта алса, соғұрлым оның қаржылық мүмкіндіктері көп
болады, алайда қаржылық тәуекел де артады. Мұнда үлкен рөлді кәсіпорынның
төлем қабілеттілігінің қаржы кепілдігі нысандарының бірі болып резервтер
ойнайды.
Жоғарыда көрсеткендерді жалпылай келіп, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін келесі ішкі факторларды бөлуге болады:
- кәсіпорынның салалық жатқызылуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) құрылымы, жалпы
төлем қабілеттілікті сұраныста оның үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындар көлемі, ақша табыстарымен салыстырғанда олардың динамикасы;
- қорлар және резервтер, олардың құрамы мен құрылымымен бірге мүлік
пен қаржы ресурстардың жағдайы;
- кәсіпорындарды басқарудың тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық қызметтің экономикалық шарттардың әсер
етуін, қоғамда билік ететін техника мен технологияны, төлем қабілетті
сұраныс пен тұтынушылар табыстарының деңгейін, ҚР Үкіметінің салықтық және
несиелік саясатын, сыртқы экономикалық байланыстарды және т.б. жатқызады.
Қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрінісі кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі болып табылады. Төлем қабілеттілік – бұл кәсіпорынның өз
міндеттемелерін жабу мүмкіндігі.
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі оның қаржы тұрақтылығының маңызды
критерийлерінің бірі болып табылады. Сондықтан да онымен тығыз байланыста
болады. Нарықтық экономика жағдайларында төлем қабілеттілікке көп көңіл
бөлінеді. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі – бұл кәсіпорынның өзінің
міндеттемелері бойынша төлемдерді уақытында жүзеге асыру дайындығы.
Бұл үшін кәсіпорынға төлем қаражаттарын иелену қажет, оларға бірінші
ретте есеп айырысу, валюталық және т.б. шоттарында бар ақшалар жатады.
Қарыздарды жабу үшін потенциалды қаражаттар болып қаражаттардың қалыпты
айналымы кезінде қолма-қол ақшаға айналуға тиісті болатын дебиторлық
берешек жатады.
Сонымен қатар қарыздарды жабу үшін қаражаттар болып кәсіпорында бар
болатын тауарлық-материалдық құндылықтар табылады. Оларды сату кезінде
кәсіпорын ақша қаражаттарды алады. Басқаша айтқанда, теория жүзінде
қарыздық қаражаттарды жабу кәсіпорынның барлық ағымды активтермен (айналым
қаражаттармен) қамтамасыз етіледі. Яғни теориялық түрде айтатын болсақ,
егер кәсіпорында ағымды активтер қысқа мерзімді міндеттемелердің сомасынан
артық болатын болса, онда бұл кәсіпорын қарыздарды жабуға дайын. Алайда
егер кәсіпорын барлық ағымды активтерді қарызды жабуға бағыттайтын болса,
онда сол сәтте оның өндірістік қызметі тоқтатылады, өйткені кәсіпорында
өндірістің қаражаттарынан тек қана негізгі құралдар қалады, ал материалдық
айналым құралдарды сатып алуға ақша жоқ: олар толығымен берешекті төлеуге
кеткен.
Сондықтан ағымды активтердің сомасы ағымды міндеттемелердің мөлшерінен
анағұрлым артық болатын кәсіпорындар төлем қабілетті деп есептеуге болады.
Кәсіпорындарда қарыздарды жабу үшін ғана емес, сонымен қатар бір уақытта
өндіріс процесін үздіксіз іске асыру және өнімді сатуға қаражаттар болуы
тиіс.
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау қаражаттардың бар болуы
мен түсуін бірінші реттегі қажетті төлемдермен сәйкес өлшеу жолымен
жүзеге асырылады. Ағымды және перспективті төлем қабілеттілікті
ажыратылады.
Ағымды төлем қабілеттілік балансты құру мерзіміне анықталынады. Егер
кәсіпорында жабдықтаушылармен банктік ссудалар және т.б. есеп айырысулар
бойынша мерзімі өткен берешегі болмаса, онда бұл кәсіпорын төлем қабілетті
болып саналады.
Перспективті төлем қабілеттілік кәсіпорынның төлем қаражаттарының
сомасын осы мерзімге оның мерзімді міндеттемелермен салыстыру жолымен
нақты болашақты мерзімге анықталынады.
Төлем қабілеттілік төлем қабілеттілік коэффициенті арқылы белгіленеді.
Бұл коэффициент бар болатын ақша қаражаттары сомасының белгілі бір
мерзімге немесе болашақ кезеңге жедел төлемдер сомасына қатынас ретінде
көрсетіледі. Егер төлем қабілеттілік коэффициенті 1-ге тең немесе одан көп
болса, онда кәсіпорын төлем қабілетті болып есептелінеді. Егер коэффициент
1-ден төмен болса, онда талдау процесінде төлем қаражаттарының
жетіспеушілігінің себептерін анықтау қажет.
Төлемдік қаражаттар сомасын анықтау мәселесі бойынша әр түрлі
көзқарастар бар. Ең қолайлысы төлем қабілетті қаражаттарға ақша
қаражаттары, қысқа мерзімді бағалы қағаздар жатады, өйткені олар тез
сатылып ақшаға айнала алады, сонымен қатар түсімі бойынша сенімі бар
дебиторлық берешектің бөлігі жатады. Ағымды міндеттемелер ағымды
пассивтерді қосады, яғни өтелуге тиісті міндеттемелер мен қарыздар: банктің
қысқа мерзімді несиелері, қысқа мерзімді займдар, кредиторлық берешек және
басқа да пассивтер. Төлемдік қаражаттардың ағымды міндеттемелерден артық
болуы кәсіпорынның төлем қабілеттілігін сипаттайды.
Төлем қабілеттілігі жоқтығы туралы есеп айырысу және банктегі басқа да
шоттарда ақшалардың болмауы, мерзімі өткен банкке несиелердің, займдардың,
қаржы органдарына берешектің бар болуы, еңбек ақы төлеу бойынша
қаражаттарды төлеу мерзімін бұзу сипаттайды. Ең нақты түрде төлем
қабілеттілік оны салыстыру түрде қысқа мерзім (апта, жарты ай) ішінде
талдау кезінде көрінеді.
2. Қаржылық талдаудың құрамдас бөлігі ретіндегі кәсіпорынның
қаржылық жағдайын талдау
Талдау (грек тілінен шыққан- analisis) зерттелетін объектіні құрамдас
бөліктерге бөліп орналастыруды білдіреді. Талдау жинақтау (грекше-
sinthesis) түсінігіне қарама қайшы болып келеді.
Талдау мен жинақтау экономикада маңызды мәнге ие. Экономикалық талдау
экономикалық үрдістерді зерттеумен байланысты арнайы білімдер жүйесінен
тұрады.
Танудың теориясы объективтік шындықтың мүмкіндіктері мен заңдылықтарын
зерттейді. Барлық ғылымдар үшін әдістемелік негіз ретінде танудың теориясы
экономикалық талдаудың мәнін, қажеттілігін және кезектілігін анықтайды. Ең
алдымен ол талдаудың объектісі мен субъектісі түсінігін анықтайды. Объект
ретінде адамның материалдық қызмет етуі табылады, ал субъект ретінде
адамның өзі қатынасқа түседі.
Экономикалық талдау ғылымының құрылымында бірнеше бағыттар бар. Мысалы,
Г.В.Савицкая айтқан: Бүгінде экономикалық құбылыстар мен үрдістерді макро
деңгейде зерттейтін жалпы теориялық экономикалық талдауды және жеке
кәсіпорындардың экономикасын зерттеу үшін қолданылатын микро деңгейдегі
нақты экономикалық талдауды ажыратады. Ғылыми бағыт ретінде жалпы
теориялық экономикалық талдау ХІХ ғасыр экономистерінің еңбектерінде көп
таралған, ал шаруашылық қызметін талдау ғылым ретінде жақында ғана пайда
болды. Г.В.Савицкаяның пікірінше бұған екі себеп бар.
Біріншіден, бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру. Ол өндірістік күштердің
дамуымен, өндірістік қатынастардың жетілуімен, өндіріс көлемінің кеңеюімен
байланысты пайда болды. Кешендік талдаусыз күрделі экономикалық үрдістерді
басқару мүмкін емес.
Екіншіден, бұл экономикалық ғылымның дамуымен байланысты. Шаруашылық
қызметті экономикалық талдау жалпы ғылымдарды дифференциациялау нәтижесінде
құрылды.
Алайда В.В.Ковалев экономикалық талдаудың жоғарыда айтылған бөлімдері
орталықтан жоспарланатын экономикаға тән деп ойлайды. Сондықтан ол
экономикалық талдаудың әрекет ету саласы туралы басқаша түсінікті ұсынады
(1 сызба). Бұл сызбаның элементі болып нақты әлеуметтік экономикадағы
қоғамдық даму заңдылықтарының әрекетін зерттеумен байланысты ғылым
ретіндегі экономикалық теория табылады. Экономикалық теория басқа қоғамдық
ғылымдар (статистика, бухгалтерлік есеп, шаруашылық қызметті талдау,
қаржылық талдау және т.б.) үшін теориялық негізін құрайды.
1 сызба. Қаржылық талдау және оның экономикалық талдау жүйесіндегі
орны.
Көрсетілген сызбада есептік талдамалақ қызметі үш пән түрінде:
бухгалтерлік есеп, қаржылық талдау, шаруашылық қызметін талдау ретінде
көрсетілген.
Қаржылық талдаудың төмендегідей мақсаттары бар:
- кәсіпорынның ағымдағы және болашақтағы қаржылық жағдайын бағалау;
- кәсіпорын дамуының мүмкін деңгейлерін бағалау;
- қаражаттардың мүмкін көздерін және мүмкіндіктерін бағалау;
- капитал нарығындағы кәсіпорынның жағдайын болжау.
Қаржылық талдаудың негізінде қаржылық есептілікті талдау жатыр. Кез
келген ғылымның негізін оның пәні мен әдістері құрайды. Қаржылық талдаудың
пәні – қаржылық ресурстар және олардың ағымдары. Қаржылық талдаудың әдісі –
бұл теориялық категориялардың ғылыми зерттеу құралдарының жиынтығы.
Қаржылық талдаудың категориялары - бұл осы ғылымның жалпы, ең негізгі
түсініктері. Қаржылық талдаудың ғылыми құралы- бұл шаруашылық субъектісінің
қаржылық қызметін зерттеудің жалпы ғылыми және нақты ғылыми тәсілдерінің
жиынтығы. Қаржылық талдаудың принциптері оның әдістемесін тұрақтандырады.
Оларға жүйелілік, кешенділік, тұрақтылық, объективтілік және басқалары
жатады. Қаржылық талдаудың әдістері екі деңгейге бөлінеді:
- Формалдық емес әдістер логикалық деңгейде талдамалық үрдістерді
бейнелеуге негізделген. Оларға психологиялық, морфологиялық талдау,
көрсеткіштер жүйесін құру, талдамалық кестелер жүйесін құру және т.б.
әдістері жатады. Бұл әдістерді қолдану белгілі бір субъектілікпен
сипатталады, себебі бұл жерде тәжірибе, білім үлкен мағынаға ие.
- Формалдық әдістер негізінде қатаң формалданған талдамалық тәуелділіктер
жатыр. Мұндай әдістердің ондаған түрлері белгілі. Олардың кейбіреуін
атасақ: шаруашылық қызметті талдаудың және қаржылық талдаудың классикалық
әдістері, дифференциалды, логарифмдік, интегралдық, пайыздық сандар, жай
және күрделі пайыздар әдістері; экономикалық статистиканың әдістері: орташа
және салыстырмалы шамалар, графикалық, индекстік әдістер; байланыстарды
зерттеудің математикалық - статистикалық әдістері: корреляциялық талдау,
регрессиондық талдау, дисперсиондық талдау, факторлық талдау;
эконометриялық әдістер; матрицалық әдістер; спектрлік талдау, өндірістік
қызметтер теориясының әдістері, сала аралық баланс теориясы әдістері;
экономикалық кибернетика және тиімді бағдарламалау әдістері: жүйелік
талдау әдістері, сызбалық бағдармалау әдістері, сызбалық емес бағдарламалау
әдістері; шешім қабылдау теориясы әдістері: сызба теориясы әдістері, ойын
теориясы, жаппай қызмет ету теориясы, жоспарлау және басқару әдістері.
Сөз жоқ, аталған әдістерінің барлығы қаржылық талдау шеңберінде тікелей
қолданылмайды, себебі қаржыны тиімді талдау мен басқарудың негізгі
нәтижелері арнайы қаржылық құралдарының көмегімен жеткізіледі.
Кәсіпорынды қаржылық талдаудың маңызды құрамдас бөлігі оның қаржылық
жағдайын талдау болып табылады. Кәсіпорынның қазіргі жағдайда өміршеңдігін
қамтамасыз ету үшін басқару қызметкері ең алдымен өзінің кәсіпорнының
қаржылық жағдайын нақты бағалай білуі қажет. Бұл үшін кәсіпорынның қаржылық
жағдайын бағалау әдістемесін білуі, сәйкес ақпаратты қамтамасыз етуі,
берілген әдістемені тәжірибеде жүзеге асыра алатын мамандандырылған
қызметкерлері болуы қажет.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың міндеттері
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы – шеңбер айналымы үрдісінде капиталдың
жағдайын бейнелейтін және белгілі бір мерзімде шаруашылық субъектісінің
өзін өзі дамытуын көрсететін экономикалық категория. Кәсіпорынның қаржылық
жағдайы субъектінің даму тенденциясын, оның бәсекелестер арасындағы оның
жағдайын бейнелейді. Қаржылық жағдайды бағалау үшін бірнеше жылғы қаржылық
жағдайын анықтау қажет. Ол қаржылық ресурстардың қамтамасыз етілгендігімен,
оларды мақсатқа сай орналастырумен, басқа жеке және заңды тұлғалардың
қаржылық қарым қатынасымен, төлемқабілеттілігімен және қаржылық
тұрақтылығымен сипатталады.
Қаржылық жағдайды талдау төмендегілерден тұрады: қаржылық есептілік
негізінде кәсіпорын қызметінің тиімділігі, кәсіпорынды банкрот болудан
сақтау мақсатында кәсіпорынның төлемқабілеттілігін анықтау, қаражаттарды
кәсіпорынға инвестициялауды бағалау, оның акцияларын сатып алу.
Талдаудың негізгі мақсаты – қаржылық қызметтегі кемшіліктерін дер
кезінде анықтау және жою, сонымен қатар кәсіпорынның қаржылық жағдайын және
оның төлемқабілеттілігін жақсарту. Бұл жағдайда келесідей міндеттерді шешу
қажет:
- әртүрлі өндірістік, коммерциялық және қаржылық қызметтің көрсеткіштері
арасындағы байланысты зерттеу негізінде қаржылық құралдардың түсуі бойынша
және кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартуға оларды пайдалану бойынша
жоспардың орындалуына баға беру;
- мүмкін қаржылық нәтижелерін, экономикалық рентабельділікті, меншіктік
және қарызға алынған құралдардың қолда барын болжау;
- қаржылық құралдарды тиімді пайдалануға және кәсіпорынның қаржылық
жағдайын тұрақтандыруға бағытталған арнайы шараларды құрастыру қажет;
- қаржылық жағдайдың жалпы бағалауы және оның есеп беру кезеңі
ішіндегі өзгерісі;
- активтер мен оларды қалыптастыру көздері арасындағы сәйкестікті
зерттеу, оларды бөлу тиімділігі мен қолдану тиімділігі;
- айналым капиталының шамасын, оның өсімділігін (кемуін) және ағымды
міндеттемелермен қатынасын анықтау;
- қаржылық-есептік және несиелік тәртіпті сақтау;
- кәсіпорын активтері мен міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымды активтердің айналымдылығын есептеу, оның ішінде дебиторлық
берешек пен запастарды есептеу;
- баланс өтімділігін, қаржылық тұрақтылықтың абсолютті және
салыстырмалы көрсеткіштері мен кәсіпорынның төлем қабілеттілігін
анықтау;
- кәсіпорынның табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табыстылығының салыстырмалы көрсеткіштерін және олардың
деңгейіне әсер ететін факторларды есептеу;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді болжауы, яғни оның қаржылық стратегиясын дайындау.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау негізінен салыстырмалы
көрсеткіштерге негізделеді, себебі инфляция жағдайындағы баланстың нақты
көрсеткіштерін салыстыру қиынға соғады. Талданып жатқан кәсіпорынның
қаржылық жағдайының салыстырмалы көрсеткіштерін банкроттық мүмкіндіктерін
болжау және тәуекелдік деңгейін бағалау үшін жалпы қабылданған
нормалармен, басқа кәсіпорындардың сәйкес мәліметтерімен салыстыруға
болады. Қаржылық жағдайды талдаумен тек қана басшылары мен кәсіпорынның
арнайы қызметкерлері ғана емес, сонымен қатар оның құрылтайшылары,
ресурстарды қолданудың тиімділігін зерттеу мақсатында инвесторлар, несиелеу
шарттарын бағалау және тәуекел деңгейін анықтау үшін банктер, төлемдерін
уақытында қайтару үшін жабдықтаушылар, қаражаттардың бюджетке түсу жоспарын
орындау үшін салық инспекциясы айналысады.
Осыған байланысты талдау ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Ішкі талдауды кәсіпорын қызметкерлері жүргізеді, оның нәтижелері
жоспарлау, бақылау және қаржылық жағдайды болжау мақсатында қолданылады.
Оның мақсаты - қаржылық қаражаттардың жоспар бойынша түсуін қамтамасыз
ету, ең көп пайда алу үшін меншіктік және қарызға алынған қаражаттарды
тиімді орналастыру.
Сыртқы талдауды жарияланатын есептілік негізінде бақылау органдары,
жабдықтаушылар, инвесторлар жүргізеді. Оның мақсаты - неғұрлым көп пайда
алуды қамтамасыз ету үшін қаражаттарды тиімді орналастыру мүмкіндігін
бекіту.
Сыртқы талдау келесідей ерекшеліктерге ие:
- талдау субъектілерінің, кәсіпорынның қызметі туралы ақпаратты
пайдаланушылардың көп болуы;
- талдау субъектілерінің мүдделерінің және мақсаттарының әртүрлі болуы;
- есеп стандарттарының, типтік әдістемелердің болуы;
- талдауды тек сыртқы есептілікте қолданылуындағы міндеттердің
шектеулілігі;
- кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттарды қолданушылар үшін талдау
нәтижелерінің ашықтығы.
Кәсіпорын бір-бірімен байланысты бірнеше топтардан тұратын күрделі
құрылым. Құрамдас топтарының ішінен бөліп көрсетуге болады:
- негізгі – кәсіпорынның табысына тікелей мүдделі топтар, себебі олардың
табысы кәсіпорынға тәуелді. Бұлар кәсіпорын қожайындары, инвесторлар, қарыз
берушілер, басшылар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, салық органдары.
- негізгі емес – кәсіпорын табысына тікелей мүдделі емес топтар. Бұлар
сақтандыру компаниялары, аудиторлық фирмалар және т.б.
Қаржылық жағдайды бағалау үшін кәсіпорын қызметкерлері талдау
әдістемелерін білу қажет. Ғылыми әдебиеттерде қаржылық жағдайды талдауға
қатысты ортақ әдістеме жоқ. Дүйсембаев К.Ш. келесідей сатыларды ұсынады:
- баланс активтерінің құрылымын және өсуін талдау;
- баланс активтерінің құрылу көздерінің құрылымын, құрамын және өсуін
талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлемқабілеттілігін талдау;
- кәсіпорынның несиеге қабілеттілігін талдау.
Шеремет В.Д. қаржылық жағдайды талдауды бөлшектеп қарастырады:
- бухгалтерлік баланс баптарының құрылымын және өсуін бағалау;
- қаржылық тұрақтылығын талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- қаржылық көрсеткіштерді талдау;
- төлемқабілетсіз кәсіпорынның балансының қанағаттанарлықсыз құрылымын
бағалау әдістемесі;
- пайданың, айналым капиталы қозғалысының және ақша қаражаттарының ағымының
өзара байланысын талдау.
Любушин Н.П. келесі сатыларды қарастырады:
- кәсіпорын балансының актив құрылымының өзгерістерін талдау;
- кәсіпорын балансының пассив құрылымын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының көрсеткіштерінің жиынтығы және оларды
анықтаудың әдістері;
- баланс өтімділігін талдау.
Өзінің талдау сызбаларын Половинкин С.А., Балабанов И.Т. , Коровин А.В.
және басқа да авторлар ұсынған.
Біздің пікірімізше, талдауды келесі сызба бойынша жүргізген жөн:
- бухгалтерлік баланс активтерін талдау;
- баланс активтерінің құрылу көздерін талдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау;
- кәсіпорынның төлемқабілеттілігін және баланс өтімділігін талдау;
- субъектінің іскерлік белсенділігін және рентабельділігін талдау;
- кәсіпорынның банкроттық ықтималдығын анықтау.
Активтер – бұл, шын мәнінде, өзінің кәсіпкерлік қызметін жүзеге
асыру мақсатында кәсіпорын иелігіндегі мүліктер. Активтерді талдауға оның
құрылымын және өсуін талдау кіреді. Пассивтің құрылымын және өсуін талдау
кәсіпорынның өз қызмет етуінде пайдаланатын құралдарының құрамы туралы
мәлімет береді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл шаруашылық субъектісінің қызмет
етуге және дамуға, өзінің активтері мен пассивтерінің теңдігін сақтауға
қабілеттілігі. Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайы нарықтық экономика
жағдайында үлкен мәнге ие.
Өтімділікті талдау үшін ең алдымен активтің, баланстың, кәсіпорынның
өтімділігінің не екенін анықтау қажет. В.В.Ковалев кез келген активтің
өтімділігі деп оның ақшаға айналу қабілеттілігін түсінеді. Өтімділік
деңгейі осы айналу жүзеге асырылатын уақыт кезеңінің ұзақтығымен
анықталады. Кезең қысқа болған сайын осы активтің өтімділігі жоғары. Бұл
қорытындылар профессор А.Д.Шереметтің қорытындыларымен сәйкес келеді:
активтің ақшаға айналуына аз уақыт кеткен сайын оның өтімділігі жоғары
болады.
Ван Хорн ДЖ.К. өтімділік – бұл ақшаға тез айналатын активтер деп
көрсетті.
Кәсіпорынның өтімділігі - бұл баланс өтімділігіне қарағанда жалпы
ұғым. Баланс өтімділігі төлем қаражаттарын ішкі көздері есебінен жүзеге
асырады. Бірақ кәсіпорын қарыз қаражаттарын сырттан әкелуіне болады.
Кәсіпорынның төлемқабілеттілігі қаржылық тұрақтылықтың негізгі белгісі
болып табылады. А.Д.Шеремет кәсіпорынның төлемқабілеттілігі деп дер кезінде
техникамен және материалдармен жабдықтаушылардың төлем талаптарын
қанағаттандыру, несиені қайтару, қызметкерлердің еңбекақысын төлеу,
бюджетке төлемдерді төлеу қабілеттілігін түсінеді.
Ағымдық және күтілетін төлемқабілеттілікті айырады. Ағымдағы
төлемқабілеттілік баланстың құрылу күнімен анықталады. Күтілетін
төлемқабілеттілік төлем құралдары сомасын осы күндегі жедел
міндеттемелермен салыстыру жолымен кез келген белгілі күнге анықталады.
Сонымен қатар талдау толық болу үшін кәсіпорынның балансының
көрсеткіштерінің айналымын, сонымен қатар оның рентабельділігіне талдау
жүргізу қажет.
Талдау үшін ақпараттың негізгі көзі болып кәсіпорынның қаржылық
есептілігі қызмет етеді. Сондықтан қаржылық есептіліктің құрамын және оны
құру негіздерін жақсы білу қажет.
1.4. Талдау үшін негізгі ақпарат көзі ретіндегі кәсіпорынның
қаржылық есептілігі
Есептілік деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық шаруашылық қызметін
кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз.
Қаржылық есептілік ұйымның қаржылық жағдайы туралы, қызмет
нәтижелері және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпараттарды
көрсетеді.
Қазақстанның кәсіпорындарының қаржылық есептілігі есептіліктің
халықаралық стандарттарына сәйкес келеді және өзіне бухгалтерлік
баланс, шығындар мен табыстар туралы есепті, ақша қозғалысы туралы
есепті, меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есепті, есеп саясаты
туралы ақпаратты және түсіндірме хатты біріктіреді.
Қаржылық есептілік көптеген қолданушылардың жалпы қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Алайда қаржылық есептілік пайдаланушыларға
экономикалық шешімдер қабылдау үшін қажет ақпаратпен қамтамассыз ете
алмайды, себебі ол негізінен өткен кезеңдердің нәтижелерін көрсетеді.
Қаржылық есептілік сонымен бірге ресурстар үшін басшылықтың
жауапкершілігін немесе кәсіпорын басшылығының қызметінің нәтижесін
көрсетеді. Басшылықтың қызметін немесе жауапкершілігін бағалағысы келген
пайдаланушылар мұны экономикалық шешім қабылдау үшін істеуі мүмкін.
Мұндай шешімдерге, мысалы, кәсіпорындағы инвестицияны сақтап қалу
немесе несие туралы шешімдер немесе басшылықты қайта тағайындау
туралы шешімдер жатады.
Қаржылық есептілікті пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық
шешімдер кәсіпорынның ақша қаражаттарын және олардың эквивалентін
құруға, сонымен қатар оларды құрудың өз уақытында болу қабілеттігін
бағалауды талап етеді. Бұл қабілеттілік, мысалы кәсіпорынның өз
жұмысшыларына, жабдықтаушыларына төлеу қабілеттігін, пайыздарын
төлеуін қамтамасыз етуін, қарыздарын өтеуін және өз құрылтайшылары
арасында пайданы үлестіруін анықтайды. Пайдаланушылар кәсіпорынның
ақша қаражаттарының және оның эквивалентін құруға қабілеттігін, егер
олар кәсіпорынның қаржылық жағдайының өзгерістері мен нәтижелері
туралы ақпараттармен қамтамасыз етілген жағдайда жақсы бағалай
алады. Кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық
мәліметтерді уақытында жеткізіп беріп отыратын ақпараттық мәліметтің
негізгі қайнар көзі - бухгалтерлік баланс (баланстық есеп). Кәсіпорынның
қызметінің нәтижесі туралы ақпарат негізінен табыстар мен шығындар
есебінде келтіріледі. Қаржылық жағдайдың өзгерісі туралы ақпарат
есептіліктің жеке нысанының (меншікті капиталдағы өзгерістер)
көмегімен қаржылық есептілікте көрсетіледі.
Қаржылық есептіліктің құрамдас бөліктері бір - бірімен байланысты,
себебі олар операцияның бір түрінің әр түрлі аспектілерін
бейнелейді. Алайда есептіліктің әр нысаны бір – бірінен өзгеше
ақпаратты көрсетеді, олардың ешқайсысының бір – бірімен мәні сәйкес
келмейді және пайдаланушылардың нақты қажеттіліктерін қанағаттандыруға
тиіс барлық ақпаратты бермейді. Мысалы, табыстар мен шығындар
туралы есеп, егер баланс пен және қаржылық жағдайының өзгерісі
туралы есеппен бірге қолданылмаса, кәсіпорынның қызметінің нәтижесі
туралы толық бейнені бермейді. Қаржылық есептілік сонымен бірге
ескертулер (түсіндірме хат), қосымша материалдар және басқа да
ақпараттан тұрады. Мысалы, ол пайдаланушылардың қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін маңызды баланстық және табыс пен шығын есебінің
бабтары туралы қосымша ақпаратты беруі мүмкін. Ол кәсіпорынға әсер
ететін тәуекелдерді және баланста бейнеленбеген кез келген
ресурстар (мысалы, пайдалы қазбалар қорлары) мен міндеттемелерді
ашып көрсету мүмкін. Географиялық және өндірістік сегменттері туралы
және кәсіпорынға баға ауытқуының әсері туралы ақпаратта қосымша
ақпарат ретінде ұсынылуы мүмкін. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы
туралы толығырақ ақпарат беру үшін Қаржылық есептілікті ұсыну
бірінші қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты қолданылады. №1
халықаралық қаржылық есеп беру стандарты Қаржылық есептіліктің
халықаралық стандартына сәйкес құрылатын және ұсынылатын қаржылық
есептіліктің барлық нысандарын ұсынуда қолдануы тиіс.
№1 ХҚЕБС – та былай делінген: Қаржылық есептілік олардың нақты
ақпараттық сұраныстарына жауап беретін есептілікті талап ету
мүмкіндіктерін жоқ пайдаланушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
арналған. Ол кәсіпорындардағы жеке немесе құжаттық бөлім ретінде
ұсынылатын есептін нысандарын біріктіреді.
Қаржылық есептіліктер – ақшалай өлшемдер шаруашылық бірліктерінің
үлгісі. Жоғарыда айтылғандай қаржылық есептіліктің толық жинағы
өзіне келесі компоненттерді біріктіреді: бухгалтерлік баланс, табыс
және шығыс туралы есептілік, меншікті капиталдың өзгерісі туралы
есептілік, ақша қозғалысы туралы есептілік саясаты және түсіндірме
хат.
Бұл есептіліктер көптеген теңдеулермен байланысты. Бухгалтерлік
баланс белгілі бір мерзімге мысалы, есепті кезеңнің аяғына
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бейнелейді. Баланс кәсіпорынды
активтердің иесі ретінде сипаттайды. Активтер - өткен кезең оқиғалары
нәтижесінде кәсіпорын бақылап отыратын және болашақта экономикалық
пайда күтілетін ресурстар. Активтердің үш негізгі сипттамасы бар:
- ақша қаражаттарының немесе оның эквиваленттерінің құрылуына тікелей
немесе жанама салынатын болашақтағы экономикалық пайданы береді;
- кәсіпорынның осы болашақ экономикалық пайдаларды бақылап отыруға
қабілеттілігі бар;
- өткен уақыттардағы келісімдердің және басқа оқиғалардың нәтижесі
болып табылады.
Актив төмендегідей жағдайларда қысқа мерзімді деп жіктелінуі
тиіс:
- оларды өткізуге немесе сату үшін ұсталынады немесе компанияның
операциондық қызметінде пайдаланылады.
- ол қысқа мерзім ішінде коммерциялық мақсатта ұсталынады және оны
есептік кезеңнен 12 ай ішінде өткізу жоспарланады.
- ол оны қолдануға мен қойылмаған ақшалай қаражаттары және оның
эквиваленттері түріндегі актив болып табылады.
Барлық қалған активтер ұзақ мерзімді деп есептелінуі тиіс.
Міндеттемелер - өткен кезең оқиғаларынан пайда болған және
экономикалық пайда әкелетін кәсіпорын ресурстардың ағымына әкелетін
кәсіпорынның берешегі. Міндеттемелер 3 негізгі сипаттамаға ие:
- активтердің ағымы немесе қызмет ұсыну түрінде төлеуге әкелетін
міндеттер;
- міндеттемелерді орындау кәсіпорын үшін міндетті болып табылады.
- өткен кезеңдегі келісімдер нәтижесі болып табылады.
Міндеттемелер қысқа мерзімді деп жіктелінуі тиіс, егер де:
- оны компанияның операциондық кезеңінің қалыпты жағдайында өтеу
көзделінсе;
- оны өтеу есепті кезеңнен бастап 12 ай ішінде көзделінсе.
Меншікті капитал – оның барлық міндеттемелерін шегеруден кейін
қалған кәсіпорынның активтерінің бөлігі, яғни меншікті капитал – бұл
құрылтайшылардың фирмадағы үлесі. Ол қалдық үлес болып табылады,
себебі фирмалың міндеттемелерді шегеруден кейін қалған сомманы
көрсетеді. Меншікті капитал акционерлік капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады.
Шешім қабылдайтын пайдаланушыға көмек ретінде баланс баптары
әдетте жалпы сипаттамаларға сәйкес топталады. Мұндай топтау
баланстың әр элементтерінің атауына сәйкес келеді, активтер,
міндеттемелер және меншікті капитал. Әр элементтердің атауына сәйкес
баптар кіреді.
Балансты құрудың пайдалылығы мынада: баланс көптеген қаржылық
коэффициенттерді есептеу үшін негіз болып табылады. Баланс сонымен
бірге өндірістік кәсіпорынды және жаңа өндірістерді игерудегі оның
саясатын бағалауға, активтерін бағалауға мүмкіндік береді.
Алайда кейбір шектеулер бар. Баланста активтер танылған. Барлық
құндары ағымдық болып табылмайды. Ақша қаражаттарының құндары
ағымдағы болып табылады, бірақ ғимараттардың және құрал жабдық
сияқты баптардың құндары өткен кезеңдегі құны болып табылады.
Осыдан басқа баланс көптеген қосылған сомалардан тұрады (алдағы
кезең шығындары, жинақталған тозу). Кейбір міндеттемелер де қосылған
болып табылады. Мысалы, табыс салығы.
Табыстар мен шығындар туралы есепті көбінесе қаржылық шаруашылық
қызметтердің нәтижесі туралы есеп деп атайды. Ол есепті кезеңнің
басындағы баланс пен есепті кезеңнің соңындағы балансты
байланыстырушы буын ретінде қызмет етеді. Шешім қабылдаушы
тұлғалардың пікірінше, табыс және шығын есебі ағымдағы пайданы алу
туралы ақпараттардың бастапқы көзі болып табылады. Инвесторлар,
кредиторлар, инвестиция саласындағы бухгалтерлік – аналитиктер және
басқа да мамандар бұл ақпаратты пайданы және ақша қаражаттарының
қозғалысын болжау үшін қолданады. Табыстар мен шығындар есептілігіне
қандай баптар кіру керектігі туралы бірыңғай пікір жоқ, сонымен
қатар табысты қашан мойындау керектігі туралы да әр түрлі пікірлер
бар.
Табыстар – бұл келіп түсулер немесе басқаша жолмен активтердің
көбеюі немесе кәсіпорынның негізгі қызметінің нәтижесі болып
табылатын, мысалы, тауарларды, қызметтерді сатудан міндеттемелердің
азаюы жолымен экономикалық ресурстардың көбеюі.
Шығындар – бұл активтердің азаюы немесе кәсіпорын қызметінің
нәтижесі болып табылатын міндеттемелердің пайда болуының экономикалық
ресурстардың азаюы. №1 ХҚЕБС – табыстар мен шығындарды талдауда екі
бағыт бар:
- шығындар сипаты бойынша: шығындар табыстар мен шығындар туралы
есептілікте олардың сипатына сәйкес (амортизация, материалдады сатып
алу, транспорт шығындары және т.б.) біріктіріледі және компания
ішінде әртүрлі бағыттар арасында қайта бөлінбейді.
- шығындар қызметтерінің әдісі бойынша: шығындар сатудың, бөлудің
немесе әкімшілік қызметтерінің өзіндік құнының бөлігі ретіндегі
олардың қызметіне сәйкес жіктелінеді.
Қаржылық есептіліктің маңыздылығы, оны сауатты баяндау талдау
және менеджмент саласындағы көптеген алдыңғы қатарлы зерттеушілер
еңбектерінде айтылған. Мысалы. В.В. Ковалев былай дейді:
Есептілікті құру мәдениеті есептілікті құратын компания жағынан да
оның сыртқы серіктестері жағынан да бизнесті табысты жүргізудің
маңызды факторы болып табылады.
Қаржылық есептіліктің мақсаты — халықаралық бухгалтерлік есептің №1
Қаржылық есептілікті ұсыну стандартында көрсетілгендей бұл қолданушыны
заңды тұлғаның қаржылық жағдайы және оның қызметінің нәтижелері мен есепті
кезеңдегі қаржылық жағдайында болған өзгерістер туралы пайдалы, маңызды әрі
дәл ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
2. БИДАЙ НАН АҚ НЕГІЗІНДЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Кәсіпорынның бухгалтерлік балансын және оның қаржылық
тұрақтылығын талдау
Бидай нан АҚ кәсіпорны 1947 жылы қарашада құрылған Теміртау
нан зауыты негізінде 1985 жылы 27 қарашада құрылды. Қазіргі кезде
Бидай нан АҚ – бұл материалдық –техникалық базасы дамыған нан
пісіруде көп жылғы тәжірибесі бар көпсалалы кәсіпорын. Табиғи
монополияны қадағалау, бәсеке құқығын қорғау және кімнің бизнесін
қолдау байланысты ҚР Агентік Департаменттерінің түсіндірмесіне сәйкес
Бидай нан АҚ нанды өндіру және өткізу бойынша нарықта алдыңғы
қатардағы шаруашылық субъектілердің реестріне (тіркеліміне)
кіргізілген. Бидай нан Акционерлік қоғамының басты бәсекелестері
болып Қаражал совхоздарының наубайханасы, Қарағанды нан АҚ – ң
кондитерлік өнімдерді шығару жөніндегі наубайханасы табылады. Бидай
нан АҚ келісімшарттық негізде Теміртау қаласының 250 жеке
кәсіпкерімен және Қарағандының 300 – дей жеке кәсіпкермен (өнімдердің
23%) жұмыс жасайды.
Бидай нан АҚ – ның қаржылық жағдайын талдауды кәсіпорынның
бухгалтерлік баланс көрсеткіштерін талдаудан бастайды.
Бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және
бағалау үшін жылдық қаржылық есептіліктің ең көп ақпараттандырылған
түрі болып табылады. Бухгалтерлік баланстың мәні өте зор, сондықтан
қаржылық жағдайды талдауды көп жағдайда баланс талдауы деп атайды.
Бидай нан АҚ – ң бухгалтерлік балансының активтерін қарастырсақ
оның өсуін және құрылымын талдау кәсіпорынның мүліктерінің және
олардың жеке түрлерінің құнының нақты немесе салыстырмалы түрде
өсуін азаю мөлшерін бекітуге мүмкіндік береді. Активтердің өсуі
кәсіпорын қызметінің кеңейгенділігін, ал азаюы кәсіпорын қызметінің
тарылғандығын көрсетеді.
Алайда мүлік құнының өсу себептерін талдағанда инфляция әсерін
ескеру қажет. Себебі инфляция жоғары деңгейі бастапқы мәліметтерді
нақты мәліметтерден елеулі ауытқуына әкеледі. Отандық тәжірибеде
шаруашылық процестер есебі тек қана негізгі құралдардың баланстық
құның, өндірістік қорларының, дайын өнімнің және тауарлардың құның
құрастыру кезінде жүргізіледі. Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорын
активтерінің құрамын және қозғалысын талдау 1 қосымшада келтірілген.
1 қосымшада көрсетілгендей активтердің нақты құның көрсететін
баланс валютасы 2004 жылы 28444740 теңгеге, 2005 жылы 12168525
теңгеге (сәйкесінше 26% -ға және 8%) өскені көрсетілген бұл Бидай
нан АҚ – ң табысты жұмысын және оның дамуын көрсетеді. Бірақта
осы қорытындыны нақтылау үшін активтер қалай орналастырған не
есепті кезеңде неге көп көңіл бөлінген кәсіпорынның өндірістік
жағдайы қандай осыған көңіл аудару керек. Бұл үшін алдымен
өндірістік мүмкіндік көлемін анықтайық. Өндірістік мүмкіндік көлеміне
негізгі құралдардың, өндіріс қорларының, аяқталмаған капиталдың
салымдардың құны және жабдықтардың құны кіреді өндіріс мүмкіншілігі
құнының өсімі кәсіпорынның даму үрдісін және оның материалдық –
базасын бейнелейді. Активтердің жиынтық құнындағы кәсіпорынның
өндірістік мүмкіншілігі құнының үлес көлемі өндірістік мүліктердің
көрсеткіштердің мәнін сипаттайды. Бұл көрсеткіштердің мәні 0,5 – тен
аспауы тиіс. Яғни тікелей өндіріс процесіне тартылатын мүліктердің
құны кәсіпорынның барлық активтерінің құнының жартысын құрауы тиіс.
Бұлай болмаған жағдайда егер кәсіпорын қызметтерінің қаржылық
нәтижелері мұндай активтерді меншікті қаражат есебінен толтыруға
мүмкіндік бермесе, өндірістік мүліктерді көбейту үшін ұзақ мерзімді
қарыз қаражаттарын тарту қажет.
Кесте 1
Бидай нан АҚ –ң өндірістік мүмкіндігінің көрсеткіштерін талдау.
№ Көрсеткіштер 2004 жылдың 2005 жылдың 2006 жылдың
басына басына басына
теңге % теңге % Теңге %
1 Барлық 110435876 100,0 138880616 100,0 151049141 100,0
активтер
2 Негізгі 36300001 57,23 71440537 51,4 73539331 48,68
құралдар
3 Өндірістік 24240504 21,5 32234475 32,21 41401937 27,41
қорлар
4 Аяқталмаған 4911618 3,53 967677 0,64
құрылыс
5 өндіріс 87440506 79,18 108586630 78,18 11590845 76,3
мүмкіндігі
6 өндіріс 2114625 7322315
мүмкіндігінің
өзгерісі
Жалпы алғанда өндіріс мүмкіндігінің қозғалысы қалыпты бірақта
активтердегі оның үлестік көлемі 2004 жылдың басы мен салыстырғанда
елеусіз шамаға азайған. Кәсіпорын жоғары өндірістік мүмкіншілікке
ие.
Қосымша 1 мәліметтерінен көргеніміздей қаражаттарды ұзақ мерзімді
және ағымдағы активтер арасында үлестіру талданған кезеңде іс
жүзінде тең мөлшерде жүргізілген. Сонымен бірге материалдық және
дайын өнім қорларының өсуі байқалды. Бұл өнімге сұраныстың
төмендегені туралы және өндірісті жоспарлаудағы қателік туралы
жанама түрде хабар беруі мүмкін. Дебиторлық берешектердің тез
өсімі байқалады. Несиеге сату көлемінің өсуі берешекті қайтармау
қаупін өсіретінің және активтердің жедел өтімділігі көрсеткішін
төмендететінің айта кету қажет. Осының бәрі қорытындысында Бидай
нан АҚ – ң төлем қабілеттілігіне кері әсерін тигізеді. Бидай нан
АҚ активтерінің жағдайын дәлірек сипатауға мүмкіндік беретін кейбір
көрсеткіштерді есептейік.
Баланс валютасындағы ағымдағы активтердің үлесін анықтайық, ол
үшін кәсіпорынның активтерінің мобильдігі коэффицентін есептейміз:
Км = Aғымдағы акивтердің құны
Кәсіпорынның барлық мүліктерінің құны (1
формула)
Км мәні жоғары болған сайын фирманың тоқтаусыз жұмысын
қамтамасыз етуге, несиемен есеп айырысуға оның өсуі құрылымды алға
итеруші болып табылады - мүлік мобильді болған сайын оның
айналғыштағы және оны қолданудың тиімділігі жеделденеді.
Кәсіпорының активтерінің орналасу тиімділігін мобильдік және
иммобилизацияланған қаражаттардың арақатынасы коэфицентін сипаттайды:
Кми = Ағымдағы активтер құны
Ұзақ мерзімді активтер құны
(2 формула)
Кәсіпорнының минималды қаржылық тұрақтылығына міндеттемелер
ағымдағы активтермен жабылатын жағдайда жетеді, мұндай тұрақтылықтың
белгісі келесі шарт орындалғанда көрінеді:
Кми К3, мұнда К3 = тартылған капитал
Меншікті капитал
(3формула)
Одан кейін кәсіпорынның мүліктік жағдайында қандай өзгерістер
болғанын зерттеу қажет. Бұл жерде кәсіпорын мүліктерінің жалпы
құнындағы негізгі құралдардың нақты ( қалдық ) құнының үлесінің
өзгерісі аса маңызды орнынға ие.
Негізгі құралдардың үлестік көлемі баланс активтерінің барлық
сомасының 50% - нан аз болмауы қажет. Сонымен бірге негізігі
құралдардың тозу көрсеткіштерін анықтау қажет:
Ки = негізгі құралдардың тозу сомасы
Негізгі құралдардың бастапқы құны
(4формула)
Айналым қаражаттарын талдау мақсатында ағымдағы міндеттемелерді
жабуға бағытталатын қаражаттардың жалпы сомасындағы төленуге дайын
қаражаттардың үлесін көрсететін олардың мобильділігі көрсеткішін
есептеп көрсету қажет:
Кмо = ақша қаражаттары мен қысқа мерзімді қаржылық салымдар
Ағымдағы активтердің құны
(5формула)
2-кестедегі көрсеткіштерді көрсетейік.
Кесте 2
Бидай нан АҚ –ң коэффициент көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер 01.01.04 01.01.05 Өзгерістер 01.01.06Өзгерістер
1 Мобильденген 0,75 0,82 0,07 1,03 0,21
және
иммобильденген
қаражаттардың
арақатынасы
2 Тартылған және 0,98 1,43 0,45 1,72 0,29
меншікті
қаражаттардың
арақатынасы
3 Негізгі 0,57 0,51 -0,06 0,48 -0,03
құралдардың үлес
салмағы
4 Негізгі 0,29 0,29 0,35 0,04
құралдардың
тозу коэффициенті
5 Айналым 0,012 0,014 0,002 -0,006 0,002
қаражаттарының
мобильділігі
6 Ағымдағы 0,12 0,014 0,02 0,09 -0,05
активтердегі
дайын өнім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz