Мемлекет функциялары теориясының өзекті мәселелері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасы
Диплом жұмысы
Халық санын реттеу саласындағы мемлекеттің функциясы
Орындаған 3 курс студенті ___________________
Ғылыми жетекші ____________________
Норма бақылаушы ____________________
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен
қорғауға жіберілді ____________________
Алматы, 2013
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..6-8
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ МӘНІ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1 Қазіргі мемлекеттің мәні және әлеуметтік тағайыны
... ... ... ... ... 9-13
1.2 Мемлекеттің функциясы теориясының негіздері
... ... ... ... ... ... ...13-18
1.3 Демографиялық үрдістердің мемлекет функциясының объектісі ретіндегі
теориялық мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18 -21
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДЕМОГРАФИЯ МӘСЕЛЕСІН РЕТТЕУДЕГІ МЕМЛЕКЕТ
ФУНКЦИЯСЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы демографиялық үрдістердің
қалыптасуы және оның құықтық реттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-45
2.2 Қазақстан Республикасындағы демография мәселесін шешудегі
мемлекеттік органдардың қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45-62
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .63-65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66-70
ГЛОССАРИЙ
БОСҚЫНДАР – саяси сенімдері, нәсілдік, діни наным, азаматтық, ұлттық
белгілері, белгілі бір әлеуметтік топқа жататындығы бойынша қудалау құрбаны
болудың негізделген қауіптеріне байланысты өзі азаматы болып табылатын
елден тыс жерде тұруға мәжбүр және осындай қауіптер салдарынан өз елінің
қорғауын пайдалана алмайтын немесе қорғауын пайдаланғысы келмейтін
шетелдіктер немесе өзінің бұрынғы тұрғылықты елінен тыс жерде тұрып жатқан,
осы қауіптер салдарынан оған қайтып орала алмайтын немесе қайтып оралғысы
келмейтін азаматтығы жоқ адамдар;
ЕҢБЕК КӨШІ ҚОНЫ – жеке тұлғалардың еңбек қызметін жүзеге асыру үшін
басқа мемлекеттерден Қазақстан Республикасына және Қазақстан
Республикасынан, сондай-ақ мемлекет ішінде уақытша қоныс ауыстыруы;
ДЕМОГРАФИЯ - халықтың саны, құрамы, орналасуы мен өзгеру көрсеткіштері
туралы ғылым;
ЗАҢСЫЗ КӨШІП КЕЛУШІЛЕР – келу, кету, болу, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының аумағы арқылы транзиттік жүріп өту тәртібін реттейтін
заңнаманы бұза отырып, Қазақстан Республикасына келген және онда болатын
шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар;
КӨШІ ҚОН – жеке тұлғалардың бір мемлекеттен басқа мемлекетке, сондай-ақ
мемлекет ішінде тұрақты немесе уақытша, ерікті немесе мәжбүрлі қоныс
ауыстыруы;
КӨШІП КЕЛУ – шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан
Республикасына уақытша немесе тұрақты тұру үшін келуі;
ҚҰҚЫҚТЫҢ ТӘРБИЕЛІК ФУНКЦИЯСЫ (ҚЫЗМЕТІ)-(Воспитательная функция права) -
демократиялык жолмен қабылданған заңдарды құрмет тұтатын, өздерінің мінез-
құлық, жүріс-тұрыстарында құқықтық ұйғарымдарды қолданып жүретін, құқық
колдануды дайындап шығаруда белсенділік көрсететін азаматтарды (тұлғаларды)
құқық аркылы қалыптастыруды құқықтың тәрбиелік қызметі дейді.
Превентивтік (алдын алу) шаралары ретінде құқықтың жасайтын ықпалы мен
әсері құқықтың тәрбиелік кызметінің кұрамдас бөлігі болып табылады.
МЕМЛЕКЕТ - қоғамда тәртіптің болуын қамтамасыз ететін және жалпыға
бірдей міндетті нормаларды шығаратын, белгіленген жер аумағы шегінде
қоғамды басқаратын саяси биліктің ұйымы.
МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК - мемлекеттік ырыққа күштеп көндіруге (яғни
мемлекеттік ырықтандыруға) негізделген үстем болу және бағынудың
субъектілері араларындағы бұқаралық-саяси қатынастары.
НЕКЕ – ер мен әйелдің өз ықтиярымен одақ құрып отандасуы. Ол материалдық
- мүліктік мақсаттан ада, сүйіспеншілік пен адал пейілділікке, достық көңіл
мен өзара сыйластыққа негізделеді.
ОРАЛМАНДАР – Қазақстан Республикасы егемендік алған кезде оның шегінен
тыс жерлерде тұрақты тұрған және Қазақстанға тұрақты тұру мақсатында келген
ұлты қазақ шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар болып табылады.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс тақырыбы “Халық санын реттеу саласындағы мемлекетің
функциясы” деп аталады.
Диплом жұмысын жазуда тақырыпты таңдауға бірнеше себептер тоқтау салды.
“Халық санын реттеу саласындағы мемлекетің функциясы” тақырыбын таңдау
қазіргі кезде мемлекет функциясы ішінде ерекше орын алы отыр.
Жұмыс мазмұны “мемлекет функциялары”, “демография үрдістерін құқықтық
реттеу”, “Қазақстан Республикасы мемлекеттік органының қызметтері” – деген
тақырыптардан тұрады.
Мемлекет функциясы теорияларының ерекшеліктерін ашу мақсатында,
нысандарын және тәсілдерін оқып зерттеуде маңызды орын алады. Сондықтанда
осы ұғымдарды бөле жара бірінші тарау құрылымына енгіздім.
Адамзат тарихы дамуында қалыптасқан ғаламдық проблемаларды мемлекеттің
шешуі, соның ішінде демография үрдістерін құқықтық реттеудің мазмұны
талданады. Сонымен қатар мемлекеттің даму үрдісіне демография саласындағы
мемлекеттік органдардың қызметі қарастырылған.
Мемлекет туралы ой-пікірлер қалдырған данышпандар еңбектері, ғылыми
монографиялар мен ағымды баспасөз материалдары жұмыстың жазуылына негіз
болды.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚТҚ - Адамның қорғаныш тапшылығын қоздырғышы
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АӨСШК - Азиядағы өзара әрекет ету және сенім шаралары жөніндегі
Кеңес
БАҚ - Бұқаралық ақпарат құралдары
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
БҰҰ БА - Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы
БҰҰ ДДСҰ - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ДСҰ - Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЕК - Еуропалық Кеңес
ЕЭҚ - Еуразиялық Экономикалық Қауымдастық
ЕҚЫҰ - Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі Ұйым
ЖҚТБ - Жұқтырылған қорғаныш тапшылығы белгісі
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ҚКСР - Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚР ДСМ - Қазақстан Республикасының Денсаулық Сақтау Министрлігі
ҚР ЕХӘҚМ - Қазақстан Республикасының Еңбек және Халықты Әлеуметтік Қорғау
Министрлігі
ҚР ІІМ - Қазақстан Республикасының Ішкі Істер Министрлігі
ҚР СІМ - Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі
ҚР ҰҒА - Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясы
ҚР ҰҚК - Қазақстан Республикасының Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті
ҚХР - Қытай Халық Республикасы
ОАА - Ортаазиялық аймақ
РФ - Ресей Федерациясы
ТАСИС - Әрекет ету бағдарламасы бойынша Еуропалық қауымдастық
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ҰҚК - Ұжымдық қауіпсіздік кеңесі
ШЫҰ - Шанхай ынтымақтастық ұйымы
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыс халық санын реттеу
саласындағы мемлекеттің функциясын теориялық және тәжірибелік тұрғыдан
зерттеуге арналған.
Жұмыста демография мәселесін құқықтық тұрғыдан реттеу мен оны мемлекет
функциясының дербес саласы ретінде айқындауға, осы бағытта Қазақстан
Республикасының мемлекеттік органдарының қызметтеріне талдау жасауға
ұмтылыс жасалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экономикалық, әлеуметтік және саяси
жағынан дамуы үшін, мемлекеттік қауіпсіздік мүдделердің қамтамасыз етілуі
мақсатында мемлекеттің функциялары әрқашан өзгеріп отырады. Әсіресе,
Қазақстан Республикасында жаһандану жағдайында орын алып отырған
демографиялық проблемаларды құқықтық тұрғыдан реттеп, шешуін айтуға болады.
Баршаға мәлім, Қазақстан Республикасы аумағы жағынан әлем мемлекеттерінің
бірінші ондығы ішінде 9-ші орында, ал халқы саны жағынан әлемде 60-ші
орында тұр. Республикамызда 2009 жылы 25 ақпан және 6 наурыз аралықтарында
өткізілген Ұлттық халық санағының ағымдағы статистикасы бойынша Қазақстан
халқы саны 16 млн. 304 мың 840 адамды құрап отыр [1].
Елдің халқы-елдің басты байлығы. Халқы саны көп мемлекеттер әрқашанда
өз қауіпсіздіктерін сақтауға тырысады. Сондықтан, Елбасымыз Қазақстанның
тәуелсіздік алғанынан бастап-ақ мемлекеттік қауіпсіздік мәселесін бірінші
орынға қойды. Ол Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан-2030 даму стратегиясында баяндалды. Біздің алға қарай тұрақты
жылжуымыздың басты шарты — біздің қоғамымыздың алға қойылған мақсаттарға
қол жеткізудегі біртұтастығы, халықтың барлық жіктері мен топтарының ортақ
міндеттерді шешуге бағытталган стратегия айналасында топтасуы. Біздің басты
оң игіліктеріміздің ішінде — халқымыздың, немесе былайша айтқанда, адам
ресурстарының сапасы тұр [2].
Тәуелсіз Қазақстанның тарихында 1992 жылы Алматы қаласында Қазақстан
халықтарының бірінші Форумы шақырылды. Елбасымыз бұл форумның тұрақты
негізде жұмыс істеу қажеттілігі туралы идея қозғап, Қазақстан халықтарының
келісімі мен бірігуі Ассамблеясы жаңа қоғамдық институт құру туралы өз ойын
білдірген болатын. Осы форумда Қазақстан Республикасы ҰҒА академигі, заң
ғылымдарының докторы, профессор С.С. Сартаевта өз пікірін білдірді. Ол өз
сөзінде Бүкіл дүние жүзіне тарап кеткен осы қазақтардың басын жинап, бір
Қазақ мемлекетіне қалайша біріктіруге болады? Менің ойымша, мұны құқықтық
негізде жүзеге асыру керек [3, 524б.]. Қазақта Бөтен елде сұлтан
болғанша, өз елімде ұлтан болайын деген мақал бар. Шет елдерде тұратын
қазақтар өз отанын сағынады, ата мекенінің бір уыс қара топырағын ұстауды
аңсайды [3, 530 б.].
Демографиялық мәселелерді шешу барысында Қазақстан Республикасы
көптеген мемлекеттік шараларды жүзеге асырып жатыр. Сонда да бірқатар
мәселелер әлі де болса өз шешімін таппай жатыр. Халықтың санының азаюы,
табиғи өсім мен туылымның төмендеуі, өлім санының өсуі және т.б.
демографиялық үрдістердің қалыптасуы байқалып отыр. Бұл жағдай
демографтардың, социологтардың, құқықтанушылардың Қазақстанның
демографиялық ахуал кезеңіне көшкені туралы айтуына негіз болып отыр.
Осындай жағдайда мемлекеттің демографиялық саясатының іргелі маңызын
түсінбей, Қазақстан Республикасының қазіргі және келешекте ары қарай даму
жетістіктерін болжау мүмкін емес. Халықтың саны жағынан өзгерістерді
зерттеу, халық санының дамуын бақылап, басқаруға мүмкіншілік береді,
сонымен қатар мемлекетттік демографиялық саясаттың теориялық және
тәжірибелік маңызын арттыруға, оны белсеңдетуге ғылыми негізделген
шаралардың кешенін ұсынуға мүмкіндік береді. Бүгінгі таңдағы демографиялық
мәселелерді тек әлеуметтік және денсаулық сақтау проблемасы ретінде қарап
қоймай, оны мемлекеттік, ұлттық қауіпсіздік мәселесі деңгейінде
қарастырудың уақыты келгендей.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасындағы демография мен
көші-қоны мәселесін мемлекеттік-құқықтық тұрғыдан реттеу туралы
зерттеулер, ой- пікірлер жүйесі де бұрыннан қалыптасып келе жатыр.
Мемлекеттің түсінігі, мемлекеттің мәні мен әлеуметтік тағайыны және
мемлекеттің функциясы туралы ойлар, идеялар сонау антикалық және
ортағасырлық ойшылдардың еңбектерінде көрініс таба бастаған. Мысалы:
Платон, Аристотель, Ш.Л. Монтескье, Дж. Локк, Ж.Ж. Руссо және т.б. Сонымен
қатар, К. Маркс, Ф.Энгельс, В.И. Лениннің еңбектерінде сөз етіледі. Бүгінгі
таңда мемлекет функциясының мәселелері ҚР Президенті Н.А. Назарбаевтың
Қазақстан жолы, ХХІ ғасыр табалдырығында және т.б. еңбектерінде көрініс
тапты.
Мемлекет және құқық теориясының жалпы мәселелерін, оның ішінде
мемлекеттің функциясын зерттеуші белгілі отандық және шетелдік ғалымдарды
атауға болады, отандық ғалымдар: Т. Ағдарбеков, М.Т. Баймаханов, С.З.
Зиманов, А.С. Ибраева, З.Ж. Кенжалиев, В.А. Ким, Е.К. Нурпеисов, Н.Ө.
Өсеров, С.Н. Сабикенов, Ғ.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев және т.б., шетелдік
ғалымдар: С.С. Алексеев, М.И. Байтин, И.Л. Бачило, А.Венгеров, В.И. Ефимов,
В.Ц. Киров, В.В. Лазарев, Н.И. Матузов, А.В. Малько, Л.А. Морозова, Б.Б.
Надеждин, Н.А. Сахаров, В.Н. Хропанюк, В.А. Четвернин, В.Е. Чиркин және
т.б.
Зерттеу жұмысының тақырыбы демография мәселесін қамтығандықтан,
Қазақстанда демография мәселесін арнайы зерттеуші ғалымдар легі де
қалыптасып үлгерді. Оның ішінде елге танымал демограф-ғалым М.Т. Тәтімовты
айтуға болады. М.Тәтімовтың аталған мәселеге қатысты Дербестігіміз-
демографияда, Қазақ әлемі және т.б. еңбектері бар.
Зерттеу объектісі. Зерттеу жұмысының негізгі объектісін мемлекет
функцияларының қалыптасуы мен дамуы құрайды.
Зерттеу пәні. Зерттеудің нақты пәні халық санын реттеу саласындағы
мемлекет функцияларының басты бағыттары болып табылады.
Зерттеудің негізгі мақсаты – демография мәселесінің реттеу саласындағы
мемлекеттің функциясын жеке функция ретінде бөлуді негіздеу; демография
саласындағы Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар қызметтерінің
құқықтық негіздерін ашу.
Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу көзделеді:
- мемлекет функциялары жүйесінен жаңа демографиялық функцияның бөліп
шығару;
- Қазақстан Республикасындағы демографиялық үрдістерді реттейтін заң
актілеріне құқықтық талдау жүргізу;
- демографиялық мәселелерді реттеу саласындағы мемлекеттік органдардың
өкілеттіктерін ашу;
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Жұмысты жазу барысында жалпы
қоғамдық ғылымдарға ортақ әдістер: анализ, синтез, диалектикалық, тарихи,
құрылымдық-функционалдық, социологиялық, статистикалық және т.б.
қолданылды. Жұмыста нақты ғылыми әдістер заңи саралау, салыстырып талдауға
өз кезегінде орайлы орын берілді. Жұмысты жазу барысында, сонымен қатар,
мерзімдік басылымдардағы тақырыпқа қатысты мақалалар пайдаланылып, негізге
алынған болатын.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы келесі нәтижелерден көрініс тапты:
- қазіргі мемлекет функциялары жүйесінде дербес функция ретінде
демография саласындағы мемлекеттің функциясын жеке етіп шығару;
- демографиялық мәселелерді реттеу саласындағы ҚР қолданыстағы
заңдардың тиімділігін арттыруға бағытталған ұсыныстар жасалды;
- мемлекеттің демографиялық саясатын тиімді жүзеге асыру үшін
Қазақстан Республикасындағы тиісті мемлекеттік органдардың
қызметін дамытуға ұсыныстар жасалды;
Қорғауға шығарылған негізгі тұжырымдар. Диссертациялық жұмыстың
қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдары келесідей:
• қазіргі кезде демографиялық үрдістер мемлекеттік реттеуді талап етіп
отыр. Бүгінгі таңда демографиялық саясатты мемлекеттік реттеудің арнайы
объектісі ретінде қарастырудың қажетілігі айқындалуда. Осыған
байланысты демография саласындағы мемлекеттің функцияларын жеке функция
түрінде бөліп шығаруды және қарастыруды қажет деп есептейміз;
• демографиялық үрдістер негізінен үш мәселені қамтиды. Олар: туылым,
өлім және көші-қоны. Мемлекеттік саясаттың негізгі бөлігі болып
табылатын демографиялық саясатты жүзеге асыру заңдармен реттелуді талап
етеді;
• демографиялық саясатты тиімді жүзеге асыру үшін мемлекеттік органдардың
өкілеттіктерін жетілдіру қажет. Сол себептен де Қазақстан
Республикасында демографиялық саясатты жүзеге асырушы арнайы
мемлекеттік орган құру қажет.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі
мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес құрылған. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, бес бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
МЕМЛЕКЕТТІҢ МӘНІ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1 Қазіргі кездегі мемлекеттің мәні және әлеуметтік тағайыны
Кез келген қоғамның саяси негізіне билік мәселесі жатады. Алғашқы
қауымдық қоғамда қоғамдық билік болды.
Қоғамның негізгі мәселелері осы қоғамның ересек мүшелерінің жалпы
жиналысы арқылы шешілді, ал ерекше дара қасиеттері мен тәжірибесіне
байланысты халықпен сайланатын рубасылар, ақсақалдар кеңесі күнделікті
мәселелерді шешті. Билік пен халық біртұтас болды.
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық негізін – қоғамдық меншікке
негізделген өндірістік қатынастар құрайды. Өндіргіш күштердің даму
дәрежесінің өте төмендігінен жеке меншік болмады және адам өзін-өзі күн
көрісіне қажетті азық-түлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз ете алмады.
Сондықтан адамдар бірігіп еңбек етті. Бұндай жағдайларда мүліктің
теңсіздігінің өзгенің еңбегін эксплуатацияның болуы мүмкін емес еді.
Қоғамда белгілі бір дәрежеде тұрақты өндірістік қатынастарға
қарағанда өндіргіш күштер әрдайым дамып отырады.
Өндіргіш күштердің дамуына үлкен әсер ететін факторға еңбектің
қоғамдық бөлінісіне ерекше тоқтала кеткен жөн. Себебі мемлекеттің пайда
болуы үш ірі қоғамдық еңбек бөлінісіне байланысты.
Біріншіден, - қоғамдық еңбек бөлінісі – бұл егіншіліктен мал
шаруашылығының бөлінуі. Жануарларды қолға үйрету нәтижесінде, ал кейін
оларды өсіру арқылы малшы тайпалар жабайылардың басқа тобынан бөлініп
шықты.
Екіншіден, - қоғамдық еңбек бөлінісі – бұл егіншіліктен қол өнердің
бөлінуі. Оның нәтижесінде адамның жұмыс күшінің құндылығы артты.
Үшіншіден,- ірі қоғамдық еңбек бөлінісі, саудагерлердің пайда
болуымен байланысты. Өздері өндіріспен айналыспайтынына қарамастан
тұтынушыларды өздеріне тәуелді еткен тап бірінші рет пайда болды.
Еңбек өнімділігінің артуының нәтижесінде, адамдар өздерінің
қажеттіліктерін артық өнім, яғни қосымша өнім өндіре бастады. Рубасы,
ақсақалдар кеңесі өзінің дәрежесін пайдаланып, қосымша өнімді иеленді.
Нәтижесінде жеке меншік және топтар пайда болды.
Бұл факторлар алғашқы қауымдық қоғамның ыдырауына алып келді. Алғашқы
қауымдық қоғамның ыдырауы барысында мемлекет қалыптасады.
Заң ғылымындағы ең бір өзекті мәселенің бірі болып мемлекеттік биліктің
мәселелері, тұтастай мемлекеттің өзі табылады. Мемлекеттің мәніне қатысты
түрлі көзқарастар, доктриналар, теориялар мен тұжырымдымалар бар екені
белгілі. Олардың барлығына ортақ пікір: мемлекеттік дербестікке,
егемендікке, тәуелсіздікке ие саяси институт, саяси ұйым болып табылады.
Мемлекет қоғамның жетілуінің нәтижесі болып табылады.
Көне гректерде мемлекет ұғымы барлық азаматтардың ақыл-ойы және
адамгершілік қажеттерін орнықтырып, қажетін өтейтін ұғым деп қабылданған.
Егер саяси пікірдің классиктерінің идеяларына жүгінер болсақ, онда
саяси теорияның негізін қалаушы Аристотельдің көзқарастары үлкен
қызығушылық тудырады. Аристотельдің пікірінше мемлекет – бұл адамдардың
белгілі бір әдістермен өзара ықпалдасатын және араласатын көпшілігі болып
табылады. Аристотель мемлекетті өмірдің қажеттіктері үшін пайда болған
ерекше түрдегі ұжымдық ретінде қабылдайды. Ол Саясаткерлер деген өз
еңбегінде мұндай ұжымдықты адамдардың кейбір жиынтығы ретінде емес, одақты,
азаматтардың – еркін және тең адамдардың ассоциациясын қарастырды.
Аристотельдің көзімен қарағанда азаматтар – бір мемлекеттің қауымдастары.
Аристотель мемлекеттілікті қандай да бір бетке ұстар зат ретінде
бақылағанда, оның бейнесі туралы өзіндік әсерін ол мемлекетті –
азаматтардың жиынтығы деп түйіндеді [4, с. 452].
Аристотель мемлекеттегі билікті ақымақтықпен пайдалану фактілерін
қарастырады, оның дұрыс және дұрыс емес нысандарын бөліп көрсетеді. Дұрыс
емес деп саналатын, сорақы нысанның өзі – тирания нысаны – мемлекетті
позитивтік социомәдени мағынасынан айырмайды. Аристотельдің осы пікірін
жалғастырған Цицерон болды. Аристотельмен Цицеронның ойлар мемлекетті саяси
ұйымдасқан және белсеңді халық бейнесінде көру ұғымында жақын болып келеді.
Мемлекет туралы диалогында халық бір-бірімен құқық мәселелерінде
келісушіліктермен және мүдделерінің ортақтығымен байланысқан адамдардың
(азаматтардың) бірлесуі ретінде анықталған [5, с. 20].
Цицеронның пікірі бойынша мемлекет дегеніміз адамдардың одағы, яғни
ортақ құқық және ортақ пайда беретін, осы тұрғыдан біріккен одақ деп
таниды.
Қазіргі мемлекет көпқырлы болғандықтан оның түсінігін, рөлі мен
әлеуметтік тағайынын талдау қажет. Белгілі ғалымдардың ой- пікірлеріне
назар аударайық
ҚР ҰҒА академигі М.Т.Баймаханов мемлекет және құқық теориясының
кейбір әдістемелік мәселелерін қайта қарау қажеттігін ой елегінен өткізе
отырып, былай дейді: Мемлекет және құқықтың отандық теориясы ғылыми
білімнің мазмұны мен құрылымын түбегейлі қайта қараудың, ары қарай даму
бағытын таңдаудың алдында тұр. Бүгінде ол жаңа стратегия мен тактиканы
белсенді түрде іздеу мен өңдеу, терең толғану кезеңінде тұр. Бұрыңғы кейбір
жеке постулаттар ғылыми шығармашылықты тежейтін жарамсыз көзқарастар
ретінде мәнін жойса, келесі бірі оң тұстарын сақтай отырып толығымен немесе
ішінара қайта ойластырылуда. Осының негізінде ғылым ретінде мемлекет және
құқық теориясының мемлекеттік-құқықтық құрылыс тәжірибесіне жақын болатын,
оған тиімді әсер ете алатын, толық шамада өзінің шығармашылық потенциалын
аша алатын жаңа қырлары қалыптасады. Осындай мақсаттарға жету оның
әдістемелік негіздерінің сенімді жағдайы тұсында ғана мүмкін болады [6, с.
127].
Қазақстандық ғалымдар С. Өзбекұлы мен Ө. Қопабаевтың ойларынша
мемлекет дегеніміз арнайы бір аумақтық кеңістіктегі таптық қоғамда билік
жүргізетін, басқаруды іс-жүзіне асыратын, арнайы адамдардың құқықтық
негізде ұйымдасқан саяси жүйесі [7, 17 б.].
Қазақстандық ғалым Т. Ағдарбековтың пікіріне сүйенсек: мемлекет –
тәуелсіз биліктің саяси ұйымы, өзінің пайдалы қызметтері арқылы қоғамның
алдында тұрған шешуші мәселелерді іске асырады. Мемлекет – саяси биліктің
ұйымы, нақтылы мүдделерді (таптық, жалпыадамдық, діни, ұлттық т.с.с.)
айрықша іске асыруға белгілі аумақ көлемінде ықпал етуші [8, 47 б.].
Ресейлік ғалым П.Л.Белковтың көзқарасы бойынша мемлекет көпқұрылымды,
көпфункционалды, ал ол өз кезегінде оның түсінігінің кең көлемін ұсыну үшін
негіз береді. Ең құрымаса оның азымаз шамасын түзіп беру мүмкін емес.
Скептиктер ғылымда, ең құрымаса операционалдық деңгейде де мемлекеттік
анықтамасы болмайтындығын дәлелдейді [9, с. 175].
Қазіргі мемлекеттің мәні мен әлеуметтік тағайыны бүгінгі күні өзекті
болып табылады. Мемлекет әрқашанда тарихи түрде дамып отырады, оның
функциялары да өзгеріске ұшырап жатады. Қазіргі мемлекетті түсіну үшін ХVI-
XVIII ғасырларда Батыс еуропада пайда болған саяси көзқарастарға
тоқталайық. Нақ осы кезеңде мемлекеттілікті әртүрлі түсінудің бастамасы
қаланды.
Томас Гоббстың пікірінше мемлекет – барлық адамдарды қорқынышта
ұстауға, олардың әрекетін жалпы игілікке бағыттауға, осылайша социумды
ретке келтіруге қабілетті жалпы билік. Оны барлық шексіз құқықтар мен күшті
бір адамның немесе адамдардың қандай да бір жиналысының бойына жинақтау
арқылы ғана құруға болады. Егер мұндай жағдай жасалса, онда көптеген
адамдарды бір адамға біріктіретін мұндай үлгіні мемлекет деп атауға болады
[10, с. 133].
Еуропалық ортағасырлық дәуірде бірқатар ойшылдар мемлекеттің мәнін
ашуға тырысқан. Солардың біреу Фома Аквинский болып табылады. Фома
Аквинский Аристотельдің көзқарасын былай дамытты: мемлекет ... табиғаты
бойынша әрбір адамға бағыт береді. Бұл заңды да, себебі қажет болған
жағдайда тұтас қандай да бір бөлікке түрткі болады. Фома үшін де мемлекет
қол өнершілермен, жер өңдеушілермен, солдаттармен, саясаткерлермен және
қауымдастықтың өзге де мүшелерімен құрылатын саяси қауымдастық. Тек олардың
барлығы өз жиынтығында ғана осындай қауымдықты құрайды. Нақ осы белгі
арқылы Фома мемлекетті белгіледі: Қала-мемлекет жетілген қауымдық болып
табылады [11, с. 235].
Мемлекеттің арықарай дамуын тануда Жаңа заманның ірі саяси ойшылдары
үлкен үлес қосты. Олар мемлекетті қоғамның өзіне тең көлемді саяси
қауымдастық ретінде ұғынудың арықарай дамытты. Соның ішінде, Гуго Гроцийді
атауға болады. Ол Соғыс пен бейбітшілік құқығы туралы үш кітап
шығармасында мемлекетті құқықтарды сақтау мен жалпы пайда үшін жасалынған
еркін адамдардың жетілген одағы мемлекетті өзіндік заңдары, соттары мен
лауазымды тұлғалары бар қоғамдық тұтастық түрі ретінде қарастырған [12, с.
74].
Осы көзқарасты Джон Локкта өз еңбектерінде дамытты. Ол "Басқару туралы
екі трактат еңбегінде өзінің көзқарасын нақты баяндайды: Мемлекет деп мен
әр кезде демократияны немесе басқарудың қандай да бір өзге нысанын
түсінбеймін, алайда латындықтар civitas сөзімен белгілеген кез-келген
тәуелсіз қауымдастыққа біздің тілде мемлекет (сommonwealth) сөзі неғұрлым
сай келеді, ол адамдардың осындай қауымдастығын анықтайтын ұғымды неғұрлым
нақты байқатады [13, с. 338].
Бұл көзқарастарды өз еңбектерінде И. Кантта дамытады. Ғұмырлық әлемге
атты философиялық жобасында И. Кант келесідей ой білдіреді: Мемлекет өзі
орналасқан жер секілді мүлік болып табылмайды. Мемлекет – бұл өзін-өзі
басқаратын әрі өзіне-өзі иелік ететін адамдардың қауымы [14, с. 290].
Неміс ойшылы Ф.Гегель мемлекетті жай ғана игілік, құндылық ретінде
емес, одан да жоғары болатын құбылыс ретінде қарастырады. Гегель үшін –
мемлекет “Құдайдың әлемде салтанат құруы”, “жердегі құдайдың берген
тіршілігі”, “жалпыға бірдей және объективтік еркіндік”, “нақты еркіндіктің
болмысы (шынайылығы)” және т.с.с. [15, с. 284].
Француз ойшылы Ш. Монтескьенің “Заңдардың рухы” еңбегіне назар
аударалық. Онда Ш. Монтескье былай деп пікір білдіреді: “Егер мен
адамдардың кез-келген елде, кез-келген үкімет тұсында өздерін неғұрлым
бақытты сезінуі үшін, өз міндеттерін, өз патшаларын, өз отанын және
өздерінің заңдарын жақсы көрулері үшін жаңа негіздер алуын мүмкін ете алсам
мен өзімді көптің ішіндегі ең бақыттысымын деп санар едім”. [16, с. 160].
Жоғарыда келтірілген көзқарастарға қысқаша талдау жасау келесідей
пікірді қалыптастырады: саяси ой-пікірлердің классиктері мемлекет деп саяси
қауымдастықты емес, мүдделерінің ортақтығымен, еркін түрде ерік
білдірулерімен біріккен “адамдар одағын” ұғынады. Сондықтан олар үшін
мемлекет осы саяси қауымдастықтан тыс болатын қандай да бір институттардың,
адамдар тобының кешені болған жоқ.
Мемлекет туралы көзқарастардың ішінде ең жақыны, әрі шынайы түсінік
беретін марксистік түсініктер ерекше назар бөлуді қажет етеді. Сонымен,
Карл Маркс пен Фридрих Энгельс үшін мемлекет – бұл бір таптың келесі тапты
басып жаншуы үшін арналған машина [17, с. 203]. Маркстің көзқарасы бойынша
мемлекет – бұл қоғамнан жоғары тұратын орган [17, с. 22].
Ф.Энгельстің ойынша жария билік, мемлекет – оны (заңдарды) сақтау
тапсырылатын органдар [17, с. 203].
В.И.Ленин өзінің “Мемлекет және революция” атты белгілі еңбегінде
“мемлекеттің мәні оның бір таптың мүддесін келесілердің мүддесіне зиян
келтіре отырып қамтамасыз ету қасиетінде байқалады. Мемлекет бір таптың
келесі тапты басып жаншуы үшін арналған машина. Мемлекет – бұл өзінің
қарсыластарын басып жаншу мақсатында үстемдік етуші таппен құрылатын
биліктің арнайы ұйымы”, - деп жазды [18, с. 34].
Қазақстандық ғалымдар Ғ.С. Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның пікірінше
Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік-тынысын қамтамасыз ететі, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар
жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны деп
көрсетеді. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса
мол мүмкіндіктеріне қарай мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік-саяси,
рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды
мәселелерін шешуге нақты қатысып, коғамдағы істердің жағдайына белсенді
түрде әсер ете алады. Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары, әсер ету
нысандары мен әдістері бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның
арқасында оны қоғамда, ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін
басқалардан ерекше өзгешелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм
ретінде үғынамыз. Мемлекет дегеніміз - адамзат қоғамы дамуының нәтижесінде
пайда болған саяси ұйым. Мемлекет – қоғамды басқару міндетін атқаратын,
адамдардың, топтардың, таптардың қарым-қатынастарын реттеп отыратын,
заңдарды қабылдайтын саяси ұйым. Мемлекет – қоғамның саясатын жүзеге
асыратын саяси ұйым. Мемлекет туралы ұғымның толық болуы үшін оның
белгілеріне егжей-тегжейлі тоқталып, олардың мазмұны мен мәнін тереңірек
ашу қажет [19, 33-34б.]
ХХ-ғасырдың ортасында қоғамның барлық мүшелеріне ортақ әлеуметтік
игіліктерді заңдастыру мемлекеттің басты мақсат етіп қоятын бірнеше
теориялар пайда болды (плюралистік демократия, құқықтық мемлекет және
т.б.).
Қоғам дамуының деңгейіне тән объективті жағдайлардың өзгерсе,
мемлекеттің әлеуметтік тағайыны да өзгереді.
Бүгінгі мемлекет өз халқының әлеуметтік қамсыздандырылуына ықпал
ететін, адамдардың құқықтары мен бостандықтарының қорғалуын қамтамасыз
ететін, заңның үстемділігін танитын, мемлекет пен тұлғаның өзара
жауаптылығын көрсететін саяси ұйымға айналып отыр. Қоғамдағы тұрақтылықты
нығайтуға бағытталған қазіргі мемлекеттің мәні бүкіл қоғамның пікірін
ескеруді, әлеуметтік қайшылықтардың болмауын, азаматтық қоғамның
қалыптасуын мақсат етіп отыр. Мемлекет дами келе қоғам мен жеке тұлғаның
мүдделері мен қажеттіліктерін қанағаттандырушы билікке айналды. Соның
нәтижесінде мемлекет қоғамға қызмет етуші ұйым ретінде дамыды. Қоғам
өміріндегі жеке тұлғаның бостандығы, теңдігі, демократизмнің және
әлеуметтік әділеттіліктің пайда болуы мен дамуы тереңдетілді. Бұл оның
бүкіл қоғамның мүддесін қамтамасыз ететін жалпы әлеуметтік мәнін көрсетеді.
1.2 Мемлекет функциялары теориясының өзекті мәселелері
Латын тілінен аударғанда функция - function - орындау, жасау дегенді
білдіреді. Философия сөздіктерінде функция – бұл екі топтың не объектінің
қатынасы арқылы біреуінің қозғалуы, екіншісінің қозғалуына әкеліп
соқтыратын, белгілі бір қатынас жүйесінде объектінің сыртқы көрінісін
айқындайтын түсінік [20, с. 556].
Бір ғалымдар мемлекеттің функцияларын мемлекет қызметінің нысандары деп
анықтама береді. Мысалы, В.С. Нерсесянц мемлекетті тірі ағза етіп, ал оның
функцияларын мемлекеттің тіршілік ету нысандары ретінде қарастырады [21, С.
256-257], ал екіншілері, мемлекет функцияларын мемлекеттің қоғамды
басқарудағы негізгі бағыттары мен мазмұнын анықтайтын, қоғамдық қатынастар
мен үрдістерге мемлекеттік ықпал етудің ерекше механизмі деп пікір айтады.
Үшіншілері, мемлекет функцияларын мемлекеттің пәндік-саяси сипаттамасы деп
қарастырады. Төртіншілері, мемлекет функцияларын мемлекет қызметінің
негізгі бағыттары деп көрсетеді. Осы анықтаманы қолдайтын қазақстандық
ғалым, академик М.Т. Баймаханов мемлекеттің функцияларын қоғам өмірінің әр
түрлі аясындағы мемлекет қызметінің негізгі бағыттары деп тұжырымдайды.
Оның ойынша егер мемлекет функцияларының түсінігі мемлекет қызметінің
нысандары деп қарастырылса, онда ол тек заң шығарушылық, басқарушылық, әділ
сот және бақылаушылық қызметтерін ғана қамтиды дейді [22, с. 83].
Cоциалистік мемлекеттің қызметін анықтау үшін, оның социализмді құру
бағытындағы негізгі құрал ретіндегі ролін анықтау үшін, қанаушы тапты езу
үшін, халық шаруашылығын ұйымдастыру үшін, ұлт-азаттық қозғалысты қолдау
үшін кеңінен қолданылды. Қазіргі таңда мемлекет және құқық теориясының даму
барысынды мемлекет қызметіне функционалдық бағыт сақталған, бірақ оның мәні
толықсынып, тереңдетілген, таптық көзқарастар жойылып, мемлекеттің таптық
мәні, әлеуметтік тағайыны және функциясы да өзгерді. Функционалдық бағыт әр
түрлі типтегі мемлекеттердің пайда болуының тарихи үрдісінің дамуын,
ауыстырылуын зерттеуге мүмкіндік береді. Тарихи тәжірибе көрсеткендей
мемлекеттің функциясы бір жерде тұрмайды, олар әрқашанда жылжымалы сипатта
болады, әрі олар үнемі қозғалыста болып өзгеріп отырады. Мемлекеттің
функциясы әртүрлі тарихи типтерде қалыптасуына қарамастан өзіне тән
ерекшеліктермен, заңдылықтармен дамиды.
Мемлекеттің функциясы түсінігіне қазіргі ғалымдар әр түрлі тұрғыдан
қарастырады. Мысалы, А.Ф. Черданцевтың ойы бойынша мемлекеттің функциясы
қоғамнан туындайтын объективтік сипатта болады. Ал заң шығарушы, атқарушы
және сот функцияларын мемлекеттің функциясына жатқызуға болмайды, керісінше
олар мемлекеттің жеке органдарының қызметінің нысандары болып табылады [23,
с. 111].
Қазақстандық ғалым, академик М.Т. Баймахановтың ойы бойынша мемлекеттің
әрбір қызметі мемлекеттің функциясы бола бермейді, тек мемлекет қызметінің
ең басты бағыттары ғана мемлекет функциясы бола алады, мемлекет
функциясынан мемлекеттің мәні шығады [6, с. 252].
Л.И. Морозованың пікірі де осындай. Оның ойынша мемлекет функциясы –
нақты тарихи кезеңдегі мемлекет қызметінің негізгі әлеуметтік маңызды
бағыттары болып табылады [24, с. 33].
Мемлекеттің функциясы туралы мәселе - мемлекеттің қызмет етуі
мәселесімен бара-бар келеді. Мемлекеттің қызмет етуі мемлекет қызметінің
түрлерін қамтыса, ал мемлекеттің функциясы – ол мемлекетің кейбір
қызметтерін ғана қамтиды. Қандай да бір қызметті мемлекеттің функциясы деп
есептеу үшін кейбір критерияларды есепке алу қажет. М.Т. Баймахановтың ойы
бойынша ол критериилер екеу: біріншіден, мемлекеттің жеке функцияларын
қалыптастыру үшін, бастапқыда оның қызметінің мына түрлері алынады:
- мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары бойынша;
- тұрақты, мемлекеттік құрылымға сәйкес орындалатын;
- жеке бағыт ретінде қалыптасқан немесе басқа бағыттардан бөлініп
шыққан, олармен бірге ешқандай бірлігі жоқ;
Қазақстандық ғалымдар Ғ.С. Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның ойынша
мемлекеттің қызметтері дегеніміз қоғамды басқарудағы мемлекеттің өзінің
алдына қойған міндеттері мен мақсаттары, әлеуметтік тағайыны мен мәнін
білдіретін, өздеріне ғана тән формалары, өздеріне ғана тән әдістер арқылы
атқарылатын әрекеттері және олардың негізгі бағыттары. Мемлекеттің
қызметтері қатып қалған және ешбір өзгермейтін қасаң құбылыс емес, қайта
олар өзгермелі, езгерістерге жиі ұшырайтын құбылмалы болып келеді.
Демократиялық мемлекеттің негізгі мақсаты – қоғам үшін, қоғамдағы
адамдардың топтары үшін, қоғамның дамып өркендеуі үшін қызмет атқару болып
табылады. Қоғам өте күрделі құбылыс. Қоғамның негізгі тірегі - өңдіріс.
Өндірісті ұйымдастырып, дамыту үшін мемлекет те, адамдардың бірлестіктері
де, жекелеген адамдар да қажетті іс-әрекет жасап отырады [19, 42б.]. Бұл
салада мемлекеттің істейтін қызметі сан алуан. Мемлекет өзіне қарайтын
кәсіпорындарды тікелей басқарып, олардың жұмысын реттеп отырады.
Мемлекеттің меншігінде табиғи байлықтар да болуы мүмкін. Сондықтан мемлекет
өз меншігіне жататын объектілерді тікелей басқарып реттейді, ал мемлекеттік
емес меншік түрлерін жанамалап реттейді. Демек, қалай да болса шаруашылықты
ұйымдастыру және реттеумен шүғылданады. Осыған байланысты мемлекеттің
экономиканы ұйымдастыру, басқару, реттеу функциясы болады. Қандай да болсын
қоғам түрлі таптар мен әлеуметтік топтардан тұрады. Кейбір елдерде, мысалы
Қазақстанда, көптеген ұлттар тұрады. Олардың арақатысын реттеу – негізінен,
мемлекеттің міндеті. Осы заманғы мемлекеттердің бәрінде де ең маңызды
қызметтер экологиялық қызмет болып табылатындығын атап өтуіміз керек.
Осылай көңіл бөліп атап көрсетуіміздің себебі адамзат баласының қазіргі
кездегі тіршілік ету әрекетінің қоғамдық масштабта табиғатқа теріс ықпал
жасауынан туындап отыр. [ 19, 43-44б.].
Мемлекет функциясының субъектілігі туралы М.Т. Баймахановтың
пікірінше екі деңгейдегі шешімге ие: біріншіден, жалпы субъект – әрбір
функцияның субъектісі толығымен мемлекет болады; екіншіден, нақты субъект -
функцияның субъектісі мемлекеттік құрылымдар болып табылады. Мемлекеттің
функциясын жүзеге асыруға барлығы қамтылған, немесе кем дегенде көптеген
мемлекеттік органдар тартылған. Мемлекеттік органдардың жеке функцияларды
жүзеге асыруы бірдей емес. Мемлекет функциясын орындау үшін сәйкес
органдарға міндеттер жүктеу арқылы, оларға өкілеттіліктер беріледі.
Мемлекеттің функциясының мақсаты мен міндеті мемлекет функциясының
компоненті болып табылады. Бұл мақсаттар мен міндеттер жалпы мемлекеттік
талаптарға сәйкес келеді. Мемлекеттің функцияларын жүзеге асыру
ерекшеліктерін ашуды мемлекеттің функцияларын жүзеге асыру нысандары мен
тәсілдеріне талдау жасау арқылы жүргізу қажет. Соңғылары әртүрлі позицияда
қарастырылады – заңи, социологиялық, саясаттанушылық, нақты басқарушылық.
Заңи позиция бойынша мемлекеттің функцияларын жүзеге асырудың құқықтық және
құқықтық емес нысандары мен тәсілдерін бөліп көрсетуге болады. Құқықтық
тәсілдерге келесілер жатады: заң шығарушылық, мемлекеттік басқару, әділсот
және мемлекеттік бақылау. Бұл конституцияға қайшы келетін құқықтық емес
заңдар ережелері, басқару актілері немесе әділ емес сот шешімдері
қабылданбайды дегенді білдірмейді. Әлемнің барлық дерлік мемлекеттерінде
қолданымдағы заңнамаға тәкелей қайшы келетін нормативтік құқықтық актілерді
қабылдау жағдайлары кездесіп отырады. Құқықтық тәсілдер терминін қолдану
бұл тәсілдердің құқықтық болып табылатындығын білдіреді, себебі олардың
пайдаланылуы нақты бүге-шігесіне дейін құқықпен реттелген және мемлекеттік
биліктің әртүрлі тармақтарының ерекшеліктеріне байланысты болады. [25, с.
5].
Мемлекеттің тұрақтылығының, оның орнықты қызмет етуінің шарты болып
тұтастай бүкіл қоғамның атынан өкілдік ету және оны дамыту табылады. Бүкіл
қоғамның жоғарғы өкілдігі функциясын жүзеге асырмай және оның бірігуін
қамтамасыз етпей, мемлекеттің мәні жоққа шығарылады, мемлекеттің механизмі
бірыңғай жүйе ретінде қызмет етуін тоқтатады. Өзінің функцияларының
көмегімен мемлекет, қоғамның пісіп –жетілген қажеттіктерін қанағаттандыруы,
ұзақ мерзімдік негізде объективтік түрде қалыптасқан көптеген міндеттер мен
мақсаттарды орындауы тиіс.
Заң ғылымында орын алған мемлекеттің функцияларын топтастырудың көп
түрінің болуы, осы күрделі құбылысқа деген сан алуан критериилер мен
жолдардың болуымен түсіндіріледі.
Орыс ғалымы М.И.Байтин мемлекеттің негізгі функцияларына тән бірнеше
жалпы нышандарды көрсетеді. Біріншіден, оларда неғұрлым мемлекеттің таптық
және жалпыадамзаттық мәні, оның әлеуметтік тағайымы байқалады. Екіншіден,
әдетте осы үшін арналған арнайы органдармен (мысалы, денсаулық сақтау,
әлеуметтік қамтамасыз ету және т.б.) жүзеге асырылатын көптеген мемлекеттік
функцияларға қарағанда негізгі функциялар мемлекеттің қызметіне тұтастай
кіреді, түрлі шамада болса да мемлекеттік аппараттың барлық немесе көптеген
буындарымен орындалады. Үшіншіден, өзінің мазмұны мен құрылымы тұрғысынан
негізгі функция кешенді, жинақтаушы сипатта болады, жүйелі талдауды қажет
етеді. Ол мемлекеттің ішкі немесе сыртқы қызметінің шешуші, басты
бағыттарының біріне мемлекеттің күшін жинақтауды байқатады. Оның объектісі
болып ұқсастыққа ие болатын, әлеуметтік өмірдің қандай да белгілі бір үлкен
саласындағы қоғамдық қатынастардың кең көлемі табылады [26, с.133].
Н.В.Черноголовкин мемлекеттің функцияларын негізгі және негізгі емес
деп бөледі. Мемлекеттің функциясын осылай бөлуді ол өзінің Социалистік
мемлекеттің функциясы теориясы атты ғылыми еңбегінде жүзеге асырды. Ол:
Мәдени-тәрбиелеушілік функцияның шегінде социалистік мемлекеттің халықтық
ағарту, жоғары білім беру, мәдениет, спорт т.б. салалардағы қызметі бөлініп
шығуы мүмкін, - жазады. Соңғылары Н.В.Черноголовкиннің пікірі бойынша
мемлекеттің негізгі емес функциясы болып табылады [27, с.116-117 ].
Заң ғылымында орын алған мемлекеттің функцияларын топтастырудың көп
түрінің болуы, осы күрделі құбылысқа деген сан алуан критериилер мен
жолдардың болуымен түсіндіріледі. Жалпы ғылымда көптеген ғалымдар
мемлекеттің функцияларын қоғам өмірінің әртүрлі салаларына байланысты ішкі
және сыртқы, әрекет ету уақыты бойынша мемлекеттің функциясы тұрақты және
уақытша етіп бөледі.
Бүгінгі таңда мемлекеттің басты қызметтерінің бірі – адам мен
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету болып
табылады. Бұл дамыған демократиялық мемлекеттің негізгі белгісі болып
табылады.
Қазіргі кезде көп құқықтанушылардың ойлары бойынша бүгінгі заман
мемлекеттері үшін ішкі қызметтің белгілері мынадай болып келеді:
экономикалық және әлеуметтік қызметі; ғылым мен білімді дамыту қызметі;
салық салу және салық жинау қызметі; азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау қызметі; экологиялық қызмет; құқықтық тәртіпті
қамтамасыз ету қызметі; меншік нысандарын қорғау қызметі. Сыртқы
қатынастарда мынадай қызмет түрлері бар: әлемдік экономикалық
ынтымақтастық; елді қорғау; әлемдік құқықтық тәртіпті ұстану; қазіргі
заманның келелі мәселелерін шешуде басқа мемлекеттермен қатынасқа түсу
(демографиялық, экологиялық, энергетикалық, терроризммен күресу және т.б.)
қызметтері болып келеді.
Қазақстандық ғалымдар Ғ.С. Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның ойынша
қазіргі замандағы мемлекет қызметінің дамуының негізгі бағыты – олардың
өзара өзгеруінде. Мемлекет функциясының даму барысында әрбір қызметтің
ауқымы, көлемі бірде көбейеді, бірде қысқартылады. Сонымен қатар оның
сипаты, құрылымы, жүзеге асыру нысаны мен тәсілі, нақты бағыттылығы да
өзгеріп отырады. Қандай қоғам болса да ғылымсыз, білімсіз, мәдениетсіз
өркендеп, дами алмайды. Бұл салада да мемлекет зор қызмет атқаруы керек.
Оларды мемлекет қаржыландырып, жұмысын реттеп, басқарып, бағыт беріп
отырады. Демек, мемлекеттің ғылымды, білім беруді, мәдениетті басқарып,
дамытып отыратын функциясы болады. Аталғандар мемлекеттің ішкі функциясына
жатады. Мемлекет басқа мемлекеттермен түрлі, сан алуан қатынастарға түседі.
Алдымен мемлекет өзінің тәуелсіздігін, егемендігін, аумағының түтастығын
басқа елдердің қол сұғуынан қорғауға, сақтауға әрекет жасайды. Ол өзінің
шекарасын бекітеді, күзетеді. Сол үшін қажетті қарулы күштер құрады, басқа
мемлекеттермен осыған байланысты шарттар жасасады. Осы міндеттерді атқару
мемлекеттің өзін-өзі қорғау функциясы деп аталады. Мемлекеттер бір-бірімен
экономикалық, сауда, мәдени, ғылыми, саяси, құқықтық, т.б. түрлі
қатынастарда болуға талпынады [19, 44б.].
Біз мемлекеттің функцияларын ішкі және сыртқы деп бөлінуі формальді
болып келетіндігіне сенеміз, себебі олар өзара тығыз, ал кейбір кезде
ажырамас байланыста және біртұтас ынымақтастықта болады. Мемлекеттің
көптеген ішкі функциялары сыртқы сипатты иеленуі мүмкін, сол сияқты сыртқы
функциялары да ішкі сипатты иеленуі мүмкін. Осының бір анық көрінісі ол
ғаламдық демографиялық проблемалар. Оның ғаламдық деңгейге көшуі
мемлекеттердің бірлігін талап етіп отыр. Мемлекеттің басты байлығы халық,
оның саны мен құрамы дей отырып, қазіргі таңда мемлекеттің ішкі және сыртқы
функцияларын қамтып отырған демографияны реттеп, шешу үшін мемлекеттің
демография саласындағы жаңа функциясын енгізу қажеттілігі туындап отыр.
1.3 Демографиялық үрдістердің мемлекет функциясының объектісі ретіндегі
теориялық мәселелері
Демографияның ғылым ретінде пайда болуы мен даму заңдылықтары
зерттеуші ғалымдардың пікірінше қазіргі кездегі халық санының пайда болуы
мен қалыптасу тарихын зерттеу ұзақ тарихи кезеңдерді қамтиды.
Б.э.д. V ғасырда ежелгі Қытай философы Конфуций алғаш рет жердің
саны мен халық санының ұтымдылығы мәселесі туралы айтқан.
Ежелгі дүниенің философтары Платон мен Аристотель өз еңбектерінде
халықтың санын реттеумен байланысты мәселелерді зерттеген. Платонның ойы
бойынша мемлекеттердегі тұрғындар санының өсуін колониялар құру арқылы ғана
реттеуге болады деген, ал Аристотель болса өзінің Саясат деген еңбегінде
халықтың белгілі бір деңгейін ұстап тұру үшін әр түрлі қатал шараларды
қолдану керектігін айтады [28, с. 18].
Ол халық санын реттеп отыруды қажет деп тапты, оның асып кетпеуіне жол
бермеуді ұсынды, жаңа туылған сәбилерді өлтіру туралы заң арқылы халық
санын мемлекет пен құқық пен реттеп отырды. Ол былай деген: Заң жаңа тұған
сәбилердің қайсысын сақтап қалу керек және қайсысын өлтіру керектігін
анықтауы қажет; мемлекет құбыжық немесе белгілі бір мүшесі жоқ балаларды
тәрбиелемеуі қажет. Егер халықтың ұдайы өсуін тоқтату қажеттілігі
туындаса, онда басқарушылар әр отбасыда бала болудың белгілі бір санын
көрсетуі керек, егер адам саны көбейіп, өз шегінен асып кетсе жүкті әйел өз
құрсағындағы баланы оған жан келмей тұрып өлтіруі қажет. Аристотель
еркектердің неке жасын – 37 жас деп белгілейді [28, с. 19].
Демография ғылымының атасы болып ағылшын ғалымы Джон Граунт (1620-
1674) табылады. Ол 1662 жылы Өлім туралы бюллетендерді табиғи және саяси
бақылау атты еңбегінде демография саласының барлық бөліктері
қарастырылған. Д. Граунт халықтың санын, оның жыныстық, жастық құрамын,
отбасылық жағдайын, туылым мен өлімді, халықтың өсуін, әйелдердің тууға
бейімділігін, жыныстық-жастық өлімді, оның салдарларын, сонымен қатар,
қоршаған ортамен өзара байланысын, өлім кестелерін, көші-қон мәселелерін
талдаған. Соның нәтижесінде ол келесідей қорытындыға келеді: еркектердің
саны әйелдердің санына теңестіре отырып, ер балалар мен қыз балалардың
сандарын теңестіреді.
ХVIII ғасырда Ресейде демографиялық мәселемен айналысқан ғалымдар Л.
Эйллер, Д. Бернулли, С.Г. Забелин, Л.Ю. Крафт, И.Ф. Герман және т.б. болды
[28, с.14]. Халық теориясы мәселесімен айналысқан ғалымдардың бірі М.В.
Ломоносов болған. Ол өзінің графтардың бірі И.И. Шуваловқа ресей халқын
сақтап қалу және көбейту туралы жазған хатында (1761ж). Ресей үшін халық
санының және оның көбеюінің үлкен маңызы бар екендігін айтады, сонымен
қатар, ол мемлекеттің барлық құдыреті, күші және байлығы болып халық екенін
ескерткен.
Демография термині әр түрлі мағынада қолданылады. Сөздіктерде
демографияны бір жағынан халықтың құрамы және оның өзгеруі туралы ғылым деп
түсінік берілсе, екінші жағынан демография халықтың саны, құрамы, орналасуы
мен өзгеру көрсеткіштері ретінде қарастырылады Келесі бір
сөздіктерде демографияны халықтың құрамын, санын және өсуін зерттейтін
статистиканың саласы деп түсіндіріледі.
Белгілі қазақстандық ғалым, демограф М.Т. Тәтімов демография халық
туралы ғылым деген мағынаны білдіреді- деп көрсетеді [29, 11 б.].
Демография ғылымының зерттеу пәні ол халық, халық саны. Халықтың табиғи
өсімі, ұрпақтардың ауысуы, халықтың өсімі сипаты, туылым мен өлім
деңгейінің өзгеруі, некелік, отбасылық, жыныстық-жастық құрылымдар,
урбанизация, көші-қоны демографиялық үрдістер болып табылады. Демографиялық
үрдістер қоғам дамуының барлық жақтарымен өзара байланыста болады. Бұл
үрдістер қоғам өміріне тәуелді әрі оған ықпал етеді. Осы себептен де
демографиялық даму мәселелері тек ғылыми зерттеу объектісі ғана болмай,
сонымен қатар, әр түрлі бағдарламаларда көрініс табуы қажет.
Әрбір мемлекет өз халқының саны мен құрамы туралы мәліметтерге мұқтаж.
Заманның талабына сәйкес демографиялық проблемалар алдыңғы қатарға
шығып, мемлекеттің басты проблемасына айнала бастады. Адами ресурстар
(еңбек, көші-қоны), туылым көрсеткіштері мен өлім деңгейі қазіргі
мемлекеттердің дамуына ықпал ете бастады. Мемлекеттің демографиялық
үрдістерді реттеудегі ролі күшейді. Ендігі ретте мемлекеттің әлеуметтік
функциясының көлеңкесінде қалған демографиялық мәселелерді жеке мемлекеттің
функциясы етіп қарастыратын кез келді. Біздің ойымызша, халық саны процесін
басқару және тиімді демографиялық саясат жасау мемлекеттің міндеті.
Мемлекеттің бұл функциясы елдің демографиялық қауіпсіздігін қамтамасыз
етуі керек. Сонымен қатар, мемлекет демографиялық сараптамалар жүргізу
арқылы туылымды, өлімді, көші-қонды қатаң бақылауға алуы қажет, сонымен
бірге аталған функция неке мен отбасы, ана мен баланың жағдайын
көтермелеуге бағытталған қызметтерді қамтуы тиіс.
Аталған мәселе елімізде мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету
аясында бұрын соңды болмаған демографиялық қауіпсіздік ұғымын енгізуге
мүмкіншілік жасайды.
Жалпылама анықтамаларға сәйкес демографиялық қауіпсіздік деп сыртқы
факторлардың әсерінсіз халықтың ұдайы өсуімен мемлекеттік геосаясаттық
мүдделерін адами ресурстармен қамтамасыз ету үшін жеткілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасы
Диплом жұмысы
Халық санын реттеу саласындағы мемлекеттің функциясы
Орындаған 3 курс студенті ___________________
Ғылыми жетекші ____________________
Норма бақылаушы ____________________
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен
қорғауға жіберілді ____________________
Алматы, 2013
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..6-8
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ МӘНІ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1 Қазіргі мемлекеттің мәні және әлеуметтік тағайыны
... ... ... ... ... 9-13
1.2 Мемлекеттің функциясы теориясының негіздері
... ... ... ... ... ... ...13-18
1.3 Демографиялық үрдістердің мемлекет функциясының объектісі ретіндегі
теориялық мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18 -21
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДЕМОГРАФИЯ МӘСЕЛЕСІН РЕТТЕУДЕГІ МЕМЛЕКЕТ
ФУНКЦИЯСЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы демографиялық үрдістердің
қалыптасуы және оның құықтық реттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-45
2.2 Қазақстан Республикасындағы демография мәселесін шешудегі
мемлекеттік органдардың қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45-62
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .63-65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66-70
ГЛОССАРИЙ
БОСҚЫНДАР – саяси сенімдері, нәсілдік, діни наным, азаматтық, ұлттық
белгілері, белгілі бір әлеуметтік топқа жататындығы бойынша қудалау құрбаны
болудың негізделген қауіптеріне байланысты өзі азаматы болып табылатын
елден тыс жерде тұруға мәжбүр және осындай қауіптер салдарынан өз елінің
қорғауын пайдалана алмайтын немесе қорғауын пайдаланғысы келмейтін
шетелдіктер немесе өзінің бұрынғы тұрғылықты елінен тыс жерде тұрып жатқан,
осы қауіптер салдарынан оған қайтып орала алмайтын немесе қайтып оралғысы
келмейтін азаматтығы жоқ адамдар;
ЕҢБЕК КӨШІ ҚОНЫ – жеке тұлғалардың еңбек қызметін жүзеге асыру үшін
басқа мемлекеттерден Қазақстан Республикасына және Қазақстан
Республикасынан, сондай-ақ мемлекет ішінде уақытша қоныс ауыстыруы;
ДЕМОГРАФИЯ - халықтың саны, құрамы, орналасуы мен өзгеру көрсеткіштері
туралы ғылым;
ЗАҢСЫЗ КӨШІП КЕЛУШІЛЕР – келу, кету, болу, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының аумағы арқылы транзиттік жүріп өту тәртібін реттейтін
заңнаманы бұза отырып, Қазақстан Республикасына келген және онда болатын
шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар;
КӨШІ ҚОН – жеке тұлғалардың бір мемлекеттен басқа мемлекетке, сондай-ақ
мемлекет ішінде тұрақты немесе уақытша, ерікті немесе мәжбүрлі қоныс
ауыстыруы;
КӨШІП КЕЛУ – шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан
Республикасына уақытша немесе тұрақты тұру үшін келуі;
ҚҰҚЫҚТЫҢ ТӘРБИЕЛІК ФУНКЦИЯСЫ (ҚЫЗМЕТІ)-(Воспитательная функция права) -
демократиялык жолмен қабылданған заңдарды құрмет тұтатын, өздерінің мінез-
құлық, жүріс-тұрыстарында құқықтық ұйғарымдарды қолданып жүретін, құқық
колдануды дайындап шығаруда белсенділік көрсететін азаматтарды (тұлғаларды)
құқық аркылы қалыптастыруды құқықтың тәрбиелік қызметі дейді.
Превентивтік (алдын алу) шаралары ретінде құқықтың жасайтын ықпалы мен
әсері құқықтың тәрбиелік кызметінің кұрамдас бөлігі болып табылады.
МЕМЛЕКЕТ - қоғамда тәртіптің болуын қамтамасыз ететін және жалпыға
бірдей міндетті нормаларды шығаратын, белгіленген жер аумағы шегінде
қоғамды басқаратын саяси биліктің ұйымы.
МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК - мемлекеттік ырыққа күштеп көндіруге (яғни
мемлекеттік ырықтандыруға) негізделген үстем болу және бағынудың
субъектілері араларындағы бұқаралық-саяси қатынастары.
НЕКЕ – ер мен әйелдің өз ықтиярымен одақ құрып отандасуы. Ол материалдық
- мүліктік мақсаттан ада, сүйіспеншілік пен адал пейілділікке, достық көңіл
мен өзара сыйластыққа негізделеді.
ОРАЛМАНДАР – Қазақстан Республикасы егемендік алған кезде оның шегінен
тыс жерлерде тұрақты тұрған және Қазақстанға тұрақты тұру мақсатында келген
ұлты қазақ шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар болып табылады.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс тақырыбы “Халық санын реттеу саласындағы мемлекетің
функциясы” деп аталады.
Диплом жұмысын жазуда тақырыпты таңдауға бірнеше себептер тоқтау салды.
“Халық санын реттеу саласындағы мемлекетің функциясы” тақырыбын таңдау
қазіргі кезде мемлекет функциясы ішінде ерекше орын алы отыр.
Жұмыс мазмұны “мемлекет функциялары”, “демография үрдістерін құқықтық
реттеу”, “Қазақстан Республикасы мемлекеттік органының қызметтері” – деген
тақырыптардан тұрады.
Мемлекет функциясы теорияларының ерекшеліктерін ашу мақсатында,
нысандарын және тәсілдерін оқып зерттеуде маңызды орын алады. Сондықтанда
осы ұғымдарды бөле жара бірінші тарау құрылымына енгіздім.
Адамзат тарихы дамуында қалыптасқан ғаламдық проблемаларды мемлекеттің
шешуі, соның ішінде демография үрдістерін құқықтық реттеудің мазмұны
талданады. Сонымен қатар мемлекеттің даму үрдісіне демография саласындағы
мемлекеттік органдардың қызметі қарастырылған.
Мемлекет туралы ой-пікірлер қалдырған данышпандар еңбектері, ғылыми
монографиялар мен ағымды баспасөз материалдары жұмыстың жазуылына негіз
болды.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚТҚ - Адамның қорғаныш тапшылығын қоздырғышы
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АӨСШК - Азиядағы өзара әрекет ету және сенім шаралары жөніндегі
Кеңес
БАҚ - Бұқаралық ақпарат құралдары
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
БҰҰ БА - Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы
БҰҰ ДДСҰ - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ДСҰ - Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЕК - Еуропалық Кеңес
ЕЭҚ - Еуразиялық Экономикалық Қауымдастық
ЕҚЫҰ - Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі Ұйым
ЖҚТБ - Жұқтырылған қорғаныш тапшылығы белгісі
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ҚКСР - Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚР ДСМ - Қазақстан Республикасының Денсаулық Сақтау Министрлігі
ҚР ЕХӘҚМ - Қазақстан Республикасының Еңбек және Халықты Әлеуметтік Қорғау
Министрлігі
ҚР ІІМ - Қазақстан Республикасының Ішкі Істер Министрлігі
ҚР СІМ - Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі
ҚР ҰҒА - Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясы
ҚР ҰҚК - Қазақстан Республикасының Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті
ҚХР - Қытай Халық Республикасы
ОАА - Ортаазиялық аймақ
РФ - Ресей Федерациясы
ТАСИС - Әрекет ету бағдарламасы бойынша Еуропалық қауымдастық
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ҰҚК - Ұжымдық қауіпсіздік кеңесі
ШЫҰ - Шанхай ынтымақтастық ұйымы
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыс халық санын реттеу
саласындағы мемлекеттің функциясын теориялық және тәжірибелік тұрғыдан
зерттеуге арналған.
Жұмыста демография мәселесін құқықтық тұрғыдан реттеу мен оны мемлекет
функциясының дербес саласы ретінде айқындауға, осы бағытта Қазақстан
Республикасының мемлекеттік органдарының қызметтеріне талдау жасауға
ұмтылыс жасалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экономикалық, әлеуметтік және саяси
жағынан дамуы үшін, мемлекеттік қауіпсіздік мүдделердің қамтамасыз етілуі
мақсатында мемлекеттің функциялары әрқашан өзгеріп отырады. Әсіресе,
Қазақстан Республикасында жаһандану жағдайында орын алып отырған
демографиялық проблемаларды құқықтық тұрғыдан реттеп, шешуін айтуға болады.
Баршаға мәлім, Қазақстан Республикасы аумағы жағынан әлем мемлекеттерінің
бірінші ондығы ішінде 9-ші орында, ал халқы саны жағынан әлемде 60-ші
орында тұр. Республикамызда 2009 жылы 25 ақпан және 6 наурыз аралықтарында
өткізілген Ұлттық халық санағының ағымдағы статистикасы бойынша Қазақстан
халқы саны 16 млн. 304 мың 840 адамды құрап отыр [1].
Елдің халқы-елдің басты байлығы. Халқы саны көп мемлекеттер әрқашанда
өз қауіпсіздіктерін сақтауға тырысады. Сондықтан, Елбасымыз Қазақстанның
тәуелсіздік алғанынан бастап-ақ мемлекеттік қауіпсіздік мәселесін бірінші
орынға қойды. Ол Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан-2030 даму стратегиясында баяндалды. Біздің алға қарай тұрақты
жылжуымыздың басты шарты — біздің қоғамымыздың алға қойылған мақсаттарға
қол жеткізудегі біртұтастығы, халықтың барлық жіктері мен топтарының ортақ
міндеттерді шешуге бағытталган стратегия айналасында топтасуы. Біздің басты
оң игіліктеріміздің ішінде — халқымыздың, немесе былайша айтқанда, адам
ресурстарының сапасы тұр [2].
Тәуелсіз Қазақстанның тарихында 1992 жылы Алматы қаласында Қазақстан
халықтарының бірінші Форумы шақырылды. Елбасымыз бұл форумның тұрақты
негізде жұмыс істеу қажеттілігі туралы идея қозғап, Қазақстан халықтарының
келісімі мен бірігуі Ассамблеясы жаңа қоғамдық институт құру туралы өз ойын
білдірген болатын. Осы форумда Қазақстан Республикасы ҰҒА академигі, заң
ғылымдарының докторы, профессор С.С. Сартаевта өз пікірін білдірді. Ол өз
сөзінде Бүкіл дүние жүзіне тарап кеткен осы қазақтардың басын жинап, бір
Қазақ мемлекетіне қалайша біріктіруге болады? Менің ойымша, мұны құқықтық
негізде жүзеге асыру керек [3, 524б.]. Қазақта Бөтен елде сұлтан
болғанша, өз елімде ұлтан болайын деген мақал бар. Шет елдерде тұратын
қазақтар өз отанын сағынады, ата мекенінің бір уыс қара топырағын ұстауды
аңсайды [3, 530 б.].
Демографиялық мәселелерді шешу барысында Қазақстан Республикасы
көптеген мемлекеттік шараларды жүзеге асырып жатыр. Сонда да бірқатар
мәселелер әлі де болса өз шешімін таппай жатыр. Халықтың санының азаюы,
табиғи өсім мен туылымның төмендеуі, өлім санының өсуі және т.б.
демографиялық үрдістердің қалыптасуы байқалып отыр. Бұл жағдай
демографтардың, социологтардың, құқықтанушылардың Қазақстанның
демографиялық ахуал кезеңіне көшкені туралы айтуына негіз болып отыр.
Осындай жағдайда мемлекеттің демографиялық саясатының іргелі маңызын
түсінбей, Қазақстан Республикасының қазіргі және келешекте ары қарай даму
жетістіктерін болжау мүмкін емес. Халықтың саны жағынан өзгерістерді
зерттеу, халық санының дамуын бақылап, басқаруға мүмкіншілік береді,
сонымен қатар мемлекетттік демографиялық саясаттың теориялық және
тәжірибелік маңызын арттыруға, оны белсеңдетуге ғылыми негізделген
шаралардың кешенін ұсынуға мүмкіндік береді. Бүгінгі таңдағы демографиялық
мәселелерді тек әлеуметтік және денсаулық сақтау проблемасы ретінде қарап
қоймай, оны мемлекеттік, ұлттық қауіпсіздік мәселесі деңгейінде
қарастырудың уақыты келгендей.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасындағы демография мен
көші-қоны мәселесін мемлекеттік-құқықтық тұрғыдан реттеу туралы
зерттеулер, ой- пікірлер жүйесі де бұрыннан қалыптасып келе жатыр.
Мемлекеттің түсінігі, мемлекеттің мәні мен әлеуметтік тағайыны және
мемлекеттің функциясы туралы ойлар, идеялар сонау антикалық және
ортағасырлық ойшылдардың еңбектерінде көрініс таба бастаған. Мысалы:
Платон, Аристотель, Ш.Л. Монтескье, Дж. Локк, Ж.Ж. Руссо және т.б. Сонымен
қатар, К. Маркс, Ф.Энгельс, В.И. Лениннің еңбектерінде сөз етіледі. Бүгінгі
таңда мемлекет функциясының мәселелері ҚР Президенті Н.А. Назарбаевтың
Қазақстан жолы, ХХІ ғасыр табалдырығында және т.б. еңбектерінде көрініс
тапты.
Мемлекет және құқық теориясының жалпы мәселелерін, оның ішінде
мемлекеттің функциясын зерттеуші белгілі отандық және шетелдік ғалымдарды
атауға болады, отандық ғалымдар: Т. Ағдарбеков, М.Т. Баймаханов, С.З.
Зиманов, А.С. Ибраева, З.Ж. Кенжалиев, В.А. Ким, Е.К. Нурпеисов, Н.Ө.
Өсеров, С.Н. Сабикенов, Ғ.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев және т.б., шетелдік
ғалымдар: С.С. Алексеев, М.И. Байтин, И.Л. Бачило, А.Венгеров, В.И. Ефимов,
В.Ц. Киров, В.В. Лазарев, Н.И. Матузов, А.В. Малько, Л.А. Морозова, Б.Б.
Надеждин, Н.А. Сахаров, В.Н. Хропанюк, В.А. Четвернин, В.Е. Чиркин және
т.б.
Зерттеу жұмысының тақырыбы демография мәселесін қамтығандықтан,
Қазақстанда демография мәселесін арнайы зерттеуші ғалымдар легі де
қалыптасып үлгерді. Оның ішінде елге танымал демограф-ғалым М.Т. Тәтімовты
айтуға болады. М.Тәтімовтың аталған мәселеге қатысты Дербестігіміз-
демографияда, Қазақ әлемі және т.б. еңбектері бар.
Зерттеу объектісі. Зерттеу жұмысының негізгі объектісін мемлекет
функцияларының қалыптасуы мен дамуы құрайды.
Зерттеу пәні. Зерттеудің нақты пәні халық санын реттеу саласындағы
мемлекет функцияларының басты бағыттары болып табылады.
Зерттеудің негізгі мақсаты – демография мәселесінің реттеу саласындағы
мемлекеттің функциясын жеке функция ретінде бөлуді негіздеу; демография
саласындағы Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар қызметтерінің
құқықтық негіздерін ашу.
Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу көзделеді:
- мемлекет функциялары жүйесінен жаңа демографиялық функцияның бөліп
шығару;
- Қазақстан Республикасындағы демографиялық үрдістерді реттейтін заң
актілеріне құқықтық талдау жүргізу;
- демографиялық мәселелерді реттеу саласындағы мемлекеттік органдардың
өкілеттіктерін ашу;
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Жұмысты жазу барысында жалпы
қоғамдық ғылымдарға ортақ әдістер: анализ, синтез, диалектикалық, тарихи,
құрылымдық-функционалдық, социологиялық, статистикалық және т.б.
қолданылды. Жұмыста нақты ғылыми әдістер заңи саралау, салыстырып талдауға
өз кезегінде орайлы орын берілді. Жұмысты жазу барысында, сонымен қатар,
мерзімдік басылымдардағы тақырыпқа қатысты мақалалар пайдаланылып, негізге
алынған болатын.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы келесі нәтижелерден көрініс тапты:
- қазіргі мемлекет функциялары жүйесінде дербес функция ретінде
демография саласындағы мемлекеттің функциясын жеке етіп шығару;
- демографиялық мәселелерді реттеу саласындағы ҚР қолданыстағы
заңдардың тиімділігін арттыруға бағытталған ұсыныстар жасалды;
- мемлекеттің демографиялық саясатын тиімді жүзеге асыру үшін
Қазақстан Республикасындағы тиісті мемлекеттік органдардың
қызметін дамытуға ұсыныстар жасалды;
Қорғауға шығарылған негізгі тұжырымдар. Диссертациялық жұмыстың
қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдары келесідей:
• қазіргі кезде демографиялық үрдістер мемлекеттік реттеуді талап етіп
отыр. Бүгінгі таңда демографиялық саясатты мемлекеттік реттеудің арнайы
объектісі ретінде қарастырудың қажетілігі айқындалуда. Осыған
байланысты демография саласындағы мемлекеттің функцияларын жеке функция
түрінде бөліп шығаруды және қарастыруды қажет деп есептейміз;
• демографиялық үрдістер негізінен үш мәселені қамтиды. Олар: туылым,
өлім және көші-қоны. Мемлекеттік саясаттың негізгі бөлігі болып
табылатын демографиялық саясатты жүзеге асыру заңдармен реттелуді талап
етеді;
• демографиялық саясатты тиімді жүзеге асыру үшін мемлекеттік органдардың
өкілеттіктерін жетілдіру қажет. Сол себептен де Қазақстан
Республикасында демографиялық саясатты жүзеге асырушы арнайы
мемлекеттік орган құру қажет.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі
мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес құрылған. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, бес бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
МЕМЛЕКЕТТІҢ МӘНІ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1 Қазіргі кездегі мемлекеттің мәні және әлеуметтік тағайыны
Кез келген қоғамның саяси негізіне билік мәселесі жатады. Алғашқы
қауымдық қоғамда қоғамдық билік болды.
Қоғамның негізгі мәселелері осы қоғамның ересек мүшелерінің жалпы
жиналысы арқылы шешілді, ал ерекше дара қасиеттері мен тәжірибесіне
байланысты халықпен сайланатын рубасылар, ақсақалдар кеңесі күнделікті
мәселелерді шешті. Билік пен халық біртұтас болды.
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық негізін – қоғамдық меншікке
негізделген өндірістік қатынастар құрайды. Өндіргіш күштердің даму
дәрежесінің өте төмендігінен жеке меншік болмады және адам өзін-өзі күн
көрісіне қажетті азық-түлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз ете алмады.
Сондықтан адамдар бірігіп еңбек етті. Бұндай жағдайларда мүліктің
теңсіздігінің өзгенің еңбегін эксплуатацияның болуы мүмкін емес еді.
Қоғамда белгілі бір дәрежеде тұрақты өндірістік қатынастарға
қарағанда өндіргіш күштер әрдайым дамып отырады.
Өндіргіш күштердің дамуына үлкен әсер ететін факторға еңбектің
қоғамдық бөлінісіне ерекше тоқтала кеткен жөн. Себебі мемлекеттің пайда
болуы үш ірі қоғамдық еңбек бөлінісіне байланысты.
Біріншіден, - қоғамдық еңбек бөлінісі – бұл егіншіліктен мал
шаруашылығының бөлінуі. Жануарларды қолға үйрету нәтижесінде, ал кейін
оларды өсіру арқылы малшы тайпалар жабайылардың басқа тобынан бөлініп
шықты.
Екіншіден, - қоғамдық еңбек бөлінісі – бұл егіншіліктен қол өнердің
бөлінуі. Оның нәтижесінде адамның жұмыс күшінің құндылығы артты.
Үшіншіден,- ірі қоғамдық еңбек бөлінісі, саудагерлердің пайда
болуымен байланысты. Өздері өндіріспен айналыспайтынына қарамастан
тұтынушыларды өздеріне тәуелді еткен тап бірінші рет пайда болды.
Еңбек өнімділігінің артуының нәтижесінде, адамдар өздерінің
қажеттіліктерін артық өнім, яғни қосымша өнім өндіре бастады. Рубасы,
ақсақалдар кеңесі өзінің дәрежесін пайдаланып, қосымша өнімді иеленді.
Нәтижесінде жеке меншік және топтар пайда болды.
Бұл факторлар алғашқы қауымдық қоғамның ыдырауына алып келді. Алғашқы
қауымдық қоғамның ыдырауы барысында мемлекет қалыптасады.
Заң ғылымындағы ең бір өзекті мәселенің бірі болып мемлекеттік биліктің
мәселелері, тұтастай мемлекеттің өзі табылады. Мемлекеттің мәніне қатысты
түрлі көзқарастар, доктриналар, теориялар мен тұжырымдымалар бар екені
белгілі. Олардың барлығына ортақ пікір: мемлекеттік дербестікке,
егемендікке, тәуелсіздікке ие саяси институт, саяси ұйым болып табылады.
Мемлекет қоғамның жетілуінің нәтижесі болып табылады.
Көне гректерде мемлекет ұғымы барлық азаматтардың ақыл-ойы және
адамгершілік қажеттерін орнықтырып, қажетін өтейтін ұғым деп қабылданған.
Егер саяси пікірдің классиктерінің идеяларына жүгінер болсақ, онда
саяси теорияның негізін қалаушы Аристотельдің көзқарастары үлкен
қызығушылық тудырады. Аристотельдің пікірінше мемлекет – бұл адамдардың
белгілі бір әдістермен өзара ықпалдасатын және араласатын көпшілігі болып
табылады. Аристотель мемлекетті өмірдің қажеттіктері үшін пайда болған
ерекше түрдегі ұжымдық ретінде қабылдайды. Ол Саясаткерлер деген өз
еңбегінде мұндай ұжымдықты адамдардың кейбір жиынтығы ретінде емес, одақты,
азаматтардың – еркін және тең адамдардың ассоциациясын қарастырды.
Аристотельдің көзімен қарағанда азаматтар – бір мемлекеттің қауымдастары.
Аристотель мемлекеттілікті қандай да бір бетке ұстар зат ретінде
бақылағанда, оның бейнесі туралы өзіндік әсерін ол мемлекетті –
азаматтардың жиынтығы деп түйіндеді [4, с. 452].
Аристотель мемлекеттегі билікті ақымақтықпен пайдалану фактілерін
қарастырады, оның дұрыс және дұрыс емес нысандарын бөліп көрсетеді. Дұрыс
емес деп саналатын, сорақы нысанның өзі – тирания нысаны – мемлекетті
позитивтік социомәдени мағынасынан айырмайды. Аристотельдің осы пікірін
жалғастырған Цицерон болды. Аристотельмен Цицеронның ойлар мемлекетті саяси
ұйымдасқан және белсеңді халық бейнесінде көру ұғымында жақын болып келеді.
Мемлекет туралы диалогында халық бір-бірімен құқық мәселелерінде
келісушіліктермен және мүдделерінің ортақтығымен байланысқан адамдардың
(азаматтардың) бірлесуі ретінде анықталған [5, с. 20].
Цицеронның пікірі бойынша мемлекет дегеніміз адамдардың одағы, яғни
ортақ құқық және ортақ пайда беретін, осы тұрғыдан біріккен одақ деп
таниды.
Қазіргі мемлекет көпқырлы болғандықтан оның түсінігін, рөлі мен
әлеуметтік тағайынын талдау қажет. Белгілі ғалымдардың ой- пікірлеріне
назар аударайық
ҚР ҰҒА академигі М.Т.Баймаханов мемлекет және құқық теориясының
кейбір әдістемелік мәселелерін қайта қарау қажеттігін ой елегінен өткізе
отырып, былай дейді: Мемлекет және құқықтың отандық теориясы ғылыми
білімнің мазмұны мен құрылымын түбегейлі қайта қараудың, ары қарай даму
бағытын таңдаудың алдында тұр. Бүгінде ол жаңа стратегия мен тактиканы
белсенді түрде іздеу мен өңдеу, терең толғану кезеңінде тұр. Бұрыңғы кейбір
жеке постулаттар ғылыми шығармашылықты тежейтін жарамсыз көзқарастар
ретінде мәнін жойса, келесі бірі оң тұстарын сақтай отырып толығымен немесе
ішінара қайта ойластырылуда. Осының негізінде ғылым ретінде мемлекет және
құқық теориясының мемлекеттік-құқықтық құрылыс тәжірибесіне жақын болатын,
оған тиімді әсер ете алатын, толық шамада өзінің шығармашылық потенциалын
аша алатын жаңа қырлары қалыптасады. Осындай мақсаттарға жету оның
әдістемелік негіздерінің сенімді жағдайы тұсында ғана мүмкін болады [6, с.
127].
Қазақстандық ғалымдар С. Өзбекұлы мен Ө. Қопабаевтың ойларынша
мемлекет дегеніміз арнайы бір аумақтық кеңістіктегі таптық қоғамда билік
жүргізетін, басқаруды іс-жүзіне асыратын, арнайы адамдардың құқықтық
негізде ұйымдасқан саяси жүйесі [7, 17 б.].
Қазақстандық ғалым Т. Ағдарбековтың пікіріне сүйенсек: мемлекет –
тәуелсіз биліктің саяси ұйымы, өзінің пайдалы қызметтері арқылы қоғамның
алдында тұрған шешуші мәселелерді іске асырады. Мемлекет – саяси биліктің
ұйымы, нақтылы мүдделерді (таптық, жалпыадамдық, діни, ұлттық т.с.с.)
айрықша іске асыруға белгілі аумақ көлемінде ықпал етуші [8, 47 б.].
Ресейлік ғалым П.Л.Белковтың көзқарасы бойынша мемлекет көпқұрылымды,
көпфункционалды, ал ол өз кезегінде оның түсінігінің кең көлемін ұсыну үшін
негіз береді. Ең құрымаса оның азымаз шамасын түзіп беру мүмкін емес.
Скептиктер ғылымда, ең құрымаса операционалдық деңгейде де мемлекеттік
анықтамасы болмайтындығын дәлелдейді [9, с. 175].
Қазіргі мемлекеттің мәні мен әлеуметтік тағайыны бүгінгі күні өзекті
болып табылады. Мемлекет әрқашанда тарихи түрде дамып отырады, оның
функциялары да өзгеріске ұшырап жатады. Қазіргі мемлекетті түсіну үшін ХVI-
XVIII ғасырларда Батыс еуропада пайда болған саяси көзқарастарға
тоқталайық. Нақ осы кезеңде мемлекеттілікті әртүрлі түсінудің бастамасы
қаланды.
Томас Гоббстың пікірінше мемлекет – барлық адамдарды қорқынышта
ұстауға, олардың әрекетін жалпы игілікке бағыттауға, осылайша социумды
ретке келтіруге қабілетті жалпы билік. Оны барлық шексіз құқықтар мен күшті
бір адамның немесе адамдардың қандай да бір жиналысының бойына жинақтау
арқылы ғана құруға болады. Егер мұндай жағдай жасалса, онда көптеген
адамдарды бір адамға біріктіретін мұндай үлгіні мемлекет деп атауға болады
[10, с. 133].
Еуропалық ортағасырлық дәуірде бірқатар ойшылдар мемлекеттің мәнін
ашуға тырысқан. Солардың біреу Фома Аквинский болып табылады. Фома
Аквинский Аристотельдің көзқарасын былай дамытты: мемлекет ... табиғаты
бойынша әрбір адамға бағыт береді. Бұл заңды да, себебі қажет болған
жағдайда тұтас қандай да бір бөлікке түрткі болады. Фома үшін де мемлекет
қол өнершілермен, жер өңдеушілермен, солдаттармен, саясаткерлермен және
қауымдастықтың өзге де мүшелерімен құрылатын саяси қауымдастық. Тек олардың
барлығы өз жиынтығында ғана осындай қауымдықты құрайды. Нақ осы белгі
арқылы Фома мемлекетті белгіледі: Қала-мемлекет жетілген қауымдық болып
табылады [11, с. 235].
Мемлекеттің арықарай дамуын тануда Жаңа заманның ірі саяси ойшылдары
үлкен үлес қосты. Олар мемлекетті қоғамның өзіне тең көлемді саяси
қауымдастық ретінде ұғынудың арықарай дамытты. Соның ішінде, Гуго Гроцийді
атауға болады. Ол Соғыс пен бейбітшілік құқығы туралы үш кітап
шығармасында мемлекетті құқықтарды сақтау мен жалпы пайда үшін жасалынған
еркін адамдардың жетілген одағы мемлекетті өзіндік заңдары, соттары мен
лауазымды тұлғалары бар қоғамдық тұтастық түрі ретінде қарастырған [12, с.
74].
Осы көзқарасты Джон Локкта өз еңбектерінде дамытты. Ол "Басқару туралы
екі трактат еңбегінде өзінің көзқарасын нақты баяндайды: Мемлекет деп мен
әр кезде демократияны немесе басқарудың қандай да бір өзге нысанын
түсінбеймін, алайда латындықтар civitas сөзімен белгілеген кез-келген
тәуелсіз қауымдастыққа біздің тілде мемлекет (сommonwealth) сөзі неғұрлым
сай келеді, ол адамдардың осындай қауымдастығын анықтайтын ұғымды неғұрлым
нақты байқатады [13, с. 338].
Бұл көзқарастарды өз еңбектерінде И. Кантта дамытады. Ғұмырлық әлемге
атты философиялық жобасында И. Кант келесідей ой білдіреді: Мемлекет өзі
орналасқан жер секілді мүлік болып табылмайды. Мемлекет – бұл өзін-өзі
басқаратын әрі өзіне-өзі иелік ететін адамдардың қауымы [14, с. 290].
Неміс ойшылы Ф.Гегель мемлекетті жай ғана игілік, құндылық ретінде
емес, одан да жоғары болатын құбылыс ретінде қарастырады. Гегель үшін –
мемлекет “Құдайдың әлемде салтанат құруы”, “жердегі құдайдың берген
тіршілігі”, “жалпыға бірдей және объективтік еркіндік”, “нақты еркіндіктің
болмысы (шынайылығы)” және т.с.с. [15, с. 284].
Француз ойшылы Ш. Монтескьенің “Заңдардың рухы” еңбегіне назар
аударалық. Онда Ш. Монтескье былай деп пікір білдіреді: “Егер мен
адамдардың кез-келген елде, кез-келген үкімет тұсында өздерін неғұрлым
бақытты сезінуі үшін, өз міндеттерін, өз патшаларын, өз отанын және
өздерінің заңдарын жақсы көрулері үшін жаңа негіздер алуын мүмкін ете алсам
мен өзімді көптің ішіндегі ең бақыттысымын деп санар едім”. [16, с. 160].
Жоғарыда келтірілген көзқарастарға қысқаша талдау жасау келесідей
пікірді қалыптастырады: саяси ой-пікірлердің классиктері мемлекет деп саяси
қауымдастықты емес, мүдделерінің ортақтығымен, еркін түрде ерік
білдірулерімен біріккен “адамдар одағын” ұғынады. Сондықтан олар үшін
мемлекет осы саяси қауымдастықтан тыс болатын қандай да бір институттардың,
адамдар тобының кешені болған жоқ.
Мемлекет туралы көзқарастардың ішінде ең жақыны, әрі шынайы түсінік
беретін марксистік түсініктер ерекше назар бөлуді қажет етеді. Сонымен,
Карл Маркс пен Фридрих Энгельс үшін мемлекет – бұл бір таптың келесі тапты
басып жаншуы үшін арналған машина [17, с. 203]. Маркстің көзқарасы бойынша
мемлекет – бұл қоғамнан жоғары тұратын орган [17, с. 22].
Ф.Энгельстің ойынша жария билік, мемлекет – оны (заңдарды) сақтау
тапсырылатын органдар [17, с. 203].
В.И.Ленин өзінің “Мемлекет және революция” атты белгілі еңбегінде
“мемлекеттің мәні оның бір таптың мүддесін келесілердің мүддесіне зиян
келтіре отырып қамтамасыз ету қасиетінде байқалады. Мемлекет бір таптың
келесі тапты басып жаншуы үшін арналған машина. Мемлекет – бұл өзінің
қарсыластарын басып жаншу мақсатында үстемдік етуші таппен құрылатын
биліктің арнайы ұйымы”, - деп жазды [18, с. 34].
Қазақстандық ғалымдар Ғ.С. Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның пікірінше
Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік-тынысын қамтамасыз ететі, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар
жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны деп
көрсетеді. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса
мол мүмкіндіктеріне қарай мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік-саяси,
рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды
мәселелерін шешуге нақты қатысып, коғамдағы істердің жағдайына белсенді
түрде әсер ете алады. Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары, әсер ету
нысандары мен әдістері бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның
арқасында оны қоғамда, ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін
басқалардан ерекше өзгешелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм
ретінде үғынамыз. Мемлекет дегеніміз - адамзат қоғамы дамуының нәтижесінде
пайда болған саяси ұйым. Мемлекет – қоғамды басқару міндетін атқаратын,
адамдардың, топтардың, таптардың қарым-қатынастарын реттеп отыратын,
заңдарды қабылдайтын саяси ұйым. Мемлекет – қоғамның саясатын жүзеге
асыратын саяси ұйым. Мемлекет туралы ұғымның толық болуы үшін оның
белгілеріне егжей-тегжейлі тоқталып, олардың мазмұны мен мәнін тереңірек
ашу қажет [19, 33-34б.]
ХХ-ғасырдың ортасында қоғамның барлық мүшелеріне ортақ әлеуметтік
игіліктерді заңдастыру мемлекеттің басты мақсат етіп қоятын бірнеше
теориялар пайда болды (плюралистік демократия, құқықтық мемлекет және
т.б.).
Қоғам дамуының деңгейіне тән объективті жағдайлардың өзгерсе,
мемлекеттің әлеуметтік тағайыны да өзгереді.
Бүгінгі мемлекет өз халқының әлеуметтік қамсыздандырылуына ықпал
ететін, адамдардың құқықтары мен бостандықтарының қорғалуын қамтамасыз
ететін, заңның үстемділігін танитын, мемлекет пен тұлғаның өзара
жауаптылығын көрсететін саяси ұйымға айналып отыр. Қоғамдағы тұрақтылықты
нығайтуға бағытталған қазіргі мемлекеттің мәні бүкіл қоғамның пікірін
ескеруді, әлеуметтік қайшылықтардың болмауын, азаматтық қоғамның
қалыптасуын мақсат етіп отыр. Мемлекет дами келе қоғам мен жеке тұлғаның
мүдделері мен қажеттіліктерін қанағаттандырушы билікке айналды. Соның
нәтижесінде мемлекет қоғамға қызмет етуші ұйым ретінде дамыды. Қоғам
өміріндегі жеке тұлғаның бостандығы, теңдігі, демократизмнің және
әлеуметтік әділеттіліктің пайда болуы мен дамуы тереңдетілді. Бұл оның
бүкіл қоғамның мүддесін қамтамасыз ететін жалпы әлеуметтік мәнін көрсетеді.
1.2 Мемлекет функциялары теориясының өзекті мәселелері
Латын тілінен аударғанда функция - function - орындау, жасау дегенді
білдіреді. Философия сөздіктерінде функция – бұл екі топтың не объектінің
қатынасы арқылы біреуінің қозғалуы, екіншісінің қозғалуына әкеліп
соқтыратын, белгілі бір қатынас жүйесінде объектінің сыртқы көрінісін
айқындайтын түсінік [20, с. 556].
Бір ғалымдар мемлекеттің функцияларын мемлекет қызметінің нысандары деп
анықтама береді. Мысалы, В.С. Нерсесянц мемлекетті тірі ағза етіп, ал оның
функцияларын мемлекеттің тіршілік ету нысандары ретінде қарастырады [21, С.
256-257], ал екіншілері, мемлекет функцияларын мемлекеттің қоғамды
басқарудағы негізгі бағыттары мен мазмұнын анықтайтын, қоғамдық қатынастар
мен үрдістерге мемлекеттік ықпал етудің ерекше механизмі деп пікір айтады.
Үшіншілері, мемлекет функцияларын мемлекеттің пәндік-саяси сипаттамасы деп
қарастырады. Төртіншілері, мемлекет функцияларын мемлекет қызметінің
негізгі бағыттары деп көрсетеді. Осы анықтаманы қолдайтын қазақстандық
ғалым, академик М.Т. Баймаханов мемлекеттің функцияларын қоғам өмірінің әр
түрлі аясындағы мемлекет қызметінің негізгі бағыттары деп тұжырымдайды.
Оның ойынша егер мемлекет функцияларының түсінігі мемлекет қызметінің
нысандары деп қарастырылса, онда ол тек заң шығарушылық, басқарушылық, әділ
сот және бақылаушылық қызметтерін ғана қамтиды дейді [22, с. 83].
Cоциалистік мемлекеттің қызметін анықтау үшін, оның социализмді құру
бағытындағы негізгі құрал ретіндегі ролін анықтау үшін, қанаушы тапты езу
үшін, халық шаруашылығын ұйымдастыру үшін, ұлт-азаттық қозғалысты қолдау
үшін кеңінен қолданылды. Қазіргі таңда мемлекет және құқық теориясының даму
барысынды мемлекет қызметіне функционалдық бағыт сақталған, бірақ оның мәні
толықсынып, тереңдетілген, таптық көзқарастар жойылып, мемлекеттің таптық
мәні, әлеуметтік тағайыны және функциясы да өзгерді. Функционалдық бағыт әр
түрлі типтегі мемлекеттердің пайда болуының тарихи үрдісінің дамуын,
ауыстырылуын зерттеуге мүмкіндік береді. Тарихи тәжірибе көрсеткендей
мемлекеттің функциясы бір жерде тұрмайды, олар әрқашанда жылжымалы сипатта
болады, әрі олар үнемі қозғалыста болып өзгеріп отырады. Мемлекеттің
функциясы әртүрлі тарихи типтерде қалыптасуына қарамастан өзіне тән
ерекшеліктермен, заңдылықтармен дамиды.
Мемлекеттің функциясы түсінігіне қазіргі ғалымдар әр түрлі тұрғыдан
қарастырады. Мысалы, А.Ф. Черданцевтың ойы бойынша мемлекеттің функциясы
қоғамнан туындайтын объективтік сипатта болады. Ал заң шығарушы, атқарушы
және сот функцияларын мемлекеттің функциясына жатқызуға болмайды, керісінше
олар мемлекеттің жеке органдарының қызметінің нысандары болып табылады [23,
с. 111].
Қазақстандық ғалым, академик М.Т. Баймахановтың ойы бойынша мемлекеттің
әрбір қызметі мемлекеттің функциясы бола бермейді, тек мемлекет қызметінің
ең басты бағыттары ғана мемлекет функциясы бола алады, мемлекет
функциясынан мемлекеттің мәні шығады [6, с. 252].
Л.И. Морозованың пікірі де осындай. Оның ойынша мемлекет функциясы –
нақты тарихи кезеңдегі мемлекет қызметінің негізгі әлеуметтік маңызды
бағыттары болып табылады [24, с. 33].
Мемлекеттің функциясы туралы мәселе - мемлекеттің қызмет етуі
мәселесімен бара-бар келеді. Мемлекеттің қызмет етуі мемлекет қызметінің
түрлерін қамтыса, ал мемлекеттің функциясы – ол мемлекетің кейбір
қызметтерін ғана қамтиды. Қандай да бір қызметті мемлекеттің функциясы деп
есептеу үшін кейбір критерияларды есепке алу қажет. М.Т. Баймахановтың ойы
бойынша ол критериилер екеу: біріншіден, мемлекеттің жеке функцияларын
қалыптастыру үшін, бастапқыда оның қызметінің мына түрлері алынады:
- мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары бойынша;
- тұрақты, мемлекеттік құрылымға сәйкес орындалатын;
- жеке бағыт ретінде қалыптасқан немесе басқа бағыттардан бөлініп
шыққан, олармен бірге ешқандай бірлігі жоқ;
Қазақстандық ғалымдар Ғ.С. Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның ойынша
мемлекеттің қызметтері дегеніміз қоғамды басқарудағы мемлекеттің өзінің
алдына қойған міндеттері мен мақсаттары, әлеуметтік тағайыны мен мәнін
білдіретін, өздеріне ғана тән формалары, өздеріне ғана тән әдістер арқылы
атқарылатын әрекеттері және олардың негізгі бағыттары. Мемлекеттің
қызметтері қатып қалған және ешбір өзгермейтін қасаң құбылыс емес, қайта
олар өзгермелі, езгерістерге жиі ұшырайтын құбылмалы болып келеді.
Демократиялық мемлекеттің негізгі мақсаты – қоғам үшін, қоғамдағы
адамдардың топтары үшін, қоғамның дамып өркендеуі үшін қызмет атқару болып
табылады. Қоғам өте күрделі құбылыс. Қоғамның негізгі тірегі - өңдіріс.
Өндірісті ұйымдастырып, дамыту үшін мемлекет те, адамдардың бірлестіктері
де, жекелеген адамдар да қажетті іс-әрекет жасап отырады [19, 42б.]. Бұл
салада мемлекеттің істейтін қызметі сан алуан. Мемлекет өзіне қарайтын
кәсіпорындарды тікелей басқарып, олардың жұмысын реттеп отырады.
Мемлекеттің меншігінде табиғи байлықтар да болуы мүмкін. Сондықтан мемлекет
өз меншігіне жататын объектілерді тікелей басқарып реттейді, ал мемлекеттік
емес меншік түрлерін жанамалап реттейді. Демек, қалай да болса шаруашылықты
ұйымдастыру және реттеумен шүғылданады. Осыған байланысты мемлекеттің
экономиканы ұйымдастыру, басқару, реттеу функциясы болады. Қандай да болсын
қоғам түрлі таптар мен әлеуметтік топтардан тұрады. Кейбір елдерде, мысалы
Қазақстанда, көптеген ұлттар тұрады. Олардың арақатысын реттеу – негізінен,
мемлекеттің міндеті. Осы заманғы мемлекеттердің бәрінде де ең маңызды
қызметтер экологиялық қызмет болып табылатындығын атап өтуіміз керек.
Осылай көңіл бөліп атап көрсетуіміздің себебі адамзат баласының қазіргі
кездегі тіршілік ету әрекетінің қоғамдық масштабта табиғатқа теріс ықпал
жасауынан туындап отыр. [ 19, 43-44б.].
Мемлекет функциясының субъектілігі туралы М.Т. Баймахановтың
пікірінше екі деңгейдегі шешімге ие: біріншіден, жалпы субъект – әрбір
функцияның субъектісі толығымен мемлекет болады; екіншіден, нақты субъект -
функцияның субъектісі мемлекеттік құрылымдар болып табылады. Мемлекеттің
функциясын жүзеге асыруға барлығы қамтылған, немесе кем дегенде көптеген
мемлекеттік органдар тартылған. Мемлекеттік органдардың жеке функцияларды
жүзеге асыруы бірдей емес. Мемлекет функциясын орындау үшін сәйкес
органдарға міндеттер жүктеу арқылы, оларға өкілеттіліктер беріледі.
Мемлекеттің функциясының мақсаты мен міндеті мемлекет функциясының
компоненті болып табылады. Бұл мақсаттар мен міндеттер жалпы мемлекеттік
талаптарға сәйкес келеді. Мемлекеттің функцияларын жүзеге асыру
ерекшеліктерін ашуды мемлекеттің функцияларын жүзеге асыру нысандары мен
тәсілдеріне талдау жасау арқылы жүргізу қажет. Соңғылары әртүрлі позицияда
қарастырылады – заңи, социологиялық, саясаттанушылық, нақты басқарушылық.
Заңи позиция бойынша мемлекеттің функцияларын жүзеге асырудың құқықтық және
құқықтық емес нысандары мен тәсілдерін бөліп көрсетуге болады. Құқықтық
тәсілдерге келесілер жатады: заң шығарушылық, мемлекеттік басқару, әділсот
және мемлекеттік бақылау. Бұл конституцияға қайшы келетін құқықтық емес
заңдар ережелері, басқару актілері немесе әділ емес сот шешімдері
қабылданбайды дегенді білдірмейді. Әлемнің барлық дерлік мемлекеттерінде
қолданымдағы заңнамаға тәкелей қайшы келетін нормативтік құқықтық актілерді
қабылдау жағдайлары кездесіп отырады. Құқықтық тәсілдер терминін қолдану
бұл тәсілдердің құқықтық болып табылатындығын білдіреді, себебі олардың
пайдаланылуы нақты бүге-шігесіне дейін құқықпен реттелген және мемлекеттік
биліктің әртүрлі тармақтарының ерекшеліктеріне байланысты болады. [25, с.
5].
Мемлекеттің тұрақтылығының, оның орнықты қызмет етуінің шарты болып
тұтастай бүкіл қоғамның атынан өкілдік ету және оны дамыту табылады. Бүкіл
қоғамның жоғарғы өкілдігі функциясын жүзеге асырмай және оның бірігуін
қамтамасыз етпей, мемлекеттің мәні жоққа шығарылады, мемлекеттің механизмі
бірыңғай жүйе ретінде қызмет етуін тоқтатады. Өзінің функцияларының
көмегімен мемлекет, қоғамның пісіп –жетілген қажеттіктерін қанағаттандыруы,
ұзақ мерзімдік негізде объективтік түрде қалыптасқан көптеген міндеттер мен
мақсаттарды орындауы тиіс.
Заң ғылымында орын алған мемлекеттің функцияларын топтастырудың көп
түрінің болуы, осы күрделі құбылысқа деген сан алуан критериилер мен
жолдардың болуымен түсіндіріледі.
Орыс ғалымы М.И.Байтин мемлекеттің негізгі функцияларына тән бірнеше
жалпы нышандарды көрсетеді. Біріншіден, оларда неғұрлым мемлекеттің таптық
және жалпыадамзаттық мәні, оның әлеуметтік тағайымы байқалады. Екіншіден,
әдетте осы үшін арналған арнайы органдармен (мысалы, денсаулық сақтау,
әлеуметтік қамтамасыз ету және т.б.) жүзеге асырылатын көптеген мемлекеттік
функцияларға қарағанда негізгі функциялар мемлекеттің қызметіне тұтастай
кіреді, түрлі шамада болса да мемлекеттік аппараттың барлық немесе көптеген
буындарымен орындалады. Үшіншіден, өзінің мазмұны мен құрылымы тұрғысынан
негізгі функция кешенді, жинақтаушы сипатта болады, жүйелі талдауды қажет
етеді. Ол мемлекеттің ішкі немесе сыртқы қызметінің шешуші, басты
бағыттарының біріне мемлекеттің күшін жинақтауды байқатады. Оның объектісі
болып ұқсастыққа ие болатын, әлеуметтік өмірдің қандай да белгілі бір үлкен
саласындағы қоғамдық қатынастардың кең көлемі табылады [26, с.133].
Н.В.Черноголовкин мемлекеттің функцияларын негізгі және негізгі емес
деп бөледі. Мемлекеттің функциясын осылай бөлуді ол өзінің Социалистік
мемлекеттің функциясы теориясы атты ғылыми еңбегінде жүзеге асырды. Ол:
Мәдени-тәрбиелеушілік функцияның шегінде социалистік мемлекеттің халықтық
ағарту, жоғары білім беру, мәдениет, спорт т.б. салалардағы қызметі бөлініп
шығуы мүмкін, - жазады. Соңғылары Н.В.Черноголовкиннің пікірі бойынша
мемлекеттің негізгі емес функциясы болып табылады [27, с.116-117 ].
Заң ғылымында орын алған мемлекеттің функцияларын топтастырудың көп
түрінің болуы, осы күрделі құбылысқа деген сан алуан критериилер мен
жолдардың болуымен түсіндіріледі. Жалпы ғылымда көптеген ғалымдар
мемлекеттің функцияларын қоғам өмірінің әртүрлі салаларына байланысты ішкі
және сыртқы, әрекет ету уақыты бойынша мемлекеттің функциясы тұрақты және
уақытша етіп бөледі.
Бүгінгі таңда мемлекеттің басты қызметтерінің бірі – адам мен
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету болып
табылады. Бұл дамыған демократиялық мемлекеттің негізгі белгісі болып
табылады.
Қазіргі кезде көп құқықтанушылардың ойлары бойынша бүгінгі заман
мемлекеттері үшін ішкі қызметтің белгілері мынадай болып келеді:
экономикалық және әлеуметтік қызметі; ғылым мен білімді дамыту қызметі;
салық салу және салық жинау қызметі; азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау қызметі; экологиялық қызмет; құқықтық тәртіпті
қамтамасыз ету қызметі; меншік нысандарын қорғау қызметі. Сыртқы
қатынастарда мынадай қызмет түрлері бар: әлемдік экономикалық
ынтымақтастық; елді қорғау; әлемдік құқықтық тәртіпті ұстану; қазіргі
заманның келелі мәселелерін шешуде басқа мемлекеттермен қатынасқа түсу
(демографиялық, экологиялық, энергетикалық, терроризммен күресу және т.б.)
қызметтері болып келеді.
Қазақстандық ғалымдар Ғ.С. Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның ойынша
қазіргі замандағы мемлекет қызметінің дамуының негізгі бағыты – олардың
өзара өзгеруінде. Мемлекет функциясының даму барысында әрбір қызметтің
ауқымы, көлемі бірде көбейеді, бірде қысқартылады. Сонымен қатар оның
сипаты, құрылымы, жүзеге асыру нысаны мен тәсілі, нақты бағыттылығы да
өзгеріп отырады. Қандай қоғам болса да ғылымсыз, білімсіз, мәдениетсіз
өркендеп, дами алмайды. Бұл салада да мемлекет зор қызмет атқаруы керек.
Оларды мемлекет қаржыландырып, жұмысын реттеп, басқарып, бағыт беріп
отырады. Демек, мемлекеттің ғылымды, білім беруді, мәдениетті басқарып,
дамытып отыратын функциясы болады. Аталғандар мемлекеттің ішкі функциясына
жатады. Мемлекет басқа мемлекеттермен түрлі, сан алуан қатынастарға түседі.
Алдымен мемлекет өзінің тәуелсіздігін, егемендігін, аумағының түтастығын
басқа елдердің қол сұғуынан қорғауға, сақтауға әрекет жасайды. Ол өзінің
шекарасын бекітеді, күзетеді. Сол үшін қажетті қарулы күштер құрады, басқа
мемлекеттермен осыған байланысты шарттар жасасады. Осы міндеттерді атқару
мемлекеттің өзін-өзі қорғау функциясы деп аталады. Мемлекеттер бір-бірімен
экономикалық, сауда, мәдени, ғылыми, саяси, құқықтық, т.б. түрлі
қатынастарда болуға талпынады [19, 44б.].
Біз мемлекеттің функцияларын ішкі және сыртқы деп бөлінуі формальді
болып келетіндігіне сенеміз, себебі олар өзара тығыз, ал кейбір кезде
ажырамас байланыста және біртұтас ынымақтастықта болады. Мемлекеттің
көптеген ішкі функциялары сыртқы сипатты иеленуі мүмкін, сол сияқты сыртқы
функциялары да ішкі сипатты иеленуі мүмкін. Осының бір анық көрінісі ол
ғаламдық демографиялық проблемалар. Оның ғаламдық деңгейге көшуі
мемлекеттердің бірлігін талап етіп отыр. Мемлекеттің басты байлығы халық,
оның саны мен құрамы дей отырып, қазіргі таңда мемлекеттің ішкі және сыртқы
функцияларын қамтып отырған демографияны реттеп, шешу үшін мемлекеттің
демография саласындағы жаңа функциясын енгізу қажеттілігі туындап отыр.
1.3 Демографиялық үрдістердің мемлекет функциясының объектісі ретіндегі
теориялық мәселелері
Демографияның ғылым ретінде пайда болуы мен даму заңдылықтары
зерттеуші ғалымдардың пікірінше қазіргі кездегі халық санының пайда болуы
мен қалыптасу тарихын зерттеу ұзақ тарихи кезеңдерді қамтиды.
Б.э.д. V ғасырда ежелгі Қытай философы Конфуций алғаш рет жердің
саны мен халық санының ұтымдылығы мәселесі туралы айтқан.
Ежелгі дүниенің философтары Платон мен Аристотель өз еңбектерінде
халықтың санын реттеумен байланысты мәселелерді зерттеген. Платонның ойы
бойынша мемлекеттердегі тұрғындар санының өсуін колониялар құру арқылы ғана
реттеуге болады деген, ал Аристотель болса өзінің Саясат деген еңбегінде
халықтың белгілі бір деңгейін ұстап тұру үшін әр түрлі қатал шараларды
қолдану керектігін айтады [28, с. 18].
Ол халық санын реттеп отыруды қажет деп тапты, оның асып кетпеуіне жол
бермеуді ұсынды, жаңа туылған сәбилерді өлтіру туралы заң арқылы халық
санын мемлекет пен құқық пен реттеп отырды. Ол былай деген: Заң жаңа тұған
сәбилердің қайсысын сақтап қалу керек және қайсысын өлтіру керектігін
анықтауы қажет; мемлекет құбыжық немесе белгілі бір мүшесі жоқ балаларды
тәрбиелемеуі қажет. Егер халықтың ұдайы өсуін тоқтату қажеттілігі
туындаса, онда басқарушылар әр отбасыда бала болудың белгілі бір санын
көрсетуі керек, егер адам саны көбейіп, өз шегінен асып кетсе жүкті әйел өз
құрсағындағы баланы оған жан келмей тұрып өлтіруі қажет. Аристотель
еркектердің неке жасын – 37 жас деп белгілейді [28, с. 19].
Демография ғылымының атасы болып ағылшын ғалымы Джон Граунт (1620-
1674) табылады. Ол 1662 жылы Өлім туралы бюллетендерді табиғи және саяси
бақылау атты еңбегінде демография саласының барлық бөліктері
қарастырылған. Д. Граунт халықтың санын, оның жыныстық, жастық құрамын,
отбасылық жағдайын, туылым мен өлімді, халықтың өсуін, әйелдердің тууға
бейімділігін, жыныстық-жастық өлімді, оның салдарларын, сонымен қатар,
қоршаған ортамен өзара байланысын, өлім кестелерін, көші-қон мәселелерін
талдаған. Соның нәтижесінде ол келесідей қорытындыға келеді: еркектердің
саны әйелдердің санына теңестіре отырып, ер балалар мен қыз балалардың
сандарын теңестіреді.
ХVIII ғасырда Ресейде демографиялық мәселемен айналысқан ғалымдар Л.
Эйллер, Д. Бернулли, С.Г. Забелин, Л.Ю. Крафт, И.Ф. Герман және т.б. болды
[28, с.14]. Халық теориясы мәселесімен айналысқан ғалымдардың бірі М.В.
Ломоносов болған. Ол өзінің графтардың бірі И.И. Шуваловқа ресей халқын
сақтап қалу және көбейту туралы жазған хатында (1761ж). Ресей үшін халық
санының және оның көбеюінің үлкен маңызы бар екендігін айтады, сонымен
қатар, ол мемлекеттің барлық құдыреті, күші және байлығы болып халық екенін
ескерткен.
Демография термині әр түрлі мағынада қолданылады. Сөздіктерде
демографияны бір жағынан халықтың құрамы және оның өзгеруі туралы ғылым деп
түсінік берілсе, екінші жағынан демография халықтың саны, құрамы, орналасуы
мен өзгеру көрсеткіштері ретінде қарастырылады Келесі бір
сөздіктерде демографияны халықтың құрамын, санын және өсуін зерттейтін
статистиканың саласы деп түсіндіріледі.
Белгілі қазақстандық ғалым, демограф М.Т. Тәтімов демография халық
туралы ғылым деген мағынаны білдіреді- деп көрсетеді [29, 11 б.].
Демография ғылымының зерттеу пәні ол халық, халық саны. Халықтың табиғи
өсімі, ұрпақтардың ауысуы, халықтың өсімі сипаты, туылым мен өлім
деңгейінің өзгеруі, некелік, отбасылық, жыныстық-жастық құрылымдар,
урбанизация, көші-қоны демографиялық үрдістер болып табылады. Демографиялық
үрдістер қоғам дамуының барлық жақтарымен өзара байланыста болады. Бұл
үрдістер қоғам өміріне тәуелді әрі оған ықпал етеді. Осы себептен де
демографиялық даму мәселелері тек ғылыми зерттеу объектісі ғана болмай,
сонымен қатар, әр түрлі бағдарламаларда көрініс табуы қажет.
Әрбір мемлекет өз халқының саны мен құрамы туралы мәліметтерге мұқтаж.
Заманның талабына сәйкес демографиялық проблемалар алдыңғы қатарға
шығып, мемлекеттің басты проблемасына айнала бастады. Адами ресурстар
(еңбек, көші-қоны), туылым көрсеткіштері мен өлім деңгейі қазіргі
мемлекеттердің дамуына ықпал ете бастады. Мемлекеттің демографиялық
үрдістерді реттеудегі ролі күшейді. Ендігі ретте мемлекеттің әлеуметтік
функциясының көлеңкесінде қалған демографиялық мәселелерді жеке мемлекеттің
функциясы етіп қарастыратын кез келді. Біздің ойымызша, халық саны процесін
басқару және тиімді демографиялық саясат жасау мемлекеттің міндеті.
Мемлекеттің бұл функциясы елдің демографиялық қауіпсіздігін қамтамасыз
етуі керек. Сонымен қатар, мемлекет демографиялық сараптамалар жүргізу
арқылы туылымды, өлімді, көші-қонды қатаң бақылауға алуы қажет, сонымен
бірге аталған функция неке мен отбасы, ана мен баланың жағдайын
көтермелеуге бағытталған қызметтерді қамтуы тиіс.
Аталған мәселе елімізде мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету
аясында бұрын соңды болмаған демографиялық қауіпсіздік ұғымын енгізуге
мүмкіншілік жасайды.
Жалпылама анықтамаларға сәйкес демографиялық қауіпсіздік деп сыртқы
факторлардың әсерінсіз халықтың ұдайы өсуімен мемлекеттік геосаясаттық
мүдделерін адами ресурстармен қамтамасыз ету үшін жеткілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz