Салықтық есепке алу ережесі
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе---------------------------- ----------------------------------- ------
-----------------------5
1. Бюджет саясатының қалыптасуындағы салықтардың рөлiнiң теориялық негiзi
1.1. Мемекеттiк бюджеттiң мазмұны мен құрылымы--------------------------- ---
--------7
1.2.Салықтар бюджеттiң негiзгi көзi------------------------------- --------
-----------------12
1.3. Әлемдiк тәжiрибеде мемлекеттiк бюджеттiң қалыптасуындағы
салықтардың рөлi------------------------------- -----------------------
----------------------25
2. Қазақстан Республикасының бюджет саясатын жүргiзу барысындағы
салықтардың түсiмiн талдау
2.1 Бюджеттегi салық түсiмдерiн талдау----------------------------- ---------
--------------30
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облыс бюджетiнiң салық түсiмдерiн талдау-------------
----35
2.3 Экономиканы мемелекеттiк реттеудегi салықтардың ролi--------------------
-----47
3. Мемлекеттiк бюджеттегi салықтардың түсiмiн жоғарлату жолдары
3.1 Мемлекеттiк бюджет табысындағы салық түсiмдерiнiң
қалыптасуындағы мәселелер-------------------------- --------------------
-----------------51
3.2 Мемлекеттiк бюджет табысындағы салық түсiмдерiнiң
қалыптасуындағы мәселелердi шешу және қалыптасуын жетiлдiру
жолдары---------------------------- ----------------------------------- -
------------------------54
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
---------------59
Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- ---------------------------
-62
Кiрiспе
Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының
мемлекеттiң орталықтандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде
бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту, қоғамдық
қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық
өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын
белгiлейдi.
Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң
бүкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. (Бюджет механизiмi(
-мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және
пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi
қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика Жоғарғы
Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын (мемлекеттiк бюджет туралы( заңына сәйкес
мiндеттi түрде орындалуы тиiс.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы
кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жүргiзушi субъектiлер
республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес ұлттық валютамен
экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.
Нарықтық қатынастар жағдайында салықтар мемлекеттi қаржыландыру
қызметi және оның аппаратын ұстайтын негiзгi қайнар көзi болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы
6 наурыздағы Қазақстан халқына “Дағдарыстан жаңару мен дамуға” атты
Жолдауында: “Негізгі салықтар бойынша ставкаларды әлдеқайда төмендеткен
жаңа Салық кодексі іске қосылды. Өткен жылмен салыстырғанда, корпоративтік
табыс салығы биылғы жылдың өзінде үштен бірге төмендетіліп, 20 пайызды
құрайды, ал 2011 жылы 15 пайыз болады. ҚҚС ставкасы 12 пайызға дейін
төмендетілді. Әлеуметтік салық ставкасының регресті шкаласының орнына 11
пайыз көлеміндегі бірыңғай ставка енгізілді. Инвестицияларды жүзеге
асыратын кәсіпорындар үшін салық преференциялары көзделген. Осының бәрі
экономиканың шикізаттық емес секторын, шағын және орта кәсіпкерлікті
дамытудың аса маңызды ынталандырғышының біріне айналды” деп айта кетті [1].
Мемлекет салықтарды пайдалана отырып, елде болып жатқан
экономикалық процестерге активтi түрде қатыса алады. Салықтар
есебiнен жиналған ақшалай қаржылар мемлекетке әлеуметтiк саясат
жүргiзуге мүмкiндiк бередi, соның iшiнде өзiнiң өмiр сүру деңгейiн
минималды деңгейде қамтамасыз ете алатын халық топтарына материалды
көмек көрсету мүмкiндiгi бар.
Кез - келген мемлекет өзiнiң қаржылық базасы болғанда ғана
өмiр сүре алады, басқаша айтқанда, өзiнiң аппаратын ұстауға және
өзiнiң функцияларын орындау процесiнде туындайтын шығындарды жабуға
ақшалай қаржылары болғанда ғана өмiр сүредi [2].
Салық - мемлекеттiң бекiтуi. Тек сол ғана азаматтарды белгiлi
бiр көлемде ақшалай қаржыларды беруге мiндеттi. Қазақстан
Республикасында салықты төлеу мiндеттемелерi азаматтардың
Конституциялық мiндеттемелерiнiң қатарына жатады. Осыған байланысты
мемлекет саяси Үкімет субъект өкiлдiгiне сүйене отырып әрекет
етедi.
Мемлекет ақшалай қаржыларды түрлi жолдармен табады, бiр
жағдайда мемлекеттiк зайымдар iшкi және сыртқы ретiнде меншiк
иесiнiң қаражатты өз еркiмен беруге негiзделетiн әдiс қолданылады,
ал басқа жағдайларда ақшалай қаражаттар ерiксiз өндiрiп алу жолымен
алынады.
Салықтар мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгiлi мөлшерде мiндеттi төлемдер болып табылады [3].
Салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн бiлдiредi. Сонымен
қатар, шаруашылық жүргiзушi субъектiлермен халық табысының белгiлi
бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жинақтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетедi. Салықтар мемлекеттiң пайда болуымен бiрге
қалыптасады және мемлекеттiң тiршiлiк етiп дамуының негiзi болып
табылады.
Қазақстан Республикасы бюджетiнiң қалыптасуында маңызды орынды
салық түсiмдерi алады.
Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен
жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс
қызметiндегi iш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категроия
ретiнде көрiнетiн бюджетке байланысты. Яғни, салықтың атқаратын ролi
жоғары. Бұл менiң тақырыбымның маңыздылығын ашады.
Дипломдық жұмысым үш бөлiмнен қарастырылған. Бiрiншi бөлiмде
мемеклекеттiк бюджеттiң мазмұны мен құрылымы, салықтар бюджеттiң негiзгi
көзi, әлемдiк тәжiрибеде салықтардың рөлi, екiншi бөлiмде республикалық
және жергiлiктi бюджеттердi талдай отырып, мемллекеттiк бюджеттегi салық
түсiмдерiн реттеуге, сонымен қатар, үшіншi бөлiмде салықтарды жетiлдiру
жолдарын толығымен қарастырып өтемiн. Жұмыс 9-кестеден, 7-диаграммадан, 1-
сызбадан тұрады.
1. Бюджет саясатының қалыптасуындағы салықтардың рөлiнiң теориялық
негiзi
1. Мемлекетттiк бюджеттiң мазмұны мен құрылымы
Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi сан алуан қаржы баланстарында
жекелеген ерекшелiктерi белгiленетiн айырықша салалары бар. Мәселен,
мемлекеттiк кәсiпорындармен, ұйымдармен және халықпен қалыптасатын қаржы
қатынастары қоғамдық өнiмдi құндық бөлудiң айырықша саласын құрайды. Бұл
қатынастар қоғамдық қажеттердi өтеуге арналған, орталықтандырылған қаражат
қорын құрап, пайдалануға байланысты. Бұл процесс мемлекеттiң тiкелей
қатысуымен жүзеге асырылып отырады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
(Мемлекеттiк бюджет( деп аталған ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды
[4].
Көптеген қаржы байланыс түрлерiнiң iшiнен, ерекше қасиетпен дараланып
тұратын салаларды бөлiп алуға болады. Жалпы қоғамдық өнiмнiң бағамдық
үлестiру саласының негiзiн, мемлекеттiң шаруашылық субьектiлер мен халық
санымен жасаған қаржы қатынастары құрайды. Бұл қатынастар үлестiру процессi
кезiнде пайда болады. Бұл процеске мемлекетте қатысады және олар қоғамдық
сұранысты қанағаттандыру үшін жұмсалатын ақша қаражатының орталық қорының
құрылуы мен қолдануы мен байланысты. Мұндай қаржы қатынастарының тұтастығы
''Мемлекеттiк бюджет'' деген түсiнiктiнiң экономикалық мазмұнын құрайды.[5]
Мемлекеттiк бюджетте экономикалық қатынастарының тұтастығы ретiнде
обьективтi қасиетi бар. Оның өзiндiк сала болып өмiр сүруi қоғамдық
өндiрiстерге байланысты, әрине олардың дамуына орталық қор қажет. Ақша
қаражатын орталықтандыру ұлттық шаруашылықта ѕнемi айналым болу үшін қажет,
және экономиканы түзеу үшін де қажет. Бағамдық үлестiрудiң бюджеттiк
саласының болуы мемлекеттiң өзiне де қажет. Мемлекетке керек салаларды
қаржыландыру үшін орталықтандырылған қор қажет. Сонымен қатар бұл қор
мәдени-әлеуметтiк iс-шаралар өткiзуге, қорғаныс мәселелерiн шешуге,
мемлекеттiк басқарудың жасаған шығындарын жабуға қажет. Осыған орай
мемлекеттiк бюджеттiң болуы адамдардың субьективтi қалуының нәтижесi емес,
бұл обьективтi қажеттiлiк. Экономиканың бүгiнгi таңда дамуы кезеңiнде
орталықтандырылған қаржы қоры мемлекетке көптеген мүмкiндiктер бередi.
Мысалы, үшін қоғамдық өндiрiстiң пропорциялдарын және қарқынын
қамтамасыз етедi, оның салалық және аймақтық жүйесiн көздейдi, салалық
экономиканың бiрiншi қажеттi бағдарламаларын дамытуға әсер ететiн қорды
қалыптастырады, әлеуметтiк өзгерiстер өткiзедi.
Қаржы орталықтандыруының арқасында ақша қоры экономикалық және
әлеуметтiк дамуға жұмсалады және мемлекеттiң әлеуметтiк және экономикалық
саясатының жүзеге асуына жағдайлар туғызады.
Осыған орай мемлекеттiк бюджет бағамдық үлестiрудiң ерекше бөлiмi
ретiнде өзгеше қоғамдық қызмет атқарады және қоғами мемлекеттiк сұранысты
қанағаттандырады. Обьективтi үлестiру қатынастарының экономикалық формасы
бола тұра, ерекше қоғамдық iс- әрекеттердi атқара тұра, мемлекеттiк бюджет
экономикалық санат ретiнде шығады. [6]
Мемлекеттiк бюджетке белгiлi бiр тұтас қаржы қатынастары ретiнде оған
қаржы санатының қасиеттерi тән, бюджеттiк қатынастардың үлестiру қасиетi
бар, ақшалай түрде жүзеге асады, бағытты ақша қорымен тетелес келедi.
Сонымен қатар, бюджеттiк қатынастарға белгiлi бiр ерекшелiк тән, ол әрине
қаржы тақырыбынан тыс болмайды. Мемлекеттiк бюджетiнiң өзгеше бiр сфера
ретiнде бағамды үлестiру қасиетiн қарасақ, ол мынадай:
1) мемлекеттiң жалпы қоғамдық өнiмiнiң бөлiгiмен байланысты және оны
қолдануымен, яғни қоғамдық сұранысты қанағаттандыру үшін қолданылатын
үлестiру қатынастарының экономикалық формасы.
2) халық шаруашылығы, аймақтар, экономика секторлары, қоғамдық iс -
әрекеттiң өрiсi арасындағы бағамды үлестiру үшін қолданылады
3) ол қоғамдық өнiммен, яғни оның iс- әрекетiмен байланысты емес, ол одан
бөлек жұмыс жасайды, бiрақ соның өзiнде де қаржы қатынастары тауарлық
ақшалық прцесспен байланысын үзбейдi.
Мемлекеттiк бюджет басқа да экономикалық санаттар сияқты өндiрiстiк
қатынастар мен оларға тән материалдық - заттық өзгерiстердi көрсетедi.
Бюджеттiк қатынастар мемлекеттiң ақша қорының орталықтандырылған орында
заттандырылады. Осының нәтижесiнде, қоғамда болатын экономикалық процесс
өзiнiң iс – әрекетiн мемлекеттiң ақша қорында көрсетедi. Бюджеттiк қор бұл
бағамдық үлестiру кезеңiн басынан өткiзген және мемлекет сұранысын
қанағаттандыра алатын қоғамдық өнiмнiң және ұлттық өнiмнiң iс- әрекетiнiң
экономикалық формасы.
Экономикалық санат ретiнде мемлекеттiк бюджет – мемлекетпен басқада
жалпы қоғамдық өндiрiсiнiң арасында пайда болатын ақша қатынасы. Үлестiру
және қайта үлестiру жолымен мемлекеттiк орталықтандырылған ақша қорының
болуы өте тиiмдi. Себебi ол мемлекет сұранысын қанағаттандыруға, өндiрiстi
ұлғайтуға үлкен әсерiн тигiзедi.
Осыған орай Мемлекеттiк бюджет атты түрлендiрiлген түсiнiк келесi
құрамаларымен түсiндiрiледi:
- мемлекеттiң ақша қорының орталықтандырылған қоры;
- экономикаға әсер ететiн құрал;
- мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспары
- қоғамның барлық мүшелерi оны заң ретiнде орындау керек.
Мемлекеттiк бюджеттiң қызметi- бiрiншiден, мемлекеттiк бюджет арқылы
ұлттық кiрiстiң 30 пайыз, жалпы iшкi өнiмнiң 20 пайыз, жалпы қоғамдық
өнiмнiң 10 пайыз үлестiрiлiп және қайта үлестiрiледi.
Ол ақша қорын ұлттық шаруашылықтың, өндiрiс өрiсiнiң, экономикалық
аудандар мен мемлекет аумағының арасында үлестiрiледi. [7]
Мемлекеттiк бюджет экономикаға қатты әсер етедi, себебi ол бұл жерде
ұлттық шаруашылықтың бюджет қызметiн атқарып тұр. Мемлекеттiк бюджет
материалдық өндiрiс өрiсiнде үлкен қызмет атқарады, себебi ол бұл жерде өсу
симмуляторының қызметiн атқарып тұр. Бюджеттiң қоры жекелей және қоғамдық
қор айналымын қамтамасыз ету үшін де қолданылады. Бюджет жүзеге аспай
қалған жоспарларды өз жолын табуға көмектеседi. Сондай-ақ кәсiпорындардағы
жұмыстың қарқынды және өтiмдi болуын қадағалап отырады. Мемлекеттiң,
бiлiмге, денсаулық сақтауға, әлеуметтiк сақтандыруға және әлеуметтiк
қамсыздандыруға, ғылымға, мәдениетке, өнерге, мемлекет шеңберiнде өтiлетiн
мәдени шығынның орнын толтырып отырады.
Қазақстан Республикасының (бюджет жүйесi туралы( заңы республиканың
түрлi денгейiндегi бюджеттерiн қалыптастыру процессiнде орын алатын қаржы
қатынастарын реттейдi, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң жасалу,
қаралу, бекiтiлу, атқарылу және бақылану процесiн белгiлейдi.
Бюджет - мемлекеттiң өз мiндеттерiн жүзеге асыруына арналған және
тиiстi заңдарға сәйкес белгiленген салықтар мен өзге де кiрiс көздерiнiң
және түсiмдердiң есебiнен құралатын орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджет жiктелуi - функционалдық, ведомстволық және экономикалық
сипаттама бойынша бюджетке түсетiн түсiмдер мен бюджеттен жұмсалатын
шығыстарының топталуы.
Бюджет құрылысы - бюджет жүйесiнiң, оның құрылу принциптерiнiң
ұйымдастырылуы.
Бюджет процесi- мемлекетттiң өз органдары мен лауазымды адамдары
арқылы барлық денгейдегi бюджеттердi жасау, қарау, бекiту, атқару,
атқарылуын бақылау және олардың атқарылу туралы есептердi бекiту жөнiндегi
заң арқылы регламенттелген қызметi.
Мемлекеттiк бюджет – республикалық және жергiлдiктi бюджеттердiң
бiрiн-бiрi арасындағы өзара өтелетiн операциялар есепке алынбайтын
жиынтығы.
Мемлекеттiк кепiлдiктер – Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қарыз
алушы өзiнiң алынатын соманы белгiленген мерзiмде төлемеген жағдайда несие
берушi алдындағы берешектi iшiнара немесе толық өтеу жөнiндегi
мiндеттемесi.
Мемлекеттiк шотты - мемлекеттiң барлық денгейдегi бюджеттерiдiң және
бюджеттен тыс барлық қорлардың шоттарындағы қаржы ресурстарын есепке алу
тәртiбi.
Бюджет тапшылығы - Үкіметтiң қарызға алған сомаларын қоспағанда ,
шығыстар көлемiнiң және бюджеттен қайтарымды негiзгi бөлiнген несиелердiң
бюджетке түсетiн түсiмдердiң жалпы сомасынан асып түсуi.
Республикаық бюджеттiң құрамында бекiтiлетiн тапшылық мөлшерi ұлттық
валютамен және жалпы iшкi өнiмге шаққандағы проценттермен көрсетiедi.
Бюджет кiрiстерi- салық және салықтық емес түсiмдермен алымдардың
сондай-ақ бюджетке қайтарылмайтын негiзде келiп түсетiн капиталмен
жасалатын операциялардан жасалатын кiрiстердiң көлемi.
Мемлекеттiк бiрiктiрiлген қаржы балансы- дербес жұмыс iс- тейтiн
республикалық және жергiлiктi бджеттердiң (соның iшiнде арнаулы
экономикалық аймақтар бюджеттерiн қоса алғанда), бюджеттен тыс қорлардың
бiрiнiң-бiрi арасындағы өзара өтелетiн операцияларды есепке аынбайтын ақша
қаражатының жиынтығы.
Жергiлiктi бюджеттер - облыстық, қалалық ( республкалық және облыстық
маңызы бар қалалар) бюджеттер, аудандардың бюджеттерi және арнайы
экономикалық аймақтардың бюджеттерi.
Ресми трансферттер - бюджетке тегiн және қайтарылмайтын болып түсетiн
түсiмдер мен бюджеттен жасалатын шығыстар.
Бюджет профицитi- бюджетке келiп түсетiн кiрiстер мен ресми
трансферттер түсiмдерi жалпы сомасының жалпы шығыстар көлемiнен және
қайтарымды негiзде бөлiнетiн несиелерден асып түсуi. Республкалқ бюджет
профицитiнiң мөлшерi ұлттық валютамен және жалпы iшкi өнiмге шаққандағы
проценттермен есептелiнедi.
Бюджет шығыстары- бекiтiлген бюджет шегiнде бюджеттен қайтарылмайтын
негiзде бөлiнетiн қаражат.
Резервтiк қор- бiржолғы сипаттағы тосым шығындарды қаржыландыру үшін
бюджет қаражаты есебiнен құралатын қор, соның iшiнде республикалық
бюджеттегi табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайларды жоюға
арнап орталықтандырылған қаражат.
Ерекшелiк- бюджет қаражатын жұмсаудың экономикалық сипаттамасын
айқындайтын көрсеткiш.
Субвенциялар- нысаналы шығындарды немесе нысаналы бағдарламаларды
жүзеге асыру үшін төменгi бюджеттердiң жоғары тұрған бюджеттерден
бекiтiлген сомалар шегiнде алатын ресми трансферттерi.
Субсидиялар - бюджеттен нысаналы шығыстарды (бағдарламаларды)
қаржыландыру үшін ұйымдарға бекiтiлген сомалар шегiнде бөлiнетiн
трансферттiк төлемдер.
Есептi кезең- жаңа қаржы жылына енбейтiн кезең, бұл кезең iшiнде
өткен қаржы жылында бекiтiлген қаржыландырумен қамтамасыз етiлмеген
бюджеттiк шығыстар бойынша қорытынды операциялар жүргiзiледi. Есептi
кезеңнiң ұзақтығын Қазақстан Республикасы Қаржы мнистрлiгi бегiлейдi.
Қаржы жылы -кѕнтiзбелiк жылдың бiрiншi 1 қаңтарында басталып, 31
жетоқсанда аяқталатын тұрақты бюджеттiк есепке алу кезеңi. Қаржы жылына
есептi кезең енбейдi.
Функционалдық топ- жалпы мемлекеттiк мiндеттердi орындау мақсатымен
бюджеттен жұмсалатын төлемдер тобы.
Нысаналы қорлар- бюджеттiң кiрiс және шығыс бөлiктерiне енгiзiлетiн
және арнайы белгiленген кiрiстер көздерiнiң есебiнен қалыптасытырылатын
қорлар, олар нысаналы мақсат бойынша жұмсалады.
Таза несие беру- берiлген және өтелген несиелердiң жалпы сомасы
арасындағы айырма.
Қазақстан Республикасына жинақтап алғанда мемлекеттiң бiрiктiрiлген
қаржы балансын құрайтын республикалық бюджет жергiлiктi бюджеттер (арнайы
экономикалық аймақтардың бюджеттерiн қоса алғанда) және бюджеттен тыс
қорлар дербес жұмыс iстейдi.
Барлық денгейдегi бюджеттi қалыптастыру, бекiту және олардың
атқарылуын есепке алу ұлттық валютамен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы бюджеттiң құрылысы- республиканың бюджет
жүйесiне кiретiн барлық бюжеттердiң бiрлiгi толықтығы,нақтылығы, жариялығы
және дербестiгi принциптерiне негiзделедi. Бюджет жүйесiнiң бiрлiгi
бiрынғай құқықтық негiз, бiрынғай бюджеттiк жiктеудi пайдалану, бюджеттiң
бiр денгейiнен екiншiсiне берiлiп отыратын мемелекеттiк қаржы
статистикасының бiрлiгi, бюджет процесiнiң принциптерi, ақша жүйесiнiң
бiрлiгi арқылы қамтамасыз етiледi. Ол барлық денгейдегi бюжеттердiң
кiрiстердi қайта бөлу, нысаналы бюджеттiк қорлар құру. Оларға iшiнара қайта
бөлу арқылы өзара iс-қимыл жасауына негiзделген.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге мүмкiндiк
бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты
аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi
ретiнде (Мемлекеттiк бюджет( айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк
қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен
жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс
қызметiндегi iш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категория
ретiнде көрiнетiн бюджетке байланысты.
Бюджеттiң құрылуы мемлекеттiң жалпы қызмет етуiнде маңызды фактор.
Сондықтан бюджеттiң түсiмiндегi салықтардың маңыздылығын ашу дипломдық
жұмысымның тақырыбын маңыздылауға негiз болып отыр.
Қазақстан Республикасының бюджетiнiң кiрiсiндегi бюджетке төленетiн
салықтар мен басқа да төлемдерден құралады. Яғни:
Салықтар:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi;
- әлеуметтiк салық;
- жер салығы;
- көлiк құралдары салығы;
- мүлiк салығынан тұрады.
Алымдар:
- заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi үшін алым;
- жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшін алым;
- жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасалған мәмiлерлердi
мемлекеттiк тiркегенi үшін алым;
- радиоэлектрондық құралдарды және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшін алым;
- механикалық көлiк құралдары мен тiркемелердi мемлекеттiк
тiркегенi үшін алым;
- теңiз, өзен кемелерi мен шағын көлемдi кемелердi мемлекеттiк
тiркегенi үшін алым;
- азаматтық әуе кемелерiн мемлекеттiк тiркегенi үшін алым;
- дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшін алым;
- автокөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы
жүру алымы;
- аукциондардан алынатын алым;
- елтаңбалық алым;
- жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
- телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиiлiк
спекторiн пайдалануға рұқсат беру алымынан тұрады.
Төлемақылар:
- жер учаскелерiн пайдаланғаны үшін төлемақы;
- жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшін
төлемақы;
- қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы;
- жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшін төлемақы;
- орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- радиожиiлiк спекторiн пайдаланғаны үшін төлемақы;
- кеме қатынайтын су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
- сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақыдан тұрады.
Мемлекеттiк баж:
- мемлекеттiк баждан.
Кеден төлемдерi:
- кеден бажынан;
- кеден алымдарынан;
- төлемақыдан;
- алымдардан тұрады. [3]
2. Салықтар бюджеттiң негiзгi көзi
Салықтар дегенiмiз – мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардың
белгiлi бiр мөлшерде түсетiн мiндеттi төлемдер.
Салықтар-шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, жеке тұлғалардың мемлекет
пен екi арадағы мемлекеттiк бюджет арқылы жүзеге асырылады, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәнi мынада: салықтар шаруашылық жүргiзушi
субъектiлер мен халық табысының белгiлдi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне
жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетедi.
Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болады және мемлекеттiң
өмiр сүріп, дамуының негiзi болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруi,
өркендеуi қашан да болса оның салық жүйесiнiң қайта құрылуымен, жаңаруымен
бiрге қалыптасады.“Салық саяси басқару мен экономикалық бақылаудың негiзгi
құралы болып табылады,”- дейдi Мишин Г.К. [8]
Әрбiр мемлекетке өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын жүргiзу үшін белгiлi
бiр мөлшерде қаржы көздерi қажет.
Салықтар- мемлекеттiң тұрақты қаржы көзi. Мемлекет салықтарды
экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетiк
ретiнде пайдаланады.
Салықтардың мәнiн толық түсiну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметiне тiкелей қатысты.
Салық салудың қазiргi жүйесiн қарастыра отырып келесiдей қызметтерiн
атауға болады.
1.Фискалдық қызметi;
2.Бөлу қызметi;
3.Реттеушiлiк қызметi;
4.Бақылау қызметi;
5.Қолдау немесе мадақтау қызметi.
1. Салықтардың фискалды немесе бюджеттiк қызметi- ең негiзгi функция болып
табылады. Бұл қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi
құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi артады. Себебi, салықтар
мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк әскери –
қорғаныс, тағы да басқа шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi. Жалпы
“Фискон” латын сөзi, қазақша cебет деген мағынаны бiлдiредi.
2. Бөлу қызметi - салықтардың көмегiмен мемлекеттiң қоғамдық табысты
халықтың әртүрлi топтары арасында бөлiнуiн айтамыз. Бөлу функциясының
жүзеге асырылуына салығы, прогрессивтi салық ставкiлерi және тағы да
басқалар жатады.
3. Салықтардың реттеушiлiк қызметi- арқылы салықтар ел экономикасына өз
ықпалын тигiзедi, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық
реттеудiң ең басты маңызы өндiрiстiң дамуына ықпал ету. Салық түрлерi,
салық ставкалары, салық жеңiлдiктерi,салық салу әдiстерi салықтық
реттеудiң тетiктерi болып саналады.
Жоғарыда көрсетiлген салықтық реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты,шетелдiк
инвесторларды ынталандыру,шағын және кiшi кәсiпкерлiктi дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшін,олардың
басқа да экономикалық тетiктермен тығыз байланыста болуын қажет етедi.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орны
ерекше. Себебi ғылыми негiзделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсiпкерлердiң ынтасын төмендетедi, өндiрiстiң төмендеуiне және
мемлекеттiк бюджет кiрiсiн азаюына әкелiп соқтырады. Реттеу функциясының
өзi 2 подфункциядан тұрады.
- ынталандыру подфункциясы - мемлекетке тиiмдi өзгерiстердi салық
ставкасын төмендету немесе жеңiлдiктер беру арқылы дамуына немесе
кеңеюiне жағдай жасау;
- шектеу подфункциясы- мемлекетке тиiмсiз кәсiпорындарды салық ставкiлерiн
жоғарылату арқылы дамуына,кеңеюiне шектеу жасау.
4. Бақылау қызметi- салықтардың көмегiмен мемлекет салық төлеушi заңды және
жеке тұлғалардың кез келген қайнар көздерiнен тапқан табыстарына,
жұмсалған шығындарына, айналысатын шаруашылық қызметiне бақылау жасап
отыруы болып табылады. Бұл функция салықтық декларация арқылы жүзеге
асырылады
5. Қолдау немесе мадақтау қызметi - кез келген мемлекетте қоғам алдында
ерекше еңбегi сiңген азаматтар категориялары бар. Бұл азаматтарға
мемлекет қандай жағдай болмасын қолдау жасап отыруы қажет. Бұл қолдау
қызметi салықтық жеңiлдiктер және салықтан толық босатулар арқылы жүзеге
асырылады (еңбек ерi, Ұлы Отан соғысының ардагерлерi, көп балалы аналар).
[20]
Мемлекет мына жоғарыда көрсетiлген салықтардың қызметiн (функциясын)
пайдалана отырып елiмiздiң салық жүйесiн анықтайды. Салық механизмiнiң
қызмет ету жолдарын белгiлейдi,жалпы экономикалық саясатты негiзге ала
отырып, салық саясатын анықтайды.
Салық жүйесi - белгiленген тәртiппен жиналатын салықтар алымдар және
тағы да басқа төлемдердiң жиынтығы болып табылады. Сонымен қатар кез келген
мемлекеттiң салық жүйесiн қалыптастыруға негiз болатын келесiдей мiндеттi
элементтерi бар:
1.Салық органдарының жүйесiнiң болуы.
2.Салық заңдылықтарының жүйесi және принциптер жүйесi.
3.Салық саясатының принциптерi.
4.Салықтардың бюджеттер бойынша бөлiну тәртiбi.
5.Салықтық бақылаудың формалары мен әдiстерi.
6.Салықтық өндiрiстiң шарттары мен тәртiптерi.
7.Халықаралық екi рет салық салуды шешу проблеммаларының нақты
қадамдары.
Салық жүйесi келесiдегiдей экономикалық көрсеткiштермен сипатталады:
1. Салықтық ауыртпашылық (бiздiң елiмiзде 48-50 пайыз, ал дамыған шет
елдерде 45 пайыз)
2. Ішкi және сыртқы саудадан түсетiн салықтық табыстар қатынасы.
3. Тiкелей және жанама салық салу қатынасы.
Салық ауыртпашылығы дегенiмiз қоғамдағы салықтардың рөлiн сипаттайтын
және салықтық алымдар сомасының жиынтық ұлттық өнiмге қатынасын көрсететiн
көрсеткiштер болып табылады немесе басқаша айтқанда, салық ауырпашылығы –
бюджеттiк механизм есебiнен қайта бөлiнетiн өндiрiлген қоғамдық өнiмнiң бiр
бөлiгi болып табылады. [30]
(Нарық(,-деп жазады Абалкин Л, өркендеудiң ең бiр маңызды сатысы.
Кейбiр дамыған шет мемлекеттерде бюджеттiң кiрiс көзi ел iшiндегi саудадан
немесе iшкi саудадан қалыптасады. Себебi, бұл мемлекеттер экспортқа тек
дайын өнiм шығарады және оған белгiленген кедендiк баж төлемдерiнiң деңгейi
өте төмен болды. Сондықтан бюджет тек iшкi сауда есебiнен қалыптасады. Ал
дамушы мемлекеттерде экспортқа тек шикi зат шығарылады және оған өте
жоғарғы ставкiлермен кедендiк төлемдер белгiленедi. Сондықтан бюджет тек
сыртқы сауда есебiнен қалыптасады.[20]
Көптеген дамыған шет мемлекеттерде тiкелей салық салу кеңiнен
қолданылады. Себебi ол салық заңдылықтарының, салық аппараттарының қайта
жаңарып жетiлiп отырылуы талап етедi. Ал, дамушы мемлекеттерде жанама салық
салу формасы кеңiнен қолданылады. Себебi ол салық заңдылықтарының және
салық аппаратының өзгеруiн талап етпейдi. [24]
Салықтарды мынадай нышаны, белгiлерi бойынша топтастырамыз немесе
жiктеймiз.
1.Салық салу обьектiсiне байланысты .
2.Қолданылуына қарай.
3.Экономикалық ерекшелiктерiне байланысты.
4.Салық салу обьектiсiн бағалау дәрежесiне қарай.
1.Салық салу обьектiсiне қарай салықтар тiкелей және жанама салықтар
болып жiктеледi.
– Тiкелей салықтар – тiкелей салық төлушiден ұсталатын салықтар. Мысалы:
табыс салығы, мүлiк салығы, жер салығы, көлiк салығы болып табылады.
– Жанама салықтар – тiкелей емес жанама түрде тауар немесе қызмет құны
арқылы алынады.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады:
-қосылған құнға салынатын салық:
-акциздер:
-баж салығы.
Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейдi.
Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгiзiлмегендiктен, iс жүзiнде
оны бюджетке сатушы аударады.
2.Бюджетке түскеннен соң қандай шараларға жұмсалатын белгiсiне қарай
салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлiнедi.
Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы, қосылған құнға салық акциздер . болып табылады.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгiленген мiндеттер
бойынша нақтылы шараларға жұмсалады.
3.Экономикалық белгiсiне қарай салықтар табысқа салынатын салық және
тұтынуға салынатын салық болып жiктедi.
Табысқа салынатын салық төлеушiнi кез келген салық салынатын
обьектiсiнен түсетiн табысынан алынады.
Олардың қатарына мына салықтар кiредi: заңды және жеке тұлғалардан алынатын
табыс салығы, жер салығы, мүлiк салығы, көлiк салығы тағы басқалар.
Ал, тұтынуға салынатын салықты, салық төлеушi тұтынушы ретiнде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзiнiң шығынынан төлейдi. Тұтынуға
салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және акциздер жатады.
4.Салық салу обьектiсiн бағалау дәрежесiне қарай салықтар
нақтылы және дербес салық болып жiктеледi.
Нақтылы салықтар – салық төлеушiнi салық салу обьектiсiнен алынатын
табысының мөлшерiне байланысты емес, яғни салық төлеушiнiң мүлкiнiң сыртқы
белгiсiне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлiк салығы, көлiк салығы
жатады.
Дербес салықтар салық төлеушiнiң салық төлейтiн обьектiсiнен алынатын
табыстың мөлшерiне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы жатады.
Жалпы алғашқы салықтардың пайда болуының кѕннiн анықтау
мүмкiн емес.Бiр нәрсе кѕмән келтiрмейдi – салықтардың прототипi
адамзат қоғамымен басқарудың ең алғашқы формаларымен пайда
болған.
Алғашқы қауымдастықтың өзiнде , қоршаған ортаның қатаң
шарттарына амалсыз бейiмделуге, сыртқы жаудан қорғау үшін, сонымен
қатар ашаршылық жағдайына азық-түлiк қоғамдық запастарын сақтау
үшін, бiрнеше адамдарды қолдануды түсiнген.
Осыдан келiп, мынаны айтуға болады,салықтардың алғашқы пайда
болуына қоғамның осы немесе басқа да қызығушылықтардың
қанағаттандырылуының Ѕжымдық тұтынуы болады.
Байлар өздерiн байыту үшін кедейлерден түрлi салықтарды
жинағанын ұмытпау керек. Бұл түрде салықтар ұзақ уақыт бойы әрекет
еттi және де қоғам бұны объективтi қажеттiлiк ретiнде түсiндi.
Тек XV ғасырдан бастап ғана, ғалымдар ақшалай қатынастар
жүйесiн, сонымен қатар мемлекеттiң экономикалық негiзi мен
экономикалық функцияларын зерттей бастағаннан кейiн, салықтардың
қайта маңыздылығының алғашқы әрекеттерi пайда болды.
Салықтар қоғамдық өнiмнiң бiр бөлiгiн мiндеттi төлемдер
ретiнде мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс жағының негiзгi қайнар көзi
ретiнде құрылуы ертеден келе жатқан дәстүрдiң бiрi. Және
бұл дәстүр нарық экономикасы жағдайында, нарықтық емес экономика
жағдайында да әрекет етедi. Сондықтан, салықтар мен салық салу
адамзат цивилизациясының айырмас бiр бөлiгi ретiнде
қарауға болады. [10]
Дүниежүзiлiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай, бүкiл
өркениеттi мемлекеттердегi салықтық реттеу несие - қаржылық
реттеумен бiрiгiп әрекет еткенде ғана нарықтық экономиканы
жүргiзудiң аса тиiмдi формасы болып табылады. Ол нарықтық
қатынастардың қалыптасуына әсерiн тигiзiп, мемлекеттiк
экономикаға тигiзетiн әсерiн реттеп отырады. Сондай-ақ,
салықтар қоғамның экономикасын тұрақтандыруын және әлеуметтiк
теңдiктi қамтамасыз ететiн маңызды элементтерi болып келедi.
[24]
Қазiргi кездегi жағдайларға салықтардың мәнi мен ролi
мемлекеттiк органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету
шекарасынан шығып отыр.
Ендi, салықтар ұлттық табысты мемлекеттендiрудiң маңызы құрамы
бола бастады. Олар макроэкономикалық реттеуге белсендi араласа
отырып, iшкi ұлттық табыстың жалпы көлемiнде, салықтық төлемдердiң
салыстырмалы мөлшерiнiң өсуiн қамтамасыз етiп отырады.
Салықтар экономикалық белсендiлiктi реттей отырып, өндiрiстiк
процестерiне де қатты әсер етедi. Бұл әсер жан-жақты болып
табылады. Салынатын салықтар мен әрекет ете отырып, мемлекет капиталының
қорлануына ықпал етедi. Сондай–ақ, салықтық реттеу шаралары, әр түрлi
салалардың бәсекелесу мүмкiндiктерiн кеңiнен ынталандыра отырып, капиталдың
қорлануына тиiмдi жағдайлар жасап, кәсiпорындардың iс– әрекеттерiнiң
әлеуметтiк қажеттiлiктерiне қанағаттандыруға ықпалын тигiзедi.
Бюджет жүйесiн реформалау қажеттiлiгi Қазақстанның эволюциялық
дамуының сапалық жаңа деңгейге жетуiнiң көрiнiсi. Республикалық
халықаралық аренаға шығу үшін қазiргi кезеңде, ең алдымен заңдылық
базасын тиiстi әлемдiк үлгiлерге келтiрудi талап етедi. [29]
Мемлекеттiң орталықтандырылған ақшалай қаражатының қорын жасау
және пайдаланумен бапйланысты бюджеттiң қызметi айрықша экономикалық
формалар – бюджеттiң кiрiстер мен шығыстары арқылы атқарылады. Осы
екi категорияда объективтi және бюджет секiлдi өздерiнiң арнайы
қоғамдық мiндеттерi бар. Кiрiстер мемлекеттi қажеттi қаражатпен
қамтамасыз етсе, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды тиiсiнше
жалпы мемлекеттiк қажеттерге бөледi.
Бүгiнгi таңда бюджет жүйесi республикалық және жергiлiктi
бюджеттерден тұрады.
Республикалық бюджет негiзiнен жалпы мемлекеттiк салықтар
есебiнен қалыптастырылатын және Қазақстан Республикасының Үкiметi
өзiне Конститутциямен, заңдармен Қазақстан Республикасы Президентiнiң
актiлерiмен жүктелген мiндеттердi жүзеге асыру үшін белгiлейтiн
жалпы мемлекеттiк бағдарламалар мен шараларды қаржыландыруға арналған
орталықандырылған ақша қаражатының қоры болып табылады.
Жергiлiктi бюджеттер бюджет жүйесiнiң дербес буыны ретiнде өз
қызметiн жүзеге асырады. Дербес бюджет – аумақтық басқарушы органдар
өздерiне Заң жѕiзнде бекiтiлiп берiлген кiрiстер базасы негiзiнде
бюджеттiң көлемiн, кiрiспен шығыстың мөлшерiн баптарға сәйкес
анықтап, олардың құрылымын белгiлейдi. Олардың орындалуы Республика
заңдарына сәйкес атқарылады.
Республикамыздағы жергiлiктi бюджеттер облыстық, қалалық
бюджеттер аудандық бюджеттер және арнайы экономикалық аймақтарының
бюджеттерiнен тұрады.
Жергiлiктi бюджеттен жергiлiктi бағдарламалармен шараларды
қаржыландыру қамтамасыз етiледi және жергiлiктi бюджет арқылы жалпы
мемлекеттiк бағдарламалар мен шаралардың бiр бөлiгiн iске асыруға
жол берiледi.
Жергiлiктi салықтар мен алымдар жергiлiктi бюджеттердiң
кiрiстерiн толтыруға, бекiтiлiп берiлген және жергiлiктi мақсаттағы
қажеттердi қаржыландыруға жұмсалатын жеке тұлғалар мен
кәсiпорындардың заң жүзiнде белгiленген мiндеттi төлемдерiнен тұратын
Қазақстан Рспубликасының салықтар жүйесiнiң бiр бөлiгi.
Жергiлiктi салықтар мен алымдарды құру мен алудың мынадай
ерекшелiктерi бар:
– олар өзiн-өзi басқарушы жергiлiктi органдардың аумақтық көлемiнде
жергiлiктi органдарының шығындарын өтеуге жұмсалады;
– жергiлiктi органдар заң жүзiндегi құқықтық шеңберi негiзiнде
олардың уақытылы, әрi толық түсiн қамтамасыз етуiн бақылап
отырады;
– жергiлiктi басқару органдары Салық Кодексi негiзiнде, өз билiгi
шеңберiнде кейбiр салықтардың ставкаларын реттеп, алымдарды бөлу
объектiсiнiң базасын белгiлеп отырады (мысалы, кәсiпкерлiктi патент
рұқсат қағазы бойынша жүргiзушiлердiң алым, базар алымы тағы сол
сияқтылар.);
– жергiлiктi салықтар мен алымдар тек қана жергiлiктi бюджеттiң
кiрiстерiне енгiзiлiп, осы бюджет арқылы жұмсалады.
Жергiлiктi салықтар мен алымдардың тағы бiр ерекшелiгi –
жергiлiктi бюджеттердiң кiрiстерiнде үлес салмағының қомақты болуы,
онымен ғана шектелiп қоймай қаржы ресуртарын бөлiп беру
қатынастарының бақылау функциясын атқаратындығы. Жерiлiктi салықтар
мен алымдарды алудың объектiлерiне жер учаскелерi, мүлiк, көлiк
құралдары, аукционда жүргiзiлетiн ақша операциялары, кәсiпкерлердi
тiркеу және жеке қызмет түрлерiмен айналысу құқы үшін қызметтер
жатады және оларды иемдену мен пайдаланудың бiрден-бiр есебiн
жүргiзiп, осы объектiлердi бақылауға жағдай жасайды. [11]
Қазақстан Республикасының “Бюджет жүйесi туралы” Заңы негiзiнде
жергiлiктi бюджетке түсетiн түсiмдер мынадай кiрiстерден тұрады:
1.Бекiтiлген кiрiс көздерi – яғни заң жүзiнде тұрақты кiрiс
көздерi ретiнде қарастырылған жергiлiктi салықтар мен алымдар.
Оларға заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың жер, мүлiк және
кiлiгiне салынатын салықтары мен әр түрлi алымдар жатады.
2.Жергiлiктi бюджеттердiң кiрiс көздерiнiң екiншi түрі реттеушi
кiрiс көздерi. Оларға аймақтық әлеуметтiк экономикалық даму
деңгейiн ескере отырып, бюджеттердi реттеу тәртiбi мен жалпы
мемлекеттiк салықтардан бөлiнетiн қаржы салалары жатады. Оның түрі
мен проценттiк бөлу мөлшерi әр жыл сайын өзгерiп тұрады және заң
жүзiнде республикалық бюджет туралы заңда берiлiп отырады.
3.Жергiлiктi бюджет кiрiс көдерiнiң үшіншi түріне – актiлерiмен
белгiленген салықтық емес түсiмдер жатады. Мысалы, орманды
пайдаланғаны үшін төленетiн төлемдер, су үшін төленетiн төлем,
коммуналдық меншiктегi мүлiктердi жалға беруден түскен кiрiстер,
әкiмшiлiк айыппұл төлемдерiнен түскен сомалар, жеке меншiк иесiнiң
құқығы мен жердi пайдалану құқығын сатудан (жер учаскелерiн берумен
қоса есептегендегi) түскен сомалар.
Сонымен бiрге жергiлiктi бюджеттердiң кiрiс көздерiне кейбiр
облыстардың әлеуметтiк – экономикалық даму деңгейiн теңестiруге
арналған ресими трансферттер, тоқсан сайын кассалық үзiлiстi жабу
үшін төменгi бюджеттердiң жоспары тұрғаны бюджеттерден қарызға алған
қаражатының түсiмдерi, бұрын берiлген несиелердi өтеуден түсетiн
түсiмдер жатады.
Жергiлiктi салықтар мен алымдар бюджетке түскеннен кейiн,
жергiлiктi басқару органдары белгiлеген тәртiп бойынша, жергiлiктi
аумақтық қажеттерiне сәйкес мақсаттарға жұмсалады. Мысалы, тиiстi
аумақтық жергiлiктi бюджеттерден жұмсалатын қаражаттары мыналарды
қамтиды:
–жергiлiктi атқарушы органдар жүргiзетiн қоғамдық құқық
тәртiбi мен қауiпсiздiктi қамтамасыз ету;
– бiлiм беру мен денсаулықты сақтау;
– әлеуметтiк сақтандыру және халықтық жекелеген санаттары үшін
заңмен белгiленген жеңiлдiктердi iске асыру;
– тұрғын үй – коммуналдық шаруашылық, көркейту, сумен жабдықтау
және инженерлiк инфрақұрылым;
– мәдениет, туризм, спорт, жергiлiктi бұқаралық ақпарат құралдарын
ұстау және демалысты ұйымдастыру;
– аграрлық реформа, жер реформасын жүзеге асыру, ауыл шаруашылық
тауар өндiрушiлерiн қолдау, өсiмдiктердiң аса қауiптi зиянкестерi
мен мал ауруларына қарсы күрес және басқа мақсаттар;
– экология және табиғатты ұтымды пайдалануды ұйымдастыру;
– шағын және орташа бизнестi дамыту;
– табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу
жөнiндегi бағдарламаларды жүзеге асыруға арналған шығыстырды
жұмсау. [29]
Бүгiнде бюджеттi түрдегi қаржылық қатынастар екi бағытта
қарастырылып жүзеге асырылуда, бiрiншiден экономиканы дағарыстан
шығару үшін қаржы ресурстарын орталықтандырылған жүйеде бөлiп беру
болса, ал екiншiден, жергiлiктi басқару органдарының қаржы қорларын
құру және пайдалануға байланысты құқыларын арттыру ақылы iске
асырылуда. Осы орайда жергiлiктi бюджеттердiң дербестiгi орасан зор
рол атқарады. Бiрақ аумақтардың экономикалық дербестiгi абсолюттi
бола бермейдi. Өйткенi қазiргi кезеңдегi аумақтардың әлеуметтiк
экономикалық дамуының деңгейi, елiмiздегi нарықтық қатынастардың
қиындықтарымен сәйкес келуiн ескерсек, көптеген жергiлiктi
бюджеттердiң дербестiгiн iске асыру үшін елiмiздiң экокномикалық
қаржылық бюджеттiк салаларындағы проблемаларды неғұрлым кең заң жүзiнде
құрулармен қамтамасыз етудi талап етедi. [26]
Салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлері
1. Қазақстан Республикасында мынадай:
1) салықтар:
корпоративтік табыс салығы;
жеке табыс салығы;
қосылған құн салығы;
акциздер;
экспортқа рента салығы;
жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
әлеуметтік салық;
көлік құралы салығы;
жер салығы;
мүлік салығы;
ойын бизнесі салығы;
тіркелген салық;
бірыңғай жер салығы;
2) бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер:
мемлекеттік баж;
алымдар;
тіркеу алымдары;
автокөлік құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін алым;
аукционнан алынатын алым;
жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға
рұқсат беру үшін алым;
мыналар:
жер учаскесін пайдаланғаны үшін;
үстіңгі көздерден су ресурсын пайдаланғаны үшін;
қоршаған ортаға эмиссия үшін;
жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін;
орманды пайдаланғаны үшін;
ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін;
радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ ұялы
байланысты бергені үшін;
кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
сыртқы (көрінетін) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақылар қолданылады.
2. Салықтың, бюджетке төленетін басқа да мiндеттi төлемдердiң сомасы
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiнде және республикалық бюджет
туралы заңда айқындалған тәртіппен тиiстi бюджеттердiң кiрiстерiне түседi.
Салықтық есепке алу және есепке алу құжаттамасы
1. Салықтық есепке алу – салық салу объектілері және (немесе) салық
салуға байланысты объектілер туралы ақпаратты қорыту және жүйелеу, сондай-
ақ салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу
және салық есептілігін жасау мақсатында салық төлеушінің (салық агентінің)
осы Кодекстің талаптарына сәйкес есепке алу құжаттамасын жүргізу процесі.
2. Салықтық есепке алу бухгалтерлік есеп деректеріне негізделеді.
Бухгалтерлік құжаттаманы жүргізу тәртібі Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасында белгіленеді.
3. Патент негізінде шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық
режимін қолданатын дара кәсіпкерді қоспағанда, салық төлеуші (салық агенті)
салықтық есепке алуды дербес ұйымдастырады және мыналарды:
1) салық кезеңі ішінде салық төлеуші (салық агенті) жүзеге асырған
операцияларды салық салу мақсатында есепке алу тәртібі туралы толық және
дәйекті ақпараттың қалыптастырылуын;
2) салық есептілігі нысандарының әрбір жолының таратып жазылуын;
3) салық есептілігінің дәйекті жасалуын;
4) салықтық бақылау үшін салық қызметі органдарына ақпарат берілуін
қамтамасыз ету үшін ақпаратты салық мақсатында қорыту мен жүйелеудің салық
тіркелімдері түріндегі нысандарын айқындайды.
Патент негізінде шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимін
қолданатын дара кәсіпкер уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша салықтық
есепке алуды жүзеге асырады.
4. Салық төлеуші (салық агенті), егер осы тармақта өзгеше
белгіленбесе, салықтық есепке алу саясатын дербес әзірлейді және бекітеді.
Шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимін, шаруа және
фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимін қолданатын салық төлеушілер
осындай арнаулы салық режимдері қолданылатын қызмет бойынша уәкілетті орган
белгілеген нысан бойынша дербес әзірленген салықтық есепке алу саясатын
бекітеді.
5. Салықтық есепке алу саясаты – салық төлеуші (салық агенті)
қабылдаған, осы Кодекстің талаптарын сақтай отырып салықтық есепке алуды
жүргізу тәртібін белгілейтін құжат.
Салықтық есепке алу саясаты халықаралық қаржылық есептілік
стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік туралы заңнамасына сәйкес әзірленген есепке алу
саясатына жеке бөлім түрінде енгізілуі мүмкін.
6. Есепке алу құжаттамасы:
1) бухгалтерлік құжаттаманы;
2) салықтық нысандарды;
3) салықтық есепке алу саясатын;
4) салық салу объектілерін және (немесе) салық салуға байланысты
объектілерді айқындау үшін, сондай-ақ салық міндеттемесін есептеу үшін
негіз болып табылатын өзге де құжаттарды қамтиды.
Салықтық есепке алу ережесі
1. Салық төлеуші (салық агенті) осы Кодексте белгіленген тәртіппен
және шарттарда есепке жазу әдісі бойынша салықтық есепке алуды жүргізуді
жүзеге асырады.
2. Есепке жазу әдісі – есепке алу әдісі, оған сәйкес табыстар мен
шығыстар, төленген уақытына қарамастан, жұмыстарды орындау, қызметтерді
көрсету, тауарларды өткізу мақсатында тиеп жіберу және мүлікті кіріске алу
кезінен бастап есептеледі.
3. Салық төлеуші (салық агенті) салық кезеңінің қорытындылары бойынша
салықтық есепке алу негізінде салық салу объектілерін және (немесе) салық
салуға байланысты объектілерді анықтайды, салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептейді.
4. Егер осы Кодексте өзгеше көзделмесе, салық салу мақсатында бағамдық
айырманы валюта айырбастаудың нарықтық бағамын қолдана отырып есепке алу
халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы
заңнамасының талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
5. Тауарлық-материалдық қорларды салық салу мақсатына орай есепке алу,
егер осы Кодексте өзгеше көзделмесе, халықаралық қаржылық есептілік
стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
6. Борышкер кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені орындамаған кезде
айырбас шарты бойынша операция, кепіл нысанасын кепіл ұстаушыға беру салық
мақсатына орай тауарларды өткізу, жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету
ретінде қарастырылады.
Бөлек салықтық есепке алуды жүргізу ережесі
1. Осы Кодексте салық салудың әртүрлі шарттары көзделген қызмет
түрлерін жүзеге асыратын салық төлеуші осындай қызмет түрлері бойынша салық
міндеттемелерін есептеу мақсатында салық салу объектілерінің және (немесе)
салық салуға байланысты объектілердің бөлек есепке алынуын жүргізуге
міндетті.
2. Жер қойнауын пайдаланушы осы Кодекстің 310-бабында көзделген
тәртіппен келісімшарттан тыс қызметтен бөлек келісімшарттық қызмет бойынша
салық міндеттемелерін есептеу мақсатына орай салық салу объектілерінің және
(немесе) салық салуға байланысты объектілердің бөлек салықтық есепке
алынуын жүргізуге міндетті.
3. Туынды қаржы құралдарымен жасалатын операциялар жер қойнауын
пайдалану жөніндегі операцияларға (келісімшарттық қызметке) жатпайды.
4. Осы Кодекстің 80-бабының 4-тармағында көзделген жағдайда бірлескен
қызмет туралы шартқа қатысушылардың уәкілетті өкілі бірлескен қызметі және
өзге қызмет бойынша салық салу объектілерінің және (немесе) салық салуға
байланысты объектілердің бөлек салықтық есепке алынуын жүргізуге міндетті.
5. Сенімгерлікпен басқарушы мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты
бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының не сенімгерлікпен басқару
туындаған өзге жағдайларда пайда алушының мүддесінде жүзеге асырылатын
сенімгерлікпен басқару қызметі және өзге де қызмет бойынша салық салу
объектілерінің және (немесе) салық салуға байланысты объектілердің бөлек
салықтық есепке алынуын жүргізуге міндетті.
6. Салық төлеуші бөлек салықтық есепке алуды осы Кодексте белгіленген
талаптарды сақтай отырып, есепке алу құжаттамасының негізінде жүргізеді.
Салық төлеуші осы Кодексте бөлек салықтық есепке алу жөнінде талап
белгіленген қызмет түрлері бойынша салық міндеттемелерін есептеу мақсатында
салық салу объектілерін және (немесе) салық салуға байланысты объектілерді
біріктіре алмайды.
7. Салық төлеуші салықтық есепке алу саясатында бөлек салықтық есепке
алуды жүргізу тәртібін, оның ішінде жалпы табыстар мен шығыстар түрлерінің
тізбесін, осындай табыстар мен шығыстарды осы Кодексте салық салудың
әртүрлі шарттары белгіленген қызмет түрлері арасында бөлу әдістерін дербес
белгілейді.
Бұл ретте салық төлеушінің жалпы табыстары мен шығыстары деп есептік
салықтық кезеңнің табыстары мен шығыстары, оның ішінде жекелеген қызмет
түрін жүзеге асырумен тікелей себептік-салдарлық байланысы болмайтын және
толық көлемде осы Кодексте салық салудың әртүрлі шарттары белгіленген
қызмет түрлерінің біреуіне де жатқызылмайтын жалпы тіркелген активтер
бойынша табыстар мен шығыстар түсініледі.
8. Егер салықтық есепке алу саясатында осы Кодексте салық салудың
әртүрлі шарттары белгіленген жалпы табыстар мен шығыстарды бөлу тәртібі
белгіленбеген болса, онда салық қызметінің органдары салықтық тексерулер
жүргізу барысында мұндай табыстар мен шығыстарды осы Кодекстің 310-бабы 9-
тармағының 1) тармақшасында белгіленген тәртіппен бөлуді жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе---------------------------- ----------------------------------- ------
-----------------------5
1. Бюджет саясатының қалыптасуындағы салықтардың рөлiнiң теориялық негiзi
1.1. Мемекеттiк бюджеттiң мазмұны мен құрылымы--------------------------- ---
--------7
1.2.Салықтар бюджеттiң негiзгi көзi------------------------------- --------
-----------------12
1.3. Әлемдiк тәжiрибеде мемлекеттiк бюджеттiң қалыптасуындағы
салықтардың рөлi------------------------------- -----------------------
----------------------25
2. Қазақстан Республикасының бюджет саясатын жүргiзу барысындағы
салықтардың түсiмiн талдау
2.1 Бюджеттегi салық түсiмдерiн талдау----------------------------- ---------
--------------30
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облыс бюджетiнiң салық түсiмдерiн талдау-------------
----35
2.3 Экономиканы мемелекеттiк реттеудегi салықтардың ролi--------------------
-----47
3. Мемлекеттiк бюджеттегi салықтардың түсiмiн жоғарлату жолдары
3.1 Мемлекеттiк бюджет табысындағы салық түсiмдерiнiң
қалыптасуындағы мәселелер-------------------------- --------------------
-----------------51
3.2 Мемлекеттiк бюджет табысындағы салық түсiмдерiнiң
қалыптасуындағы мәселелердi шешу және қалыптасуын жетiлдiру
жолдары---------------------------- ----------------------------------- -
------------------------54
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
---------------59
Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- ---------------------------
-62
Кiрiспе
Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының
мемлекеттiң орталықтандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде
бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту, қоғамдық
қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық
өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын
белгiлейдi.
Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң
бүкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. (Бюджет механизiмi(
-мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және
пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi
қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика Жоғарғы
Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын (мемлекеттiк бюджет туралы( заңына сәйкес
мiндеттi түрде орындалуы тиiс.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы
кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жүргiзушi субъектiлер
республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес ұлттық валютамен
экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.
Нарықтық қатынастар жағдайында салықтар мемлекеттi қаржыландыру
қызметi және оның аппаратын ұстайтын негiзгi қайнар көзi болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы
6 наурыздағы Қазақстан халқына “Дағдарыстан жаңару мен дамуға” атты
Жолдауында: “Негізгі салықтар бойынша ставкаларды әлдеқайда төмендеткен
жаңа Салық кодексі іске қосылды. Өткен жылмен салыстырғанда, корпоративтік
табыс салығы биылғы жылдың өзінде үштен бірге төмендетіліп, 20 пайызды
құрайды, ал 2011 жылы 15 пайыз болады. ҚҚС ставкасы 12 пайызға дейін
төмендетілді. Әлеуметтік салық ставкасының регресті шкаласының орнына 11
пайыз көлеміндегі бірыңғай ставка енгізілді. Инвестицияларды жүзеге
асыратын кәсіпорындар үшін салық преференциялары көзделген. Осының бәрі
экономиканың шикізаттық емес секторын, шағын және орта кәсіпкерлікті
дамытудың аса маңызды ынталандырғышының біріне айналды” деп айта кетті [1].
Мемлекет салықтарды пайдалана отырып, елде болып жатқан
экономикалық процестерге активтi түрде қатыса алады. Салықтар
есебiнен жиналған ақшалай қаржылар мемлекетке әлеуметтiк саясат
жүргiзуге мүмкiндiк бередi, соның iшiнде өзiнiң өмiр сүру деңгейiн
минималды деңгейде қамтамасыз ете алатын халық топтарына материалды
көмек көрсету мүмкiндiгi бар.
Кез - келген мемлекет өзiнiң қаржылық базасы болғанда ғана
өмiр сүре алады, басқаша айтқанда, өзiнiң аппаратын ұстауға және
өзiнiң функцияларын орындау процесiнде туындайтын шығындарды жабуға
ақшалай қаржылары болғанда ғана өмiр сүредi [2].
Салық - мемлекеттiң бекiтуi. Тек сол ғана азаматтарды белгiлi
бiр көлемде ақшалай қаржыларды беруге мiндеттi. Қазақстан
Республикасында салықты төлеу мiндеттемелерi азаматтардың
Конституциялық мiндеттемелерiнiң қатарына жатады. Осыған байланысты
мемлекет саяси Үкімет субъект өкiлдiгiне сүйене отырып әрекет
етедi.
Мемлекет ақшалай қаржыларды түрлi жолдармен табады, бiр
жағдайда мемлекеттiк зайымдар iшкi және сыртқы ретiнде меншiк
иесiнiң қаражатты өз еркiмен беруге негiзделетiн әдiс қолданылады,
ал басқа жағдайларда ақшалай қаражаттар ерiксiз өндiрiп алу жолымен
алынады.
Салықтар мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгiлi мөлшерде мiндеттi төлемдер болып табылады [3].
Салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн бiлдiредi. Сонымен
қатар, шаруашылық жүргiзушi субъектiлермен халық табысының белгiлi
бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жинақтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетедi. Салықтар мемлекеттiң пайда болуымен бiрге
қалыптасады және мемлекеттiң тiршiлiк етiп дамуының негiзi болып
табылады.
Қазақстан Республикасы бюджетiнiң қалыптасуында маңызды орынды
салық түсiмдерi алады.
Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен
жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс
қызметiндегi iш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категроия
ретiнде көрiнетiн бюджетке байланысты. Яғни, салықтың атқаратын ролi
жоғары. Бұл менiң тақырыбымның маңыздылығын ашады.
Дипломдық жұмысым үш бөлiмнен қарастырылған. Бiрiншi бөлiмде
мемеклекеттiк бюджеттiң мазмұны мен құрылымы, салықтар бюджеттiң негiзгi
көзi, әлемдiк тәжiрибеде салықтардың рөлi, екiншi бөлiмде республикалық
және жергiлiктi бюджеттердi талдай отырып, мемллекеттiк бюджеттегi салық
түсiмдерiн реттеуге, сонымен қатар, үшіншi бөлiмде салықтарды жетiлдiру
жолдарын толығымен қарастырып өтемiн. Жұмыс 9-кестеден, 7-диаграммадан, 1-
сызбадан тұрады.
1. Бюджет саясатының қалыптасуындағы салықтардың рөлiнiң теориялық
негiзi
1. Мемлекетттiк бюджеттiң мазмұны мен құрылымы
Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi сан алуан қаржы баланстарында
жекелеген ерекшелiктерi белгiленетiн айырықша салалары бар. Мәселен,
мемлекеттiк кәсiпорындармен, ұйымдармен және халықпен қалыптасатын қаржы
қатынастары қоғамдық өнiмдi құндық бөлудiң айырықша саласын құрайды. Бұл
қатынастар қоғамдық қажеттердi өтеуге арналған, орталықтандырылған қаражат
қорын құрап, пайдалануға байланысты. Бұл процесс мемлекеттiң тiкелей
қатысуымен жүзеге асырылып отырады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
(Мемлекеттiк бюджет( деп аталған ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды
[4].
Көптеген қаржы байланыс түрлерiнiң iшiнен, ерекше қасиетпен дараланып
тұратын салаларды бөлiп алуға болады. Жалпы қоғамдық өнiмнiң бағамдық
үлестiру саласының негiзiн, мемлекеттiң шаруашылық субьектiлер мен халық
санымен жасаған қаржы қатынастары құрайды. Бұл қатынастар үлестiру процессi
кезiнде пайда болады. Бұл процеске мемлекетте қатысады және олар қоғамдық
сұранысты қанағаттандыру үшін жұмсалатын ақша қаражатының орталық қорының
құрылуы мен қолдануы мен байланысты. Мұндай қаржы қатынастарының тұтастығы
''Мемлекеттiк бюджет'' деген түсiнiктiнiң экономикалық мазмұнын құрайды.[5]
Мемлекеттiк бюджетте экономикалық қатынастарының тұтастығы ретiнде
обьективтi қасиетi бар. Оның өзiндiк сала болып өмiр сүруi қоғамдық
өндiрiстерге байланысты, әрине олардың дамуына орталық қор қажет. Ақша
қаражатын орталықтандыру ұлттық шаруашылықта ѕнемi айналым болу үшін қажет,
және экономиканы түзеу үшін де қажет. Бағамдық үлестiрудiң бюджеттiк
саласының болуы мемлекеттiң өзiне де қажет. Мемлекетке керек салаларды
қаржыландыру үшін орталықтандырылған қор қажет. Сонымен қатар бұл қор
мәдени-әлеуметтiк iс-шаралар өткiзуге, қорғаныс мәселелерiн шешуге,
мемлекеттiк басқарудың жасаған шығындарын жабуға қажет. Осыған орай
мемлекеттiк бюджеттiң болуы адамдардың субьективтi қалуының нәтижесi емес,
бұл обьективтi қажеттiлiк. Экономиканың бүгiнгi таңда дамуы кезеңiнде
орталықтандырылған қаржы қоры мемлекетке көптеген мүмкiндiктер бередi.
Мысалы, үшін қоғамдық өндiрiстiң пропорциялдарын және қарқынын
қамтамасыз етедi, оның салалық және аймақтық жүйесiн көздейдi, салалық
экономиканың бiрiншi қажеттi бағдарламаларын дамытуға әсер ететiн қорды
қалыптастырады, әлеуметтiк өзгерiстер өткiзедi.
Қаржы орталықтандыруының арқасында ақша қоры экономикалық және
әлеуметтiк дамуға жұмсалады және мемлекеттiң әлеуметтiк және экономикалық
саясатының жүзеге асуына жағдайлар туғызады.
Осыған орай мемлекеттiк бюджет бағамдық үлестiрудiң ерекше бөлiмi
ретiнде өзгеше қоғамдық қызмет атқарады және қоғами мемлекеттiк сұранысты
қанағаттандырады. Обьективтi үлестiру қатынастарының экономикалық формасы
бола тұра, ерекше қоғамдық iс- әрекеттердi атқара тұра, мемлекеттiк бюджет
экономикалық санат ретiнде шығады. [6]
Мемлекеттiк бюджетке белгiлi бiр тұтас қаржы қатынастары ретiнде оған
қаржы санатының қасиеттерi тән, бюджеттiк қатынастардың үлестiру қасиетi
бар, ақшалай түрде жүзеге асады, бағытты ақша қорымен тетелес келедi.
Сонымен қатар, бюджеттiк қатынастарға белгiлi бiр ерекшелiк тән, ол әрине
қаржы тақырыбынан тыс болмайды. Мемлекеттiк бюджетiнiң өзгеше бiр сфера
ретiнде бағамды үлестiру қасиетiн қарасақ, ол мынадай:
1) мемлекеттiң жалпы қоғамдық өнiмiнiң бөлiгiмен байланысты және оны
қолдануымен, яғни қоғамдық сұранысты қанағаттандыру үшін қолданылатын
үлестiру қатынастарының экономикалық формасы.
2) халық шаруашылығы, аймақтар, экономика секторлары, қоғамдық iс -
әрекеттiң өрiсi арасындағы бағамды үлестiру үшін қолданылады
3) ол қоғамдық өнiммен, яғни оның iс- әрекетiмен байланысты емес, ол одан
бөлек жұмыс жасайды, бiрақ соның өзiнде де қаржы қатынастары тауарлық
ақшалық прцесспен байланысын үзбейдi.
Мемлекеттiк бюджет басқа да экономикалық санаттар сияқты өндiрiстiк
қатынастар мен оларға тән материалдық - заттық өзгерiстердi көрсетедi.
Бюджеттiк қатынастар мемлекеттiң ақша қорының орталықтандырылған орында
заттандырылады. Осының нәтижесiнде, қоғамда болатын экономикалық процесс
өзiнiң iс – әрекетiн мемлекеттiң ақша қорында көрсетедi. Бюджеттiк қор бұл
бағамдық үлестiру кезеңiн басынан өткiзген және мемлекет сұранысын
қанағаттандыра алатын қоғамдық өнiмнiң және ұлттық өнiмнiң iс- әрекетiнiң
экономикалық формасы.
Экономикалық санат ретiнде мемлекеттiк бюджет – мемлекетпен басқада
жалпы қоғамдық өндiрiсiнiң арасында пайда болатын ақша қатынасы. Үлестiру
және қайта үлестiру жолымен мемлекеттiк орталықтандырылған ақша қорының
болуы өте тиiмдi. Себебi ол мемлекет сұранысын қанағаттандыруға, өндiрiстi
ұлғайтуға үлкен әсерiн тигiзедi.
Осыған орай Мемлекеттiк бюджет атты түрлендiрiлген түсiнiк келесi
құрамаларымен түсiндiрiледi:
- мемлекеттiң ақша қорының орталықтандырылған қоры;
- экономикаға әсер ететiн құрал;
- мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспары
- қоғамның барлық мүшелерi оны заң ретiнде орындау керек.
Мемлекеттiк бюджеттiң қызметi- бiрiншiден, мемлекеттiк бюджет арқылы
ұлттық кiрiстiң 30 пайыз, жалпы iшкi өнiмнiң 20 пайыз, жалпы қоғамдық
өнiмнiң 10 пайыз үлестiрiлiп және қайта үлестiрiледi.
Ол ақша қорын ұлттық шаруашылықтың, өндiрiс өрiсiнiң, экономикалық
аудандар мен мемлекет аумағының арасында үлестiрiледi. [7]
Мемлекеттiк бюджет экономикаға қатты әсер етедi, себебi ол бұл жерде
ұлттық шаруашылықтың бюджет қызметiн атқарып тұр. Мемлекеттiк бюджет
материалдық өндiрiс өрiсiнде үлкен қызмет атқарады, себебi ол бұл жерде өсу
симмуляторының қызметiн атқарып тұр. Бюджеттiң қоры жекелей және қоғамдық
қор айналымын қамтамасыз ету үшін де қолданылады. Бюджет жүзеге аспай
қалған жоспарларды өз жолын табуға көмектеседi. Сондай-ақ кәсiпорындардағы
жұмыстың қарқынды және өтiмдi болуын қадағалап отырады. Мемлекеттiң,
бiлiмге, денсаулық сақтауға, әлеуметтiк сақтандыруға және әлеуметтiк
қамсыздандыруға, ғылымға, мәдениетке, өнерге, мемлекет шеңберiнде өтiлетiн
мәдени шығынның орнын толтырып отырады.
Қазақстан Республикасының (бюджет жүйесi туралы( заңы республиканың
түрлi денгейiндегi бюджеттерiн қалыптастыру процессiнде орын алатын қаржы
қатынастарын реттейдi, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң жасалу,
қаралу, бекiтiлу, атқарылу және бақылану процесiн белгiлейдi.
Бюджет - мемлекеттiң өз мiндеттерiн жүзеге асыруына арналған және
тиiстi заңдарға сәйкес белгiленген салықтар мен өзге де кiрiс көздерiнiң
және түсiмдердiң есебiнен құралатын орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджет жiктелуi - функционалдық, ведомстволық және экономикалық
сипаттама бойынша бюджетке түсетiн түсiмдер мен бюджеттен жұмсалатын
шығыстарының топталуы.
Бюджет құрылысы - бюджет жүйесiнiң, оның құрылу принциптерiнiң
ұйымдастырылуы.
Бюджет процесi- мемлекетттiң өз органдары мен лауазымды адамдары
арқылы барлық денгейдегi бюджеттердi жасау, қарау, бекiту, атқару,
атқарылуын бақылау және олардың атқарылу туралы есептердi бекiту жөнiндегi
заң арқылы регламенттелген қызметi.
Мемлекеттiк бюджет – республикалық және жергiлдiктi бюджеттердiң
бiрiн-бiрi арасындағы өзара өтелетiн операциялар есепке алынбайтын
жиынтығы.
Мемлекеттiк кепiлдiктер – Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қарыз
алушы өзiнiң алынатын соманы белгiленген мерзiмде төлемеген жағдайда несие
берушi алдындағы берешектi iшiнара немесе толық өтеу жөнiндегi
мiндеттемесi.
Мемлекеттiк шотты - мемлекеттiң барлық денгейдегi бюджеттерiдiң және
бюджеттен тыс барлық қорлардың шоттарындағы қаржы ресурстарын есепке алу
тәртiбi.
Бюджет тапшылығы - Үкіметтiң қарызға алған сомаларын қоспағанда ,
шығыстар көлемiнiң және бюджеттен қайтарымды негiзгi бөлiнген несиелердiң
бюджетке түсетiн түсiмдердiң жалпы сомасынан асып түсуi.
Республикаық бюджеттiң құрамында бекiтiлетiн тапшылық мөлшерi ұлттық
валютамен және жалпы iшкi өнiмге шаққандағы проценттермен көрсетiедi.
Бюджет кiрiстерi- салық және салықтық емес түсiмдермен алымдардың
сондай-ақ бюджетке қайтарылмайтын негiзде келiп түсетiн капиталмен
жасалатын операциялардан жасалатын кiрiстердiң көлемi.
Мемлекеттiк бiрiктiрiлген қаржы балансы- дербес жұмыс iс- тейтiн
республикалық және жергiлiктi бджеттердiң (соның iшiнде арнаулы
экономикалық аймақтар бюджеттерiн қоса алғанда), бюджеттен тыс қорлардың
бiрiнiң-бiрi арасындағы өзара өтелетiн операцияларды есепке аынбайтын ақша
қаражатының жиынтығы.
Жергiлiктi бюджеттер - облыстық, қалалық ( республкалық және облыстық
маңызы бар қалалар) бюджеттер, аудандардың бюджеттерi және арнайы
экономикалық аймақтардың бюджеттерi.
Ресми трансферттер - бюджетке тегiн және қайтарылмайтын болып түсетiн
түсiмдер мен бюджеттен жасалатын шығыстар.
Бюджет профицитi- бюджетке келiп түсетiн кiрiстер мен ресми
трансферттер түсiмдерi жалпы сомасының жалпы шығыстар көлемiнен және
қайтарымды негiзде бөлiнетiн несиелерден асып түсуi. Республкалқ бюджет
профицитiнiң мөлшерi ұлттық валютамен және жалпы iшкi өнiмге шаққандағы
проценттермен есептелiнедi.
Бюджет шығыстары- бекiтiлген бюджет шегiнде бюджеттен қайтарылмайтын
негiзде бөлiнетiн қаражат.
Резервтiк қор- бiржолғы сипаттағы тосым шығындарды қаржыландыру үшін
бюджет қаражаты есебiнен құралатын қор, соның iшiнде республикалық
бюджеттегi табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайларды жоюға
арнап орталықтандырылған қаражат.
Ерекшелiк- бюджет қаражатын жұмсаудың экономикалық сипаттамасын
айқындайтын көрсеткiш.
Субвенциялар- нысаналы шығындарды немесе нысаналы бағдарламаларды
жүзеге асыру үшін төменгi бюджеттердiң жоғары тұрған бюджеттерден
бекiтiлген сомалар шегiнде алатын ресми трансферттерi.
Субсидиялар - бюджеттен нысаналы шығыстарды (бағдарламаларды)
қаржыландыру үшін ұйымдарға бекiтiлген сомалар шегiнде бөлiнетiн
трансферттiк төлемдер.
Есептi кезең- жаңа қаржы жылына енбейтiн кезең, бұл кезең iшiнде
өткен қаржы жылында бекiтiлген қаржыландырумен қамтамасыз етiлмеген
бюджеттiк шығыстар бойынша қорытынды операциялар жүргiзiледi. Есептi
кезеңнiң ұзақтығын Қазақстан Республикасы Қаржы мнистрлiгi бегiлейдi.
Қаржы жылы -кѕнтiзбелiк жылдың бiрiншi 1 қаңтарында басталып, 31
жетоқсанда аяқталатын тұрақты бюджеттiк есепке алу кезеңi. Қаржы жылына
есептi кезең енбейдi.
Функционалдық топ- жалпы мемлекеттiк мiндеттердi орындау мақсатымен
бюджеттен жұмсалатын төлемдер тобы.
Нысаналы қорлар- бюджеттiң кiрiс және шығыс бөлiктерiне енгiзiлетiн
және арнайы белгiленген кiрiстер көздерiнiң есебiнен қалыптасытырылатын
қорлар, олар нысаналы мақсат бойынша жұмсалады.
Таза несие беру- берiлген және өтелген несиелердiң жалпы сомасы
арасындағы айырма.
Қазақстан Республикасына жинақтап алғанда мемлекеттiң бiрiктiрiлген
қаржы балансын құрайтын республикалық бюджет жергiлiктi бюджеттер (арнайы
экономикалық аймақтардың бюджеттерiн қоса алғанда) және бюджеттен тыс
қорлар дербес жұмыс iстейдi.
Барлық денгейдегi бюджеттi қалыптастыру, бекiту және олардың
атқарылуын есепке алу ұлттық валютамен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы бюджеттiң құрылысы- республиканың бюджет
жүйесiне кiретiн барлық бюжеттердiң бiрлiгi толықтығы,нақтылығы, жариялығы
және дербестiгi принциптерiне негiзделедi. Бюджет жүйесiнiң бiрлiгi
бiрынғай құқықтық негiз, бiрынғай бюджеттiк жiктеудi пайдалану, бюджеттiң
бiр денгейiнен екiншiсiне берiлiп отыратын мемелекеттiк қаржы
статистикасының бiрлiгi, бюджет процесiнiң принциптерi, ақша жүйесiнiң
бiрлiгi арқылы қамтамасыз етiледi. Ол барлық денгейдегi бюжеттердiң
кiрiстердi қайта бөлу, нысаналы бюджеттiк қорлар құру. Оларға iшiнара қайта
бөлу арқылы өзара iс-қимыл жасауына негiзделген.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге мүмкiндiк
бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты
аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi
ретiнде (Мемлекеттiк бюджет( айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк
қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен
жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс
қызметiндегi iш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категория
ретiнде көрiнетiн бюджетке байланысты.
Бюджеттiң құрылуы мемлекеттiң жалпы қызмет етуiнде маңызды фактор.
Сондықтан бюджеттiң түсiмiндегi салықтардың маңыздылығын ашу дипломдық
жұмысымның тақырыбын маңыздылауға негiз болып отыр.
Қазақстан Республикасының бюджетiнiң кiрiсiндегi бюджетке төленетiн
салықтар мен басқа да төлемдерден құралады. Яғни:
Салықтар:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi;
- әлеуметтiк салық;
- жер салығы;
- көлiк құралдары салығы;
- мүлiк салығынан тұрады.
Алымдар:
- заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi үшін алым;
- жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшін алым;
- жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасалған мәмiлерлердi
мемлекеттiк тiркегенi үшін алым;
- радиоэлектрондық құралдарды және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшін алым;
- механикалық көлiк құралдары мен тiркемелердi мемлекеттiк
тiркегенi үшін алым;
- теңiз, өзен кемелерi мен шағын көлемдi кемелердi мемлекеттiк
тiркегенi үшін алым;
- азаматтық әуе кемелерiн мемлекеттiк тiркегенi үшін алым;
- дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшін алым;
- автокөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы
жүру алымы;
- аукциондардан алынатын алым;
- елтаңбалық алым;
- жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
- телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиiлiк
спекторiн пайдалануға рұқсат беру алымынан тұрады.
Төлемақылар:
- жер учаскелерiн пайдаланғаны үшін төлемақы;
- жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшін
төлемақы;
- қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы;
- жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшін төлемақы;
- орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- радиожиiлiк спекторiн пайдаланғаны үшін төлемақы;
- кеме қатынайтын су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
- сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақыдан тұрады.
Мемлекеттiк баж:
- мемлекеттiк баждан.
Кеден төлемдерi:
- кеден бажынан;
- кеден алымдарынан;
- төлемақыдан;
- алымдардан тұрады. [3]
2. Салықтар бюджеттiң негiзгi көзi
Салықтар дегенiмiз – мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардың
белгiлi бiр мөлшерде түсетiн мiндеттi төлемдер.
Салықтар-шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, жеке тұлғалардың мемлекет
пен екi арадағы мемлекеттiк бюджет арқылы жүзеге асырылады, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәнi мынада: салықтар шаруашылық жүргiзушi
субъектiлер мен халық табысының белгiлдi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне
жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетедi.
Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болады және мемлекеттiң
өмiр сүріп, дамуының негiзi болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруi,
өркендеуi қашан да болса оның салық жүйесiнiң қайта құрылуымен, жаңаруымен
бiрге қалыптасады.“Салық саяси басқару мен экономикалық бақылаудың негiзгi
құралы болып табылады,”- дейдi Мишин Г.К. [8]
Әрбiр мемлекетке өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын жүргiзу үшін белгiлi
бiр мөлшерде қаржы көздерi қажет.
Салықтар- мемлекеттiң тұрақты қаржы көзi. Мемлекет салықтарды
экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетiк
ретiнде пайдаланады.
Салықтардың мәнiн толық түсiну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметiне тiкелей қатысты.
Салық салудың қазiргi жүйесiн қарастыра отырып келесiдей қызметтерiн
атауға болады.
1.Фискалдық қызметi;
2.Бөлу қызметi;
3.Реттеушiлiк қызметi;
4.Бақылау қызметi;
5.Қолдау немесе мадақтау қызметi.
1. Салықтардың фискалды немесе бюджеттiк қызметi- ең негiзгi функция болып
табылады. Бұл қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi
құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi артады. Себебi, салықтар
мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк әскери –
қорғаныс, тағы да басқа шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi. Жалпы
“Фискон” латын сөзi, қазақша cебет деген мағынаны бiлдiредi.
2. Бөлу қызметi - салықтардың көмегiмен мемлекеттiң қоғамдық табысты
халықтың әртүрлi топтары арасында бөлiнуiн айтамыз. Бөлу функциясының
жүзеге асырылуына салығы, прогрессивтi салық ставкiлерi және тағы да
басқалар жатады.
3. Салықтардың реттеушiлiк қызметi- арқылы салықтар ел экономикасына өз
ықпалын тигiзедi, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық
реттеудiң ең басты маңызы өндiрiстiң дамуына ықпал ету. Салық түрлерi,
салық ставкалары, салық жеңiлдiктерi,салық салу әдiстерi салықтық
реттеудiң тетiктерi болып саналады.
Жоғарыда көрсетiлген салықтық реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты,шетелдiк
инвесторларды ынталандыру,шағын және кiшi кәсiпкерлiктi дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшін,олардың
басқа да экономикалық тетiктермен тығыз байланыста болуын қажет етедi.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орны
ерекше. Себебi ғылыми негiзделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсiпкерлердiң ынтасын төмендетедi, өндiрiстiң төмендеуiне және
мемлекеттiк бюджет кiрiсiн азаюына әкелiп соқтырады. Реттеу функциясының
өзi 2 подфункциядан тұрады.
- ынталандыру подфункциясы - мемлекетке тиiмдi өзгерiстердi салық
ставкасын төмендету немесе жеңiлдiктер беру арқылы дамуына немесе
кеңеюiне жағдай жасау;
- шектеу подфункциясы- мемлекетке тиiмсiз кәсiпорындарды салық ставкiлерiн
жоғарылату арқылы дамуына,кеңеюiне шектеу жасау.
4. Бақылау қызметi- салықтардың көмегiмен мемлекет салық төлеушi заңды және
жеке тұлғалардың кез келген қайнар көздерiнен тапқан табыстарына,
жұмсалған шығындарына, айналысатын шаруашылық қызметiне бақылау жасап
отыруы болып табылады. Бұл функция салықтық декларация арқылы жүзеге
асырылады
5. Қолдау немесе мадақтау қызметi - кез келген мемлекетте қоғам алдында
ерекше еңбегi сiңген азаматтар категориялары бар. Бұл азаматтарға
мемлекет қандай жағдай болмасын қолдау жасап отыруы қажет. Бұл қолдау
қызметi салықтық жеңiлдiктер және салықтан толық босатулар арқылы жүзеге
асырылады (еңбек ерi, Ұлы Отан соғысының ардагерлерi, көп балалы аналар).
[20]
Мемлекет мына жоғарыда көрсетiлген салықтардың қызметiн (функциясын)
пайдалана отырып елiмiздiң салық жүйесiн анықтайды. Салық механизмiнiң
қызмет ету жолдарын белгiлейдi,жалпы экономикалық саясатты негiзге ала
отырып, салық саясатын анықтайды.
Салық жүйесi - белгiленген тәртiппен жиналатын салықтар алымдар және
тағы да басқа төлемдердiң жиынтығы болып табылады. Сонымен қатар кез келген
мемлекеттiң салық жүйесiн қалыптастыруға негiз болатын келесiдей мiндеттi
элементтерi бар:
1.Салық органдарының жүйесiнiң болуы.
2.Салық заңдылықтарының жүйесi және принциптер жүйесi.
3.Салық саясатының принциптерi.
4.Салықтардың бюджеттер бойынша бөлiну тәртiбi.
5.Салықтық бақылаудың формалары мен әдiстерi.
6.Салықтық өндiрiстiң шарттары мен тәртiптерi.
7.Халықаралық екi рет салық салуды шешу проблеммаларының нақты
қадамдары.
Салық жүйесi келесiдегiдей экономикалық көрсеткiштермен сипатталады:
1. Салықтық ауыртпашылық (бiздiң елiмiзде 48-50 пайыз, ал дамыған шет
елдерде 45 пайыз)
2. Ішкi және сыртқы саудадан түсетiн салықтық табыстар қатынасы.
3. Тiкелей және жанама салық салу қатынасы.
Салық ауыртпашылығы дегенiмiз қоғамдағы салықтардың рөлiн сипаттайтын
және салықтық алымдар сомасының жиынтық ұлттық өнiмге қатынасын көрсететiн
көрсеткiштер болып табылады немесе басқаша айтқанда, салық ауырпашылығы –
бюджеттiк механизм есебiнен қайта бөлiнетiн өндiрiлген қоғамдық өнiмнiң бiр
бөлiгi болып табылады. [30]
(Нарық(,-деп жазады Абалкин Л, өркендеудiң ең бiр маңызды сатысы.
Кейбiр дамыған шет мемлекеттерде бюджеттiң кiрiс көзi ел iшiндегi саудадан
немесе iшкi саудадан қалыптасады. Себебi, бұл мемлекеттер экспортқа тек
дайын өнiм шығарады және оған белгiленген кедендiк баж төлемдерiнiң деңгейi
өте төмен болды. Сондықтан бюджет тек iшкi сауда есебiнен қалыптасады. Ал
дамушы мемлекеттерде экспортқа тек шикi зат шығарылады және оған өте
жоғарғы ставкiлермен кедендiк төлемдер белгiленедi. Сондықтан бюджет тек
сыртқы сауда есебiнен қалыптасады.[20]
Көптеген дамыған шет мемлекеттерде тiкелей салық салу кеңiнен
қолданылады. Себебi ол салық заңдылықтарының, салық аппараттарының қайта
жаңарып жетiлiп отырылуы талап етедi. Ал, дамушы мемлекеттерде жанама салық
салу формасы кеңiнен қолданылады. Себебi ол салық заңдылықтарының және
салық аппаратының өзгеруiн талап етпейдi. [24]
Салықтарды мынадай нышаны, белгiлерi бойынша топтастырамыз немесе
жiктеймiз.
1.Салық салу обьектiсiне байланысты .
2.Қолданылуына қарай.
3.Экономикалық ерекшелiктерiне байланысты.
4.Салық салу обьектiсiн бағалау дәрежесiне қарай.
1.Салық салу обьектiсiне қарай салықтар тiкелей және жанама салықтар
болып жiктеледi.
– Тiкелей салықтар – тiкелей салық төлушiден ұсталатын салықтар. Мысалы:
табыс салығы, мүлiк салығы, жер салығы, көлiк салығы болып табылады.
– Жанама салықтар – тiкелей емес жанама түрде тауар немесе қызмет құны
арқылы алынады.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады:
-қосылған құнға салынатын салық:
-акциздер:
-баж салығы.
Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейдi.
Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгiзiлмегендiктен, iс жүзiнде
оны бюджетке сатушы аударады.
2.Бюджетке түскеннен соң қандай шараларға жұмсалатын белгiсiне қарай
салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлiнедi.
Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы, қосылған құнға салық акциздер . болып табылады.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгiленген мiндеттер
бойынша нақтылы шараларға жұмсалады.
3.Экономикалық белгiсiне қарай салықтар табысқа салынатын салық және
тұтынуға салынатын салық болып жiктедi.
Табысқа салынатын салық төлеушiнi кез келген салық салынатын
обьектiсiнен түсетiн табысынан алынады.
Олардың қатарына мына салықтар кiредi: заңды және жеке тұлғалардан алынатын
табыс салығы, жер салығы, мүлiк салығы, көлiк салығы тағы басқалар.
Ал, тұтынуға салынатын салықты, салық төлеушi тұтынушы ретiнде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзiнiң шығынынан төлейдi. Тұтынуға
салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және акциздер жатады.
4.Салық салу обьектiсiн бағалау дәрежесiне қарай салықтар
нақтылы және дербес салық болып жiктеледi.
Нақтылы салықтар – салық төлеушiнi салық салу обьектiсiнен алынатын
табысының мөлшерiне байланысты емес, яғни салық төлеушiнiң мүлкiнiң сыртқы
белгiсiне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлiк салығы, көлiк салығы
жатады.
Дербес салықтар салық төлеушiнiң салық төлейтiн обьектiсiнен алынатын
табыстың мөлшерiне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы жатады.
Жалпы алғашқы салықтардың пайда болуының кѕннiн анықтау
мүмкiн емес.Бiр нәрсе кѕмән келтiрмейдi – салықтардың прототипi
адамзат қоғамымен басқарудың ең алғашқы формаларымен пайда
болған.
Алғашқы қауымдастықтың өзiнде , қоршаған ортаның қатаң
шарттарына амалсыз бейiмделуге, сыртқы жаудан қорғау үшін, сонымен
қатар ашаршылық жағдайына азық-түлiк қоғамдық запастарын сақтау
үшін, бiрнеше адамдарды қолдануды түсiнген.
Осыдан келiп, мынаны айтуға болады,салықтардың алғашқы пайда
болуына қоғамның осы немесе басқа да қызығушылықтардың
қанағаттандырылуының Ѕжымдық тұтынуы болады.
Байлар өздерiн байыту үшін кедейлерден түрлi салықтарды
жинағанын ұмытпау керек. Бұл түрде салықтар ұзақ уақыт бойы әрекет
еттi және де қоғам бұны объективтi қажеттiлiк ретiнде түсiндi.
Тек XV ғасырдан бастап ғана, ғалымдар ақшалай қатынастар
жүйесiн, сонымен қатар мемлекеттiң экономикалық негiзi мен
экономикалық функцияларын зерттей бастағаннан кейiн, салықтардың
қайта маңыздылығының алғашқы әрекеттерi пайда болды.
Салықтар қоғамдық өнiмнiң бiр бөлiгiн мiндеттi төлемдер
ретiнде мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс жағының негiзгi қайнар көзi
ретiнде құрылуы ертеден келе жатқан дәстүрдiң бiрi. Және
бұл дәстүр нарық экономикасы жағдайында, нарықтық емес экономика
жағдайында да әрекет етедi. Сондықтан, салықтар мен салық салу
адамзат цивилизациясының айырмас бiр бөлiгi ретiнде
қарауға болады. [10]
Дүниежүзiлiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай, бүкiл
өркениеттi мемлекеттердегi салықтық реттеу несие - қаржылық
реттеумен бiрiгiп әрекет еткенде ғана нарықтық экономиканы
жүргiзудiң аса тиiмдi формасы болып табылады. Ол нарықтық
қатынастардың қалыптасуына әсерiн тигiзiп, мемлекеттiк
экономикаға тигiзетiн әсерiн реттеп отырады. Сондай-ақ,
салықтар қоғамның экономикасын тұрақтандыруын және әлеуметтiк
теңдiктi қамтамасыз ететiн маңызды элементтерi болып келедi.
[24]
Қазiргi кездегi жағдайларға салықтардың мәнi мен ролi
мемлекеттiк органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету
шекарасынан шығып отыр.
Ендi, салықтар ұлттық табысты мемлекеттендiрудiң маңызы құрамы
бола бастады. Олар макроэкономикалық реттеуге белсендi араласа
отырып, iшкi ұлттық табыстың жалпы көлемiнде, салықтық төлемдердiң
салыстырмалы мөлшерiнiң өсуiн қамтамасыз етiп отырады.
Салықтар экономикалық белсендiлiктi реттей отырып, өндiрiстiк
процестерiне де қатты әсер етедi. Бұл әсер жан-жақты болып
табылады. Салынатын салықтар мен әрекет ете отырып, мемлекет капиталының
қорлануына ықпал етедi. Сондай–ақ, салықтық реттеу шаралары, әр түрлi
салалардың бәсекелесу мүмкiндiктерiн кеңiнен ынталандыра отырып, капиталдың
қорлануына тиiмдi жағдайлар жасап, кәсiпорындардың iс– әрекеттерiнiң
әлеуметтiк қажеттiлiктерiне қанағаттандыруға ықпалын тигiзедi.
Бюджет жүйесiн реформалау қажеттiлiгi Қазақстанның эволюциялық
дамуының сапалық жаңа деңгейге жетуiнiң көрiнiсi. Республикалық
халықаралық аренаға шығу үшін қазiргi кезеңде, ең алдымен заңдылық
базасын тиiстi әлемдiк үлгiлерге келтiрудi талап етедi. [29]
Мемлекеттiң орталықтандырылған ақшалай қаражатының қорын жасау
және пайдаланумен бапйланысты бюджеттiң қызметi айрықша экономикалық
формалар – бюджеттiң кiрiстер мен шығыстары арқылы атқарылады. Осы
екi категорияда объективтi және бюджет секiлдi өздерiнiң арнайы
қоғамдық мiндеттерi бар. Кiрiстер мемлекеттi қажеттi қаражатпен
қамтамасыз етсе, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды тиiсiнше
жалпы мемлекеттiк қажеттерге бөледi.
Бүгiнгi таңда бюджет жүйесi республикалық және жергiлiктi
бюджеттерден тұрады.
Республикалық бюджет негiзiнен жалпы мемлекеттiк салықтар
есебiнен қалыптастырылатын және Қазақстан Республикасының Үкiметi
өзiне Конститутциямен, заңдармен Қазақстан Республикасы Президентiнiң
актiлерiмен жүктелген мiндеттердi жүзеге асыру үшін белгiлейтiн
жалпы мемлекеттiк бағдарламалар мен шараларды қаржыландыруға арналған
орталықандырылған ақша қаражатының қоры болып табылады.
Жергiлiктi бюджеттер бюджет жүйесiнiң дербес буыны ретiнде өз
қызметiн жүзеге асырады. Дербес бюджет – аумақтық басқарушы органдар
өздерiне Заң жѕiзнде бекiтiлiп берiлген кiрiстер базасы негiзiнде
бюджеттiң көлемiн, кiрiспен шығыстың мөлшерiн баптарға сәйкес
анықтап, олардың құрылымын белгiлейдi. Олардың орындалуы Республика
заңдарына сәйкес атқарылады.
Республикамыздағы жергiлiктi бюджеттер облыстық, қалалық
бюджеттер аудандық бюджеттер және арнайы экономикалық аймақтарының
бюджеттерiнен тұрады.
Жергiлiктi бюджеттен жергiлiктi бағдарламалармен шараларды
қаржыландыру қамтамасыз етiледi және жергiлiктi бюджет арқылы жалпы
мемлекеттiк бағдарламалар мен шаралардың бiр бөлiгiн iске асыруға
жол берiледi.
Жергiлiктi салықтар мен алымдар жергiлiктi бюджеттердiң
кiрiстерiн толтыруға, бекiтiлiп берiлген және жергiлiктi мақсаттағы
қажеттердi қаржыландыруға жұмсалатын жеке тұлғалар мен
кәсiпорындардың заң жүзiнде белгiленген мiндеттi төлемдерiнен тұратын
Қазақстан Рспубликасының салықтар жүйесiнiң бiр бөлiгi.
Жергiлiктi салықтар мен алымдарды құру мен алудың мынадай
ерекшелiктерi бар:
– олар өзiн-өзi басқарушы жергiлiктi органдардың аумақтық көлемiнде
жергiлiктi органдарының шығындарын өтеуге жұмсалады;
– жергiлiктi органдар заң жүзiндегi құқықтық шеңберi негiзiнде
олардың уақытылы, әрi толық түсiн қамтамасыз етуiн бақылап
отырады;
– жергiлiктi басқару органдары Салық Кодексi негiзiнде, өз билiгi
шеңберiнде кейбiр салықтардың ставкаларын реттеп, алымдарды бөлу
объектiсiнiң базасын белгiлеп отырады (мысалы, кәсiпкерлiктi патент
рұқсат қағазы бойынша жүргiзушiлердiң алым, базар алымы тағы сол
сияқтылар.);
– жергiлiктi салықтар мен алымдар тек қана жергiлiктi бюджеттiң
кiрiстерiне енгiзiлiп, осы бюджет арқылы жұмсалады.
Жергiлiктi салықтар мен алымдардың тағы бiр ерекшелiгi –
жергiлiктi бюджеттердiң кiрiстерiнде үлес салмағының қомақты болуы,
онымен ғана шектелiп қоймай қаржы ресуртарын бөлiп беру
қатынастарының бақылау функциясын атқаратындығы. Жерiлiктi салықтар
мен алымдарды алудың объектiлерiне жер учаскелерi, мүлiк, көлiк
құралдары, аукционда жүргiзiлетiн ақша операциялары, кәсiпкерлердi
тiркеу және жеке қызмет түрлерiмен айналысу құқы үшін қызметтер
жатады және оларды иемдену мен пайдаланудың бiрден-бiр есебiн
жүргiзiп, осы объектiлердi бақылауға жағдай жасайды. [11]
Қазақстан Республикасының “Бюджет жүйесi туралы” Заңы негiзiнде
жергiлiктi бюджетке түсетiн түсiмдер мынадай кiрiстерден тұрады:
1.Бекiтiлген кiрiс көздерi – яғни заң жүзiнде тұрақты кiрiс
көздерi ретiнде қарастырылған жергiлiктi салықтар мен алымдар.
Оларға заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың жер, мүлiк және
кiлiгiне салынатын салықтары мен әр түрлi алымдар жатады.
2.Жергiлiктi бюджеттердiң кiрiс көздерiнiң екiншi түрі реттеушi
кiрiс көздерi. Оларға аймақтық әлеуметтiк экономикалық даму
деңгейiн ескере отырып, бюджеттердi реттеу тәртiбi мен жалпы
мемлекеттiк салықтардан бөлiнетiн қаржы салалары жатады. Оның түрі
мен проценттiк бөлу мөлшерi әр жыл сайын өзгерiп тұрады және заң
жүзiнде республикалық бюджет туралы заңда берiлiп отырады.
3.Жергiлiктi бюджет кiрiс көдерiнiң үшіншi түріне – актiлерiмен
белгiленген салықтық емес түсiмдер жатады. Мысалы, орманды
пайдаланғаны үшін төленетiн төлемдер, су үшін төленетiн төлем,
коммуналдық меншiктегi мүлiктердi жалға беруден түскен кiрiстер,
әкiмшiлiк айыппұл төлемдерiнен түскен сомалар, жеке меншiк иесiнiң
құқығы мен жердi пайдалану құқығын сатудан (жер учаскелерiн берумен
қоса есептегендегi) түскен сомалар.
Сонымен бiрге жергiлiктi бюджеттердiң кiрiс көздерiне кейбiр
облыстардың әлеуметтiк – экономикалық даму деңгейiн теңестiруге
арналған ресими трансферттер, тоқсан сайын кассалық үзiлiстi жабу
үшін төменгi бюджеттердiң жоспары тұрғаны бюджеттерден қарызға алған
қаражатының түсiмдерi, бұрын берiлген несиелердi өтеуден түсетiн
түсiмдер жатады.
Жергiлiктi салықтар мен алымдар бюджетке түскеннен кейiн,
жергiлiктi басқару органдары белгiлеген тәртiп бойынша, жергiлiктi
аумақтық қажеттерiне сәйкес мақсаттарға жұмсалады. Мысалы, тиiстi
аумақтық жергiлiктi бюджеттерден жұмсалатын қаражаттары мыналарды
қамтиды:
–жергiлiктi атқарушы органдар жүргiзетiн қоғамдық құқық
тәртiбi мен қауiпсiздiктi қамтамасыз ету;
– бiлiм беру мен денсаулықты сақтау;
– әлеуметтiк сақтандыру және халықтық жекелеген санаттары үшін
заңмен белгiленген жеңiлдiктердi iске асыру;
– тұрғын үй – коммуналдық шаруашылық, көркейту, сумен жабдықтау
және инженерлiк инфрақұрылым;
– мәдениет, туризм, спорт, жергiлiктi бұқаралық ақпарат құралдарын
ұстау және демалысты ұйымдастыру;
– аграрлық реформа, жер реформасын жүзеге асыру, ауыл шаруашылық
тауар өндiрушiлерiн қолдау, өсiмдiктердiң аса қауiптi зиянкестерi
мен мал ауруларына қарсы күрес және басқа мақсаттар;
– экология және табиғатты ұтымды пайдалануды ұйымдастыру;
– шағын және орташа бизнестi дамыту;
– табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу
жөнiндегi бағдарламаларды жүзеге асыруға арналған шығыстырды
жұмсау. [29]
Бүгiнде бюджеттi түрдегi қаржылық қатынастар екi бағытта
қарастырылып жүзеге асырылуда, бiрiншiден экономиканы дағарыстан
шығару үшін қаржы ресурстарын орталықтандырылған жүйеде бөлiп беру
болса, ал екiншiден, жергiлiктi басқару органдарының қаржы қорларын
құру және пайдалануға байланысты құқыларын арттыру ақылы iске
асырылуда. Осы орайда жергiлiктi бюджеттердiң дербестiгi орасан зор
рол атқарады. Бiрақ аумақтардың экономикалық дербестiгi абсолюттi
бола бермейдi. Өйткенi қазiргi кезеңдегi аумақтардың әлеуметтiк
экономикалық дамуының деңгейi, елiмiздегi нарықтық қатынастардың
қиындықтарымен сәйкес келуiн ескерсек, көптеген жергiлiктi
бюджеттердiң дербестiгiн iске асыру үшін елiмiздiң экокномикалық
қаржылық бюджеттiк салаларындағы проблемаларды неғұрлым кең заң жүзiнде
құрулармен қамтамасыз етудi талап етедi. [26]
Салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлері
1. Қазақстан Республикасында мынадай:
1) салықтар:
корпоративтік табыс салығы;
жеке табыс салығы;
қосылған құн салығы;
акциздер;
экспортқа рента салығы;
жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
әлеуметтік салық;
көлік құралы салығы;
жер салығы;
мүлік салығы;
ойын бизнесі салығы;
тіркелген салық;
бірыңғай жер салығы;
2) бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер:
мемлекеттік баж;
алымдар;
тіркеу алымдары;
автокөлік құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін алым;
аукционнан алынатын алым;
жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға
рұқсат беру үшін алым;
мыналар:
жер учаскесін пайдаланғаны үшін;
үстіңгі көздерден су ресурсын пайдаланғаны үшін;
қоршаған ортаға эмиссия үшін;
жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін;
орманды пайдаланғаны үшін;
ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін;
радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ ұялы
байланысты бергені үшін;
кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
сыртқы (көрінетін) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақылар қолданылады.
2. Салықтың, бюджетке төленетін басқа да мiндеттi төлемдердiң сомасы
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiнде және республикалық бюджет
туралы заңда айқындалған тәртіппен тиiстi бюджеттердiң кiрiстерiне түседi.
Салықтық есепке алу және есепке алу құжаттамасы
1. Салықтық есепке алу – салық салу объектілері және (немесе) салық
салуға байланысты объектілер туралы ақпаратты қорыту және жүйелеу, сондай-
ақ салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу
және салық есептілігін жасау мақсатында салық төлеушінің (салық агентінің)
осы Кодекстің талаптарына сәйкес есепке алу құжаттамасын жүргізу процесі.
2. Салықтық есепке алу бухгалтерлік есеп деректеріне негізделеді.
Бухгалтерлік құжаттаманы жүргізу тәртібі Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасында белгіленеді.
3. Патент негізінде шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық
режимін қолданатын дара кәсіпкерді қоспағанда, салық төлеуші (салық агенті)
салықтық есепке алуды дербес ұйымдастырады және мыналарды:
1) салық кезеңі ішінде салық төлеуші (салық агенті) жүзеге асырған
операцияларды салық салу мақсатында есепке алу тәртібі туралы толық және
дәйекті ақпараттың қалыптастырылуын;
2) салық есептілігі нысандарының әрбір жолының таратып жазылуын;
3) салық есептілігінің дәйекті жасалуын;
4) салықтық бақылау үшін салық қызметі органдарына ақпарат берілуін
қамтамасыз ету үшін ақпаратты салық мақсатында қорыту мен жүйелеудің салық
тіркелімдері түріндегі нысандарын айқындайды.
Патент негізінде шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимін
қолданатын дара кәсіпкер уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша салықтық
есепке алуды жүзеге асырады.
4. Салық төлеуші (салық агенті), егер осы тармақта өзгеше
белгіленбесе, салықтық есепке алу саясатын дербес әзірлейді және бекітеді.
Шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимін, шаруа және
фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимін қолданатын салық төлеушілер
осындай арнаулы салық режимдері қолданылатын қызмет бойынша уәкілетті орган
белгілеген нысан бойынша дербес әзірленген салықтық есепке алу саясатын
бекітеді.
5. Салықтық есепке алу саясаты – салық төлеуші (салық агенті)
қабылдаған, осы Кодекстің талаптарын сақтай отырып салықтық есепке алуды
жүргізу тәртібін белгілейтін құжат.
Салықтық есепке алу саясаты халықаралық қаржылық есептілік
стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік туралы заңнамасына сәйкес әзірленген есепке алу
саясатына жеке бөлім түрінде енгізілуі мүмкін.
6. Есепке алу құжаттамасы:
1) бухгалтерлік құжаттаманы;
2) салықтық нысандарды;
3) салықтық есепке алу саясатын;
4) салық салу объектілерін және (немесе) салық салуға байланысты
объектілерді айқындау үшін, сондай-ақ салық міндеттемесін есептеу үшін
негіз болып табылатын өзге де құжаттарды қамтиды.
Салықтық есепке алу ережесі
1. Салық төлеуші (салық агенті) осы Кодексте белгіленген тәртіппен
және шарттарда есепке жазу әдісі бойынша салықтық есепке алуды жүргізуді
жүзеге асырады.
2. Есепке жазу әдісі – есепке алу әдісі, оған сәйкес табыстар мен
шығыстар, төленген уақытына қарамастан, жұмыстарды орындау, қызметтерді
көрсету, тауарларды өткізу мақсатында тиеп жіберу және мүлікті кіріске алу
кезінен бастап есептеледі.
3. Салық төлеуші (салық агенті) салық кезеңінің қорытындылары бойынша
салықтық есепке алу негізінде салық салу объектілерін және (немесе) салық
салуға байланысты объектілерді анықтайды, салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептейді.
4. Егер осы Кодексте өзгеше көзделмесе, салық салу мақсатында бағамдық
айырманы валюта айырбастаудың нарықтық бағамын қолдана отырып есепке алу
халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы
заңнамасының талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
5. Тауарлық-материалдық қорларды салық салу мақсатына орай есепке алу,
егер осы Кодексте өзгеше көзделмесе, халықаралық қаржылық есептілік
стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
6. Борышкер кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені орындамаған кезде
айырбас шарты бойынша операция, кепіл нысанасын кепіл ұстаушыға беру салық
мақсатына орай тауарларды өткізу, жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету
ретінде қарастырылады.
Бөлек салықтық есепке алуды жүргізу ережесі
1. Осы Кодексте салық салудың әртүрлі шарттары көзделген қызмет
түрлерін жүзеге асыратын салық төлеуші осындай қызмет түрлері бойынша салық
міндеттемелерін есептеу мақсатында салық салу объектілерінің және (немесе)
салық салуға байланысты объектілердің бөлек есепке алынуын жүргізуге
міндетті.
2. Жер қойнауын пайдаланушы осы Кодекстің 310-бабында көзделген
тәртіппен келісімшарттан тыс қызметтен бөлек келісімшарттық қызмет бойынша
салық міндеттемелерін есептеу мақсатына орай салық салу объектілерінің және
(немесе) салық салуға байланысты объектілердің бөлек салықтық есепке
алынуын жүргізуге міндетті.
3. Туынды қаржы құралдарымен жасалатын операциялар жер қойнауын
пайдалану жөніндегі операцияларға (келісімшарттық қызметке) жатпайды.
4. Осы Кодекстің 80-бабының 4-тармағында көзделген жағдайда бірлескен
қызмет туралы шартқа қатысушылардың уәкілетті өкілі бірлескен қызметі және
өзге қызмет бойынша салық салу объектілерінің және (немесе) салық салуға
байланысты объектілердің бөлек салықтық есепке алынуын жүргізуге міндетті.
5. Сенімгерлікпен басқарушы мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты
бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының не сенімгерлікпен басқару
туындаған өзге жағдайларда пайда алушының мүддесінде жүзеге асырылатын
сенімгерлікпен басқару қызметі және өзге де қызмет бойынша салық салу
объектілерінің және (немесе) салық салуға байланысты объектілердің бөлек
салықтық есепке алынуын жүргізуге міндетті.
6. Салық төлеуші бөлек салықтық есепке алуды осы Кодексте белгіленген
талаптарды сақтай отырып, есепке алу құжаттамасының негізінде жүргізеді.
Салық төлеуші осы Кодексте бөлек салықтық есепке алу жөнінде талап
белгіленген қызмет түрлері бойынша салық міндеттемелерін есептеу мақсатында
салық салу объектілерін және (немесе) салық салуға байланысты объектілерді
біріктіре алмайды.
7. Салық төлеуші салықтық есепке алу саясатында бөлек салықтық есепке
алуды жүргізу тәртібін, оның ішінде жалпы табыстар мен шығыстар түрлерінің
тізбесін, осындай табыстар мен шығыстарды осы Кодексте салық салудың
әртүрлі шарттары белгіленген қызмет түрлері арасында бөлу әдістерін дербес
белгілейді.
Бұл ретте салық төлеушінің жалпы табыстары мен шығыстары деп есептік
салықтық кезеңнің табыстары мен шығыстары, оның ішінде жекелеген қызмет
түрін жүзеге асырумен тікелей себептік-салдарлық байланысы болмайтын және
толық көлемде осы Кодексте салық салудың әртүрлі шарттары белгіленген
қызмет түрлерінің біреуіне де жатқызылмайтын жалпы тіркелген активтер
бойынша табыстар мен шығыстар түсініледі.
8. Егер салықтық есепке алу саясатында осы Кодексте салық салудың
әртүрлі шарттары белгіленген жалпы табыстар мен шығыстарды бөлу тәртібі
белгіленбеген болса, онда салық қызметінің органдары салықтық тексерулер
жүргізу барысында мұндай табыстар мен шығыстарды осы Кодекстің 310-бабы 9-
тармағының 1) тармақшасында белгіленген тәртіппен бөлуді жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz