Адам құқығы мәселесінің қалыптасуы
Абай атындағы қазақ ұлттық университетінің заң факультеті күндізгі
“Адам және азамат құқықтары, бостандықтары мен міндеттері” тақырыбында
жазған дипломдық жұмысына
П І К І Р
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігі жарияланғаннан бергі жылдары
еліміз құқықтық мемлекет құру жолында үнемі алға ұмтылуда. Адам құқығы
мәселесі бүгінгі күнгі өзекті болып тұрған мәселе, бола бермек.
Диплом жұмысы жоспары оңтайлы құрылып, ғылыми материалдар ыңғайлы
сарапталған. Қазақстандық заңгерлердің еңбектері және теориялық сипаттағы
классиктер қөзқарастары ұтымды пайдаланылған. Соның ішінде аталған
мәселелер Қазақстан Конституциялары мен төл заңдарын салыстыра отырып
талдау жасағаны өте орынды.
Жұмыс үш тараудан тұрады: “адам құқығы мәселесіне тарифи-теориялық
шолу”, “Адам және азамат” және „Құқық, бостандық және міндет”. Бірінші
тараудың мазмұнын құрайтын тарихи-теориялық мәселелер өткен мен бүгінгі
мәселелерді ұштасыруға алкен еңбек еткендікті көрсетеді.
Адам және азамат мәселесіне арналған екінші осы құбылыстардың қайнар
көздері және оның Қазақстан Республикасы Конституциясындағы қағидаларынан
тұрады. Қазақстан Республикасы азаматтығының негізгі мәселелері
Конституциямен және Республиканың азаматтық туралы Заңымен реттеледі.
Конституцияға азаматтық туралы негізгі қағидалар: барлық азаматтардың
теңдігі туралы; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі
туралы; құқықтар мен бостандықтардың шектелуіне жол берілмейтіндігі туралы
азаматтықтан айыруға; Республика шегінен қуғындауға және басқаларына жол
берілмейтіні туралы қағидалар негізделген.
Қазақстан азаматтарының нақты құқықтары, бостандықтары және міндеттері
үшінші тарауда талдауға түседі. Қазақстан Республикасының Конституциясы
адам құқығы туралы халықаралық құжаттардың негізгі идеялары мен қағидаларын
қабылдады және оны мемлекеттің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып
нығайтты деп тұжырымдалады.
Еңбек жоғарғы оқу орындарын бітірушілер жұмысына қойылатын талапқа
сәйкес жазалап жақсы деп бағалауға тұрарлық.
Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы
кафедрасының аға оқытушысы ... ... ... ... Молдахожаев Ш.Ш.
Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университеті, заң факултетінің
5 курс студенті Аяғанов Е. “Адам және азамат құқықтары, бостандықтары
мен міндеттері” атты дипломдық жұмысына
Рецензия
Қазақ мемлекетінің құрылуы мен дамуы барысында адам құқығы мәселесі
әртүрлі тарихи тұрғыдан зерделенді. Қазақстанның тәуелсіздікке қолы жетіп
құқықтық мемлекет құру жолындағы осы бір тарихи кезеңінде, адам және
азамат құқықтары, бостандықтары мен міндеттері оның маңыздылығы
(актуалдылығын) көрсетеді.
Жұмыс тарихнамасының сан алуан және өзекті екенін байқаймыз. Соның
ішінде теориялық негізі өте бай. Атап өтетін жағдай Қазақстан Конституциясы
(1995 жыл) баптарын және егемендікке жеткен уақыттан кейінгі заңдарды жиі,
әрі орнықты қолданған. Диплом жұмысының жазылуына негіз болған Қазақстан
Республикасы Конституциясы, құжаттар жинақтары, классиктер еңбектері,
Қазақстан заңгерлері туындылары мен баспасөз материалдары.
Диплом жұмысын жазудағы авторының мақсаты мемлекеттік егемендік және
оның конституциялық кепілдіктері мен билік бөлісу жүйесі бағытында
Қазақстандағы адм құқығы мәселесінің өзектілігін дәлелдеу.
Ұлттық мемлекетіміздің бұлжымастығын қуаттап отырып еңбек мазмұны
ғылыми-объективтік тұрғыдан құрылған
Жұмыс өз бетімен орындалған және аяқталған. Еңбекті “үздік” деген
бағаға ұсынуға лайық, деп ойлаймын.
Конституциялық және халықаралық құқық
кафедрасының меңгерушiсi,
с.ғ.д. профессор ... ... ... Ә.Ғ.
Бакаев
М А 3 М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3-6
I ТАРАУ. Адам құқығы мәселесіне тарихи-теориялық шолу
1. Адам құқығы мәселесінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... .. 7-12
2. Қазақстандағы адам құқығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12-13
3. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарын қорғау ... 13-21
II ТАРАУ. Адам және азамат
1. Азаматтықтың жалпы негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-32
2. Қазақстан Республикасы азаматы мәртебесі ... ... ... ... ... ... . 32-
40
IІI ТАРАУ. Құқық, бостандық және міндет
1. Конституциялық құқықтыр, бостандықтар мен міндеттер жүйесі ..41-58
2. Саяси құқықтар мен бостандықтар және басты міндеттер ... ... ... 58-
67
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
КІРІСПЕ
Қазіргі кезеңде рухани құндылықтардың ішінде адам құқықтары мен негізгі
еркіндіктерінің алатын орны ерекше. Әлбетте, адам құқықтары мен негізгі
еркіндіктері оларға мемлекет немесе басқа біреудің тарапынан сыйға
тартылмағандықтан, оларды адамның табиғи құқықтары деп атайды. Дәлірек
айтатын болсақ, табиғи құқықтарына адамның өмір сүруі, еркіндікке жету,
жеке басының еркіндігі жатады.Сол себепті де адам қандай да бір күш немесе
үкімет алдында өздерінің табиғи құқықтары үшін мәңгі қарыздар емес екендігі
айқын. Табиғи құқықтармен негізгі еркіндіктердің азаматтар несібіне
жазылғандығы, ол адам, яғни осы өзі жеткілікті. Тек қана, осы табиғи
заңдылыққа қол жеткізу үшін де орасан зор күш жұмсау қажет болды. Ал
адамның мемлекет пен өзара әрекеті нәтихесінде туындайтын құқықтары, яғни
еңбек ету, білім алу, азаматтық алу, сот әділдігіне жүгіну, салауатты өмір
сүру, еркін жүріп түру, мүліктерге ие болу құқықтары үшін әліде толастамай
келеді. Жаңа үшінші мыңжылдық алдында көптеген халықтар бостандық пен
тәуелсіздікке жетті. Яғни адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерінің дәуірі
туғандай.
Адам құқықтары мәселесі – бүкіл адамзатқа ортақ мәселе. Адам
құқықтарына, негізгі бостандықтарына, демократияға және заңдық үстемдікке
қатысты мәселелер халықаралық мәнге ие, өйткені бұл құқықтар мен
еркіндіктерді қамтамасыз ету халықаралық құқытық тәртіптің негізгі құрамдас
бөлігінің бірі болып табылады. Мемлекеттердің ( Біріккен Ұлттар Ұйымы,
Еуропа Қауіпсіздігінің ынтымақтастық Ұйымы ) халықаралық институттар
көлемінде қабылданған адам құқықтары төңірегіндегі міндеттемелері, жеке
мемлекеттердің тек ішкі ісі болып қана қоймай, барлық қатысушы
мемлекеттердің көздеген мүддесіне айналды. Бүкіл әлем халықтарының
қауіпсіздігі мен ынтымақтастығын нығайту түсуге септігін тигізетін маңызды
халықаралық келісімдерге жету осындай негізде ғана мүмкін болды. Мысалы
ретінде қойылған Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастықтық Кеңесіне
Қорытынды Актісін айтуға болады. Бұл Қорытынды Актіні қабылдау Еуропалық
құрлықтағы мемлекеттер арасындағы тығыз қатынастың дамуына ықпал жасайтын
тарихи оқиға болды.
Қорытынды Акт бұл бейбіт және бейбіт қатар өмір сүруге ұмтылған
мемлекеттер арасындағы қатынастар парқын қалыптастырып қана қоймай, сонымен
бірге мемдекеттердің дамуы мен ынтымақтастығының бағытын айқындайтын
бірыңғай құжат деуге де болады.Қорытынды Акті Еуропа мемлекеттері
арасындағы жаңа келісімдер мен келісімшарттардың дайындалуы мен
қалыптасуын, жалпы Еуропалық мәжілістердегі қол жеткізген келісімдерді
жүзеге асыруды ескереді.
Жалпы адам құықтары туралы сөз қозғағанда 1948 жылы 10 желтоқсанда
қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясына назар
аудармауға мүмкін емес. Адам құқықтарын қорғау, оның қажетті талаптарын
жасап, жүзеге асыру мәселелері халықаралық қатынастарда көптеген ұйымдар
мен мемлекеттердің басты мақсаттарына айналып, олардың заңдарында, кейбір
ұйымдардың бірқатар құжаттарында орын алып келеді. Алған рет бұл салада
қабылданған басты құжат Адам құқықтарының жалпы Декларатциясы . Ал Еуропа
аймақтары арасында адам құқықтарына байланысты құқықтық реттеу тек Екінші
Дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін ғана қолға алына бастады. Осы орайда
1950 жылы Римде Адам құқықтары бойынша Еуропа Клнвенциясы қабылданып, өз
жұмысын жүзеге асыра бастады.
Адам құықтарының жалпыға бірдей Декларатциясының бірінші тармағында:
адам баласының құндылығы: бостандықтың, әділеттіліктің және жалпы
бейбітшіліктің негізі болып табылады- деп көрсетілген.[1]
Аадам құқықтары бойынша Еуропа Конвенциясының алғы баптарында Жоғарыда
Келісуші Тараптар өз юрисдикциясында табылатын әрбір адамның құқығы мен
еркіндігін қамтамасыз ету мәселесі қарастырылған. Ешкім адам баласына қарсы
әдейі қасақана қылмыс жасай алмайды, егер қылмыс пайда болған кезде ол сот
шешімі мен өлім жазасына тартылады делінген. Конвенцияның 4 бабына сәйкес,
ешкім басында еркі жоқ біреудің құлы болмау керек; ешкім мәжбүрлеп немесе
міндетті түрде жұмысқа тартылмауы керек;
Әрбір адам еркіндік және дербес құқығына ие. Өз құқықтарынан және
еркіндіктерінен адамда ешкім ажырата алмайды, тек заңмен бекітілген келесі
жағдайларда ғана:
- компетентті сот оны айыпты деп тану негізінде;
- заңмен көрсетілген, заңды сот шешімін орындамаған немесе кез келген
міндеттемені орындауды қамтамасыз ету мақсатында заңды түрде тұтқындау
нмесе тұлғаны ұстау;
- компетентті орган алдында кәмелетке толмаған тұлғаны заңды ұйғарым
негізінде тәрбиелеушілік қадағалау үшін немесе оны заңды түрде ұстау;
- заңды түрде инфекциялық ауруларды таратушы, жанауруларын,
алкоголиктерді, наркомандарды ұстау;
- бір елден екінші елге заңсыз өтуге әрекеттенген тұлғаларды Заңды
түрде ұстау. Барлық ұсталғандарға оның ұсталғандығы туралы өзіне түсінікті
тілде хабардар етеді. Ұсталған әрбір айыпталушы әділ сотқа жүгініп,
құқықтарына негізделіп қылмыскер атауынан ақтау құқығына ие.
Халықаралық құқық саласында адам құқықтары ертеден келе пайда болып,
дами бастаған салалардың біріне жатады. Жалпы адам құқықтарының қалыпсауы
мен дамуында ертеден бері ұлы ғұлама ойшылдар өз пікірлерін ұсынған. Айта
кететін болсақ Ежелгі Грейияда адам құықтарының дамуына әсер еткен Гесиод
пен Солонды, Сократты айтатын болсақ, ал Ежелгі Римде Аврелий, Цицерон және
Ульпиндар арықарай дамытуға өз үлестерін қосты. Кеңестік ғалымдардан
Блищенко И.П, Дмитриева Г.К, Черниченко С.В, Лукашева Н.И, Бекяшев сынды
зерттеушілер кіреді.
Қазақстанның заң ғылымында адам құықтары жөніндегі құқықтық мәселелер
белгіді бір аяда зерттелгенімен де, бұл мәселе туралы құқықтық аспектілер
толық зерттелмеген.
Қазақстан ғылымында осы саланы зерттеу жұмыстары жөнінде бастамалар
тарихтан белгілі Тәуке ханның Жеті жарғысында орын алған. Мемлекетіміз
тәуелсіз мемлекет болғаннан бастап, адам құқықтарын қорғауды басты міндет
деп біліп халықтың хал-ахуалын жақсарту көп күш шығармақта. Елімізде
құқықтың бұл саласынынң терең жол алып дамуына ықпал аткен Қазақстан
Республикасы Президенті жанындағы адам құқықтары жөніндегі комиссияның
мүшесі М.А. Сарсембаев, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің
халықаралық қатынастар және Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты
кафедрасының меңгерушісі, тарихи ғылымдарының докторы, профессор Ж.У.
Ибрашевтің Адам құқықтары саласындағы жинағын, сонымен қатар С.К.
Жүрсімбаевтың Адам құқықтары мен азаматтық еркіндіктердің қамтамасыз ету
мәселесін ғылыми тұрғыдан айқындап.
Диплом жұмысының мақсаты адам құқықтарының қалыптасуы мен дамуын
қарастыра отыра, Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары және
бостандықтары мен міндеттерінежүйелі талдау жасау.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел болып, халықаралық құқық субъектісі
ретінде танылып, өз халқының құқықтары мен бостандықтарын қорғауда көптеген
шараларды жүзеге асырды. Шаралардың негізін қалаушы нақты адам құқықтарын
тікелей реттейтін құжаттың жетіспеушілігі. Еліміз көптеген халықаралық
конвенциялардың қатысушысы ретінде халықаралық аяда өз халқының құқығын
қорғауда. Құқықтың бұл саласына байланысты халықаралық кеңістікте қандайда
бір мәселе туындаса, бұл проблеманы екіжақты және көпжақты ынтымақтастық
негізінде, әрине мемлекеттік деңгейде шешу қажет.
Жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
I ТАРАУ. Адам құқығы мәселесіне тарихи-теориялық шолу
1. Адам құқығы мәселесінің қалыптасуы
Адам құқықтары – құқықтың саласы, негізгі азаматтық, саяси,
экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар мен адам бостандығын
қалыптастыратын нормалардың жиынтығын және жеке құқықтар мен
бостандықтардың дұрыс орындалуын көздейтін құқықтық – ұйымдастыру
тетіктері.
Адам құқықтары ұзақ тарихи қалыптасудың эталондары мен стандарттардың
нәтижесі болып, қазіргі демократияның нормасы ретінде қалыптасты. Тұлға мен
билік арасындағы қарым-қатынастардың әдістері мыңдаған жылдар бойы назарда
болды. Қоғам прогресі мен адамның дамуы, бостандық жолында мемлекеттің
тұтас билігін тежеу талпынысы, мемлекеттік органдар мен лауазымды
тұлғалардың өктемдік әрекетінен адамдарды сақтау, тұлғаға барынша өз
тағдырын өзі шешу кең түрде мүмкіншілік беру айқын көріне бастады.
Әрбір адам тұлғасынан бастап белгілі бір мөлшерде ( материалдық және
рухани) ажыратылмас құқықтарға ие, ол құқықтарды қамтамасыз ету үшін қоғам
мен мемлекет жәрдемдесуі тиіс.Әрқашан да бұл игіліктдің мөлшері материалдық
өндіріс жүйесінде тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік құрылымында алатын орнымен
анықталады. Қоғам дамуының әр сатыларындағы құрт өзгерістер, өркениет
өзгешелігі, формальды теңдік қағидасына негізделген адам құқықтарына
қазіргідей жан- жақтылық белгісін берген жоқ.
Дегенмен V – IV ғасырларда ежелгі полюстерде демократия идеясы мен
азаматтық алғаш рет дүниеге келген жерде адам құқықтары тұжырымдамасының
пайда болуы прогресс пен бостандық жолындағы үлкен қозғалыс болды.
Ежелгі плюсте азаматтық пен саяси құқықтар байланысты болды: бостандық,
мемлекеттік істерді шешуге арналған құқық, әділеттілікті орнатуға қатыстысу
құқығы қара жұмыспен айналыспаған адам ғана иеленеді.
Азаматтықтың ежелгі полюстерде шектеулілігіне қарамастан, мұндай
институт тек мәдениетің жұмыс істеуі мен дамуының бір құралы болып
табылады.
Алғашқы кезде заңның құнына, заңдылыққа ерекше көңіл бөлген азаматтық
туралы, адам құқықтары туралы ұғым, әр азаматтың полюске деген қамқорлық
теория жүзінде пайда бола бастады. Келесі қоғамның дамуы адам құқықтары
мен заңның үстемдігі бір – бірімен тығыз байланысты екенін көрсетті. Бұл
ежелгі ойшылардың мемлекеттік, бостандық және ізгілік бағытындағы үдемелі
дамуының белгісі болды. Тарихи дамудың баспалдағы адам құқықтары үшін,
бостандықтары үшін кеңеюі және баюы үшін болған күрестің нәтижесі еді.
Гуманистік игіліктің алтын қорына енген адам құқықтары тұңғыш рет Ұлы
бостандық хартиясында (1215ж.) мазмұндалып, ағылшындардың құқықтары туралы
билльмен (1689ж.), Егемендік декларациясымен (1776ж.), американдықтардың
Құқтар туралы билльмен және адам мен азаматтардың құқықтары декларациясымен
дамытылды. 212 б Бұл игіліктердің генезисін көре тұра, адамдардың табиғи
құқықтарын оқып зерттеуге талпыныс берген ежелгі гректердің философиясын,
әлеуметтік әділдік пен теңдіктің жорамалдарын қозғаған реформация мен
білімпаздықтың кезеңіндегі постулаттарды еске түсірмеуге болмайды.
1919 жылы Ұлттар Лигасының жарғысы адам құқықтарын жинайтын жалпы
ережелерді қосқан жоқ. Ол кезде адам құқықтарын халықаралық түрде қорғау
туралы ойды Ұлттар Қауымдастығы мойындаған жоқ еді, сонымен қатар ол
келісімнің құрастырушылары оған үлкен мән берген жоқ. Бірақ ол келісімде
адам құқықтары туралы халықаралық заңдардың дамуына әсер ететін екі ереже
болды (22 және 23 баптар).
22 бапқа сәйкес, Ұлттар Лигасының жарғысымен Лига мандаттарының жүйесі
құрылды. Бұл ереже тек Бірінші Дүниежүзілік соғыста жеңілген, бұрынғы отар
мемлекеттерге ғана қолданылады. Бұл қағидаға сәйкес, отар мемлекеттер
Лигаға тәуелді аумақтар болып қайта құрылып, ол мемлекеттердің басқаруын
жеңуші державаларға берді, ол өз кезегінде жыл сайын Лигаға олардың
міндеттерді қалай орындаған жөнінде баяндайтын.
Лиганың ыдырауымен бұл мандаттар жүйесі де жойылды.
Ұлттар Лигасы жарғысының 23 бабы әйелдерге, ерлерге және балаларға
әділетті және адамгершілікті жұмыспен қамтамасыз етуге қатысты мәселелерге
арналған. Сонымен қатар, бұл бап айтылған мақсаттарға жету үшін,
халықаралық ұйымдарды құруды көздейді. Бұл қызметті Ұлттар Лигасы құрылған
уақытта құрылған Халықаралық еңбек ұйымы өзіне алды. Халықаралық еңбек
ұйымының заң шығару міндеті және оның құрған халықаралық еңбек шарттары мен
адам құқықтары туралы халықаралық заңдардың дамуына үлкен ұлес қосты.
Сонымен қатар, Ұлттар Лигасы азшылықтың құқықтарын қорғайтын жүйенің
дамуында үлкен рөл атқарады. Бұл өкілеттілікті Ұлттар Лигасы бірінші
Дүниежүзілік соғыстан кейінгі қол қойылған келісімдер арқылы алды. Сол
соғыстың салдарының бірі, Еуропа мен Таяу Шығыстың саяси картасының өзгеруі
болды. Жаңа мемлекеттер пайда болып, көптеген мемлекеттер өз тәуелсіздігін
алды. Көпшілікте олардың құрамына этникалық, тілдес мәдени азшылықтар
кірді. Жаңа саяси тәртіптің болуы олардың мәдени өмір сүруіне қауәп-қатер
туғызады деген байсалды, тарихи күмән болды. Сол үшін жеңуші державалар
одағының өкілеттіліктері, жаңа мемлекеттердің өздерінің этникалық, тілдік,
діни құқықтарын қорғайтын арнайы келісім шартқа қол қоюды кеуделеді. Бұндай
келісім шарттарға қол қойылды. Азшылықтың құқықтарын қорғайтын жүйені
қолданатын мемлекеттер азшылық жөніндегі кемсітушілікке жол бермеуге,
азшылықтың этникалық, діни тілдес бірлестігін сақтап қалу үшін ерекше
құқықтар беруге міндеттенеді.
Ұлттар Лигасының келісімі бойынша екі жақ өз міндеттемелерін орындауына
кепіл берді.
Азшылықтың құқықтарын қорғайтын жүйе Ұлттар Лигасымен бірге жойылды .
Сонымен, халықаралық құқықтардың ішінде түрлі топтардың құқытарын
қорғайтын институттар мен доктриналар пайда болды.Халықаралық құқытардың
бұл аспектілердің теория мен іс жүзінде қолданылуы, адам құқытарының
дамуына концептуалды және институционалды негіздер қалды.
Бұл құқық саласының дамуында ежелгі гректік көзқарас бойынша адам
құқықтарын қлыптастыру жалпы мифалогиялық арнада үсынылып, полис (қала-
мемлекет) және оның заңдары діни тегі және діни шындыққа сүйенуі еді. Құқық
жалпы алғанда әр адамның құқығы полисқа мүшеліктен шығу, тиімді
ұсыныстарға сүйене күште емес, ал діни шындық тәртіпте деген.
Гомерлық Греция кезеңінде (б.д.д. 2000 мың жылдық аяғы) эллиндер
төмендегі түсініктерге сүйене келген, мысал, дике (шындық, әділдік),
темис (әдет-ғұрып,әдеттегі құқық), тиме (жеке намыс), номас (заң.)
Құдайшылық өзінің табиғи әділдігі Гомерға құықтық критерия және
объективті негіз сапасында еді. Сол кездегі көзқарас бойынша әділдік құқық
сияқты қабылданған еді. Тек легитимациялық контексттің ұсынуымен әділдік
туралы (дике) немесе басқада талаптар құқықпен танылып және әдет-ғұрыптан
шыққан (темис).
Бірдей әділдік идеясы, полис және заң Гесиодтың (б.д.д.VII ғасыр).
Теогония және Труды и дни поэмаларында айқын көрніс табады.
Гесиодтың (VII ғ. б.э.д.) Теогония және Труды и дни поэмаларында айқын
көрніс табады. Гесиодтың пікірінше әділдік (дике) және ізгі заңдылық
(эвномия) – бұл әпкелі - әйел құдай Фемида деп көрсеткен. Осы діни анықтау
бойынша, Гесиодтың ойынша шындықты құқық алмастырады, күш қайда болса,
құқықта бар .
Гесиодтың поэмасында сол уақыттағы қоғамдық-әлеуметтік индивидуалдық-
адамдық бастаудың күшеюі куәландырылған. Құқық әрқашан және әрбір жерде
адам құқық субъектілігіне, тұлға еркіндігіне ұйғарылады. Әйгілі Антикалық
философияны және әлеуметтік-құқықтық ойды зерттеуші Эрист Кассирер бұл
бағыт бойынша өзінің көзқарастарын ұсынған.
Құқық жалпы алғанда әрбір адамның құқығы жалпы норманың болуымен әрекет
етеді.Бәріне субъективті шамада тыйым салынған және рұқсат етілген,
еркіндіктің тең шамада болуы өз құқытыран қорғаудағы негіздердің бірі
ретінде қарастырылған.Осы орайда елеулі құқықтық мағынаға ие пікір жеті
данышпан ды, ондағы әрбір істегі шама және ортаны нақты керекті
мәнділігін сақтау болып табылады.
Жеті данышпандың бірі Солон (б.д.д 638-559 ж.ж. ). Ол белгілі афина
мемлекетінің қайраткері және заң шығарушы болған. Өз ұсыныстары аясында
Солон ұзақ уақытқа созылған құлдықты жоқ етіп, Афинада біркелкі цензовалық
демократияны құруды басты мақсат етті.
Ежелгі гректік ойшылдардарының барлық адамның еркіндігі мен теңдігі
жайлы ойларын арықарай Ежелгі Римде өз жалғасын тапты.
Ежелгі Римде Табиғи құқықта мемлекет туралы оқу бойынша көзқарастарды
адам құқықтары және сол салада заңды тұрғыда қарастырған Цицерон ( б.д.д
106-43 ж.).
Құқықтың негізінде Цицеронның айтуынша, құқықтық шындық орын алды.
Оның айтуы бойынша құқық адам шешімі мен ұйғаруынан емес, табиғат пен
орнатылады. Егер қолданылатын құқық халық қалауы бойынша орнатылса, сот
ұйғарымдарының бәрі тегі шындықта, әділдікте болуы керек деген.
Халықпен орнатылған заң заңсыздықтан заңды құру немесе мейрімділіктен
өшпенділік, шындықтан масқара болу сияқты табиғи құқықта орын алмаған
жәйттердің өз алдына бет алуына жол бермеу керек.
Рим заңгерлерінің негіздеуінше шындық, мемлекеттер мен индивиттер
арасында жөні бар және дұрыс қатынастар құқық болып табылады, ал мемлекет
бұл жерде құқықтың жалпы барлық талаптары үшін құқық тыңдаушылық субъект
болып табылады.
Сонымен, римдік заңтану, бірдей құқық түсінігінде мемлекетке таралып
ішкіарақатынасты түсіндірді.
Орта ғасырларда бұл бағыттың дамуында орта ғасыр ойшылдары ойдың
еркіндігін, барлығының теңдігін заң алдында қорғаған. Антикалық ойлардың
мағынасы христианствада орын алды. Құл иеленушілік бет ала бастағанда
христианства адам құқықтарын қорғау жөнінде әмбебапты түсініктерді берді.
Христианстваға сәйкес халықтың бәрі Құдайдың баласы олардың бәрі тең
деп көрсеткен.
Келе келе құқықтың бұл тармағы бойынша бірнеше актілер қабылданып, адам
құқықтары құқықтық реттелуге ие болды. Айта кететін болсақ: Еркіндіктің Ұлы
Хартиясы (1215 ж), Құқық туралы Петиция (1628 ж), Habeas Corpus Act (1679
ж), құқық туралы Билль (1689 ж), Вирджинии құқықтары туралы американдық
Декларация (1776 ж), АҚШ тәуелсіздік Декларациясы (1776 ж), адам құқықтары
мен азаматтық туралы Француз Декларациясы ( 1789 ж), адам
құқықтары туралы Жалпы Декларация ( 1984 ж).[2]
2. Қазақстандағы адам құқығы
Адам құқықтары Тәуке – ханның Жеті жарғы заңында реттелген. Заңда
жоғарғы жеткілікті деңгейде қазақ қоғамның құқық танымдылығы туралы
айтылған. Қазіргі заманға сай тілде өмір сүруге, мүлікке, отбас
мәселелеріне қатысты құқықтар орын алған.
Қазақтың әлеуметтік құқығы хандар институтын таңдауда пайда бола
бастаған. Атап өтетін жай, хандар билігі ұрпақтан – ұрпаққа емес, ал таңдау
бойынша жүзеге асқан.
Қазақстанда ең маңызды билер институты болған. Ешқандай таңдауға
негізделмей, хан немесе басқа да құрылымдық биліктің бекітуінсіз адам би
атанған еді. Би атағын алу үшін соттық әдет – ғұрыпты терең тану мен қатар
ораторлық қабілетке ие болуы керек.
Билер институты ұжымдық және индивидуалды құқық бұзушылықтан туындаған
дауларға байланысты әкімшілік және соттық билігін жүзеге асырған.
Билер сотының демоктариялылығы адам құқықтарын қорғау институты сияқты
пайда болған. Егер істі шешуде биге байланысты қандайда бір күмән тудырылса
талапкер мен жауапкер басақа биды таңдап алуға құқылы болды.
Кңестер Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан басқа мемлекеттер сияқты
жалпы адамзаттық құндылықты және демократиялық институттына өтуге
байланысты өз мақсатын жария етті. Қазақстан бұл жайында өз
Конституциясының бірінші бабында біз демократиялық, құқықтық, әлеуметтік
мемлекетбіз, біздегі негізгі байлық адамның өмірі, құқығы және еркіндігі
деп айтып өткен.[3]
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы адам құқықтарын негізгі орында 10
желтоқсан 1948 жылы қабылданған Адам құқықтарының Жалпы Декларациясы болып
саналады. Қазақстан Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесі ретінде
бұл құжат зор маңызға ие.
3. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарын қорғау
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында адам құқықтарын қорғау
еліміздің заңнамысында нақты түрде бекітілген. Оны белгілеп отырған заңнама
актілерінің негізін құрайтын құжат - әрине, Конституция.
Қазақстан Конституциясының бірінші бабынан бастап адам құқықтарына
деген мемлекеттің ерекше көзқарасы белгіленген. 1-ші баптың 1-ші тармағында
мемлекеттік ең жоғары құндылығы болып адам, оның өмірі, құқықтары мен
міндеттері табылады делінген. Белгілі Қазақстандық заңгер-ғалым
Г.Сапарғалиев бұл жөнінде былай дейді: Саяси ілімде демократияны өзіндік
құндылық ретінде, мемлекеттік құрылыста бекітілетін жалпы адами
құндылықтардың нақты көрініс ретінде қарастырады. Олардың қатарына адам,
оның өмірі, құқықтары мен міндеттері жатады. Осылардың ең жоғары құндылық
деп тану мемлекет үшін адам және адамның материалдық игілігінен артық нәрсе
жоқ деген сөз. адам қалыпты өмір сүру үшін мемлекет барлық қолынан
келетінжағдай жасау керек. Мемлекет адамның өмірін қолсұғушылықтан қорғауға
міндетті... Конституцияда бекітілген және күнделікті заңнамада нақтыланған
адамның құқықтары мен бостандықьтарының жүзеге асырылуына мемлекет ең
алдымен көмектесуі керек деген сөз.[4]
Жалпы адам құқықтары мен бостандықтары – дүние жүзілік қоғамдастық
игерген, мойындаған және тиісті халықаралық-құқықтық актілерде бекітілген,
әлеуметтік және заңдық жағынан қамтамасыз етілген, әрбір адамның құқы
ретінде мойындалған, ешкім де еркін шектеп немесе тиым сала алмайды. Адам
өзінің табиғи құқығы мен бостандығының қайнар көзі, сондықтан олардан
шектелмеуі тиіс. Қазақстан Мемлекеті адам құқықтары мен бостандығын оның
қай елдің азаматы екендігіне қарамастан мойындайды, кепілдік береді әрі
қорғайды. Адам құқығы оның міндетімен байланысады, сондықтан олардың жүзеге
асырылуы нақтылы жағдайларға қатысты; адамға берілген құқық оның мүмкін
болған мінез-құлық түрі мен табиғи құқығы мен бостандығының қайнар көзі,
сондықтан олардан шектелмеуі тиіс. Қазақстан мемлекеті адам құқықтары мен
бостандығын оның қай елдің азаматы екендігіне қарамастан мойындайды,
кепілдік береді әрі қорғайды. Адам құқығы оның міндетімен байланысады,
сондықтан олардың жүзеге асырылуы нақтылы жағдайларға қатысты; адамға
берілген құқық оның мүмкін болған мінез-құлық түрі мен өлшемінен сипат
алады. Адам бостандықтары ешқандай жағдайларға байланысты болмайды, ол –
оның еркінің нәтижесі.[5]
Сол сияқты Конституцияда Қазақстанды әлеуметтік мемлекет деп тану
идеясы да адам мен азамат құқықтарын қорғауға бағытталған норма. Бұл
жөнінде әдебиетте былай деп көрсетіледі:
Ең алдымен әлеуметтік мемлекет жекелеген топтарға (топтарға) немесе
ұлыстарға емес, қоғам мен адамға тұтас қызмет етеді. Ол мемлекеттік көздер
есебінен барлық азаматтарға мүмкіндігінше бірдей мөлшерде игіліктер
көрсетіп қоғамдағы ауыртпалықтарды да теңдей болу жолымен әлеуметтік
теңсіздікті жеңілдетуге құлшанады... Әлеуметтік мемлекет адам мен азаматтың
күнкөріс минимумы мен өмір сүрудің лайықты жағдайларын қамтамасыз етуді
талап ету құқығын мойындайды. Бұған денсаулық пен экологиялық қауіпсіздік
мәселесі де кіреді.[6]
Конститутцияның 4-ші бабының 2-ші тармағы бойынша бұл акт ең жоғарғы
заңи күшке ие және Республиканың барлық аумағында тікелей қолданылады. Бұл
дегеніміз Ата заңда бекітілген адам мен азамат құқықтары мен
бостандықтарының да ең жоғары заңи күшімен тікелей қолданыста болуын
көрсетеді.
Ресейдің ғалымы Ю.А. Тихомировтың айтуы бойынша Конститутцияның
тікелей қолданылуы оның құқық шығару ықпалы, азаматтармен және үйымдармен
тікелей жүзеге асырылуы, бұзушылықтан сақтау, қоғамдағы өмір сүру үлгісі
мен атмосфераға, институциялық өзгерістерге құндылықты ықпал деген сөз
[7].
Г. Сапарғалиев Конституцияға сүйене отырып азаматтар өздерінің
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды үйренуі тиіс дейді.
Соттар адамның Конституциялық құқықтары мен бостандықтарын шектейтін заңдар
мен нормативтік актілерді қолдануға құқы жоқ[8].
Осы ғалымның сөзі юойынша Адам құқықтары саласында Қазақстан
Республикасының Конституциясы халықаралық құқықтың жалпы танылған
нормаларына сүйенеді[9].
Конституция нормаларының ішінен ерекше маңыздылыққа ие 13-ші бапты
бөлек атап өтуіміз тиіс. Бұл бап бойынша әркімнің құқық субьектісі
ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын,
қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен
қорғауға хақылы ( 1-ші тармақ ) .
Екінші тармақ бойынша әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот
арқылы қорғалуына құқығы бар. Бұл бап бұзылған құқықтардың сот арқылы
қорғалуына кепілдік береді.
Үшінші тармақ бойынша әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар.
Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі . Бұл тармақ
Қазақстандағы адвокаттық көмек көрсетудің заңи негізі болып табылады. Осы
тармақ сәйкес 5-ші желтоқсан 1997 жылы Қазақстан Республикасындағы
адвокаттық қызмет туралы [10] заң қабылданған болатын.
Сол сияқты осы тармақтың негізінде басқа да құқықтық көмектің түрлері
көрсетіледі, соның ішінде нотариалдық қызмет.
Конституцияның 14-ші бабының 1-ші тармағында да кепілдік қызметін
атқаратын норма бекітілген. Бұл норма бойынша заң мен сот алдында жұрттың
бәрі тең . Ресей ғалым-заңгері В.С. Нерсисянц байқағандай теңдік белгілі
бір абстракция болып табылады, яғни, ол теңестірілетін объектілерге тән
шешімдерден саналы (ойда) абстаркцияланудың нәтижесі[11].
Басқа сөзбен айтқанда іс жүзінде, өмірде адамдардың теңдігін қамтамасыз
ету мүмкін емес. Ал Конституциядағы 14-ші баптың 1-ші тармағында құқықтық
теңдік туралы айтылады.
Г. Сапаргалиев құқықтық теңдік туралы былай дейді:
Құқықтық теңдік – құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік нысанда
танылатын және бекітілетін жеке тұлғаның қоғамдық қатынастардағы еркіндігін
білдіреді.
Еркіндіктің тең өлшемі ретіндегі еркіндіктегі құқықтық теңдік құқық
субъектілері болып табылатын еркін тұлғалардың арасындағы эквиваленттік
талабын да білдіреді.
Құқтық тендік – еркін және бір-біріне бағынбайтын құқық субъектілерінің
барлығы үшін бірдей масштаб, тұтас қалып (норма), тең өлшем бойынша
теңдігі.
... Қықтық теңдік - әртүрлі индивидтердің бірдей құқық қабілеттілігін,
белгілі бір игіліктер мен міндеттерді алуға мүмкіндігін білдіреді.
... Тең құқықтылық дегеніміз адам мен азаматтың құқықтар мен
міндеттерді иелену теңдігі болып табылады. Бұл теңдікке адамның табиғи
қасиеттеріне де, оның қоғамдық қасиеттеріне де қарамастан кепілдік береді.
Бұл теңдікке кепілдік беру мемлекеттің міндеті [12].
Конституциядағы 14-ші бартың 2-ші тармағы бойынша Тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дініне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе
кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды .
Бұл конституциялық норма да конституциялық қағида сипатына ие. Ол басқа
конституциялық құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асуына кепілдік жасайды.
Бұл қағида Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 141-ші бабымен
қорғалады[13]. Қылмыстық құқық бойынша әдебиеттерде көрсетілетіндей егер
Қазақ ССР Қылмыстық кодексінің 60-шы бабы тек ұлттық және нәсілдік тең
құқықтылықтың бұзылуы үшін жауапкершілікті көздесе, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 141-ші бабы ... бұл негіздерді едәуір
кеңейтеді[14].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 141-ші бабы бойынша
жазаның айыппұл, қамауға алу және бас бостандығынан айыру сияқты түрлері
көзделген.
Тең құқықтық қағидасы кейбір жағжайларда ғана, онда да заңда
белгіленген жағдаяттар бойынша шектелуі мүмкін. Мысалы, ол шетелдіктерге
қатысты шектеледі[15].
Қазақстандағы адам құқықтарын қорғау саласында ерекше маңыздылыққа ие
тағы бір конституциялық норма 32-ші барта бекітілген. Бұл бап бойынша
Қазақстан Республикасының азаматтары бейбіт әрі қарусыз жиналуға,
жиналыстар, митингілер мен демонстрациялар, шерулер өткізуге және
тосқауылдарға тұруға құқылы. Бұл құқықты пайдалану, мемлекеттік
қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп, денсаулық сақтау, басқа адамдардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау мүдделері үшін заңмен шектелуі мүмкін.
Қазақстанда бұл конституциялық нома ҚР Президентінің арнайы заң күші
бар Жарлығымен нақтыланады[16].
Конституциялық міндеттердің ішінде 34-ші баптың 1-ші тармағында Әркім
Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа
адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеуге
міндетті,
- деп белгіленген нормаға назар аудармай кетуге болмайды. Сол сияты тағы
бір маңызды норма 39-шы бапта бекітілген. Адамның және азаматтың құқықтары
мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті,
адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын
сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін ( 1-
ші тармақ ).
Саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қандай да бір түрде шектеуге жол берілмейді ...( 3-ші тармақ ). Аталған
номалар кепіл берушілік сипатқа ие екені дау туғызбайды.
Конституциялық сипатына ие аса маңызды нормалар Конституцияның 7-ші
бөлімінде (Соттар және сот төрелігі) бекітілген. Осы бөлімнің Қазақстан
Республикасының атынан жүзеге асырылады және оның мақсат-міндеті азаматтар
мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерін қорғауды,
Республиканың Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат
етіп қояды. Сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де
нормативтік-құқықтық актілерінің негізінде туындайтын барлық істер мен
дауларға қолданылады,-делінген.
Айрықша маңызды қағида 77-ші бапта белгіленген: 1. Судья сот төрелігін
іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынады. 2.
Сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да болсын
араласуға жол берілмейді және заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады. 3.
Заңды қолданған кезде судья төмендегі принциптерді басшылыққа алуға тиіс:
1) адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол
жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі; 2) бір құқық бұзушылық үшін
ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе әкімшілік жауапқа тартуға болмайды; 3)
өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне
болмайды; 4) сотта әркім өз сөзін тыңдауға құқылы; 5) жауапкершілікті
белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа міндеттемелер жүктейтін
немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері күші болмайды. Егер
құқық бұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік заңмен алынып
тасталса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады; 6) айыпталушы өзінің
кінәсіздігінің дәлелдеуге міндетті емес; 7) ешкім өзіне-өзі, жұбайына
(зайыбына) және заңмен белгіленген шектегі жақын туыстарына қарсы айған
беруге міндетті емес. Діни қызметшілер өздеріне сеніп сырын ашқандарға
қарсы куәгер болуға міндетті емес; 8) адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез
келген күдік айыпталушының пайдасына қарастырылады; 9) заңсыз тәлімен
алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Ешкім өзінің жеке мойындауы
негізінде ғана сотталуға тиіс емес; 10) қылмыстық заңды ұқсастығына қарай
жол берілмейді. 4. Конституциямен белгіліенген сот төрелігінің принциптері
Республиканың барлық соттар мен судьяларына ортақ және бірыңғай болып
табылады.
Сол сияқты соттардың Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың
құқықтары мент бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге
нормативтік-құқықтық актілерді қолдануға құқығы жоқ. Мұндай жағдайда сот
органы іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні Конституциялық емес деп
тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті (78-ші бап),
Сонымен, Конституцияның нормаларында адам мен азамат құқықтарын қорғаудың
екі түрлі құралдары белгіленген десек қателеспейміз. Біріншіден, ол сот
арқылы бұзылған құқықтарды қорғауға болса, екіншіден, бұзылған құқықтарды
соттан тыс құралдарды қолдану арқылы қорғау.
Соттың қорғау құралының ерекшеліктері ҚР-ң Қылмыстық кодексі мен ҚР-ң
Азаматтық кодексінде көрініс тапқан. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 3-ші
тарауы Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына
қарсы қылмыстар, - деп аталады. Бұл тарауда 15 бап (141-155-ші баптар)
аталған құқықтардың бұзылуы үшін қылмыстық жауапкершілігті көздеп отыр.
Сол сияқты Қазақстан Республикасының Азаматық кодексінің 9-ші бабы
азаматтық құқықтарды қорғау мәселесіне арналған.[17]
Адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарын соттан тыс құралдар арқылы
қорғау тәртібі мен ерекшеліктері Қазақстан Республикасының Әкімшілік
кодексінде және арнайы заңдарда реттелген. Ол жөнінде жұмысыздың келесі
тарауларында әңгіме жүргіземіз. Жалпы айтатын болсақ Қазақстандағы адам мен
азамат құқықтары мен юостандықтарын қорғау мәселесі әртүрлі, соның ішінде
деңгейі, құқықтық күші және т.б. белгілері бойынша актілерде бекітілген.
II ТАРАУ. Адам және азамат
1. Азаматтықтың жалпы негіздері
Азаматтықты әлеуметтік – саяси құбылыс ретінде қарастырған жөн, өйткені
ол қазіргі заманғы мемлекеттіліктің құрылуы мен өмір сүруін білдіретін
факторлардың бірі болып табылады. Егер азаматтықты адам мен мемлекеттің
саяси және құқықтық байланысы ретінде түсінсек, онда құбылыстың тұтастық
сипаты туралы мәселе түсіп қалады. Азаматтықты оған тән барлық сипатты
белгілерімен, қырларымен тұтас әлеуметтік – саяси құбылыс ретінде өмір
сүруін тоқтатады және өзіндік жекелеген құбылысқа айналады. Мұндай жағдайда
біз азаматтықтың мәнін, маңызы мен ролін, өркениетті мемлекеттің өмір сүру
жағдайында оның объективті қажеттігін анықтау мүмкіндігінен айырыламыз.
Оның үстіне, азаматтық мемлекетке өз аумағы шегіндегі, сондай-ақ сыртқы
қатынастардағы барлық көріністері мен қатысты болады.
Азаматтық пен азамат ұғымының арасындағы айырмашылықты көз алдымызға
әкелу үшін құқық ұғымы мен құқықтық норма ұғымдарының өзара қатынасына
сілтеме жасаған жөн. Құқық пен құқықтық норманы ұқсастыру ешкімнің ойына
келмейді. Құқық ерекше құбылыс екені белгілі, сонымен бірге құқық норма
ретінде нақ сол құбылыстың бір бөлшегі. Құықтың жеке нормасын алып,
тіпті оны жан-жақты сипаттап, талдағанның өзінде құқықтық, мемлекеттің
құқықтық жүйесін түсіну мүлдем мүмкін емес. Сондай-ақ, жеке азаматтық
құқығын сипаттап, азаматтың тұтас құбылыс ретіндегі мәнін, ролін, маңызын
түсіну мүмкін емес.
Біз көрсетілген екі құбылысты азаматтылықты жекелеген азамат арқылы
анықтаудың нәзіктігін көрсету үшін ғана салыстырып отырғанымыз жоқ. Мұндай
салыстыру, сондай-ақ азамат мәртебесі құқықпен емес, құқықтық нормалармен
белгіленетінін көрсетуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге азаматтыұ ретінде
оның мәні, ерекшелігі құқықпен, құқықтық жүйемен белгіленген.
Азаматтықты тұтас саяси-құқықтық құбылыс ретінде қарастырған кезде ғана,
тек оның демократиялық мемлекет жағдайында объективті қажеттілігін ғана
емес, сондай-ақ оның мемлекеттің өзінің өмір сүруі мен дамуындағы мәнінде
түсінуге болады. Азаматтық қоғамның табиғи – тарихи даму процесінің жемісі
бола тұра, мемлекеттің әлеуметтік негізі болып табылады. Іс жүзінде
азаматтық мемлекеттің өз түрғындарының саяси-құқықтық көрінісі болып
табылады. Ол мемлекет тұрғындарды тудырады және ол оның меншігі болып
табылады деген сөз емес. Бәрінен бұрын, керісінше, тұрғындар мемлекетті
құратын факторлардың бірі болып табылады. Сондықтан азаматтыққа,
азаматтықтың мемлекетке ықпал ету шамасын анықтап белгілеу үшін саяси-
құқықтық маңыз беріледі. Сөз жоқ, мемлекетте азаматтыққа осылайша ықпал
етеді.
Осы салада жүріп жатқан процестер түсінікті болу үшін, азаматтықтық
кеңестік кезіндегі саясиөқұқықтық құбылыс ретінде қалыптасу ерекшелігін
жалпылап болса да көрсеткен жөн. Осы процестің елеулі ерекшеліктерінің
бірі азаматтық институтына таптық көзқарас болып табылады. Азаматтық
институтты да барлық әлеуметтік құбылыстар сияқты идеяландырылған. Ол
маркстік-лениндік ілімге негізделген және социялистік емес мемлекеттерде
танылған, жалпы әлеуметтік көзқарастың түбірімен өзгеше жаңа көзқарас
болды. Бұл көзқарастың мәні неде?
Азаматтық институтына таптық көзқарастың мәні мынада, халық тарихи
қалыптасқан біртұтас әлеуметтік қауымдастық ретінде қай тапқа жататына
қарай екі бөлікке: еңбекшілерге және қанаушыларға бөлінеді. Азаматтық
институтына мұндай көзқарас өзіндік ғана емес, прогрессивті, демократиялық
және ізгі, тарихи болашағы мол көзқарас деп есептеледі. Кеңес мемлекетінің
азаматтық туралы заңдары нақ осындай идеялармен дамытылды. Алайда,
азаматтық институтты жоғарыда аталған қасиеттердің бірден-біріне ие бола
алған жоқ. Біріншіден, азаматтық жарты кеш институты құрылды. Оның
жартыкештігі азаматтардың екі бөлікке бөлінуінде: бір бөлігіне, яғни,
еңбекшілерге, формальды түрде құқықтар мен бостандықтардың бүкіл кещені
берілді. Бұл бөлік толық қанды азаматтар деп танылды. Қайталап айтамыз,
еңбекшң азаматтар құқықтар мен бостандықтарды формальды түрде иеленді. Іс
жүзінде еңбекші азаматтардың құқықтары мен бостандықтары елеулі дәрежеде
бос қиял болды. Толық азаматтығы болмаған мемлекетте, тіпті елдің,
мемлекеттің қожайыны деп жарияланғаны мен, олардың толық қанды азамматтар
болуы мүмкін емес. Бұл туралы кейін егжей-тегжейлі айтылады.
Азаматтардың екінші бөлігі елеулі дәрежеде құқықтарынан айырылды немесе
құқықтары шектелді. Олар – қанаушылар деп аталатындар. Олар барлық саяси,
көптеген әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтарынан айырылды.
Таң қаларлығы сол, халықтардың бұл бөлігі азаматтықтардан аластаған жоқ,
мемлекеттің азаматтары деп есептелді.
Азаматтық дегеніміз жай саяси құқықтық құрылыс емес, ол азаматтық
қоғамның өз табиғатымен белгіленуі, тұтас болуы және азаматтылық сияқты
биік ұғымда көрінуі тиіс. В.Далдын анықтамасы бойынша, - Білім ұғымы мен
деңгейі азаматтық қоғам құру үшін қажет. Азаматтылық бір жағынан, ұлттық,
сондай-ақ жалпы азаматтық мораль нормаларын, дағды, әдет, саяси құқықтық
міндеттерді игеруден, екінші жағынан, оларды жүзеге асыру қабілетінен
көрінеді. Азаматтылық адам тек өзінің жалаң міндетін орындаған кезде ғана
емес, сондай-ақ жеке басына келетін зардаптардан қорықпастан, мемлекеттің,
оның органдары мен лауазымды адамдарының заңсыз әрекеттеріне қарсы тұрған
кезде көрініс табады. Егер тұтас мемлекет оның жекеленген органдары мұндай
қылықтарды ізгі ниетпен қабылдай алса, олардың өміршең, болашағы болған.
Егерде мемлекет, оның органдары бұлғанған беделін қорғаштаса, онда оның
тарихи болашағының болмағандығы, сондықтан азаматтылықтың жүйе
негіздеушілік қасиеті бар. Азаматтылықтың мұндай қасиеті мемлекет пен
азаматтар арасында қалыптасатын саяси және құқықтық қатынастарда, сондай-ақ
азаматтардың мемлекетке бейтарап қатынасында жүзеге асырылады.
Кеңес мемлекетінің саяси және құқықтық қатынастары ішкі қарама-қайшылықта
болды, сондықтан азаматтылыққа қатыстының бәріне әсер етпеуі мүмкін емес
еді. Бір жағынан КСРО-ның жартылай құқығы азаматтары өтпелі кезеңде, барлық
азаматтар 1936-шы жылдан кейін мемлекеттің уәкілетті органдарын
қалыптастыру кезінде жоғары болды. Саяси белсенділік көрсетті. Бұл
процесске азаматтардың барлығының біртұтас ойлап, саясаттың біртұтас
қолдануды ерікті түрде де, еріксіз түрде де күштеу жолымен де жүргізген
Коммунистік партия басшылық етті. Мемлекеттің халықтық сипаты туралы
мықты идеялық теперішпен насихат азаматтардың маркстік (пролитарлық) саяси
санасын қалыптастырды. Осы сананы өз биігінде қолдау үшін мемлекет
азаматтардың барлығында нысанада ұстады. Біресе азаматтардың үлкен
тобына, біресе олардың жекеленген мүшелеріне қатысты саяси террор қолданды.
Осындай жағдайда азаматтар санасының қалыптасуы бұлталаң сипат алды: Отанды
сатып кету мен саяси оқшаулану ұштасып кетті. Бұл құрылым (мемлекеттік,
партиялық, кәсіподақтық, комсомолдық) саяси сананяң тек жағымды жақтарын
ғана атап көрсетті, оны сананың негізгі және бірден – бір қасиеті деп
есептеді. Саяси оқшаулау туралы айтып қана қойған жоқ, оның мүмкіндігін де
қалт жібермеді. Өкілетті органдардың кез келген сайлауы (кеңестердің барлық
буындарында), әсіресе, 1936-шы жылдан кейін барлық уақытта сайлаушылардың
депутаттыққа кандидатқа жүз пайыз дерлік дауыс беруімен өтті. Бұл барша
өкімет билігінің органдар азаматтылық көрсетудің нәтижесінде
қалыптасқанын куәландыру тиіс болды. Кеңестер формальды түрде басқа
мемлекеттік органдарда – Үкіметтің, орталық және жергілікті мемлекеттік
органдардың басшыларын сайлады. Сөйтіп азаматтар мемлекеттік органдардың
бүкіл жүйесін төте емес жанама түрде қалыптастырып, жоғары азаматтылық
көрсетті. Алайда, іс жүзінде бұл мұндайды тарих бедерінен табу қиынға
соғатынын бұлжытпайтын саяси алдау – арбау болды.
Жоғары азаматтылықты азаматтар емес, мемлекет, оның органдары
қалыптастырды. Құрылған мемлекеттік органдардың бірден-бір саяси факторы
Комунистік партия, дәлірек айтқанда, партиялық номенкулатураның партия
органдарына басшылық жасаған шағын тобы болды. Бірақ, азаматтар осы
құбылыстың мәнін жеке басқа табыну кезінде ақ (Раскольниковтың Сталинге
жазған атақты хатын еске алсақ та жетеді) түсіне бастағаны мен не айтуға,
не жазуға рұхсат етілген жоқ. Бұл туралы, жеке басқа табыну нәубеті
ашылғаннан кейін тарихта болып өткен құбылыс ретінде, айтылады, жазыла
бастады. Кеңес азаматтарының саяси санасының шынайы болымысы туралы жазуға
кеңес мемлекеті таралғанға дейін тұхсат етілген жоқ. Саяси өмір туралы,
Конмунистік партияның диктатурасы туралы шындықты батыл айтқан жекеленген
азаматтар өзгеше ойлайтындар диссиденттер аталып, елден қуылды,
азаматтылығынан айырылды. Жоғары, шынайы азаматтылық көрсеткен азаматтар
мұндай қасиеттен жұрдай адамдар ретінде көрсетілді. Мемлекетті нығайтуға
тұрақты қамқорлық жасған Комунистік партия дүниені кері айналдырып, сол
мемлекетті ірітіп, ыдыратуға өзінің жағдай жасайтындығын сезіне алмады.
Адамдардың шағын тобының, тіптен миллиондаған азаматтарды саяси партияларға
біріктірсе де, өзі туып, өзі соған орныққан тірегі - шіріген мемлекетті
ұзақ ұстап тура алмайтындығын ол санасына сіңіре алған жоқ. Ол тірек
мемлекет пен партияның кінәсінен пісіп жетілмеген азаматтылық еді. Кеңес
мемлекетін фашизмнен қорғау кезінде азаматтарыдң жаппай көрсеткен
азаматтылығын бетке ұстап, бұған қарсылық білдіретіндері де кездесуі
мүмкін. Алайда, мұндай қарсылық негізсіз. Аталған жағдайда, азаматтардың
жаппай ерлік көрсеткендері рас. Ол шынайы азаматтылық болды, бірақ ол
мемлекетке емес, елге, Отанға қарсы азаматтылық еді. Аталған жағдайда
мемлекет үлгісінің үлкен мәнге ие болуы екі талай. Өйткені буржуазиялық
мемлекеттердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
“Адам және азамат құқықтары, бостандықтары мен міндеттері” тақырыбында
жазған дипломдық жұмысына
П І К І Р
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігі жарияланғаннан бергі жылдары
еліміз құқықтық мемлекет құру жолында үнемі алға ұмтылуда. Адам құқығы
мәселесі бүгінгі күнгі өзекті болып тұрған мәселе, бола бермек.
Диплом жұмысы жоспары оңтайлы құрылып, ғылыми материалдар ыңғайлы
сарапталған. Қазақстандық заңгерлердің еңбектері және теориялық сипаттағы
классиктер қөзқарастары ұтымды пайдаланылған. Соның ішінде аталған
мәселелер Қазақстан Конституциялары мен төл заңдарын салыстыра отырып
талдау жасағаны өте орынды.
Жұмыс үш тараудан тұрады: “адам құқығы мәселесіне тарифи-теориялық
шолу”, “Адам және азамат” және „Құқық, бостандық және міндет”. Бірінші
тараудың мазмұнын құрайтын тарихи-теориялық мәселелер өткен мен бүгінгі
мәселелерді ұштасыруға алкен еңбек еткендікті көрсетеді.
Адам және азамат мәселесіне арналған екінші осы құбылыстардың қайнар
көздері және оның Қазақстан Республикасы Конституциясындағы қағидаларынан
тұрады. Қазақстан Республикасы азаматтығының негізгі мәселелері
Конституциямен және Республиканың азаматтық туралы Заңымен реттеледі.
Конституцияға азаматтық туралы негізгі қағидалар: барлық азаматтардың
теңдігі туралы; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі
туралы; құқықтар мен бостандықтардың шектелуіне жол берілмейтіндігі туралы
азаматтықтан айыруға; Республика шегінен қуғындауға және басқаларына жол
берілмейтіні туралы қағидалар негізделген.
Қазақстан азаматтарының нақты құқықтары, бостандықтары және міндеттері
үшінші тарауда талдауға түседі. Қазақстан Республикасының Конституциясы
адам құқығы туралы халықаралық құжаттардың негізгі идеялары мен қағидаларын
қабылдады және оны мемлекеттің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып
нығайтты деп тұжырымдалады.
Еңбек жоғарғы оқу орындарын бітірушілер жұмысына қойылатын талапқа
сәйкес жазалап жақсы деп бағалауға тұрарлық.
Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы
кафедрасының аға оқытушысы ... ... ... ... Молдахожаев Ш.Ш.
Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университеті, заң факултетінің
5 курс студенті Аяғанов Е. “Адам және азамат құқықтары, бостандықтары
мен міндеттері” атты дипломдық жұмысына
Рецензия
Қазақ мемлекетінің құрылуы мен дамуы барысында адам құқығы мәселесі
әртүрлі тарихи тұрғыдан зерделенді. Қазақстанның тәуелсіздікке қолы жетіп
құқықтық мемлекет құру жолындағы осы бір тарихи кезеңінде, адам және
азамат құқықтары, бостандықтары мен міндеттері оның маңыздылығы
(актуалдылығын) көрсетеді.
Жұмыс тарихнамасының сан алуан және өзекті екенін байқаймыз. Соның
ішінде теориялық негізі өте бай. Атап өтетін жағдай Қазақстан Конституциясы
(1995 жыл) баптарын және егемендікке жеткен уақыттан кейінгі заңдарды жиі,
әрі орнықты қолданған. Диплом жұмысының жазылуына негіз болған Қазақстан
Республикасы Конституциясы, құжаттар жинақтары, классиктер еңбектері,
Қазақстан заңгерлері туындылары мен баспасөз материалдары.
Диплом жұмысын жазудағы авторының мақсаты мемлекеттік егемендік және
оның конституциялық кепілдіктері мен билік бөлісу жүйесі бағытында
Қазақстандағы адм құқығы мәселесінің өзектілігін дәлелдеу.
Ұлттық мемлекетіміздің бұлжымастығын қуаттап отырып еңбек мазмұны
ғылыми-объективтік тұрғыдан құрылған
Жұмыс өз бетімен орындалған және аяқталған. Еңбекті “үздік” деген
бағаға ұсынуға лайық, деп ойлаймын.
Конституциялық және халықаралық құқық
кафедрасының меңгерушiсi,
с.ғ.д. профессор ... ... ... Ә.Ғ.
Бакаев
М А 3 М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3-6
I ТАРАУ. Адам құқығы мәселесіне тарихи-теориялық шолу
1. Адам құқығы мәселесінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... .. 7-12
2. Қазақстандағы адам құқығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12-13
3. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарын қорғау ... 13-21
II ТАРАУ. Адам және азамат
1. Азаматтықтың жалпы негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-32
2. Қазақстан Республикасы азаматы мәртебесі ... ... ... ... ... ... . 32-
40
IІI ТАРАУ. Құқық, бостандық және міндет
1. Конституциялық құқықтыр, бостандықтар мен міндеттер жүйесі ..41-58
2. Саяси құқықтар мен бостандықтар және басты міндеттер ... ... ... 58-
67
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
КІРІСПЕ
Қазіргі кезеңде рухани құндылықтардың ішінде адам құқықтары мен негізгі
еркіндіктерінің алатын орны ерекше. Әлбетте, адам құқықтары мен негізгі
еркіндіктері оларға мемлекет немесе басқа біреудің тарапынан сыйға
тартылмағандықтан, оларды адамның табиғи құқықтары деп атайды. Дәлірек
айтатын болсақ, табиғи құқықтарына адамның өмір сүруі, еркіндікке жету,
жеке басының еркіндігі жатады.Сол себепті де адам қандай да бір күш немесе
үкімет алдында өздерінің табиғи құқықтары үшін мәңгі қарыздар емес екендігі
айқын. Табиғи құқықтармен негізгі еркіндіктердің азаматтар несібіне
жазылғандығы, ол адам, яғни осы өзі жеткілікті. Тек қана, осы табиғи
заңдылыққа қол жеткізу үшін де орасан зор күш жұмсау қажет болды. Ал
адамның мемлекет пен өзара әрекеті нәтихесінде туындайтын құқықтары, яғни
еңбек ету, білім алу, азаматтық алу, сот әділдігіне жүгіну, салауатты өмір
сүру, еркін жүріп түру, мүліктерге ие болу құқықтары үшін әліде толастамай
келеді. Жаңа үшінші мыңжылдық алдында көптеген халықтар бостандық пен
тәуелсіздікке жетті. Яғни адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерінің дәуірі
туғандай.
Адам құқықтары мәселесі – бүкіл адамзатқа ортақ мәселе. Адам
құқықтарына, негізгі бостандықтарына, демократияға және заңдық үстемдікке
қатысты мәселелер халықаралық мәнге ие, өйткені бұл құқықтар мен
еркіндіктерді қамтамасыз ету халықаралық құқытық тәртіптің негізгі құрамдас
бөлігінің бірі болып табылады. Мемлекеттердің ( Біріккен Ұлттар Ұйымы,
Еуропа Қауіпсіздігінің ынтымақтастық Ұйымы ) халықаралық институттар
көлемінде қабылданған адам құқықтары төңірегіндегі міндеттемелері, жеке
мемлекеттердің тек ішкі ісі болып қана қоймай, барлық қатысушы
мемлекеттердің көздеген мүддесіне айналды. Бүкіл әлем халықтарының
қауіпсіздігі мен ынтымақтастығын нығайту түсуге септігін тигізетін маңызды
халықаралық келісімдерге жету осындай негізде ғана мүмкін болды. Мысалы
ретінде қойылған Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастықтық Кеңесіне
Қорытынды Актісін айтуға болады. Бұл Қорытынды Актіні қабылдау Еуропалық
құрлықтағы мемлекеттер арасындағы тығыз қатынастың дамуына ықпал жасайтын
тарихи оқиға болды.
Қорытынды Акт бұл бейбіт және бейбіт қатар өмір сүруге ұмтылған
мемлекеттер арасындағы қатынастар парқын қалыптастырып қана қоймай, сонымен
бірге мемдекеттердің дамуы мен ынтымақтастығының бағытын айқындайтын
бірыңғай құжат деуге де болады.Қорытынды Акті Еуропа мемлекеттері
арасындағы жаңа келісімдер мен келісімшарттардың дайындалуы мен
қалыптасуын, жалпы Еуропалық мәжілістердегі қол жеткізген келісімдерді
жүзеге асыруды ескереді.
Жалпы адам құықтары туралы сөз қозғағанда 1948 жылы 10 желтоқсанда
қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясына назар
аудармауға мүмкін емес. Адам құқықтарын қорғау, оның қажетті талаптарын
жасап, жүзеге асыру мәселелері халықаралық қатынастарда көптеген ұйымдар
мен мемлекеттердің басты мақсаттарына айналып, олардың заңдарында, кейбір
ұйымдардың бірқатар құжаттарында орын алып келеді. Алған рет бұл салада
қабылданған басты құжат Адам құқықтарының жалпы Декларатциясы . Ал Еуропа
аймақтары арасында адам құқықтарына байланысты құқықтық реттеу тек Екінші
Дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін ғана қолға алына бастады. Осы орайда
1950 жылы Римде Адам құқықтары бойынша Еуропа Клнвенциясы қабылданып, өз
жұмысын жүзеге асыра бастады.
Адам құықтарының жалпыға бірдей Декларатциясының бірінші тармағында:
адам баласының құндылығы: бостандықтың, әділеттіліктің және жалпы
бейбітшіліктің негізі болып табылады- деп көрсетілген.[1]
Аадам құқықтары бойынша Еуропа Конвенциясының алғы баптарында Жоғарыда
Келісуші Тараптар өз юрисдикциясында табылатын әрбір адамның құқығы мен
еркіндігін қамтамасыз ету мәселесі қарастырылған. Ешкім адам баласына қарсы
әдейі қасақана қылмыс жасай алмайды, егер қылмыс пайда болған кезде ол сот
шешімі мен өлім жазасына тартылады делінген. Конвенцияның 4 бабына сәйкес,
ешкім басында еркі жоқ біреудің құлы болмау керек; ешкім мәжбүрлеп немесе
міндетті түрде жұмысқа тартылмауы керек;
Әрбір адам еркіндік және дербес құқығына ие. Өз құқықтарынан және
еркіндіктерінен адамда ешкім ажырата алмайды, тек заңмен бекітілген келесі
жағдайларда ғана:
- компетентті сот оны айыпты деп тану негізінде;
- заңмен көрсетілген, заңды сот шешімін орындамаған немесе кез келген
міндеттемені орындауды қамтамасыз ету мақсатында заңды түрде тұтқындау
нмесе тұлғаны ұстау;
- компетентті орган алдында кәмелетке толмаған тұлғаны заңды ұйғарым
негізінде тәрбиелеушілік қадағалау үшін немесе оны заңды түрде ұстау;
- заңды түрде инфекциялық ауруларды таратушы, жанауруларын,
алкоголиктерді, наркомандарды ұстау;
- бір елден екінші елге заңсыз өтуге әрекеттенген тұлғаларды Заңды
түрде ұстау. Барлық ұсталғандарға оның ұсталғандығы туралы өзіне түсінікті
тілде хабардар етеді. Ұсталған әрбір айыпталушы әділ сотқа жүгініп,
құқықтарына негізделіп қылмыскер атауынан ақтау құқығына ие.
Халықаралық құқық саласында адам құқықтары ертеден келе пайда болып,
дами бастаған салалардың біріне жатады. Жалпы адам құқықтарының қалыпсауы
мен дамуында ертеден бері ұлы ғұлама ойшылдар өз пікірлерін ұсынған. Айта
кететін болсақ Ежелгі Грейияда адам құықтарының дамуына әсер еткен Гесиод
пен Солонды, Сократты айтатын болсақ, ал Ежелгі Римде Аврелий, Цицерон және
Ульпиндар арықарай дамытуға өз үлестерін қосты. Кеңестік ғалымдардан
Блищенко И.П, Дмитриева Г.К, Черниченко С.В, Лукашева Н.И, Бекяшев сынды
зерттеушілер кіреді.
Қазақстанның заң ғылымында адам құықтары жөніндегі құқықтық мәселелер
белгіді бір аяда зерттелгенімен де, бұл мәселе туралы құқықтық аспектілер
толық зерттелмеген.
Қазақстан ғылымында осы саланы зерттеу жұмыстары жөнінде бастамалар
тарихтан белгілі Тәуке ханның Жеті жарғысында орын алған. Мемлекетіміз
тәуелсіз мемлекет болғаннан бастап, адам құқықтарын қорғауды басты міндет
деп біліп халықтың хал-ахуалын жақсарту көп күш шығармақта. Елімізде
құқықтың бұл саласынынң терең жол алып дамуына ықпал аткен Қазақстан
Республикасы Президенті жанындағы адам құқықтары жөніндегі комиссияның
мүшесі М.А. Сарсембаев, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің
халықаралық қатынастар және Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты
кафедрасының меңгерушісі, тарихи ғылымдарының докторы, профессор Ж.У.
Ибрашевтің Адам құқықтары саласындағы жинағын, сонымен қатар С.К.
Жүрсімбаевтың Адам құқықтары мен азаматтық еркіндіктердің қамтамасыз ету
мәселесін ғылыми тұрғыдан айқындап.
Диплом жұмысының мақсаты адам құқықтарының қалыптасуы мен дамуын
қарастыра отыра, Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары және
бостандықтары мен міндеттерінежүйелі талдау жасау.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел болып, халықаралық құқық субъектісі
ретінде танылып, өз халқының құқықтары мен бостандықтарын қорғауда көптеген
шараларды жүзеге асырды. Шаралардың негізін қалаушы нақты адам құқықтарын
тікелей реттейтін құжаттың жетіспеушілігі. Еліміз көптеген халықаралық
конвенциялардың қатысушысы ретінде халықаралық аяда өз халқының құқығын
қорғауда. Құқықтың бұл саласына байланысты халықаралық кеңістікте қандайда
бір мәселе туындаса, бұл проблеманы екіжақты және көпжақты ынтымақтастық
негізінде, әрине мемлекеттік деңгейде шешу қажет.
Жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
I ТАРАУ. Адам құқығы мәселесіне тарихи-теориялық шолу
1. Адам құқығы мәселесінің қалыптасуы
Адам құқықтары – құқықтың саласы, негізгі азаматтық, саяси,
экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар мен адам бостандығын
қалыптастыратын нормалардың жиынтығын және жеке құқықтар мен
бостандықтардың дұрыс орындалуын көздейтін құқықтық – ұйымдастыру
тетіктері.
Адам құқықтары ұзақ тарихи қалыптасудың эталондары мен стандарттардың
нәтижесі болып, қазіргі демократияның нормасы ретінде қалыптасты. Тұлға мен
билік арасындағы қарым-қатынастардың әдістері мыңдаған жылдар бойы назарда
болды. Қоғам прогресі мен адамның дамуы, бостандық жолында мемлекеттің
тұтас билігін тежеу талпынысы, мемлекеттік органдар мен лауазымды
тұлғалардың өктемдік әрекетінен адамдарды сақтау, тұлғаға барынша өз
тағдырын өзі шешу кең түрде мүмкіншілік беру айқын көріне бастады.
Әрбір адам тұлғасынан бастап белгілі бір мөлшерде ( материалдық және
рухани) ажыратылмас құқықтарға ие, ол құқықтарды қамтамасыз ету үшін қоғам
мен мемлекет жәрдемдесуі тиіс.Әрқашан да бұл игіліктдің мөлшері материалдық
өндіріс жүйесінде тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік құрылымында алатын орнымен
анықталады. Қоғам дамуының әр сатыларындағы құрт өзгерістер, өркениет
өзгешелігі, формальды теңдік қағидасына негізделген адам құқықтарына
қазіргідей жан- жақтылық белгісін берген жоқ.
Дегенмен V – IV ғасырларда ежелгі полюстерде демократия идеясы мен
азаматтық алғаш рет дүниеге келген жерде адам құқықтары тұжырымдамасының
пайда болуы прогресс пен бостандық жолындағы үлкен қозғалыс болды.
Ежелгі плюсте азаматтық пен саяси құқықтар байланысты болды: бостандық,
мемлекеттік істерді шешуге арналған құқық, әділеттілікті орнатуға қатыстысу
құқығы қара жұмыспен айналыспаған адам ғана иеленеді.
Азаматтықтың ежелгі полюстерде шектеулілігіне қарамастан, мұндай
институт тек мәдениетің жұмыс істеуі мен дамуының бір құралы болып
табылады.
Алғашқы кезде заңның құнына, заңдылыққа ерекше көңіл бөлген азаматтық
туралы, адам құқықтары туралы ұғым, әр азаматтың полюске деген қамқорлық
теория жүзінде пайда бола бастады. Келесі қоғамның дамуы адам құқықтары
мен заңның үстемдігі бір – бірімен тығыз байланысты екенін көрсетті. Бұл
ежелгі ойшылардың мемлекеттік, бостандық және ізгілік бағытындағы үдемелі
дамуының белгісі болды. Тарихи дамудың баспалдағы адам құқықтары үшін,
бостандықтары үшін кеңеюі және баюы үшін болған күрестің нәтижесі еді.
Гуманистік игіліктің алтын қорына енген адам құқықтары тұңғыш рет Ұлы
бостандық хартиясында (1215ж.) мазмұндалып, ағылшындардың құқықтары туралы
билльмен (1689ж.), Егемендік декларациясымен (1776ж.), американдықтардың
Құқтар туралы билльмен және адам мен азаматтардың құқықтары декларациясымен
дамытылды. 212 б Бұл игіліктердің генезисін көре тұра, адамдардың табиғи
құқықтарын оқып зерттеуге талпыныс берген ежелгі гректердің философиясын,
әлеуметтік әділдік пен теңдіктің жорамалдарын қозғаған реформация мен
білімпаздықтың кезеңіндегі постулаттарды еске түсірмеуге болмайды.
1919 жылы Ұлттар Лигасының жарғысы адам құқықтарын жинайтын жалпы
ережелерді қосқан жоқ. Ол кезде адам құқықтарын халықаралық түрде қорғау
туралы ойды Ұлттар Қауымдастығы мойындаған жоқ еді, сонымен қатар ол
келісімнің құрастырушылары оған үлкен мән берген жоқ. Бірақ ол келісімде
адам құқықтары туралы халықаралық заңдардың дамуына әсер ететін екі ереже
болды (22 және 23 баптар).
22 бапқа сәйкес, Ұлттар Лигасының жарғысымен Лига мандаттарының жүйесі
құрылды. Бұл ереже тек Бірінші Дүниежүзілік соғыста жеңілген, бұрынғы отар
мемлекеттерге ғана қолданылады. Бұл қағидаға сәйкес, отар мемлекеттер
Лигаға тәуелді аумақтар болып қайта құрылып, ол мемлекеттердің басқаруын
жеңуші державаларға берді, ол өз кезегінде жыл сайын Лигаға олардың
міндеттерді қалай орындаған жөнінде баяндайтын.
Лиганың ыдырауымен бұл мандаттар жүйесі де жойылды.
Ұлттар Лигасы жарғысының 23 бабы әйелдерге, ерлерге және балаларға
әділетті және адамгершілікті жұмыспен қамтамасыз етуге қатысты мәселелерге
арналған. Сонымен қатар, бұл бап айтылған мақсаттарға жету үшін,
халықаралық ұйымдарды құруды көздейді. Бұл қызметті Ұлттар Лигасы құрылған
уақытта құрылған Халықаралық еңбек ұйымы өзіне алды. Халықаралық еңбек
ұйымының заң шығару міндеті және оның құрған халықаралық еңбек шарттары мен
адам құқықтары туралы халықаралық заңдардың дамуына үлкен ұлес қосты.
Сонымен қатар, Ұлттар Лигасы азшылықтың құқықтарын қорғайтын жүйенің
дамуында үлкен рөл атқарады. Бұл өкілеттілікті Ұлттар Лигасы бірінші
Дүниежүзілік соғыстан кейінгі қол қойылған келісімдер арқылы алды. Сол
соғыстың салдарының бірі, Еуропа мен Таяу Шығыстың саяси картасының өзгеруі
болды. Жаңа мемлекеттер пайда болып, көптеген мемлекеттер өз тәуелсіздігін
алды. Көпшілікте олардың құрамына этникалық, тілдес мәдени азшылықтар
кірді. Жаңа саяси тәртіптің болуы олардың мәдени өмір сүруіне қауәп-қатер
туғызады деген байсалды, тарихи күмән болды. Сол үшін жеңуші державалар
одағының өкілеттіліктері, жаңа мемлекеттердің өздерінің этникалық, тілдік,
діни құқықтарын қорғайтын арнайы келісім шартқа қол қоюды кеуделеді. Бұндай
келісім шарттарға қол қойылды. Азшылықтың құқықтарын қорғайтын жүйені
қолданатын мемлекеттер азшылық жөніндегі кемсітушілікке жол бермеуге,
азшылықтың этникалық, діни тілдес бірлестігін сақтап қалу үшін ерекше
құқықтар беруге міндеттенеді.
Ұлттар Лигасының келісімі бойынша екі жақ өз міндеттемелерін орындауына
кепіл берді.
Азшылықтың құқықтарын қорғайтын жүйе Ұлттар Лигасымен бірге жойылды .
Сонымен, халықаралық құқықтардың ішінде түрлі топтардың құқытарын
қорғайтын институттар мен доктриналар пайда болды.Халықаралық құқытардың
бұл аспектілердің теория мен іс жүзінде қолданылуы, адам құқытарының
дамуына концептуалды және институционалды негіздер қалды.
Бұл құқық саласының дамуында ежелгі гректік көзқарас бойынша адам
құқықтарын қлыптастыру жалпы мифалогиялық арнада үсынылып, полис (қала-
мемлекет) және оның заңдары діни тегі және діни шындыққа сүйенуі еді. Құқық
жалпы алғанда әр адамның құқығы полисқа мүшеліктен шығу, тиімді
ұсыныстарға сүйене күште емес, ал діни шындық тәртіпте деген.
Гомерлық Греция кезеңінде (б.д.д. 2000 мың жылдық аяғы) эллиндер
төмендегі түсініктерге сүйене келген, мысал, дике (шындық, әділдік),
темис (әдет-ғұрып,әдеттегі құқық), тиме (жеке намыс), номас (заң.)
Құдайшылық өзінің табиғи әділдігі Гомерға құықтық критерия және
объективті негіз сапасында еді. Сол кездегі көзқарас бойынша әділдік құқық
сияқты қабылданған еді. Тек легитимациялық контексттің ұсынуымен әділдік
туралы (дике) немесе басқада талаптар құқықпен танылып және әдет-ғұрыптан
шыққан (темис).
Бірдей әділдік идеясы, полис және заң Гесиодтың (б.д.д.VII ғасыр).
Теогония және Труды и дни поэмаларында айқын көрніс табады.
Гесиодтың (VII ғ. б.э.д.) Теогония және Труды и дни поэмаларында айқын
көрніс табады. Гесиодтың пікірінше әділдік (дике) және ізгі заңдылық
(эвномия) – бұл әпкелі - әйел құдай Фемида деп көрсеткен. Осы діни анықтау
бойынша, Гесиодтың ойынша шындықты құқық алмастырады, күш қайда болса,
құқықта бар .
Гесиодтың поэмасында сол уақыттағы қоғамдық-әлеуметтік индивидуалдық-
адамдық бастаудың күшеюі куәландырылған. Құқық әрқашан және әрбір жерде
адам құқық субъектілігіне, тұлға еркіндігіне ұйғарылады. Әйгілі Антикалық
философияны және әлеуметтік-құқықтық ойды зерттеуші Эрист Кассирер бұл
бағыт бойынша өзінің көзқарастарын ұсынған.
Құқық жалпы алғанда әрбір адамның құқығы жалпы норманың болуымен әрекет
етеді.Бәріне субъективті шамада тыйым салынған және рұқсат етілген,
еркіндіктің тең шамада болуы өз құқытыран қорғаудағы негіздердің бірі
ретінде қарастырылған.Осы орайда елеулі құқықтық мағынаға ие пікір жеті
данышпан ды, ондағы әрбір істегі шама және ортаны нақты керекті
мәнділігін сақтау болып табылады.
Жеті данышпандың бірі Солон (б.д.д 638-559 ж.ж. ). Ол белгілі афина
мемлекетінің қайраткері және заң шығарушы болған. Өз ұсыныстары аясында
Солон ұзақ уақытқа созылған құлдықты жоқ етіп, Афинада біркелкі цензовалық
демократияны құруды басты мақсат етті.
Ежелгі гректік ойшылдардарының барлық адамның еркіндігі мен теңдігі
жайлы ойларын арықарай Ежелгі Римде өз жалғасын тапты.
Ежелгі Римде Табиғи құқықта мемлекет туралы оқу бойынша көзқарастарды
адам құқықтары және сол салада заңды тұрғыда қарастырған Цицерон ( б.д.д
106-43 ж.).
Құқықтың негізінде Цицеронның айтуынша, құқықтық шындық орын алды.
Оның айтуы бойынша құқық адам шешімі мен ұйғаруынан емес, табиғат пен
орнатылады. Егер қолданылатын құқық халық қалауы бойынша орнатылса, сот
ұйғарымдарының бәрі тегі шындықта, әділдікте болуы керек деген.
Халықпен орнатылған заң заңсыздықтан заңды құру немесе мейрімділіктен
өшпенділік, шындықтан масқара болу сияқты табиғи құқықта орын алмаған
жәйттердің өз алдына бет алуына жол бермеу керек.
Рим заңгерлерінің негіздеуінше шындық, мемлекеттер мен индивиттер
арасында жөні бар және дұрыс қатынастар құқық болып табылады, ал мемлекет
бұл жерде құқықтың жалпы барлық талаптары үшін құқық тыңдаушылық субъект
болып табылады.
Сонымен, римдік заңтану, бірдей құқық түсінігінде мемлекетке таралып
ішкіарақатынасты түсіндірді.
Орта ғасырларда бұл бағыттың дамуында орта ғасыр ойшылдары ойдың
еркіндігін, барлығының теңдігін заң алдында қорғаған. Антикалық ойлардың
мағынасы христианствада орын алды. Құл иеленушілік бет ала бастағанда
христианства адам құқықтарын қорғау жөнінде әмбебапты түсініктерді берді.
Христианстваға сәйкес халықтың бәрі Құдайдың баласы олардың бәрі тең
деп көрсеткен.
Келе келе құқықтың бұл тармағы бойынша бірнеше актілер қабылданып, адам
құқықтары құқықтық реттелуге ие болды. Айта кететін болсақ: Еркіндіктің Ұлы
Хартиясы (1215 ж), Құқық туралы Петиция (1628 ж), Habeas Corpus Act (1679
ж), құқық туралы Билль (1689 ж), Вирджинии құқықтары туралы американдық
Декларация (1776 ж), АҚШ тәуелсіздік Декларациясы (1776 ж), адам құқықтары
мен азаматтық туралы Француз Декларациясы ( 1789 ж), адам
құқықтары туралы Жалпы Декларация ( 1984 ж).[2]
2. Қазақстандағы адам құқығы
Адам құқықтары Тәуке – ханның Жеті жарғы заңында реттелген. Заңда
жоғарғы жеткілікті деңгейде қазақ қоғамның құқық танымдылығы туралы
айтылған. Қазіргі заманға сай тілде өмір сүруге, мүлікке, отбас
мәселелеріне қатысты құқықтар орын алған.
Қазақтың әлеуметтік құқығы хандар институтын таңдауда пайда бола
бастаған. Атап өтетін жай, хандар билігі ұрпақтан – ұрпаққа емес, ал таңдау
бойынша жүзеге асқан.
Қазақстанда ең маңызды билер институты болған. Ешқандай таңдауға
негізделмей, хан немесе басқа да құрылымдық биліктің бекітуінсіз адам би
атанған еді. Би атағын алу үшін соттық әдет – ғұрыпты терең тану мен қатар
ораторлық қабілетке ие болуы керек.
Билер институты ұжымдық және индивидуалды құқық бұзушылықтан туындаған
дауларға байланысты әкімшілік және соттық билігін жүзеге асырған.
Билер сотының демоктариялылығы адам құқықтарын қорғау институты сияқты
пайда болған. Егер істі шешуде биге байланысты қандайда бір күмән тудырылса
талапкер мен жауапкер басақа биды таңдап алуға құқылы болды.
Кңестер Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан басқа мемлекеттер сияқты
жалпы адамзаттық құндылықты және демократиялық институттына өтуге
байланысты өз мақсатын жария етті. Қазақстан бұл жайында өз
Конституциясының бірінші бабында біз демократиялық, құқықтық, әлеуметтік
мемлекетбіз, біздегі негізгі байлық адамның өмірі, құқығы және еркіндігі
деп айтып өткен.[3]
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы адам құқықтарын негізгі орында 10
желтоқсан 1948 жылы қабылданған Адам құқықтарының Жалпы Декларациясы болып
саналады. Қазақстан Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесі ретінде
бұл құжат зор маңызға ие.
3. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарын қорғау
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында адам құқықтарын қорғау
еліміздің заңнамысында нақты түрде бекітілген. Оны белгілеп отырған заңнама
актілерінің негізін құрайтын құжат - әрине, Конституция.
Қазақстан Конституциясының бірінші бабынан бастап адам құқықтарына
деген мемлекеттің ерекше көзқарасы белгіленген. 1-ші баптың 1-ші тармағында
мемлекеттік ең жоғары құндылығы болып адам, оның өмірі, құқықтары мен
міндеттері табылады делінген. Белгілі Қазақстандық заңгер-ғалым
Г.Сапарғалиев бұл жөнінде былай дейді: Саяси ілімде демократияны өзіндік
құндылық ретінде, мемлекеттік құрылыста бекітілетін жалпы адами
құндылықтардың нақты көрініс ретінде қарастырады. Олардың қатарына адам,
оның өмірі, құқықтары мен міндеттері жатады. Осылардың ең жоғары құндылық
деп тану мемлекет үшін адам және адамның материалдық игілігінен артық нәрсе
жоқ деген сөз. адам қалыпты өмір сүру үшін мемлекет барлық қолынан
келетінжағдай жасау керек. Мемлекет адамның өмірін қолсұғушылықтан қорғауға
міндетті... Конституцияда бекітілген және күнделікті заңнамада нақтыланған
адамның құқықтары мен бостандықьтарының жүзеге асырылуына мемлекет ең
алдымен көмектесуі керек деген сөз.[4]
Жалпы адам құқықтары мен бостандықтары – дүние жүзілік қоғамдастық
игерген, мойындаған және тиісті халықаралық-құқықтық актілерде бекітілген,
әлеуметтік және заңдық жағынан қамтамасыз етілген, әрбір адамның құқы
ретінде мойындалған, ешкім де еркін шектеп немесе тиым сала алмайды. Адам
өзінің табиғи құқығы мен бостандығының қайнар көзі, сондықтан олардан
шектелмеуі тиіс. Қазақстан Мемлекеті адам құқықтары мен бостандығын оның
қай елдің азаматы екендігіне қарамастан мойындайды, кепілдік береді әрі
қорғайды. Адам құқығы оның міндетімен байланысады, сондықтан олардың жүзеге
асырылуы нақтылы жағдайларға қатысты; адамға берілген құқық оның мүмкін
болған мінез-құлық түрі мен табиғи құқығы мен бостандығының қайнар көзі,
сондықтан олардан шектелмеуі тиіс. Қазақстан мемлекеті адам құқықтары мен
бостандығын оның қай елдің азаматы екендігіне қарамастан мойындайды,
кепілдік береді әрі қорғайды. Адам құқығы оның міндетімен байланысады,
сондықтан олардың жүзеге асырылуы нақтылы жағдайларға қатысты; адамға
берілген құқық оның мүмкін болған мінез-құлық түрі мен өлшемінен сипат
алады. Адам бостандықтары ешқандай жағдайларға байланысты болмайды, ол –
оның еркінің нәтижесі.[5]
Сол сияқты Конституцияда Қазақстанды әлеуметтік мемлекет деп тану
идеясы да адам мен азамат құқықтарын қорғауға бағытталған норма. Бұл
жөнінде әдебиетте былай деп көрсетіледі:
Ең алдымен әлеуметтік мемлекет жекелеген топтарға (топтарға) немесе
ұлыстарға емес, қоғам мен адамға тұтас қызмет етеді. Ол мемлекеттік көздер
есебінен барлық азаматтарға мүмкіндігінше бірдей мөлшерде игіліктер
көрсетіп қоғамдағы ауыртпалықтарды да теңдей болу жолымен әлеуметтік
теңсіздікті жеңілдетуге құлшанады... Әлеуметтік мемлекет адам мен азаматтың
күнкөріс минимумы мен өмір сүрудің лайықты жағдайларын қамтамасыз етуді
талап ету құқығын мойындайды. Бұған денсаулық пен экологиялық қауіпсіздік
мәселесі де кіреді.[6]
Конститутцияның 4-ші бабының 2-ші тармағы бойынша бұл акт ең жоғарғы
заңи күшке ие және Республиканың барлық аумағында тікелей қолданылады. Бұл
дегеніміз Ата заңда бекітілген адам мен азамат құқықтары мен
бостандықтарының да ең жоғары заңи күшімен тікелей қолданыста болуын
көрсетеді.
Ресейдің ғалымы Ю.А. Тихомировтың айтуы бойынша Конститутцияның
тікелей қолданылуы оның құқық шығару ықпалы, азаматтармен және үйымдармен
тікелей жүзеге асырылуы, бұзушылықтан сақтау, қоғамдағы өмір сүру үлгісі
мен атмосфераға, институциялық өзгерістерге құндылықты ықпал деген сөз
[7].
Г. Сапарғалиев Конституцияға сүйене отырып азаматтар өздерінің
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды үйренуі тиіс дейді.
Соттар адамның Конституциялық құқықтары мен бостандықтарын шектейтін заңдар
мен нормативтік актілерді қолдануға құқы жоқ[8].
Осы ғалымның сөзі юойынша Адам құқықтары саласында Қазақстан
Республикасының Конституциясы халықаралық құқықтың жалпы танылған
нормаларына сүйенеді[9].
Конституция нормаларының ішінен ерекше маңыздылыққа ие 13-ші бапты
бөлек атап өтуіміз тиіс. Бұл бап бойынша әркімнің құқық субьектісі
ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын,
қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен
қорғауға хақылы ( 1-ші тармақ ) .
Екінші тармақ бойынша әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот
арқылы қорғалуына құқығы бар. Бұл бап бұзылған құқықтардың сот арқылы
қорғалуына кепілдік береді.
Үшінші тармақ бойынша әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар.
Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі . Бұл тармақ
Қазақстандағы адвокаттық көмек көрсетудің заңи негізі болып табылады. Осы
тармақ сәйкес 5-ші желтоқсан 1997 жылы Қазақстан Республикасындағы
адвокаттық қызмет туралы [10] заң қабылданған болатын.
Сол сияқты осы тармақтың негізінде басқа да құқықтық көмектің түрлері
көрсетіледі, соның ішінде нотариалдық қызмет.
Конституцияның 14-ші бабының 1-ші тармағында да кепілдік қызметін
атқаратын норма бекітілген. Бұл норма бойынша заң мен сот алдында жұрттың
бәрі тең . Ресей ғалым-заңгері В.С. Нерсисянц байқағандай теңдік белгілі
бір абстракция болып табылады, яғни, ол теңестірілетін объектілерге тән
шешімдерден саналы (ойда) абстаркцияланудың нәтижесі[11].
Басқа сөзбен айтқанда іс жүзінде, өмірде адамдардың теңдігін қамтамасыз
ету мүмкін емес. Ал Конституциядағы 14-ші баптың 1-ші тармағында құқықтық
теңдік туралы айтылады.
Г. Сапаргалиев құқықтық теңдік туралы былай дейді:
Құқықтық теңдік – құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік нысанда
танылатын және бекітілетін жеке тұлғаның қоғамдық қатынастардағы еркіндігін
білдіреді.
Еркіндіктің тең өлшемі ретіндегі еркіндіктегі құқықтық теңдік құқық
субъектілері болып табылатын еркін тұлғалардың арасындағы эквиваленттік
талабын да білдіреді.
Құқтық тендік – еркін және бір-біріне бағынбайтын құқық субъектілерінің
барлығы үшін бірдей масштаб, тұтас қалып (норма), тең өлшем бойынша
теңдігі.
... Қықтық теңдік - әртүрлі индивидтердің бірдей құқық қабілеттілігін,
белгілі бір игіліктер мен міндеттерді алуға мүмкіндігін білдіреді.
... Тең құқықтылық дегеніміз адам мен азаматтың құқықтар мен
міндеттерді иелену теңдігі болып табылады. Бұл теңдікке адамның табиғи
қасиеттеріне де, оның қоғамдық қасиеттеріне де қарамастан кепілдік береді.
Бұл теңдікке кепілдік беру мемлекеттің міндеті [12].
Конституциядағы 14-ші бартың 2-ші тармағы бойынша Тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дініне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе
кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды .
Бұл конституциялық норма да конституциялық қағида сипатына ие. Ол басқа
конституциялық құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асуына кепілдік жасайды.
Бұл қағида Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 141-ші бабымен
қорғалады[13]. Қылмыстық құқық бойынша әдебиеттерде көрсетілетіндей егер
Қазақ ССР Қылмыстық кодексінің 60-шы бабы тек ұлттық және нәсілдік тең
құқықтылықтың бұзылуы үшін жауапкершілікті көздесе, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 141-ші бабы ... бұл негіздерді едәуір
кеңейтеді[14].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 141-ші бабы бойынша
жазаның айыппұл, қамауға алу және бас бостандығынан айыру сияқты түрлері
көзделген.
Тең құқықтық қағидасы кейбір жағжайларда ғана, онда да заңда
белгіленген жағдаяттар бойынша шектелуі мүмкін. Мысалы, ол шетелдіктерге
қатысты шектеледі[15].
Қазақстандағы адам құқықтарын қорғау саласында ерекше маңыздылыққа ие
тағы бір конституциялық норма 32-ші барта бекітілген. Бұл бап бойынша
Қазақстан Республикасының азаматтары бейбіт әрі қарусыз жиналуға,
жиналыстар, митингілер мен демонстрациялар, шерулер өткізуге және
тосқауылдарға тұруға құқылы. Бұл құқықты пайдалану, мемлекеттік
қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп, денсаулық сақтау, басқа адамдардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау мүдделері үшін заңмен шектелуі мүмкін.
Қазақстанда бұл конституциялық нома ҚР Президентінің арнайы заң күші
бар Жарлығымен нақтыланады[16].
Конституциялық міндеттердің ішінде 34-ші баптың 1-ші тармағында Әркім
Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа
адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеуге
міндетті,
- деп белгіленген нормаға назар аудармай кетуге болмайды. Сол сияты тағы
бір маңызды норма 39-шы бапта бекітілген. Адамның және азаматтың құқықтары
мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті,
адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын
сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін ( 1-
ші тармақ ).
Саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қандай да бір түрде шектеуге жол берілмейді ...( 3-ші тармақ ). Аталған
номалар кепіл берушілік сипатқа ие екені дау туғызбайды.
Конституциялық сипатына ие аса маңызды нормалар Конституцияның 7-ші
бөлімінде (Соттар және сот төрелігі) бекітілген. Осы бөлімнің Қазақстан
Республикасының атынан жүзеге асырылады және оның мақсат-міндеті азаматтар
мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерін қорғауды,
Республиканың Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат
етіп қояды. Сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де
нормативтік-құқықтық актілерінің негізінде туындайтын барлық істер мен
дауларға қолданылады,-делінген.
Айрықша маңызды қағида 77-ші бапта белгіленген: 1. Судья сот төрелігін
іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынады. 2.
Сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да болсын
араласуға жол берілмейді және заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады. 3.
Заңды қолданған кезде судья төмендегі принциптерді басшылыққа алуға тиіс:
1) адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол
жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі; 2) бір құқық бұзушылық үшін
ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе әкімшілік жауапқа тартуға болмайды; 3)
өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне
болмайды; 4) сотта әркім өз сөзін тыңдауға құқылы; 5) жауапкершілікті
белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа міндеттемелер жүктейтін
немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері күші болмайды. Егер
құқық бұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік заңмен алынып
тасталса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады; 6) айыпталушы өзінің
кінәсіздігінің дәлелдеуге міндетті емес; 7) ешкім өзіне-өзі, жұбайына
(зайыбына) және заңмен белгіленген шектегі жақын туыстарына қарсы айған
беруге міндетті емес. Діни қызметшілер өздеріне сеніп сырын ашқандарға
қарсы куәгер болуға міндетті емес; 8) адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез
келген күдік айыпталушының пайдасына қарастырылады; 9) заңсыз тәлімен
алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Ешкім өзінің жеке мойындауы
негізінде ғана сотталуға тиіс емес; 10) қылмыстық заңды ұқсастығына қарай
жол берілмейді. 4. Конституциямен белгіліенген сот төрелігінің принциптері
Республиканың барлық соттар мен судьяларына ортақ және бірыңғай болып
табылады.
Сол сияқты соттардың Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың
құқықтары мент бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге
нормативтік-құқықтық актілерді қолдануға құқығы жоқ. Мұндай жағдайда сот
органы іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні Конституциялық емес деп
тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті (78-ші бап),
Сонымен, Конституцияның нормаларында адам мен азамат құқықтарын қорғаудың
екі түрлі құралдары белгіленген десек қателеспейміз. Біріншіден, ол сот
арқылы бұзылған құқықтарды қорғауға болса, екіншіден, бұзылған құқықтарды
соттан тыс құралдарды қолдану арқылы қорғау.
Соттың қорғау құралының ерекшеліктері ҚР-ң Қылмыстық кодексі мен ҚР-ң
Азаматтық кодексінде көрініс тапқан. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 3-ші
тарауы Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына
қарсы қылмыстар, - деп аталады. Бұл тарауда 15 бап (141-155-ші баптар)
аталған құқықтардың бұзылуы үшін қылмыстық жауапкершілігті көздеп отыр.
Сол сияқты Қазақстан Республикасының Азаматық кодексінің 9-ші бабы
азаматтық құқықтарды қорғау мәселесіне арналған.[17]
Адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарын соттан тыс құралдар арқылы
қорғау тәртібі мен ерекшеліктері Қазақстан Республикасының Әкімшілік
кодексінде және арнайы заңдарда реттелген. Ол жөнінде жұмысыздың келесі
тарауларында әңгіме жүргіземіз. Жалпы айтатын болсақ Қазақстандағы адам мен
азамат құқықтары мен юостандықтарын қорғау мәселесі әртүрлі, соның ішінде
деңгейі, құқықтық күші және т.б. белгілері бойынша актілерде бекітілген.
II ТАРАУ. Адам және азамат
1. Азаматтықтың жалпы негіздері
Азаматтықты әлеуметтік – саяси құбылыс ретінде қарастырған жөн, өйткені
ол қазіргі заманғы мемлекеттіліктің құрылуы мен өмір сүруін білдіретін
факторлардың бірі болып табылады. Егер азаматтықты адам мен мемлекеттің
саяси және құқықтық байланысы ретінде түсінсек, онда құбылыстың тұтастық
сипаты туралы мәселе түсіп қалады. Азаматтықты оған тән барлық сипатты
белгілерімен, қырларымен тұтас әлеуметтік – саяси құбылыс ретінде өмір
сүруін тоқтатады және өзіндік жекелеген құбылысқа айналады. Мұндай жағдайда
біз азаматтықтың мәнін, маңызы мен ролін, өркениетті мемлекеттің өмір сүру
жағдайында оның объективті қажеттігін анықтау мүмкіндігінен айырыламыз.
Оның үстіне, азаматтық мемлекетке өз аумағы шегіндегі, сондай-ақ сыртқы
қатынастардағы барлық көріністері мен қатысты болады.
Азаматтық пен азамат ұғымының арасындағы айырмашылықты көз алдымызға
әкелу үшін құқық ұғымы мен құқықтық норма ұғымдарының өзара қатынасына
сілтеме жасаған жөн. Құқық пен құқықтық норманы ұқсастыру ешкімнің ойына
келмейді. Құқық ерекше құбылыс екені белгілі, сонымен бірге құқық норма
ретінде нақ сол құбылыстың бір бөлшегі. Құықтың жеке нормасын алып,
тіпті оны жан-жақты сипаттап, талдағанның өзінде құқықтық, мемлекеттің
құқықтық жүйесін түсіну мүлдем мүмкін емес. Сондай-ақ, жеке азаматтық
құқығын сипаттап, азаматтың тұтас құбылыс ретіндегі мәнін, ролін, маңызын
түсіну мүмкін емес.
Біз көрсетілген екі құбылысты азаматтылықты жекелеген азамат арқылы
анықтаудың нәзіктігін көрсету үшін ғана салыстырып отырғанымыз жоқ. Мұндай
салыстыру, сондай-ақ азамат мәртебесі құқықпен емес, құқықтық нормалармен
белгіленетінін көрсетуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге азаматтыұ ретінде
оның мәні, ерекшелігі құқықпен, құқықтық жүйемен белгіленген.
Азаматтықты тұтас саяси-құқықтық құбылыс ретінде қарастырған кезде ғана,
тек оның демократиялық мемлекет жағдайында объективті қажеттілігін ғана
емес, сондай-ақ оның мемлекеттің өзінің өмір сүруі мен дамуындағы мәнінде
түсінуге болады. Азаматтық қоғамның табиғи – тарихи даму процесінің жемісі
бола тұра, мемлекеттің әлеуметтік негізі болып табылады. Іс жүзінде
азаматтық мемлекеттің өз түрғындарының саяси-құқықтық көрінісі болып
табылады. Ол мемлекет тұрғындарды тудырады және ол оның меншігі болып
табылады деген сөз емес. Бәрінен бұрын, керісінше, тұрғындар мемлекетті
құратын факторлардың бірі болып табылады. Сондықтан азаматтыққа,
азаматтықтың мемлекетке ықпал ету шамасын анықтап белгілеу үшін саяси-
құқықтық маңыз беріледі. Сөз жоқ, мемлекетте азаматтыққа осылайша ықпал
етеді.
Осы салада жүріп жатқан процестер түсінікті болу үшін, азаматтықтық
кеңестік кезіндегі саясиөқұқықтық құбылыс ретінде қалыптасу ерекшелігін
жалпылап болса да көрсеткен жөн. Осы процестің елеулі ерекшеліктерінің
бірі азаматтық институтына таптық көзқарас болып табылады. Азаматтық
институтты да барлық әлеуметтік құбылыстар сияқты идеяландырылған. Ол
маркстік-лениндік ілімге негізделген және социялистік емес мемлекеттерде
танылған, жалпы әлеуметтік көзқарастың түбірімен өзгеше жаңа көзқарас
болды. Бұл көзқарастың мәні неде?
Азаматтық институтына таптық көзқарастың мәні мынада, халық тарихи
қалыптасқан біртұтас әлеуметтік қауымдастық ретінде қай тапқа жататына
қарай екі бөлікке: еңбекшілерге және қанаушыларға бөлінеді. Азаматтық
институтына мұндай көзқарас өзіндік ғана емес, прогрессивті, демократиялық
және ізгі, тарихи болашағы мол көзқарас деп есептеледі. Кеңес мемлекетінің
азаматтық туралы заңдары нақ осындай идеялармен дамытылды. Алайда,
азаматтық институтты жоғарыда аталған қасиеттердің бірден-біріне ие бола
алған жоқ. Біріншіден, азаматтық жарты кеш институты құрылды. Оның
жартыкештігі азаматтардың екі бөлікке бөлінуінде: бір бөлігіне, яғни,
еңбекшілерге, формальды түрде құқықтар мен бостандықтардың бүкіл кещені
берілді. Бұл бөлік толық қанды азаматтар деп танылды. Қайталап айтамыз,
еңбекшң азаматтар құқықтар мен бостандықтарды формальды түрде иеленді. Іс
жүзінде еңбекші азаматтардың құқықтары мен бостандықтары елеулі дәрежеде
бос қиял болды. Толық азаматтығы болмаған мемлекетте, тіпті елдің,
мемлекеттің қожайыны деп жарияланғаны мен, олардың толық қанды азамматтар
болуы мүмкін емес. Бұл туралы кейін егжей-тегжейлі айтылады.
Азаматтардың екінші бөлігі елеулі дәрежеде құқықтарынан айырылды немесе
құқықтары шектелді. Олар – қанаушылар деп аталатындар. Олар барлық саяси,
көптеген әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтарынан айырылды.
Таң қаларлығы сол, халықтардың бұл бөлігі азаматтықтардан аластаған жоқ,
мемлекеттің азаматтары деп есептелді.
Азаматтық дегеніміз жай саяси құқықтық құрылыс емес, ол азаматтық
қоғамның өз табиғатымен белгіленуі, тұтас болуы және азаматтылық сияқты
биік ұғымда көрінуі тиіс. В.Далдын анықтамасы бойынша, - Білім ұғымы мен
деңгейі азаматтық қоғам құру үшін қажет. Азаматтылық бір жағынан, ұлттық,
сондай-ақ жалпы азаматтық мораль нормаларын, дағды, әдет, саяси құқықтық
міндеттерді игеруден, екінші жағынан, оларды жүзеге асыру қабілетінен
көрінеді. Азаматтылық адам тек өзінің жалаң міндетін орындаған кезде ғана
емес, сондай-ақ жеке басына келетін зардаптардан қорықпастан, мемлекеттің,
оның органдары мен лауазымды адамдарының заңсыз әрекеттеріне қарсы тұрған
кезде көрініс табады. Егер тұтас мемлекет оның жекеленген органдары мұндай
қылықтарды ізгі ниетпен қабылдай алса, олардың өміршең, болашағы болған.
Егерде мемлекет, оның органдары бұлғанған беделін қорғаштаса, онда оның
тарихи болашағының болмағандығы, сондықтан азаматтылықтың жүйе
негіздеушілік қасиеті бар. Азаматтылықтың мұндай қасиеті мемлекет пен
азаматтар арасында қалыптасатын саяси және құқықтық қатынастарда, сондай-ақ
азаматтардың мемлекетке бейтарап қатынасында жүзеге асырылады.
Кеңес мемлекетінің саяси және құқықтық қатынастары ішкі қарама-қайшылықта
болды, сондықтан азаматтылыққа қатыстының бәріне әсер етпеуі мүмкін емес
еді. Бір жағынан КСРО-ның жартылай құқығы азаматтары өтпелі кезеңде, барлық
азаматтар 1936-шы жылдан кейін мемлекеттің уәкілетті органдарын
қалыптастыру кезінде жоғары болды. Саяси белсенділік көрсетті. Бұл
процесске азаматтардың барлығының біртұтас ойлап, саясаттың біртұтас
қолдануды ерікті түрде де, еріксіз түрде де күштеу жолымен де жүргізген
Коммунистік партия басшылық етті. Мемлекеттің халықтық сипаты туралы
мықты идеялық теперішпен насихат азаматтардың маркстік (пролитарлық) саяси
санасын қалыптастырды. Осы сананы өз биігінде қолдау үшін мемлекет
азаматтардың барлығында нысанада ұстады. Біресе азаматтардың үлкен
тобына, біресе олардың жекеленген мүшелеріне қатысты саяси террор қолданды.
Осындай жағдайда азаматтар санасының қалыптасуы бұлталаң сипат алды: Отанды
сатып кету мен саяси оқшаулану ұштасып кетті. Бұл құрылым (мемлекеттік,
партиялық, кәсіподақтық, комсомолдық) саяси сананяң тек жағымды жақтарын
ғана атап көрсетті, оны сананың негізгі және бірден – бір қасиеті деп
есептеді. Саяси оқшаулау туралы айтып қана қойған жоқ, оның мүмкіндігін де
қалт жібермеді. Өкілетті органдардың кез келген сайлауы (кеңестердің барлық
буындарында), әсіресе, 1936-шы жылдан кейін барлық уақытта сайлаушылардың
депутаттыққа кандидатқа жүз пайыз дерлік дауыс беруімен өтті. Бұл барша
өкімет билігінің органдар азаматтылық көрсетудің нәтижесінде
қалыптасқанын куәландыру тиіс болды. Кеңестер формальды түрде басқа
мемлекеттік органдарда – Үкіметтің, орталық және жергілікті мемлекеттік
органдардың басшыларын сайлады. Сөйтіп азаматтар мемлекеттік органдардың
бүкіл жүйесін төте емес жанама түрде қалыптастырып, жоғары азаматтылық
көрсетті. Алайда, іс жүзінде бұл мұндайды тарих бедерінен табу қиынға
соғатынын бұлжытпайтын саяси алдау – арбау болды.
Жоғары азаматтылықты азаматтар емес, мемлекет, оның органдары
қалыптастырды. Құрылған мемлекеттік органдардың бірден-бір саяси факторы
Комунистік партия, дәлірек айтқанда, партиялық номенкулатураның партия
органдарына басшылық жасаған шағын тобы болды. Бірақ, азаматтар осы
құбылыстың мәнін жеке басқа табыну кезінде ақ (Раскольниковтың Сталинге
жазған атақты хатын еске алсақ та жетеді) түсіне бастағаны мен не айтуға,
не жазуға рұхсат етілген жоқ. Бұл туралы, жеке басқа табыну нәубеті
ашылғаннан кейін тарихта болып өткен құбылыс ретінде, айтылады, жазыла
бастады. Кеңес азаматтарының саяси санасының шынайы болымысы туралы жазуға
кеңес мемлекеті таралғанға дейін тұхсат етілген жоқ. Саяси өмір туралы,
Конмунистік партияның диктатурасы туралы шындықты батыл айтқан жекеленген
азаматтар өзгеше ойлайтындар диссиденттер аталып, елден қуылды,
азаматтылығынан айырылды. Жоғары, шынайы азаматтылық көрсеткен азаматтар
мұндай қасиеттен жұрдай адамдар ретінде көрсетілді. Мемлекетті нығайтуға
тұрақты қамқорлық жасған Комунистік партия дүниені кері айналдырып, сол
мемлекетті ірітіп, ыдыратуға өзінің жағдай жасайтындығын сезіне алмады.
Адамдардың шағын тобының, тіптен миллиондаған азаматтарды саяси партияларға
біріктірсе де, өзі туып, өзі соған орныққан тірегі - шіріген мемлекетті
ұзақ ұстап тура алмайтындығын ол санасына сіңіре алған жоқ. Ол тірек
мемлекет пен партияның кінәсінен пісіп жетілмеген азаматтылық еді. Кеңес
мемлекетін фашизмнен қорғау кезінде азаматтарыдң жаппай көрсеткен
азаматтылығын бетке ұстап, бұған қарсылық білдіретіндері де кездесуі
мүмкін. Алайда, мұндай қарсылық негізсіз. Аталған жағдайда, азаматтардың
жаппай ерлік көрсеткендері рас. Ол шынайы азаматтылық болды, бірақ ол
мемлекетке емес, елге, Отанға қарсы азаматтылық еді. Аталған жағдайда
мемлекет үлгісінің үлкен мәнге ие болуы екі талай. Өйткені буржуазиялық
мемлекеттердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz