АЙЫПТАЛУШЫ РЕТІНДЕ ЖАУАПҚА ТАРТУ ҚАУЛЫЛАРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. АЙЫПТАЛУШЫ РЕТІНДЕ ЖАУАПҚА ТАРТУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 .Айыпталушы ретінде жауапқа тартудың ұғымы,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ..8
1.2. Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартудың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. .10
2. АЙЫПТАЛУШЫ РЕТІНДЕ ЖАУАПҚА ТАРТУ ҚАУЛЫЛАРЫ
2.1. Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
қаулы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .16
2.2. Жауап алу барысында айыпталушы туралы мәліметтер жинау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. Қылмыстық iс . адвокаттардың айыпталушыдан жауап алғанда қорғауға
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТЕР БОЙЫНША АДВОКАТТЫҢ АЙЫПТАЛУШЫНЫ ҚОРҒАУ ТӘСІЛДЕРІ
3.1. Адвокат қылмыстық iс бойынша iс қозғау
сатысында ... ... ... ... ... ... .. ... ... .31
3.2. Ұстау және бұлтартпау шараларын қолданғанда жауап алу барысында
адвокаттардың iс
әрекетi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..34
3.3. Адвокаттың қылмыстық жауаптылықты жеңiлдететiн мән-жайларды
қолдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.4 Айыпталушыны тергеу барысындағы мәжбүрлеудің заңдылық жүйесі ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Айыптау – бұл басқару өкілеттігі бар
адамның, органның адамды айыпталушы ретінде қылмыстық жауапқа тарту туралы
қаулысында, айыптау қорытындысында, үкімінде, шағым (кассациялық) және
қадағалау актілерінде, ақтауға болмайтын негіздер бойынша істі қысқарту
жөніндегі қаулылары мен ұйығарымында тұжырымдалған айыптылығы туралы
қорытынды жасауға мүмкіндік беретін іс жүзіндегі мағлұматтардың жиынтығы
[1, 6 б.].
Қылмыстық іс жүргізу заңында, ғылыми-теориялық әдебиеттерде және заң
тәжірибесінде "айыпталушы ретінде жауапқа тарту" термині бір мағынада
түсіндірілмейді және оның мағыналық салмағы жоқ.
"Кейде келтірілген терминдердің мазмұны жөніндегі көмескі
түсініктердің ықпалымен айыпталушы ретінде жауапқа тартудың қылмыстық іс
жүргізу актісінің құқықтық табиғаты бұрмаланады, "айып тағу", "айыпталушы
ретінде жауапқа тарту", "қылмыстық жауаптылық" және "қылмыстық жауаптылыққа
тарту", сондай-ақ "қылмыстық ізге түсу" секілді сапа жағынан әртүрлі
құқықтық ұғымдар орынсыз араласып кетеді" [2, 6 б.] деп көрсеткен А.И.
Трусов дұрыс айтқан.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бұл мәселені ұғыну үшін қылмыстық
процестегі айыптау ұғымын, оның мәнін, маңызын анықтау қажет.
Айыптаудың мәні мынада:
- адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту алдын ала тергеп тексеру
сатысындағы басты, орталық әрекет болып табылады, өйткені бұл кезеңде
бастапқы ресми айыптау қалыптасып, тағылады, яғни нақты адам –кең іс
жүргізу құқықтары бар айыпталушы пайда болады.
Заңда адамның кінәлылығы шүбәсыз дәлелденген жағдайда айып тағу талабы
жазылған болса, тергеп тексеру органдары өте қиын жағдайға тап болар еді.
Олар бұған дейін негіз болса да бұлтартпау шараларын қолдану мүмкіндігі
болмағандықтан, көптеген істер бойынша тергеп тексерудің соңында айып
тағуға мәжбүр болар еді, өйткені ажлпы ереже бойынша бұлтартпау шарасы тек
айыпталушыға ерекше жағдайларда сезікті адамға ғана қолданылады.
Зерттеудің әдістемелік негіздері: Дипломдық еңбектің әдіснамалық
негізін философияда, әлеуметтануда, әлеуметтік психологияда, қүқық тарихы
және теориясында, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық атқарушы,
азаматтық қүқық салаларыңда, криминологияда қалыптасқан ғылыми ұстанымдар
мен таным категориялары қүрады.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Зерттеудің әдістемелік
негізін объективті және шындыққа негізделген нәтижелер алуға арналған жалпы
ғылыми және арнайы әдістердің жүйесі құрайды.
Зерттеудің бастапқы негіздемесі танымның диалектикалық әдісі болып
табылады, осыған сәйкес дипломдық жұмыста қарастырылатын проблемалар
олардың әлеуметтік мазмұны мен заңдық пішіні бойынша біріктірілген түрде
ұсынылған.
Тақырыптың жаңалығы мен тәжірибелік маңызы. Құқықтық мемлекет құру
барысында заң режимін құру, қылмыстылықты болдырмау, алдын алу және тергеу
негізгі мәселе болып табылады. Қылмыстылықты зерттеу қылмыстық құқықтық
саясатты жүзеге асыру үшін керек. Криминалогиялық зерттеу бойынша жасалып
жатқан қылмыстармен, статистикалық санақ жүргізетін органдардағы мәлеметтер
арасында үлкен айырмашылықтар бар.
1. АЙЫПТАЛУШЫ РЕТІНДЕ ЖАУАПҚА ТАРТУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 .Айыпталушы ретінде жауапқа тартудың ұғымы, маңызы
ҚІЖК-нің негізінде белгіленген негіздерде және тәртіпте ғана адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тартуға болады.
Дәлелдемелердің жеткіліктігі, яғни тергеушінің адамды жасаған нақты
қылмысы үшін жауапқа тарту қажеттігі туралы дәлелдемелердің жиынтығына
негізделген сенімі тергеушіге адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартуға
құқық беретін негіз болып табылады.
Алайда дәлелдемелердің жеткіліктілігі адамды айыпталушы ретінде
жауапқа тартатын кезде жасалған қылмыс туралы толық және жан-жақты
мағлұматтар жиналып болыд деген сөз емес, өйткені алдын ала тергеу
аяқталған жоқ және дәлелдемелерді жинау жалғасуда, тергеушінің белгілі бір
айыпталушы осы қылмысты жасады деген қорытындысы түпкілікті емес. Тергеп
тексеру процесінде барысында айыптау өзгертілуі, толықтырылуы немесе
қысқартылуы мүмкін.
Егер тергеушінің қолында қылмысты кімнің, қашан жасағаны және қандай
қылмыс жасалғаны туралы қорытынды жасауға мүмкіндік бермейтін қылмыс
жасаудың әдістері мен тетіктері жөніндегі мағлұматтары ғана болса, онда
адамды айыптаушы ретінде жауапқа тартуға болмайды.
Тергеуші мен прокурордың айыпталушының қылмыс жасауға кінәлылығы
туралы қорытындылары олардың ішкі сенімдері екенін атап көрсету керек. Ол
ешқандай жағдайда ҚІЖК-де баянды теліген "соттың үкімінсіз және заңға
сәйкес келмесе, ешкім де қылмыс жасағаны үші кінәлы деп танылмайды, сондай-
ақ қылмыстық жазаға тартылмайды" деген қағидаға қайшы келмейді.
Кінәсыздығының анықтығы (презумпция невиновности) тергеушіге айыптауды
тұжырымдауға, айыпталушыны әшкерелеуге, оның кінәлылығын дәлелдеуге мүлде
тыйым салмайды. Ол сонымен қатар, соттың заңды күшіне енген үкімімен
айыпталушының кінәсы анықталғанға дейін оған қылмыскер ретінде қарауға
тыйым салады [3, 8 б.].
Тергеуші қабылдаған шешімнің маңызы мынада:
- адамды қылмыстық жауапқа тарту туралы дәлелденген қаулыда тергеп
тексерілетін іс бойынша анықталған мән-жайлар нақтыжіктемесі айқындалады;
- қылмыс жасағаны әшкереленетін айыпталушының қылмыстық кодекстің
бабында көзделген жауаптылық шекарасы анықталады;
- айыпталушы ретінде жауапқа тарту қылмыстық іс жүргізу құқық
қатынастары жүйесін тудырады, адам өзінің не үшін айыпталатынын біледі және
заңда берілген құқықтарын пайдаланып өзінің мүдделерін мақсатты түрде
қорғай алады;
- тергеуші мен прокурор айыпталушыны қорғану құқығымен қамтамасыз
етуге, сондай-ақ оның жеке басы мен мүлкін қорғауды қамтамасыз етуге
міндетті;
- қылмыстық істегі айыпталушының мәртебесі тергеушіге айыпталушының
әшкерлеу жөніндегі ьұдан былайғы тергеп тексеруді неғұрлым тиімді және
мақсатты жүргізуге мүмкіндік береді. өйткені айыпталушыға әртүрлі мәжбүрлеу
және бұлтартпау шаралары қолданылуы мүмкін, ал айыпталушыдан алынған
жауаптар дәлелдемелердің дербес түрі болып табылады;
- ең ақырында, қаулыдағы айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
тұжырымдама айыптау қорытындысында жаңғыртылады да, одан соң оны сотқа беру
ауқымы мен сотта қарау шегі анықталады.
Қылмыстық іс жүргізу заңы сезікті адамға бұлтартпау шараларын
қолданудан басқа жағдайларда адамды айыпталушы ретінде қашан жауапқа
тартуға болатынын анықтамаған, мұнда 10 тәулікте кешіктірмей айыптау
тағылуы немесе бұтартпау шарасын жою туралы мәселе шешілуі тиіс.
Жедел іздестіру шараларын жүргізу жолымен алынған мағлұматтар ҚР
"Жедел іздестіру қызметі туралы" заңының талаптары сақталғанда ғана адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тарту үшін және қылмыстық іс жүргізу заңына
сәйкес тексеру үшін негіз бола алады.
Тергеуші айыпталушыны айып тағылған күн туралы хабардар етуге және
осымен бір мезгілде оның қорғаушы шақыру немесе тергеушіден қорғаушының
қатысуын қамтамасыз етуін өтіну құқығы бар екенін түсіндіруге міндетті.
ҚІЖК-ның ережелеріне сәйкес адамға айыптау тағылған кезде, егер
қорғаушыны айыпталушының өзі, оның заңды өкілі немесе оның тапсыруымен яки
келісімімен басқа адамдар шақырып қоймаса, қорғаушының қатысуы міндетті
болып табылатын істер бойынша тергеуші оның келуін қамтамасыз ету шараларын
қолданады.
Сонымен, біздің көзқарасымыз бойынша, адамды айыпталушы ретінде
жауапқа тартуды қылмыстық іс қозғалған нақты адамға қатысты қылмыстық ізге
түсудың басталуы деп есептеу қажет. ҚІЖК-нің 7-бабының 13-тармағының мәтіні
де осыған дәлел болады - "қылмыстық ізге түсу (айыптау)" – бұл қылмыстық
заңмен тыйым салынған әрекет пен оны жасаған адамды, оның қылмыс жасаудағы
кінәлылығын анықтау мақсатында, сондай-ақ мұндай адамға жаза немесе өзге де
қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларын қолдануды қамтамасыз ету үшін
айыптау тарабы жүзеге асыратын іс жүргізу қызметі. Қылмыстық ізге түсудің
анықтамасынан қылмыс жасаған адам осы әрекеттің орталық буыны болып
табылады, демек, істе нақты адамның – айыпталушының пайда болуы қылмыстық
ізге түсу әрекетінің басталуы деген қорытынды жасауға болады [4, 10 б.].
Айып тағылатын кезде қылмыстың дәлелденгендігі – адамды айыпталушы
ретінде жауапқа тартудың басты белгісі.
1.2. Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартудың негіздері.
Тергеуші айып тағылғаннан кейінгі 24 сағаттан кешіктірмей
айыпталушыдан жауап алуға міндетті. Алайда бұл ережені жүзеге асыру
тәжірибесінде айыпталушыдан жауап алу оған айып тағылғаннан кейін тез арада
жүргізіледі. Мұның қажеттілігі ең алдымен мынадай жайларға байланысты: айып
тағылғаннан кейін тергеуші жауап алу арқылы айыпталушының тағылған айыпқа
қатынасын анықтауы, өзінің кінәсын мойындамайтын айыпталушыдан түсінік
алуы, оның жеке басын және басқа нақты мағлұматтарын зерттеуі қажет. Яғни
бұлтартпау шараларын таңдауда ескерілетін мән-жайларды анықтауы тиіс.
өйтпеген жағдайда, ауыр немесе басқа қылмыс жасағаны үшін айып тағылатын
адам алдын ала тергеуден жасырынып қалуы мүмкін.
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартудың негізі дұрыс шешім қабылдау
тұрғысынан қарағанда қылмыстық іс жүргізу ғылымы ұғымдарының теориясындағы
барынша күрделі ұғымдардың бірі болып табылады. заң әдебиеттерінде осы
ұғымды анықтауда ғалымдар оған редакциялық жағынан ғана емес, сондай-ақ
мағынасы жағынан да өзара айырмашылығы бар түсінік беруде.
Н.С. Алексеев, Б.З. Лукашевич, П.С. Элькиндтің редакциялауымен шыққан
оқулықта адамды айпталушы ретінде жауапқа тартудың негіздері "нақты адамның
іс-әрекеттерінде қылмыстың құрамы бар екенін көрсететін жеткілікті
дәлелдемелер" ретінде анықталады.
"Тергеп тексерілетін қылмысты, - деп жазады В.В. Шимановский –
қылмыстық әрекет жасады деп кінә тағылған нақ сол адамның жасағаны туралы
қорытынды жасау үшін қажет болатын дәлелдемелердің жиынтығы адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тартуға негіз болып табылады". [5, 10 б.]
С.Б. Бородиннің редакциялауымен шыққан оқулықта айыпталугы ретінде
жауапқа тартуды реттейтін қылмыстық іс жүргізу заңдарының нормаларына
сәйкес, "дәлелдемелер жеткілікті болатын реттерде қылмыс жасады деген
айыптау тағылуы мүмкін. Кеңестік қылмыстық процесс теориясында дәлелдемелер
("іс жүзіндегі деректер") бұл үшін негіз болып табылады деген пікір үстем
болып келді. Алайда аталған бапты мұқият талдау шын мәнінде тағылатын
айыптаудың мазмұнын құрайтын іс жүзіндегі мән-жайлардың дәлелгендігі
осындай негіз болып табылатынын көрсетеді...".
Қарастырылып отырған мәселелерде А.С. Кобликовтың редакциялауымен
шыққан оқулықтың авторлары да осындай айқындаманы ұстанады. Онда былай деп
көрсетілген: "Алдын ала тергеудің барысында жиналған және тексерілген
жеткілікті дәлелдемелер арқылы қылмыс оқиғаларының және осы қылмысты жасады
деген адамның кінәлылығының дәледенгендігі айыпталушы ретінде жауапқа
тартуға негіз болып табылады".
Біздіңше, айыпталушы ретінде жауапқа тарту негіздерінің кез келген
анықтамасында осындай шешім қабылдауға жеткілікті дәлелдемелердің болуы
керектігін көрсететін нұсқау жазылуы тиіс.
Бұл, біріншіден, заңда берілген мынадай тұжырымдамаға сай келеді:
"Қылмыс жасады деп айыптау үшін негіз беретін жеткілікті дәлелдемелер
болған кезде тергеуші адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы дәлелі
қаулы шығарады".
Екіншіден, қылмыс оқиғаларының және адамның кінәлылығының
дәлелденгендігі (немесе тағылатын айыптаудың мазмұнын құрайтын мән-
жайлардың дәлелденгендігі, бұлардың екеуі де бір мағынаны білдіреді)
түрінде айыпталушы ретінде жауапқа тарту негіздерінің анықтамасы іс жүзінде
оны айыптау үкімін шығарудың негізімен бірдей деп тануды білдіреді [6, 11
б.].
Заңда бұл жөнінде былай деп айтылған: "Айыптау үкімі болжауларға
негізделуге тиіс мес және сот талқылауы барысында сотталушының қылмыс
жасаудағы кінәсы соттың зерттеген дәлелдемелерінің жиынтығымен дәлелденген
жағдайда ғана шығарылады". Заң адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартудың
негіздеріне қатысты мұндай талап қоймайтынын атап көрсету қажет.
Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып бұл ұғымды қарастыру адамның
кінәлылығын шүбәсыз анықтау айыпталушы ретінде жауапқа тарту негіздерінің
болатыны туралы мәселе бойынша айқындаманы талдауды талап етеді.
Мәселен, М.И. Баканов пен Ю.М. Грошевойдың редакциялаумен шыққан
оқулықта адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартатын кезде қылмысты тұтастай
алғанда ақиқат секілді оның кінәлылығы анықталуы тиіс деген тұжырымдама
қорғалады. Онда, атап айтқанда, айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
қаулыдағы барлық мән-жайларды тергеушінің күмәнсыз анықтап, олар ақиқат
болуға тиістігі айтылған. Қаулының өзі бұл мән-жайларды дұрыс бейнелеп
көрсетуге тиіс. қаулыда қылмыстың нақты құрамы және оны жасаған адам туралы
ақиқат қорытындылар болуы тиіс. заң айыптау қорытындысы мен айыпталушы
ретінде жауапқа тарту туралы қаулыдағы айыптаудың бүтіндей бара-бар
талаптарын басшылыққа алады. Алайда егер айыптау қорытындысында
тұжырымдалған айыптауда ақиқат қорытындылар болса, онда аталған қаулыларда
да нақ осындай қорытындылар болуға тиіс. [7, 12 б.]
Сондықтан айыпталушы ретінде жауапқа тарту үшін тергеушіге қылмыстың
болғаны туралы және оны айыпталушының жасағаны туралы өзінің қорытындысын
тек ықтималдықпен растайтын мағлұматтарды анықтау жеткілікті деп
әдебиеттерде айтылып жүрген пікірлермен келісуге болмайды. Келтірілген
қағидалардың авторлары айтқан пікірді құқықтың дамуындағы кеңестік кезеңнің
бірқатар іс жүргізуші ғалымдары қолдады.
Мәселен, А.М. Ларин былай деп жазады: "Айыпталушының қылмыстық
жауапқа тартылатын кездегі кінәлылығы туралы тергеушінің қорытындысы
түпкілікті, анық емес, керісінше, алдын ала, проблемалық ықтимал маңызын,
яғни болжамдардың біреуін білдіреді".
М.С. Строговичтің пікірінше, "айыпталушы ретінде жауапқа тартатын
кезде бұл адамның кінәлылығы дәлелденген деп есептеле алмайды және
тергеушіден оны кінәлылығының орнына емес, қылмыс жасаған айыпталушының
орнына қою үшін жиналған дәлелдемелердің жеткіліктілігіне сенімдік талап
етіледі".
Егер заң адамды айыпталушы деп жауапқа тарту үшін қажетті жағдай
ретінде осы адамның кінәлылығының дәлелденгендігін және бұған тергеушінің
көзі жеткендігін белгілеген болса, бұл бұдан былайғы тергеудің айыптау
жағына бейімделіп, айыпталушының кінәлылығынан басқа болжамдарды зерттеусіз
қалдыруға әкеп соққан болар еді.
С.В. Бородиннің редакциялаумен шыққан оқулықтың авторлары да осындай
айқындаманы ұстанып, қылмыстық жауапқа тарту үшін жеткілікті болатын
негіздерді анықтауда дәлелдеуге жататын мән-жайлар да, сондай-ақ олардың
дәлелденгендік дәрежесі де ескеріледі деп көрсетеді.
Мен нақ осы қағида қолдауға тұрарлық деп ойлаймын. Заң ақиқатты
анықтауды және адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту кезінде тағылатын
айыптаудың мазмұнын құрайтын мән-жайлардың шүбәсыз дәлелденуін талап
етпейді. [8, 12 б.]
Заңға сәйкес айыптау қорытындысының соңғы бөлімінде тағылатын айыптау
тұжырымдамасы баяндалуы тиіс деген қағида тергеушінің қолында адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тарту кезінде де міндетті түрде айыптау
қорытындысын жасау кезіндегідей дәлелдеме материалдары болуға тиіс деген
сөз емес. Мұнда заң дәлелдеу процесі айыптау тағылғаннан кейін де жалғаса
береді дегенді негізге алады. Мұның үстіне, ол қылмыс оқиғасын да, дәлелдеу
тақырыбына кіретін айыпталушының кінәлылығын да қоса алғанда, барлық мән-
жайларды зерттеуді қамтиды. Атап айтқанда, айыпталушы қылмыстық іс бойынша
объективті тергеп тексеруге бөгет жасайды деп ойлауға негіз болған кезде
оған бұлтартпау шараларын қолдану мүмкіндігін көздегензаңда осыны
көрсетеді. Демек, заң істе адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартуға
мүмкіндік беретін дәлелдемелердің болғанына қарамастан, ақиқатты әлі де
анықтауға тура келетінін негізге алады. Заң айып тағуды өзгерту мен
толықтыру қажеттігін, сондай-ақ айыпталушының қылмыс жасауға қатысқаны
дәлелденбеуі себепті істің қысқартылуын туғызатын жаңа дәлелдемелер алу
мүмкіндігін ескереді.
Заңда адамның кінәлылығы шүбәсыз дәлелденген жағдайда айып тағу талабы
жазылған болса, тергеп тексеру органдары өте қиын жағдайға тап болар еді.
Олар бұған дейін негіз болса да бұлтартпау шараларын қолдану мүмкіндігі
болмағандықтан, көптеген істер бойынша тергеп тексерудің соңында айып
тағуға мәжбүр болар еді, өйткені ажлпы ереже бойынша бұлтартпау шарасы тек
айыпталушыға ерекше жағдайларда сезікті адамға ғана қолданылады.
Қылмыстың жасалу мән-жайларын анықтауға жәрдемдесетін дәлелдемелерді
жинау мен бағалау тергеп тексеру кезендерінің мақсаты болып табылады да,
осыдан кейін адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы шешім
қабылданады. Адамның қылмыс жасағанын көрсететін бұлтартпайтын дәлелдемелер
оны дер кезінде қорғану құқығымен қамтамасыз ететін тиісті іс жүргізу
жағдайына қою қажеттігіне байланысты бұл мән-жайлардың осы кезеңде мүмкін
болатын дәлелдеу дәрежесі шектеледі. Сондықтан осы кезге таман жиналған
дәлелдемелердің жиынтығы жеткілікті бола алмайды. Ол айыпталушылардың
берген айғақтарын ескере отырып, кейінгі тергеп тексерудің барысында
толықтырылады.
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту жөніндегі шешімнің маңызы істі
одан әрі жүргізу үшін жағдайлар туғызу қажеттігі болып табылады. айып
тағудың мазмұнын құрайтын мән-жайлар бірдей дәрежеде анықталмауы мүмкін,
бұл олардың әрбір қылмыс пен оны саралаудың ерекшеліктеріне қарай
анықталатын маңызына байланыстыү алайда дәлелдемелердің жеткілікті жиынтығы
жоқтығын осындай мән-жайлардың біреуін дәлелдеу процесі аяқталды деп
есептеуге болмайды.
Заңда адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартудың негізін тергеп
тексеру аяқатлды деп тану үшін емес, айып тауға үшін жеткілікті
дәлелдемелердің болуымен байланыстырады. Осыған орай, тергеуші бұл кезде
өзінің шығарған шешімі жорамалдарға немесе тексерілмеген мағлұматтарға
емес, қылмыс жасалған және оны нақ айып тағылыпадам жасаған, бұл
дәлелдемелердің бәрі заң талаптарына сәйкес жиналып, бағаланған және
айыпталушыдан жауап алғанға дейін мүмкін болатын толықдәрежеде тексерілген
деген қорытынды шығаруға болатындай дәлелдемелерге сүйенетініне көз
жеткізуі тиіс.
Жоғарыда айтылған жағдайлар, меніңше, адамды айыпталушы ретінде
жауапқа тартудың дәлелдігі іс бойынша ақиқат міндетті түрде анықталуға тиіс
және қылмыстың оқиғалары мен оған айыпталушының кінәлылығы жөнінде білім
жеткілікті болуға тиіс дегенді білдірмейді деп тұжырымдауға мүмкіндік
береді. Тергеушінің айып тағудың мазмұнын құрайтын мән-жайлар туралы
білетіндері ықтимал деректер ретінде қаратырылуы мүмкін, ал мұндай
ықтималдық дәрежесі жоғары болып, шүбәсыздыққа дейін жуықтауы тиіс.
Қылмыстық іс бойынша мұндай жағдайға жетуге болады және тәжірибеде
әдетте "адамның кінәлылығы туралы болжамды осы кезде қолда бар барлық
құралдармен тексергеннен кейін мұндай болжамды дәлелдемелердің жиынтығы
нанымды растап, қылмысты басқа адамдардың жасауы жөніндегі болжамдар көз
жеткізе жоққа шығарылатын кезде де осындай мүмкіндік туады.
Іс жүргізу жөніндегі әдебиеттерде адамды айыпталушы ретінде жауапқа
тарту үшін дәлелдемелердің жеткілікті болуы туралы мәселе көбіне тергеушіні
айыпталушы адамның кінәлылығына қатысты сенімінің болуымен
байланыстырылады. Бұған қоса, осындай пікірді ұстанатын авторлар мұндай
сенім ақиқатты, шүбәсыз білімді анықтаудың нәтижесі болып табылады деген
тұжырымды негізге алады. Қарастырып отырған мәселе бойынша қарама-қарсы
айқындаманы жақтаушылар, керісінше, тергеушіде адамның кінәлылығына қатысты
күдік, екіұдай пікір болса, оны айыпталушы ретінде жауапқа тарту мүмкін деп
есептейді.
Тергеушінің айыпталушы адамды кінәлы деп есептейтін сенімін оның да
қателесу мүмкін екенін ескере отырып, қорытынды ақиқаттығының өлшемі
ретінде қарастыруға болмайды. және, керісінше, тергеп тексеру іс жүргізіліп
адамды әшкерлейтін дәлелдемелердің жоқтығына қарамастан, сенімнің дұрыс
болып шығуы да мүмкін. өзінің кәсібіне өмірінің көптеген жылдарын арнаған
тергеушілердің ішінде сезіктімен "хаттамаға түсірілмейтін" ашық әңгіме
үстінде оның қылмыс жасағанын егжей-тегжейіне дейін айтып, тергеушінің
көзін жеткізгенін,ал оған айып тағу үшін жеткілікті дәлелдемелер жинай
алмағандары да болды.
Бұл айтылғандар айыпталушы ретінде жауапқа тартқалы отырған адамының
кінәлылығына тергеушінің сенімі туралы мәселенің ешқандай тәжірибелік
маңызы жоқ дегенді білдірмейді. Керісінше, жалпы ереже бойынша, тергеушіде
айыпталушының кінәлылығы туралы ішкі сенімінің болмауы нақты адамның қылмыс
жасағаны туралы қорытындыға келу үшін дәлелдемелері жетіспейтіндігінің
белгісі болып табылады. сондықтан тергеушіде мұндай сенімнің болуын оның
адамды сезікті ретінде жауапқа тарту жөніндегі мәселені оң шешуі үшін
қажетті жағдайлардың (әрине, іс жүргізетін емес) бірі ретінде қарастыруға
болады.
Бұдан былайғы тергеп тексеру барысында дәлелдеме материалдың көлемі
мен сапасының өзгеруіне қарай тергеушінің айыпталушның кінәлылығына денен
сенімі де өзгеруі мүмкін. Кейде өзін кінәлі деп есептемейтін айыпталушының
берген айғақтарын тексеру барысында, мән-жайларды ертерек көріп білмесе де,
тергеушіге оның кінәлы еместігін дәлелдейтін мән-жайлар белгілі болады.
Сондықтан ақтайтын негіздер бойынша айыпталушының ісін тоқтату барлық
уақытта бірдей дәлелсіз айып тағылған дегенді білдіре бермейді.
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының дәлелділігі
жөніндегі мәселенің күрделілігі мұндағы дәлелдеу айып тағуға негіз болатын
дәлелдемелерге сілтемені қамтитындығына әртүрлі көзқарастардың болуымен
анықталады. Заңның мағынасына қарай бұл қаулыда айыпталушыны әшкерелейтін
негізгі дәлелдемелер келтірілуге тиісті дейтін тұжырымдама бірқатар
жұмыстарда айтылады. Мұндай көзқарас оқу әдебиеттерінде де қолдау тапқан.
Жоғарыда баяндалған жайларды негізге ала отырып, кейбір жұмыстарда
айтылған адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулыда тергеушінің
әшкерелеуші дәлелдеме келтіру міндетін заңда белгілеу жөніндегі ұсыныстарды
қолдауға болмайды. Мұндай қағида, сөз жоқ, көптеген жағдайларда
айыпталушыдан дұрыс айғақтар алуды қиындатқан болар еді. Егер адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тартатын кезде ақиқат анықталып, айыпталушы
толығымен әшкереленген болса, ол тергеуге кедергі жасамас еді. Соған
қарамастан барлық істер бойынша осылай бола бермейді. Қылмыстың жасалғаны
айдан анық болатын кезде адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
қаулыда дәлелдеулерді көрсетуге айрықша кедергілер болмайды. шынын
айтқанда, айыпталушының өзі (беттесуден, сараптама актісінен және басқа
көздерден) қандай дәлелдемелер арқылы әшкереленіп отырғанын біледі. Алайда
көптеген істер бойынша адамға айып тағу айыпталушының кінәсын дәлелдейтін
материал жинаумен аяқатлмайды. Мұндай жағдайларда айып тағудан кейін
айыпталушыны әшкерелейтін жаңа мғлұматтар анықталады, оларсыз ақиқатты
анықтау жөніндегі мәселе дұрыс шешілмейді. Айыпталушыны жиналған
дәлелдемелердің сипаты мен жиынтығынан мезгілінен бұрын хабардар ету
белгіленген жауап алу тактикасы жоспарын жүзеге асыруға кедергі жасауы
мүмкін. [9, 16 б.]
Әлбетте, айыпталушы адам айып тағудың мәнін ғана емес, сондай-ақ
негізгі дәлелдемелерді де біле отырып, өзінің мүдделерін барынша толы,
белсендірек қорғай алатын болады. егер айыпталушыадам кінәсыз болса, мұндай
мүдделері де заңды болады. Алайда кінәлы адамға барлық дәлелдемелер
ұсынылатын болса, онда бұл мемлекет пен қоғамның мүдделеріне зиян келтіреді
де, қылмыскер жауаптылықтан құбылып кетуге тырысатын болады. заң шығарушы
осыны негізге ала отырып, сот ісін жүргізуді тергеп тексеру органдары
қылмыскерлерді әшкерелей алатындай етіп, сонымен бірге айыпталушылар
өздерінің заңды мүдделерін қорғау мүмкіндігіне ие болатындай етіп реттейді
2. АЙЫПТАЛУШЫ РЕТІНДЕ ЖАУАПҚА ТАРТУ ҚАУЛЫЛАРЫ
2.1. Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы іс жүргізу шешімі
дербес қаулы түрінде ресімделеді. Осы құжаттың мазмұндық және сыртқы
көрінісіне қойылатын талаптарды сақтау қыбалданған шешім заңдылығының
маңызды өлшемдерінің бірі болып табылады. адамды айыпталушы ретінде жауапқа
тарту фактісінің өзі заң тұрғысынан алғанда зор маңызға ие болады. адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тартатын кезден бастап оның іс жүргізу-құқықтық
мәртебесі өзгереді. Тиісті қаулыны дұрыс ресімдеудің зор маңызы болатынын
осы жағдаймен түсіндіруге болады.
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының нысаны мен
мазмұнына қойылатын талаптар заң арқылы реттеледі. Дәлелденген қаулыда
былай деп көрсетіледі:
- күні, айы, жылы, елді мекеннің атауы;
- бұл қаулыны шығарған адамның лауазымы, атағы, тегі;
- ол қай іс бойынша шығарылған;
- айыпталушы ретінде жауапқа тартылатын адамның тегі, аты, әкесінің
аты, оның туған, күні, айы, жылы, туылған жері (бұл деректер жеке куәлік
немесе басқа құжаттар арқылы анықталады); мүмкін болса, бұл құжаттардың
көшірмесін қылмыстық іске қоса тіркеген жөн;
- айыпталушыға тағылатын қылмыстық әрекеттің сипаты, ұрланған немесе
келтірілген зиянның уақыты, орны, әдісі, мөлшері және заңға сәйкес оны
жасаудың өзге де мән-жайлары;
- айыпталушы жауапқа тартылатын қылмыстық заңның бөліктерін,
тармақтарын, баптарын, орналасуын, нормаларын, сондай-ақ саралаушы
белгілерін дәл көрсету; егер адамға бірнеше қылмыс тағылатын болса, онда
қаулыда оның қылмыстық әрекеті сараланатын Қылмыстық кодекстің барлық
баптары көрсетіледі.
Қаулының негізділігі онда адамға тағылатын қылмыстың мәні ішкі
бірлікті сақтай отырып, хронологиялық ретпен баяндалатындығында болып
табылады. мұнда Қылмыстық кодекстің нақты бабына сәйкес қылмыстың мәні
құрамы арасындағы өзара байланыс анықталуы тиіс. осыған қатысты Р.Х. Якупов
былай деп жазған: "Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы
дәлелденген болуға тиіс. Дәлелдеу дегеніміз іс жүзіндегі мән-жайларды
қисынды ретпен және үйлесімділікпен баяндауды, олардағы қылмыстың нақты
құрамындағы заңды белгілерін түсіндіруді және қылмыстық заңның осы қылмыс
жататын белгілі бір бабын көрсетуді білдіреді" [10, 17 б.].
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының жасалу уақыты
мен орнын көрсетудің мынадай тұрғыдан маңызы бар:
- адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шыққан кезден
айып тағуға дейінгі уақыт үш тәуліктен аспауы тиіс.қаулының шыққан уақытын
дәл көрсету уақыт есептеуді жоғарыда айтылған үш тәуліктің ішінде дұрыс
жүргізуді көздейді;
- кең мағынада алғанда қылмыстық іс жүргізу заңы қылмыстық сот ісін
жүргізу орны ұғымының құрамдас элементі болып табылатын кеңістікте әрекет
етеді. Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының жасалған
орнын көрсету қылмыстық ізге түсу органының өзінің қызмет көрсететін
аумағына сай келетінін білдіреді.
Осы қаулы шыққан кезден бастап адам айыпталушы деп танылады, яғни
қылмыстық сот ісін жүргізуге тартылған адамның іс жүргізу жағдайы
айтарлықтай өзгереді деген мән-жайлар қаулыда оның шыққан уақытын
белгілеудің маңыздылығын түсіну үшін зор маңызға ие болады. Адамның іс
жүзінде айыпталушы мәртебесін алған кезі туралы мәселе ғылыми пікірсайыстар
үшін ашық қалып отырғанын айту керек, өйткені адамды айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы қаулы шығару мен оған айып тағу арасында уақыт үзілісі
болады. сонымен, айыпталушы мәртебесін алу уақыт жағынан адамды айыпталушы
ретінде қаулы шығару арқылы оны айыпталушы деп танитын кезден бастап үш
тәулік шегінде кешігеді.
Қаулы шығарған адам туралы деректерді көрсету белгілі бір
өкілеттіктері бар тиісті адам жөніндегі талаптардың сақталуы жайында пікір
айтуға мүмкіндік береді.
Қаулыда айыпталушы ретінде жауақа тартылатын адам жөніндегі деректерді
көрсету қателіктерге, сондай-ақ ол туралы мәліметтерді әдейі өңін
айналдырып, бұрмалауға жол бермеу қажеттігіне байланысты. Сонымен қатар,
айыпталушының туған күні мен орнын көрсету қылмыс субъектісінің
белгілерінің болуы (адамның қылмыстық жауапқа тартылатын жасын анықтау)
туралы мәселені және азаматтық туралы мәселені шешуге байланысты болады.
Адамға тағылатын қылмыстық әрекетті сипаттау – оны айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы қаулының аса маңызды құрамдас бөлігі. Р.Х. Якупов
былай деп көрсетеді: "Заң қаулыда айып тағудың дәлелдемесіне міндетті түрде
сілтеме жасауды талап етпейді. Алайда мұндай сілтемеден толық бас тарту
тәжірибесін тергеп тексерудің мүдделерін қанағаттандырады деп тануға
болмайды. Ойдағыдай қорғану үшін айыпталушының өзіне не үшін айып
тағылғанын ғана емес, сондай-ақ мұндай айыптаудың неге негізделетінін білуі
де маңызды. Сонда ол өзіне тағылған айыптауға қарсы нақты қорғанып, айып
тағудың осал, тергеп тексерудің дәлелсіз тұстары мен қателіктерін табуға
жол ашар еді. Осыған орай, дәлелдемелерге сілтеме жасаудан бас тарту
тергеушінің, анықтауды жүргізген адамның қалауы бойынша еркіне қарай емес,
одан айыпталушыны дәлелдемелермен оған айып тағылған кезде емес, жауап алу
барысында немесе одан кейінірек таныстыру тиімді болатын нақты қылмыстық
істі тергеудің тактикалық ерекшеліктеріне қарай жүргізілгені маңызды
болмақ".
Л.Н. Башкатов, Г.Н. Ветрова, А.Д. Доценко, В.И. Зажицкий, В.И.
Шестаков басқаша пікір айтады. Бұл авторлар, атап айтқанда, былай деп
жазады: "Заңда қаулыда айып тағу үшін негіз болатын дәлелдемелерді келтіру
қажеттігі туралы нұсқаулар жоқ. Сондықтан бұл мәселе тергеушінің
(анықтаушының) қалауына қарай шешіледі. Әдетте, қаулыда іс бойынша адамға
айып тағуға негіз болатын дәлелдемелердің жеткілікті жиналғанына ғана
сілтеме жасалады" [11, 19 б.].
Келтірілген авторлар Ресейдің Қылмыстық іс жүргізу кодексін талдап
отырғанына қарамастан, бұл ҚР ҚІЖК-нің 207-бабының мәнін түсіну үшін де
айтарлықтай көкейтесті мәселе. Тағылатын қылмысты сипаттау заңға сәйкес
дәлелдеу мәселесінің мазмұнына кіретін барлық мән-жайларды көрсетуді
көздейді. Дәлелдемелер мен дәлелдеу мәселесі өзара байланысты
болатындықтан, бірін-бірі алмастыра алмайтыны белгілі. Мұнда екінші пікір
ҚР ҚІЖК-нің нұсқауларына едәуір сәйкес келеді, ол бойынша да айып тағуға
негіз болатын дәлелдемелерді қаулыда келтіру талап етілмейді. Заң жүзіндегі
нұсқаудың мұндай сипатына тағы бір түсінік бар. Мәселе мынада: заңға сәйкес
айыптау қорытындысынды уақыты жағынан адамды айыпталушы ретінде жауапқа
тарту туралы қаулыдан кейін жасалады. Адам өзіне тағылған айыптаудан
қорғану стратегиясы мен тактикасын айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
қаулының негізінде емес, айыптау негізінде құрады. Сонымен қатар, әртүрлі
екі іс жүргізу құжаты – адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
қаулы мен айыптау қорытындысы, - мақсаты түрліше болатындықтан, олардың
мазмұндау бөлігіне қойылатын талаптар жөнінен сәйкес келмеуі мүмкін.
Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, біз адамды айыпталушы
ретінде жауапқа тарту туралы қаулыда дәлелдемелерді келтірудің керегі жоқ
деп есептеуге бейім тұрамыз. Бұл тергеп тексерудің басқа кезеңінің міндеті
болмақ, ол туралы қылмыстық істің барысына арналатын бөлімде толығырақ
баяндалатын болады. қаулыда жасалған қылмыстың мән-жайларын дәлелдеу
мәселесі талап етіп отырғанындай көлемде өзара қисынды байланыста ретімен
баяндау жеткілікті.
Әдебиеттерде адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының
құрылымы кіріспе, сипаттама және қорытынды бөлік деп аталатын үш бөліктен
тұрады дейтін көзқарас бар. Заңда бұл туралы ескерту жоқ, бірақ объективті
қарағанда бұл пікір шындыққа сай келеді. Мәселен, заңда көрсетілгендей –
жалпы сипаттағы талаптардан тұратындықтан, бұл кіріспе бөлігінің реттеуі
және мұнда жасалған қылмыстың мән-жайлары баяндалатындықтан, бұл сипаттама
бөлігі болады.
Қаулының қорытынды бөлігінде тергеп тексерілетін іс бойынша адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы шешім келтірілуі тиіс.
Айып тағу айыпталушыға түсінікті болатындай етіп тұжырымдалуға тиіс.
Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының көшірмесі ол
шығарылғаннан кейін 24 сағаттың ішінде прокурорға жіберіледі.
Қылмысты топтасқан адамдар жасайтын жағдайларда айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы қаулы әркімнің жасалған қылмыс әрекетінің рөліне қарай
қылмыстың әрбір қатысушысына қатысты жеке дара жасалады.
Егер тергеп тексеру барысында заңда жаңадан жасалған қылмыстың белгісі
ретінде көзделген немесе бұрын жасаған қылмысы үшін кінәлылығы үкіммен
анықталған және ол үшін соттылығы өтелмеген немесе алынбаған жағдайда кейін
сот оны аса қауіпті кәнігі қылмыскер деп танитын негізде бұрынғы
сотталғандығы туралы үкімде анықталатын болса, онда бұл жөнінде айыпталушы
ретінде жауапқа тарту туралы қаулының сипатта бөлігінде көрсету қажет [12,
20 б.].
Қаулыда іске қатысты жиналған нақты мағлұматтар арқылы анықталған және
расталған мән-жайлар ғана көрсетілуі тиіс. мұндай мән-жайлар негізделетін
дәлелдемелер тергеп тексеруді жүргізетін адамның қалауы бойынша
көрсетіледі. Ерекше жағдай ретінде, қаулыда міндетті түрде сараптама
қорытындысының деректері мен оның қорытындыларын көрсету талап етіледі.
Судьялар Парламенттің депутаттары, Конституциялық Кеңестің мүшелері
мен Төрағаасы, Бас Прокурор үшін айыпталушы ретінде жауапқа тартудың ерекше
тәртібі белгіленген [13, 20 б.].
Айып тағудың ұйымдастыру шаралары мен іс жүргізу әрекеттерінің
жиынтығы ретінде қарастыру қажет. Құрылымына қарай айып тағу мынадай
кезеңдерге бөлінеді:
- айыпталушы деп танылатын адамның тергеушіге келуін қамтамасыз ету;
- адамға айып тағудың өзі;
- айып тағылған адамға оның іс жүргізу құқықтарын түсіндіру.
Сонымен айыптау рәсімінен бұрын айыпталушының келуін қамтамасыз етуді
ұйымдастыру шаралары жүргізіледі. Осыған байланысты айыпталушының
тергеушіге келі міндеттілігін реттеу тікелей айып тағу қызметімен толайым
қарастырылады.
2.2. Жауап алу барысында айыпталушы туралы мәліметтер жинау әдістері
Жауап алу, тергеу әрекеті ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 26-
тарауындағы 211-219 баптар аралығында қамтылған. Осы мәселеге нақты
анықтама берер болсақ, жауап алу алынатын адамның белгілі бір оқиғаны не
фактіні сипаттауы ғана емес, жауап алу өте күрделі әрі қарама-қайшы
процесс. Зерттеуші А. Дулов тергеушінің жауап алғанда алатын мәліметтерін
екіге бөледі. Бірінші, тергеу үшін қажетті оқиға немесе фактілер жөніндегі
мәліметтер. Екінші, оқиғалар мен фактілерді ауызша жеткізетін қайнар
көздерге қатысты мәліметтер. Айта кететіні, екінші топқа енетін
мәліметтердің барлығы өте маңызды болып саналады. өйткені, ҚР Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 117-бабы 1-бөлігінің 5-тармағына сәйкес қылмыстық іс
бойынша дәлелдеуге жататын мәліметтер қатарына айыпталушының жеке басын
сипаттайтын мән-жайлар да кіреді.
Жауап беру барысында айыпталушының өзінің жеке қасиеттері туралы
байқатпауы мүмкін емес. Тіпті, кез келген айыпталушының қылмыстың
оқиғасынан гөрі өзі туралы, өзінің өмірі мен жұмысы туралы қызыға әрі қуана
айтатынын тәжірибе көрсетіп отыр. Сонымен қатар, шын айғақ бере отырып
шындықты біршама әсірелеп, өзін артық бағалап жіберіп немесе өзін теріс
жағынан сипаттайтын әрекеттер жөнінде үн қатпау сияқты рефлекстің -
"қорғану" әрекеттерінің байқалуы да мүмкін. Ендеше, қылмыскердің тұлғасы
туралы мәліметтерді алу оңай шаруа емес. Сондықтан, тұлға туралы анық
ақпараттарды оның жасанды іс-қимылын аңғару арқылы және сұрақты соған
бағыттау арқылы анықтау қажет.
Қылмыстық іс бойынша анықтауға жататын психикалық құбылыстардың
белгілері туралы мәліметтер алу үшін тергеуші қылмыстық іс жүргізу
нормаларына және моральдық этика талаптарына сай келетін ғылыми негізделген
әдістерді қолдануы керек. Осыған байланысты зерттеуші Б. Ананьев
психологиялық зерттеуде қолданылатын барлық әдістерді: ұйымдастыру
әдістері, ғылыми мәліметтерді табудың эмпирикалық (эмпирические –
тәжірибеде жинақталған) әдістері, мәліметтерді өңдеу тәсілдері,
интерпретациялық әдістер (лат. Interpretatio – бір нәрсенің мәнін ашу,
талқылау, белгілі бір мәтінді түсіндіру) деп төрт топқа бөледі. Ол
ұйымдастыру әдістеріне зерттеудің барлық сатысында қолданылатын салыстыру
және кешенді әдістерді жатқызса, эмпирикалық әдістерге бақылау,
экспериментальдық, психодиагностикалық (әңгімелесу, интервью), модельдеу,
биографиялық мәліметтерді өңдеу тәсілдеріне сандық және сапалық талдауды,
интерпретациялық әдістерге генетикалық және құрылымдық әдістердің түрлі
нұсқаларын жатқызады. Әрине, мұндай тұжырым орынды. Дегенмен, жауап
алынатын тұлғаның психологиялық ерекшеліктерін білу үшін жауап алу кезінде
әдістердің шағын түрін пайдалануға болады.өйткені, оларды таңдау тергеу
әрекетін жүргізудің мақсаты мен оған бөлінетін уақытқа да байланысты
болады. жауап алу кезінде тұлғаны психологиялық диагностикалауға
қолданылатын негізгі әдістерге бақылау, әңгімелесу, эмоционалды эксперимент
, психологиялық анализді жатқызуға болады. аталған әдістер толығымен
қолданылмайды. Себебі, нақты жағдайда сәйкес тиімді әдістер қолданылады.
Тергеуші жауап алынатын тұлғаның сыртқы бейнесіне, эмоционалды
жағдайына, мінез-құлқына көңіл аударады. Жауап алу аяқталғанға дейін
тергеуші жауап беруші тұлғаның темпераменті мен жауап алудың мазмұнына
қатысты ойын қорытындылай отырып, оның бетіндегі мәнерлі қозғалыстарды,
сөзінің барысын, реакциясының жылдамдығын бақылап отырады. Бақылау жауап
берушінің өзін-өзі ұстау үлгісін, сөзшеңдігін, қойылған сұрақтарға қатысты
қатынасын,, процессуалдық мәселеге не тергеушінің жауап алуға шақыруына
байланысты психикалық жағдайын қамтиды. Бақылаудың нәтижесін бағалағанда
бақылауға алынған тұлғаның (іс-қимылын еркін жасайтын) үйреншікті ортадан
тыс жерде екендігі ескерілуі керек. өзінің рөлін және болашақтағы
процессуалдық жағдайын толық біле бермейтін бейтаныс ортада жауап алынатын
тұлға өзін еркін ұстай алмайды. Көбіне, алдын ала ойластырып қойған бағыт
бойынша мінез танытады. Ал аталған жағдайлар бақылау барысында анықтауға
болатын шын көріністі бүркемелеп, өзгертеді.
Тергеу әрекетін жүргізу барысында әрқашан психологиялық анализ жасалып
отырады. Тергеуші нақты бір тергеу әрекетінің дамуының барлық сатыларын
неғұрлым жақсы білетін болса және орындалуға жататын барлық қызметінің
жиынтығын жете меңгерсе, соғұрлым психологиялық анализді тиімді және
нәтижелі жүргізе алады. Басқаша айтқанда, тергеуші жүргізгелі отырған
тергеу әрекетінің психологиялық құрылымын алдын ала болжаған болса, іс
бойынша сапалы анализ жасалуы мүмкін. Түскен мәліметті талдау кезінде
субъект жөніндегі барлық білімді қолдану керек. Сондай-ақ, субъектінің
байланыстары мен тәуелділігін, тергеуге қатысты жағдаймен байланысын
ескерген жөн. Сондықтан, тергеуші зерделенген объектінің қасиеттері мен
сапасын мұқият талдамастан өзінің жеке пікірі мен әрекеттерін негіздеп,
пайым жасауға ешқандай қақысы жоқ. Ол тергеу әрекетін жүргізгене өз
әрекеттеріне бақылау жасап, дұрыс шешім қабылдап жатқанын қадағалап отыруы
тиіс.
Жауап алынатын тұлғаның жеке басын зерттеу үшін әңгімелесу
(сұхбаттасу) әдісі қолданылады. Жауап алу мен әңгімелесу процессуалдық және
мақсаты жағынан бір бірінен өзгешеленеді. Жауап алу процесінің сипаты
шектеулі болғанымен оның барысында әңгімелесу қолданылады. Мұндағы мақсат –
психологиялық байланыс орнату үшін жауап алудың мазмұнынан тыс
мәліметтермен алмасу. Жауап алу процесінде қолданылатын әңгімелесу әдісін
екі тұрғыда қарастыруға болады. бір жағынан, ол психологиялық контакт
орнатуды көздеп жауап алудың пәнінен тыс мәліметтермен алмасу және жауап
алынатын тұлғаның темпераментінің түрі мен мінез-құлқының белгілерін
анықтау үшін қолданылатын болса, екінші жағынан әңгімелесу жауап алудың
барысында қатар қолданылуы мүмкін.
Жауап алу барысында қылмыскердің тұлғасын зерттеудің қосымша әдісі –
эмоционалды (психологиялық) эксперимент. Бұл әдіс өз алдында бөлек
қолданылмайды, керісінше, жауап алудың тактикалық тәсілінің құрамдас
элементі ретінде пайдаланылады. Бұл әдістің мәнісі мынада, жауап алынатын
тұлғаға эмоционалды реакцияға ұшыратуға қабілетті белгілі бір мәлімет
хабарланады немесе дәлелдеме көрсетіледі. Егер тұлғаның анық ұсынылатын
дәлелдемемен немесе хабарламамен байланысы бар болса абыржуы мүмкін.
Эмоционалды эксперименттің қолданылуы келесі тәртіптердің сақталуын
талап етеді: 1) оның мақсатты болуы; 2) сезікті психологиялық өзгеріске
ұшырауы мүмкін деген уақытты, жағдайды және құралдарды таңдау; 3) бұл
жағдайлардың жауап алудың процессуалдық тәртібіне сай болуы; 4) оның
орындалуы және тұлғаның психикалық процесін бақылай алу; 5) бақылаудың
нәтижесін бағалау.
Тергеу тактикасының негізгі талаптарының бірі – жауап алынатын тұлғаға
индивидуальды бейімделу. Бұл талаптың орындалуы жауап алынатын тұлғаның
психикалық қасиеттерін зерттеумен байланысты. Жеке тұлғаның қасиеттерін
жедел диагностикалау әдістері өте аз зерттелген. Сондықтан, тергеуші көп
жағдайда өзінің ішкі пайымына ғана жүгінеді. Жеке бейімделу дәлелдемелерді
жинаудың, зерттеудің және бағалаудың барлық процесіне қатысты бар
процессуалдық, тактикалық және тәрбиелік ықпал ету принципі болып саналады.
Ол тергеушіні қылмыстың субъектісін адам, тұлға ретінде тануға, туындаған
жағдайдың ерекшелігін бағалауға және осының негізінде ықпал ету әдістерін,
тәсілдерін және құралдарын саралап, тергеу әрекеттерін жүргізудің
тактикасын құруға міндеттейді. Осы тәсілдердің кешенді қолданылуы арқылы
жеке тұлғаның қандай қасиеттерін анықтауға болады? енді осы сауалға жауап
берелік.
Жалпы тұлғалық қасиеттер өзара байланысты төмендегідей психикалық
ерекшеліктермен анықталады:
1) тұлғаның бағытымен – оның иерархиялық қалыптасқан құндылық
жүйесімен;
2) психиканың табиғи негізделген ерекшеліктерімен – темпераментімен;
3) мінез-құлықты реттейтін әлеуметтік жағдайда қалыптасқан тұрақты
әдістермен – мінезімен;
4) әлеуметтік-беделді психикалық көріністерімен.
Біз осы қасиеттердің ішінен тұлғаның бағытын анықтау әдістеріне
тоқталсақ. Жеке тұлғаның бағытына кіретін элементтер, бұл оның
қажеттіліктері, мотиві, әуестік мүдделері, дүниетанымы мен армандары.
Бағыттылықтың үш түрін ажыратуға болады: жеке, ұжымдық және іскерлік.
өзінің амандығын қамдау, өзін-өзі қолдау, жеке мүддесіне жету сияқты
мотивтер мен құндылықтар басымдық танытқанда жеке бағыт орын алады. Мысалы,
бір топ адам жасаған талан-таражға салу қылмысы бойынша айыпталушы басқа
қатысушыларды жауапкершіліктен босатуға тырысып, кінәлі толығымен өз
мойнына алады. Тергеуші оған ұрланған ақшаның барлығы сот арқылы оның бір
өзінен өндірілетінін және бұл үшін, тіпті оның мүлкінің тәркіленуі мүмкін
екенін, соның салдарынан бүкіл отбасы материалдық зардап шегетінін
түсіндіреді. Егер, ол бұл қылмысқа қатынасқан басқа қатысушылар туралы өз
еркімен мойындайтын болса, келген шығын барлық қатысушылардың ортақ
өндірілетінін және сот жаза тағайындағанда оның қылмысты ашуға белсенді
көмек көрсеткендігін ескеретіндігін де түсіндіреді. Туындаған жағдайды
ескеріп, айыпталушы ұрлықты бірге жасаған адамдарды әшкерелеп берді делік.
Бұл жағдайда тергеушінің түсіндіру нәтижесінде айыпталушыда жеке басының
амандығын ойлау мотиві белсенділіктің басқа түрлерінен басымдық танытты
[14, 24 б.].
Ал, алдын ала тергеуге қатысушының (қылмыскердің) әрекеті басқа
адамдардың, ұжымның, топтың мүдделерімен, сот әділдігі мен жалпы қоғамның
мүдделерімен анықталғанда қоғамдық бағыт орын алады. Қоғамдық немесе кәсіби
қызметінен туындайтын, сонымен қатар сот әділдігін жүзеге асыратын органның
жұмысы мен оның қылмыстық іс жүргізу аясындағы орындайтын рөліне сай
туындайтын мотивтер айыпталушының бойында басымдық танытуы мүмкін. Мұндай
мотивтерге атқарған ісіне мақтаныш, кәсібінің беделі, пайда ойламай
ақиқатты мүддесін көздеу сияқты мотивтер жатуы мүмкін. Мұндай мотивтерді
иемдену объъектінің кәсіби бағыты туралы айтуға ерік береді.
Қылмыскердің саналы түрде алдына қойған мақсаты, қабылдаған шешімі не
себептен қозғаушы күшке, яғни мінез-құлық мотивіне айналады деген сұрақ
туындайды. Бұл сұраққа жауап беру үшін мотивтердің пайда болуының
психологиялық механизмін білу керек. Мұны түсінген соң тергеуші басқа
адамның мотивациялық аясына мақсатты түрде араласуға мүмкіндік алады және
бір қозғаушы күштің дамуын тоқтатады.
Психологтар адам мінез-құлқының барлық қозғаушы күштерінің негізінде
тұлға белсенділігінің басты қайнар көзі – қажеттілік жатыр деп санайды.
Адамның қажеттілігі қандай жолмен қозғаушы күштің ерекше нысанына, адам
мінзе-құлқының мотивіне айналады? өмір мен даму адамның қоршаған ортаға
және өзіне деген белгілі бір қатынасын қалыптастырады. Объектілерге деген
мұндай қатынас және оған деген мұқтаждық белгілі бір уақытқа дейін
потенциалды жағдайда болады. бұл мұқтаждық аса маңызды емес.
Бірақ, қандай да бір уақытта адамды қоршаған ортада өзгеріс болады, ол
өзгерістер адам психикасының ішкі "тыныштығын" – тепе-теңдігін бұзады. Адам
өз қажетін қанағаттандыру процесінің тығырыққа тірелгенін сезеді немесе
сыртқы жағдай мен мотивациялық белсенділіктің дамуына бейімделмей немесе
қайта өңдемей процесті одан әрі жүзеге асыру мүмкін еместігін түйсінеді.
Қажеттілік жағдай пайда боладв. Ол субъективті теріс бағаланып уайым пайда
болады. өйткені, ішкі тепе-теңдіктің бұзылуының нәтижесінде адам қалыпты
өмір сүріп, дами алмайды.
Сана-сезім және ерік сияқты таным процестерінің белгілі бір бағытта
белсенділік көрсетуін жағдайлардың нәтижесі деп қарастыру керек. Қажетін
түсінген соң адам санасын сыртқы ортаны зерделеуге бағыттайды, өз қажетін
қанағаттандыруға кедергі жасап отырған факторлар мен бұзылған тепе-
теңдікті, ішкі "тыныштықты" қайта қалпына келтіруге мүмкіндік беретін
факторларды анықтай отырып, туындаған жағдайдың кейбір жақтарын бағалайды.
Қажеттілігін қанағаттандыруға болатын объектіні іздеп табумен және сол
жағдайда белгілі бір әрекет жасау керек деген шешімге келумен сыртқы
жағдайларды зерделеу аяқталады. Мұнда іс-әрекет мақсатты бағыт алады, бұл
қажеттілікті қанағаттандыру пәнімен, мақсатымен және құралдарымен
дәлелденеді. Олар адам үшін материалдық немесе рухани құндылық ретінде
танылады.
Психологтардың пайымдауынша, мотивациялық аяның ең дамыған түрі мінез-
құлықтың жетекші мотивіне айналған, белгілі бір моральдық құндылықтарды
игеру болып саналады. Л. Божовичтің айтуынша, игерілген құндылықтар
басқадай әсер ету күштерін өзіне бағындыра отырып тікелей сер ету күшіне
айналады. Олай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. АЙЫПТАЛУШЫ РЕТІНДЕ ЖАУАПҚА ТАРТУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 .Айыпталушы ретінде жауапқа тартудың ұғымы,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ..8
1.2. Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартудың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. .10
2. АЙЫПТАЛУШЫ РЕТІНДЕ ЖАУАПҚА ТАРТУ ҚАУЛЫЛАРЫ
2.1. Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
қаулы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .16
2.2. Жауап алу барысында айыпталушы туралы мәліметтер жинау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. Қылмыстық iс . адвокаттардың айыпталушыдан жауап алғанда қорғауға
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТЕР БОЙЫНША АДВОКАТТЫҢ АЙЫПТАЛУШЫНЫ ҚОРҒАУ ТӘСІЛДЕРІ
3.1. Адвокат қылмыстық iс бойынша iс қозғау
сатысында ... ... ... ... ... ... .. ... ... .31
3.2. Ұстау және бұлтартпау шараларын қолданғанда жауап алу барысында
адвокаттардың iс
әрекетi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..34
3.3. Адвокаттың қылмыстық жауаптылықты жеңiлдететiн мән-жайларды
қолдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.4 Айыпталушыны тергеу барысындағы мәжбүрлеудің заңдылық жүйесі ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Айыптау – бұл басқару өкілеттігі бар
адамның, органның адамды айыпталушы ретінде қылмыстық жауапқа тарту туралы
қаулысында, айыптау қорытындысында, үкімінде, шағым (кассациялық) және
қадағалау актілерінде, ақтауға болмайтын негіздер бойынша істі қысқарту
жөніндегі қаулылары мен ұйығарымында тұжырымдалған айыптылығы туралы
қорытынды жасауға мүмкіндік беретін іс жүзіндегі мағлұматтардың жиынтығы
[1, 6 б.].
Қылмыстық іс жүргізу заңында, ғылыми-теориялық әдебиеттерде және заң
тәжірибесінде "айыпталушы ретінде жауапқа тарту" термині бір мағынада
түсіндірілмейді және оның мағыналық салмағы жоқ.
"Кейде келтірілген терминдердің мазмұны жөніндегі көмескі
түсініктердің ықпалымен айыпталушы ретінде жауапқа тартудың қылмыстық іс
жүргізу актісінің құқықтық табиғаты бұрмаланады, "айып тағу", "айыпталушы
ретінде жауапқа тарту", "қылмыстық жауаптылық" және "қылмыстық жауаптылыққа
тарту", сондай-ақ "қылмыстық ізге түсу" секілді сапа жағынан әртүрлі
құқықтық ұғымдар орынсыз араласып кетеді" [2, 6 б.] деп көрсеткен А.И.
Трусов дұрыс айтқан.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бұл мәселені ұғыну үшін қылмыстық
процестегі айыптау ұғымын, оның мәнін, маңызын анықтау қажет.
Айыптаудың мәні мынада:
- адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту алдын ала тергеп тексеру
сатысындағы басты, орталық әрекет болып табылады, өйткені бұл кезеңде
бастапқы ресми айыптау қалыптасып, тағылады, яғни нақты адам –кең іс
жүргізу құқықтары бар айыпталушы пайда болады.
Заңда адамның кінәлылығы шүбәсыз дәлелденген жағдайда айып тағу талабы
жазылған болса, тергеп тексеру органдары өте қиын жағдайға тап болар еді.
Олар бұған дейін негіз болса да бұлтартпау шараларын қолдану мүмкіндігі
болмағандықтан, көптеген істер бойынша тергеп тексерудің соңында айып
тағуға мәжбүр болар еді, өйткені ажлпы ереже бойынша бұлтартпау шарасы тек
айыпталушыға ерекше жағдайларда сезікті адамға ғана қолданылады.
Зерттеудің әдістемелік негіздері: Дипломдық еңбектің әдіснамалық
негізін философияда, әлеуметтануда, әлеуметтік психологияда, қүқық тарихы
және теориясында, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық атқарушы,
азаматтық қүқық салаларыңда, криминологияда қалыптасқан ғылыми ұстанымдар
мен таным категориялары қүрады.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Зерттеудің әдістемелік
негізін объективті және шындыққа негізделген нәтижелер алуға арналған жалпы
ғылыми және арнайы әдістердің жүйесі құрайды.
Зерттеудің бастапқы негіздемесі танымның диалектикалық әдісі болып
табылады, осыған сәйкес дипломдық жұмыста қарастырылатын проблемалар
олардың әлеуметтік мазмұны мен заңдық пішіні бойынша біріктірілген түрде
ұсынылған.
Тақырыптың жаңалығы мен тәжірибелік маңызы. Құқықтық мемлекет құру
барысында заң режимін құру, қылмыстылықты болдырмау, алдын алу және тергеу
негізгі мәселе болып табылады. Қылмыстылықты зерттеу қылмыстық құқықтық
саясатты жүзеге асыру үшін керек. Криминалогиялық зерттеу бойынша жасалып
жатқан қылмыстармен, статистикалық санақ жүргізетін органдардағы мәлеметтер
арасында үлкен айырмашылықтар бар.
1. АЙЫПТАЛУШЫ РЕТІНДЕ ЖАУАПҚА ТАРТУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 .Айыпталушы ретінде жауапқа тартудың ұғымы, маңызы
ҚІЖК-нің негізінде белгіленген негіздерде және тәртіпте ғана адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тартуға болады.
Дәлелдемелердің жеткіліктігі, яғни тергеушінің адамды жасаған нақты
қылмысы үшін жауапқа тарту қажеттігі туралы дәлелдемелердің жиынтығына
негізделген сенімі тергеушіге адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартуға
құқық беретін негіз болып табылады.
Алайда дәлелдемелердің жеткіліктілігі адамды айыпталушы ретінде
жауапқа тартатын кезде жасалған қылмыс туралы толық және жан-жақты
мағлұматтар жиналып болыд деген сөз емес, өйткені алдын ала тергеу
аяқталған жоқ және дәлелдемелерді жинау жалғасуда, тергеушінің белгілі бір
айыпталушы осы қылмысты жасады деген қорытындысы түпкілікті емес. Тергеп
тексеру процесінде барысында айыптау өзгертілуі, толықтырылуы немесе
қысқартылуы мүмкін.
Егер тергеушінің қолында қылмысты кімнің, қашан жасағаны және қандай
қылмыс жасалғаны туралы қорытынды жасауға мүмкіндік бермейтін қылмыс
жасаудың әдістері мен тетіктері жөніндегі мағлұматтары ғана болса, онда
адамды айыптаушы ретінде жауапқа тартуға болмайды.
Тергеуші мен прокурордың айыпталушының қылмыс жасауға кінәлылығы
туралы қорытындылары олардың ішкі сенімдері екенін атап көрсету керек. Ол
ешқандай жағдайда ҚІЖК-де баянды теліген "соттың үкімінсіз және заңға
сәйкес келмесе, ешкім де қылмыс жасағаны үші кінәлы деп танылмайды, сондай-
ақ қылмыстық жазаға тартылмайды" деген қағидаға қайшы келмейді.
Кінәсыздығының анықтығы (презумпция невиновности) тергеушіге айыптауды
тұжырымдауға, айыпталушыны әшкерелеуге, оның кінәлылығын дәлелдеуге мүлде
тыйым салмайды. Ол сонымен қатар, соттың заңды күшіне енген үкімімен
айыпталушының кінәсы анықталғанға дейін оған қылмыскер ретінде қарауға
тыйым салады [3, 8 б.].
Тергеуші қабылдаған шешімнің маңызы мынада:
- адамды қылмыстық жауапқа тарту туралы дәлелденген қаулыда тергеп
тексерілетін іс бойынша анықталған мән-жайлар нақтыжіктемесі айқындалады;
- қылмыс жасағаны әшкереленетін айыпталушының қылмыстық кодекстің
бабында көзделген жауаптылық шекарасы анықталады;
- айыпталушы ретінде жауапқа тарту қылмыстық іс жүргізу құқық
қатынастары жүйесін тудырады, адам өзінің не үшін айыпталатынын біледі және
заңда берілген құқықтарын пайдаланып өзінің мүдделерін мақсатты түрде
қорғай алады;
- тергеуші мен прокурор айыпталушыны қорғану құқығымен қамтамасыз
етуге, сондай-ақ оның жеке басы мен мүлкін қорғауды қамтамасыз етуге
міндетті;
- қылмыстық істегі айыпталушының мәртебесі тергеушіге айыпталушының
әшкерлеу жөніндегі ьұдан былайғы тергеп тексеруді неғұрлым тиімді және
мақсатты жүргізуге мүмкіндік береді. өйткені айыпталушыға әртүрлі мәжбүрлеу
және бұлтартпау шаралары қолданылуы мүмкін, ал айыпталушыдан алынған
жауаптар дәлелдемелердің дербес түрі болып табылады;
- ең ақырында, қаулыдағы айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
тұжырымдама айыптау қорытындысында жаңғыртылады да, одан соң оны сотқа беру
ауқымы мен сотта қарау шегі анықталады.
Қылмыстық іс жүргізу заңы сезікті адамға бұлтартпау шараларын
қолданудан басқа жағдайларда адамды айыпталушы ретінде қашан жауапқа
тартуға болатынын анықтамаған, мұнда 10 тәулікте кешіктірмей айыптау
тағылуы немесе бұтартпау шарасын жою туралы мәселе шешілуі тиіс.
Жедел іздестіру шараларын жүргізу жолымен алынған мағлұматтар ҚР
"Жедел іздестіру қызметі туралы" заңының талаптары сақталғанда ғана адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тарту үшін және қылмыстық іс жүргізу заңына
сәйкес тексеру үшін негіз бола алады.
Тергеуші айыпталушыны айып тағылған күн туралы хабардар етуге және
осымен бір мезгілде оның қорғаушы шақыру немесе тергеушіден қорғаушының
қатысуын қамтамасыз етуін өтіну құқығы бар екенін түсіндіруге міндетті.
ҚІЖК-ның ережелеріне сәйкес адамға айыптау тағылған кезде, егер
қорғаушыны айыпталушының өзі, оның заңды өкілі немесе оның тапсыруымен яки
келісімімен басқа адамдар шақырып қоймаса, қорғаушының қатысуы міндетті
болып табылатын істер бойынша тергеуші оның келуін қамтамасыз ету шараларын
қолданады.
Сонымен, біздің көзқарасымыз бойынша, адамды айыпталушы ретінде
жауапқа тартуды қылмыстық іс қозғалған нақты адамға қатысты қылмыстық ізге
түсудың басталуы деп есептеу қажет. ҚІЖК-нің 7-бабының 13-тармағының мәтіні
де осыған дәлел болады - "қылмыстық ізге түсу (айыптау)" – бұл қылмыстық
заңмен тыйым салынған әрекет пен оны жасаған адамды, оның қылмыс жасаудағы
кінәлылығын анықтау мақсатында, сондай-ақ мұндай адамға жаза немесе өзге де
қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларын қолдануды қамтамасыз ету үшін
айыптау тарабы жүзеге асыратын іс жүргізу қызметі. Қылмыстық ізге түсудің
анықтамасынан қылмыс жасаған адам осы әрекеттің орталық буыны болып
табылады, демек, істе нақты адамның – айыпталушының пайда болуы қылмыстық
ізге түсу әрекетінің басталуы деген қорытынды жасауға болады [4, 10 б.].
Айып тағылатын кезде қылмыстың дәлелденгендігі – адамды айыпталушы
ретінде жауапқа тартудың басты белгісі.
1.2. Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартудың негіздері.
Тергеуші айып тағылғаннан кейінгі 24 сағаттан кешіктірмей
айыпталушыдан жауап алуға міндетті. Алайда бұл ережені жүзеге асыру
тәжірибесінде айыпталушыдан жауап алу оған айып тағылғаннан кейін тез арада
жүргізіледі. Мұның қажеттілігі ең алдымен мынадай жайларға байланысты: айып
тағылғаннан кейін тергеуші жауап алу арқылы айыпталушының тағылған айыпқа
қатынасын анықтауы, өзінің кінәсын мойындамайтын айыпталушыдан түсінік
алуы, оның жеке басын және басқа нақты мағлұматтарын зерттеуі қажет. Яғни
бұлтартпау шараларын таңдауда ескерілетін мән-жайларды анықтауы тиіс.
өйтпеген жағдайда, ауыр немесе басқа қылмыс жасағаны үшін айып тағылатын
адам алдын ала тергеуден жасырынып қалуы мүмкін.
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартудың негізі дұрыс шешім қабылдау
тұрғысынан қарағанда қылмыстық іс жүргізу ғылымы ұғымдарының теориясындағы
барынша күрделі ұғымдардың бірі болып табылады. заң әдебиеттерінде осы
ұғымды анықтауда ғалымдар оған редакциялық жағынан ғана емес, сондай-ақ
мағынасы жағынан да өзара айырмашылығы бар түсінік беруде.
Н.С. Алексеев, Б.З. Лукашевич, П.С. Элькиндтің редакциялауымен шыққан
оқулықта адамды айпталушы ретінде жауапқа тартудың негіздері "нақты адамның
іс-әрекеттерінде қылмыстың құрамы бар екенін көрсететін жеткілікті
дәлелдемелер" ретінде анықталады.
"Тергеп тексерілетін қылмысты, - деп жазады В.В. Шимановский –
қылмыстық әрекет жасады деп кінә тағылған нақ сол адамның жасағаны туралы
қорытынды жасау үшін қажет болатын дәлелдемелердің жиынтығы адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тартуға негіз болып табылады". [5, 10 б.]
С.Б. Бородиннің редакциялауымен шыққан оқулықта айыпталугы ретінде
жауапқа тартуды реттейтін қылмыстық іс жүргізу заңдарының нормаларына
сәйкес, "дәлелдемелер жеткілікті болатын реттерде қылмыс жасады деген
айыптау тағылуы мүмкін. Кеңестік қылмыстық процесс теориясында дәлелдемелер
("іс жүзіндегі деректер") бұл үшін негіз болып табылады деген пікір үстем
болып келді. Алайда аталған бапты мұқият талдау шын мәнінде тағылатын
айыптаудың мазмұнын құрайтын іс жүзіндегі мән-жайлардың дәлелгендігі
осындай негіз болып табылатынын көрсетеді...".
Қарастырылып отырған мәселелерде А.С. Кобликовтың редакциялауымен
шыққан оқулықтың авторлары да осындай айқындаманы ұстанады. Онда былай деп
көрсетілген: "Алдын ала тергеудің барысында жиналған және тексерілген
жеткілікті дәлелдемелер арқылы қылмыс оқиғаларының және осы қылмысты жасады
деген адамның кінәлылығының дәледенгендігі айыпталушы ретінде жауапқа
тартуға негіз болып табылады".
Біздіңше, айыпталушы ретінде жауапқа тарту негіздерінің кез келген
анықтамасында осындай шешім қабылдауға жеткілікті дәлелдемелердің болуы
керектігін көрсететін нұсқау жазылуы тиіс.
Бұл, біріншіден, заңда берілген мынадай тұжырымдамаға сай келеді:
"Қылмыс жасады деп айыптау үшін негіз беретін жеткілікті дәлелдемелер
болған кезде тергеуші адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы дәлелі
қаулы шығарады".
Екіншіден, қылмыс оқиғаларының және адамның кінәлылығының
дәлелденгендігі (немесе тағылатын айыптаудың мазмұнын құрайтын мән-
жайлардың дәлелденгендігі, бұлардың екеуі де бір мағынаны білдіреді)
түрінде айыпталушы ретінде жауапқа тарту негіздерінің анықтамасы іс жүзінде
оны айыптау үкімін шығарудың негізімен бірдей деп тануды білдіреді [6, 11
б.].
Заңда бұл жөнінде былай деп айтылған: "Айыптау үкімі болжауларға
негізделуге тиіс мес және сот талқылауы барысында сотталушының қылмыс
жасаудағы кінәсы соттың зерттеген дәлелдемелерінің жиынтығымен дәлелденген
жағдайда ғана шығарылады". Заң адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартудың
негіздеріне қатысты мұндай талап қоймайтынын атап көрсету қажет.
Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып бұл ұғымды қарастыру адамның
кінәлылығын шүбәсыз анықтау айыпталушы ретінде жауапқа тарту негіздерінің
болатыны туралы мәселе бойынша айқындаманы талдауды талап етеді.
Мәселен, М.И. Баканов пен Ю.М. Грошевойдың редакциялаумен шыққан
оқулықта адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартатын кезде қылмысты тұтастай
алғанда ақиқат секілді оның кінәлылығы анықталуы тиіс деген тұжырымдама
қорғалады. Онда, атап айтқанда, айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
қаулыдағы барлық мән-жайларды тергеушінің күмәнсыз анықтап, олар ақиқат
болуға тиістігі айтылған. Қаулының өзі бұл мән-жайларды дұрыс бейнелеп
көрсетуге тиіс. қаулыда қылмыстың нақты құрамы және оны жасаған адам туралы
ақиқат қорытындылар болуы тиіс. заң айыптау қорытындысы мен айыпталушы
ретінде жауапқа тарту туралы қаулыдағы айыптаудың бүтіндей бара-бар
талаптарын басшылыққа алады. Алайда егер айыптау қорытындысында
тұжырымдалған айыптауда ақиқат қорытындылар болса, онда аталған қаулыларда
да нақ осындай қорытындылар болуға тиіс. [7, 12 б.]
Сондықтан айыпталушы ретінде жауапқа тарту үшін тергеушіге қылмыстың
болғаны туралы және оны айыпталушының жасағаны туралы өзінің қорытындысын
тек ықтималдықпен растайтын мағлұматтарды анықтау жеткілікті деп
әдебиеттерде айтылып жүрген пікірлермен келісуге болмайды. Келтірілген
қағидалардың авторлары айтқан пікірді құқықтың дамуындағы кеңестік кезеңнің
бірқатар іс жүргізуші ғалымдары қолдады.
Мәселен, А.М. Ларин былай деп жазады: "Айыпталушының қылмыстық
жауапқа тартылатын кездегі кінәлылығы туралы тергеушінің қорытындысы
түпкілікті, анық емес, керісінше, алдын ала, проблемалық ықтимал маңызын,
яғни болжамдардың біреуін білдіреді".
М.С. Строговичтің пікірінше, "айыпталушы ретінде жауапқа тартатын
кезде бұл адамның кінәлылығы дәлелденген деп есептеле алмайды және
тергеушіден оны кінәлылығының орнына емес, қылмыс жасаған айыпталушының
орнына қою үшін жиналған дәлелдемелердің жеткіліктілігіне сенімдік талап
етіледі".
Егер заң адамды айыпталушы деп жауапқа тарту үшін қажетті жағдай
ретінде осы адамның кінәлылығының дәлелденгендігін және бұған тергеушінің
көзі жеткендігін белгілеген болса, бұл бұдан былайғы тергеудің айыптау
жағына бейімделіп, айыпталушының кінәлылығынан басқа болжамдарды зерттеусіз
қалдыруға әкеп соққан болар еді.
С.В. Бородиннің редакциялаумен шыққан оқулықтың авторлары да осындай
айқындаманы ұстанып, қылмыстық жауапқа тарту үшін жеткілікті болатын
негіздерді анықтауда дәлелдеуге жататын мән-жайлар да, сондай-ақ олардың
дәлелденгендік дәрежесі де ескеріледі деп көрсетеді.
Мен нақ осы қағида қолдауға тұрарлық деп ойлаймын. Заң ақиқатты
анықтауды және адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту кезінде тағылатын
айыптаудың мазмұнын құрайтын мән-жайлардың шүбәсыз дәлелденуін талап
етпейді. [8, 12 б.]
Заңға сәйкес айыптау қорытындысының соңғы бөлімінде тағылатын айыптау
тұжырымдамасы баяндалуы тиіс деген қағида тергеушінің қолында адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тарту кезінде де міндетті түрде айыптау
қорытындысын жасау кезіндегідей дәлелдеме материалдары болуға тиіс деген
сөз емес. Мұнда заң дәлелдеу процесі айыптау тағылғаннан кейін де жалғаса
береді дегенді негізге алады. Мұның үстіне, ол қылмыс оқиғасын да, дәлелдеу
тақырыбына кіретін айыпталушының кінәлылығын да қоса алғанда, барлық мән-
жайларды зерттеуді қамтиды. Атап айтқанда, айыпталушы қылмыстық іс бойынша
объективті тергеп тексеруге бөгет жасайды деп ойлауға негіз болған кезде
оған бұлтартпау шараларын қолдану мүмкіндігін көздегензаңда осыны
көрсетеді. Демек, заң істе адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартуға
мүмкіндік беретін дәлелдемелердің болғанына қарамастан, ақиқатты әлі де
анықтауға тура келетінін негізге алады. Заң айып тағуды өзгерту мен
толықтыру қажеттігін, сондай-ақ айыпталушының қылмыс жасауға қатысқаны
дәлелденбеуі себепті істің қысқартылуын туғызатын жаңа дәлелдемелер алу
мүмкіндігін ескереді.
Заңда адамның кінәлылығы шүбәсыз дәлелденген жағдайда айып тағу талабы
жазылған болса, тергеп тексеру органдары өте қиын жағдайға тап болар еді.
Олар бұған дейін негіз болса да бұлтартпау шараларын қолдану мүмкіндігі
болмағандықтан, көптеген істер бойынша тергеп тексерудің соңында айып
тағуға мәжбүр болар еді, өйткені ажлпы ереже бойынша бұлтартпау шарасы тек
айыпталушыға ерекше жағдайларда сезікті адамға ғана қолданылады.
Қылмыстың жасалу мән-жайларын анықтауға жәрдемдесетін дәлелдемелерді
жинау мен бағалау тергеп тексеру кезендерінің мақсаты болып табылады да,
осыдан кейін адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы шешім
қабылданады. Адамның қылмыс жасағанын көрсететін бұлтартпайтын дәлелдемелер
оны дер кезінде қорғану құқығымен қамтамасыз ететін тиісті іс жүргізу
жағдайына қою қажеттігіне байланысты бұл мән-жайлардың осы кезеңде мүмкін
болатын дәлелдеу дәрежесі шектеледі. Сондықтан осы кезге таман жиналған
дәлелдемелердің жиынтығы жеткілікті бола алмайды. Ол айыпталушылардың
берген айғақтарын ескере отырып, кейінгі тергеп тексерудің барысында
толықтырылады.
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту жөніндегі шешімнің маңызы істі
одан әрі жүргізу үшін жағдайлар туғызу қажеттігі болып табылады. айып
тағудың мазмұнын құрайтын мән-жайлар бірдей дәрежеде анықталмауы мүмкін,
бұл олардың әрбір қылмыс пен оны саралаудың ерекшеліктеріне қарай
анықталатын маңызына байланыстыү алайда дәлелдемелердің жеткілікті жиынтығы
жоқтығын осындай мән-жайлардың біреуін дәлелдеу процесі аяқталды деп
есептеуге болмайды.
Заңда адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартудың негізін тергеп
тексеру аяқатлды деп тану үшін емес, айып тауға үшін жеткілікті
дәлелдемелердің болуымен байланыстырады. Осыған орай, тергеуші бұл кезде
өзінің шығарған шешімі жорамалдарға немесе тексерілмеген мағлұматтарға
емес, қылмыс жасалған және оны нақ айып тағылыпадам жасаған, бұл
дәлелдемелердің бәрі заң талаптарына сәйкес жиналып, бағаланған және
айыпталушыдан жауап алғанға дейін мүмкін болатын толықдәрежеде тексерілген
деген қорытынды шығаруға болатындай дәлелдемелерге сүйенетініне көз
жеткізуі тиіс.
Жоғарыда айтылған жағдайлар, меніңше, адамды айыпталушы ретінде
жауапқа тартудың дәлелдігі іс бойынша ақиқат міндетті түрде анықталуға тиіс
және қылмыстың оқиғалары мен оған айыпталушының кінәлылығы жөнінде білім
жеткілікті болуға тиіс дегенді білдірмейді деп тұжырымдауға мүмкіндік
береді. Тергеушінің айып тағудың мазмұнын құрайтын мән-жайлар туралы
білетіндері ықтимал деректер ретінде қаратырылуы мүмкін, ал мұндай
ықтималдық дәрежесі жоғары болып, шүбәсыздыққа дейін жуықтауы тиіс.
Қылмыстық іс бойынша мұндай жағдайға жетуге болады және тәжірибеде
әдетте "адамның кінәлылығы туралы болжамды осы кезде қолда бар барлық
құралдармен тексергеннен кейін мұндай болжамды дәлелдемелердің жиынтығы
нанымды растап, қылмысты басқа адамдардың жасауы жөніндегі болжамдар көз
жеткізе жоққа шығарылатын кезде де осындай мүмкіндік туады.
Іс жүргізу жөніндегі әдебиеттерде адамды айыпталушы ретінде жауапқа
тарту үшін дәлелдемелердің жеткілікті болуы туралы мәселе көбіне тергеушіні
айыпталушы адамның кінәлылығына қатысты сенімінің болуымен
байланыстырылады. Бұған қоса, осындай пікірді ұстанатын авторлар мұндай
сенім ақиқатты, шүбәсыз білімді анықтаудың нәтижесі болып табылады деген
тұжырымды негізге алады. Қарастырып отырған мәселе бойынша қарама-қарсы
айқындаманы жақтаушылар, керісінше, тергеушіде адамның кінәлылығына қатысты
күдік, екіұдай пікір болса, оны айыпталушы ретінде жауапқа тарту мүмкін деп
есептейді.
Тергеушінің айыпталушы адамды кінәлы деп есептейтін сенімін оның да
қателесу мүмкін екенін ескере отырып, қорытынды ақиқаттығының өлшемі
ретінде қарастыруға болмайды. және, керісінше, тергеп тексеру іс жүргізіліп
адамды әшкерлейтін дәлелдемелердің жоқтығына қарамастан, сенімнің дұрыс
болып шығуы да мүмкін. өзінің кәсібіне өмірінің көптеген жылдарын арнаған
тергеушілердің ішінде сезіктімен "хаттамаға түсірілмейтін" ашық әңгіме
үстінде оның қылмыс жасағанын егжей-тегжейіне дейін айтып, тергеушінің
көзін жеткізгенін,ал оған айып тағу үшін жеткілікті дәлелдемелер жинай
алмағандары да болды.
Бұл айтылғандар айыпталушы ретінде жауапқа тартқалы отырған адамының
кінәлылығына тергеушінің сенімі туралы мәселенің ешқандай тәжірибелік
маңызы жоқ дегенді білдірмейді. Керісінше, жалпы ереже бойынша, тергеушіде
айыпталушының кінәлылығы туралы ішкі сенімінің болмауы нақты адамның қылмыс
жасағаны туралы қорытындыға келу үшін дәлелдемелері жетіспейтіндігінің
белгісі болып табылады. сондықтан тергеушіде мұндай сенімнің болуын оның
адамды сезікті ретінде жауапқа тарту жөніндегі мәселені оң шешуі үшін
қажетті жағдайлардың (әрине, іс жүргізетін емес) бірі ретінде қарастыруға
болады.
Бұдан былайғы тергеп тексеру барысында дәлелдеме материалдың көлемі
мен сапасының өзгеруіне қарай тергеушінің айыпталушның кінәлылығына денен
сенімі де өзгеруі мүмкін. Кейде өзін кінәлі деп есептемейтін айыпталушының
берген айғақтарын тексеру барысында, мән-жайларды ертерек көріп білмесе де,
тергеушіге оның кінәлы еместігін дәлелдейтін мән-жайлар белгілі болады.
Сондықтан ақтайтын негіздер бойынша айыпталушының ісін тоқтату барлық
уақытта бірдей дәлелсіз айып тағылған дегенді білдіре бермейді.
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының дәлелділігі
жөніндегі мәселенің күрделілігі мұндағы дәлелдеу айып тағуға негіз болатын
дәлелдемелерге сілтемені қамтитындығына әртүрлі көзқарастардың болуымен
анықталады. Заңның мағынасына қарай бұл қаулыда айыпталушыны әшкерелейтін
негізгі дәлелдемелер келтірілуге тиісті дейтін тұжырымдама бірқатар
жұмыстарда айтылады. Мұндай көзқарас оқу әдебиеттерінде де қолдау тапқан.
Жоғарыда баяндалған жайларды негізге ала отырып, кейбір жұмыстарда
айтылған адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулыда тергеушінің
әшкерелеуші дәлелдеме келтіру міндетін заңда белгілеу жөніндегі ұсыныстарды
қолдауға болмайды. Мұндай қағида, сөз жоқ, көптеген жағдайларда
айыпталушыдан дұрыс айғақтар алуды қиындатқан болар еді. Егер адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тартатын кезде ақиқат анықталып, айыпталушы
толығымен әшкереленген болса, ол тергеуге кедергі жасамас еді. Соған
қарамастан барлық істер бойынша осылай бола бермейді. Қылмыстың жасалғаны
айдан анық болатын кезде адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
қаулыда дәлелдеулерді көрсетуге айрықша кедергілер болмайды. шынын
айтқанда, айыпталушының өзі (беттесуден, сараптама актісінен және басқа
көздерден) қандай дәлелдемелер арқылы әшкереленіп отырғанын біледі. Алайда
көптеген істер бойынша адамға айып тағу айыпталушының кінәсын дәлелдейтін
материал жинаумен аяқатлмайды. Мұндай жағдайларда айып тағудан кейін
айыпталушыны әшкерелейтін жаңа мғлұматтар анықталады, оларсыз ақиқатты
анықтау жөніндегі мәселе дұрыс шешілмейді. Айыпталушыны жиналған
дәлелдемелердің сипаты мен жиынтығынан мезгілінен бұрын хабардар ету
белгіленген жауап алу тактикасы жоспарын жүзеге асыруға кедергі жасауы
мүмкін. [9, 16 б.]
Әлбетте, айыпталушы адам айып тағудың мәнін ғана емес, сондай-ақ
негізгі дәлелдемелерді де біле отырып, өзінің мүдделерін барынша толы,
белсендірек қорғай алатын болады. егер айыпталушыадам кінәсыз болса, мұндай
мүдделері де заңды болады. Алайда кінәлы адамға барлық дәлелдемелер
ұсынылатын болса, онда бұл мемлекет пен қоғамның мүдделеріне зиян келтіреді
де, қылмыскер жауаптылықтан құбылып кетуге тырысатын болады. заң шығарушы
осыны негізге ала отырып, сот ісін жүргізуді тергеп тексеру органдары
қылмыскерлерді әшкерелей алатындай етіп, сонымен бірге айыпталушылар
өздерінің заңды мүдделерін қорғау мүмкіндігіне ие болатындай етіп реттейді
2. АЙЫПТАЛУШЫ РЕТІНДЕ ЖАУАПҚА ТАРТУ ҚАУЛЫЛАРЫ
2.1. Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы іс жүргізу шешімі
дербес қаулы түрінде ресімделеді. Осы құжаттың мазмұндық және сыртқы
көрінісіне қойылатын талаптарды сақтау қыбалданған шешім заңдылығының
маңызды өлшемдерінің бірі болып табылады. адамды айыпталушы ретінде жауапқа
тарту фактісінің өзі заң тұрғысынан алғанда зор маңызға ие болады. адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тартатын кезден бастап оның іс жүргізу-құқықтық
мәртебесі өзгереді. Тиісті қаулыны дұрыс ресімдеудің зор маңызы болатынын
осы жағдаймен түсіндіруге болады.
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының нысаны мен
мазмұнына қойылатын талаптар заң арқылы реттеледі. Дәлелденген қаулыда
былай деп көрсетіледі:
- күні, айы, жылы, елді мекеннің атауы;
- бұл қаулыны шығарған адамның лауазымы, атағы, тегі;
- ол қай іс бойынша шығарылған;
- айыпталушы ретінде жауапқа тартылатын адамның тегі, аты, әкесінің
аты, оның туған, күні, айы, жылы, туылған жері (бұл деректер жеке куәлік
немесе басқа құжаттар арқылы анықталады); мүмкін болса, бұл құжаттардың
көшірмесін қылмыстық іске қоса тіркеген жөн;
- айыпталушыға тағылатын қылмыстық әрекеттің сипаты, ұрланған немесе
келтірілген зиянның уақыты, орны, әдісі, мөлшері және заңға сәйкес оны
жасаудың өзге де мән-жайлары;
- айыпталушы жауапқа тартылатын қылмыстық заңның бөліктерін,
тармақтарын, баптарын, орналасуын, нормаларын, сондай-ақ саралаушы
белгілерін дәл көрсету; егер адамға бірнеше қылмыс тағылатын болса, онда
қаулыда оның қылмыстық әрекеті сараланатын Қылмыстық кодекстің барлық
баптары көрсетіледі.
Қаулының негізділігі онда адамға тағылатын қылмыстың мәні ішкі
бірлікті сақтай отырып, хронологиялық ретпен баяндалатындығында болып
табылады. мұнда Қылмыстық кодекстің нақты бабына сәйкес қылмыстың мәні
құрамы арасындағы өзара байланыс анықталуы тиіс. осыған қатысты Р.Х. Якупов
былай деп жазған: "Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы
дәлелденген болуға тиіс. Дәлелдеу дегеніміз іс жүзіндегі мән-жайларды
қисынды ретпен және үйлесімділікпен баяндауды, олардағы қылмыстың нақты
құрамындағы заңды белгілерін түсіндіруді және қылмыстық заңның осы қылмыс
жататын белгілі бір бабын көрсетуді білдіреді" [10, 17 б.].
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының жасалу уақыты
мен орнын көрсетудің мынадай тұрғыдан маңызы бар:
- адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шыққан кезден
айып тағуға дейінгі уақыт үш тәуліктен аспауы тиіс.қаулының шыққан уақытын
дәл көрсету уақыт есептеуді жоғарыда айтылған үш тәуліктің ішінде дұрыс
жүргізуді көздейді;
- кең мағынада алғанда қылмыстық іс жүргізу заңы қылмыстық сот ісін
жүргізу орны ұғымының құрамдас элементі болып табылатын кеңістікте әрекет
етеді. Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының жасалған
орнын көрсету қылмыстық ізге түсу органының өзінің қызмет көрсететін
аумағына сай келетінін білдіреді.
Осы қаулы шыққан кезден бастап адам айыпталушы деп танылады, яғни
қылмыстық сот ісін жүргізуге тартылған адамның іс жүргізу жағдайы
айтарлықтай өзгереді деген мән-жайлар қаулыда оның шыққан уақытын
белгілеудің маңыздылығын түсіну үшін зор маңызға ие болады. Адамның іс
жүзінде айыпталушы мәртебесін алған кезі туралы мәселе ғылыми пікірсайыстар
үшін ашық қалып отырғанын айту керек, өйткені адамды айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы қаулы шығару мен оған айып тағу арасында уақыт үзілісі
болады. сонымен, айыпталушы мәртебесін алу уақыт жағынан адамды айыпталушы
ретінде қаулы шығару арқылы оны айыпталушы деп танитын кезден бастап үш
тәулік шегінде кешігеді.
Қаулы шығарған адам туралы деректерді көрсету белгілі бір
өкілеттіктері бар тиісті адам жөніндегі талаптардың сақталуы жайында пікір
айтуға мүмкіндік береді.
Қаулыда айыпталушы ретінде жауақа тартылатын адам жөніндегі деректерді
көрсету қателіктерге, сондай-ақ ол туралы мәліметтерді әдейі өңін
айналдырып, бұрмалауға жол бермеу қажеттігіне байланысты. Сонымен қатар,
айыпталушының туған күні мен орнын көрсету қылмыс субъектісінің
белгілерінің болуы (адамның қылмыстық жауапқа тартылатын жасын анықтау)
туралы мәселені және азаматтық туралы мәселені шешуге байланысты болады.
Адамға тағылатын қылмыстық әрекетті сипаттау – оны айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы қаулының аса маңызды құрамдас бөлігі. Р.Х. Якупов
былай деп көрсетеді: "Заң қаулыда айып тағудың дәлелдемесіне міндетті түрде
сілтеме жасауды талап етпейді. Алайда мұндай сілтемеден толық бас тарту
тәжірибесін тергеп тексерудің мүдделерін қанағаттандырады деп тануға
болмайды. Ойдағыдай қорғану үшін айыпталушының өзіне не үшін айып
тағылғанын ғана емес, сондай-ақ мұндай айыптаудың неге негізделетінін білуі
де маңызды. Сонда ол өзіне тағылған айыптауға қарсы нақты қорғанып, айып
тағудың осал, тергеп тексерудің дәлелсіз тұстары мен қателіктерін табуға
жол ашар еді. Осыған орай, дәлелдемелерге сілтеме жасаудан бас тарту
тергеушінің, анықтауды жүргізген адамның қалауы бойынша еркіне қарай емес,
одан айыпталушыны дәлелдемелермен оған айып тағылған кезде емес, жауап алу
барысында немесе одан кейінірек таныстыру тиімді болатын нақты қылмыстық
істі тергеудің тактикалық ерекшеліктеріне қарай жүргізілгені маңызды
болмақ".
Л.Н. Башкатов, Г.Н. Ветрова, А.Д. Доценко, В.И. Зажицкий, В.И.
Шестаков басқаша пікір айтады. Бұл авторлар, атап айтқанда, былай деп
жазады: "Заңда қаулыда айып тағу үшін негіз болатын дәлелдемелерді келтіру
қажеттігі туралы нұсқаулар жоқ. Сондықтан бұл мәселе тергеушінің
(анықтаушының) қалауына қарай шешіледі. Әдетте, қаулыда іс бойынша адамға
айып тағуға негіз болатын дәлелдемелердің жеткілікті жиналғанына ғана
сілтеме жасалады" [11, 19 б.].
Келтірілген авторлар Ресейдің Қылмыстық іс жүргізу кодексін талдап
отырғанына қарамастан, бұл ҚР ҚІЖК-нің 207-бабының мәнін түсіну үшін де
айтарлықтай көкейтесті мәселе. Тағылатын қылмысты сипаттау заңға сәйкес
дәлелдеу мәселесінің мазмұнына кіретін барлық мән-жайларды көрсетуді
көздейді. Дәлелдемелер мен дәлелдеу мәселесі өзара байланысты
болатындықтан, бірін-бірі алмастыра алмайтыны белгілі. Мұнда екінші пікір
ҚР ҚІЖК-нің нұсқауларына едәуір сәйкес келеді, ол бойынша да айып тағуға
негіз болатын дәлелдемелерді қаулыда келтіру талап етілмейді. Заң жүзіндегі
нұсқаудың мұндай сипатына тағы бір түсінік бар. Мәселе мынада: заңға сәйкес
айыптау қорытындысынды уақыты жағынан адамды айыпталушы ретінде жауапқа
тарту туралы қаулыдан кейін жасалады. Адам өзіне тағылған айыптаудан
қорғану стратегиясы мен тактикасын айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
қаулының негізінде емес, айыптау негізінде құрады. Сонымен қатар, әртүрлі
екі іс жүргізу құжаты – адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
қаулы мен айыптау қорытындысы, - мақсаты түрліше болатындықтан, олардың
мазмұндау бөлігіне қойылатын талаптар жөнінен сәйкес келмеуі мүмкін.
Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, біз адамды айыпталушы
ретінде жауапқа тарту туралы қаулыда дәлелдемелерді келтірудің керегі жоқ
деп есептеуге бейім тұрамыз. Бұл тергеп тексерудің басқа кезеңінің міндеті
болмақ, ол туралы қылмыстық істің барысына арналатын бөлімде толығырақ
баяндалатын болады. қаулыда жасалған қылмыстың мән-жайларын дәлелдеу
мәселесі талап етіп отырғанындай көлемде өзара қисынды байланыста ретімен
баяндау жеткілікті.
Әдебиеттерде адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының
құрылымы кіріспе, сипаттама және қорытынды бөлік деп аталатын үш бөліктен
тұрады дейтін көзқарас бар. Заңда бұл туралы ескерту жоқ, бірақ объективті
қарағанда бұл пікір шындыққа сай келеді. Мәселен, заңда көрсетілгендей –
жалпы сипаттағы талаптардан тұратындықтан, бұл кіріспе бөлігінің реттеуі
және мұнда жасалған қылмыстың мән-жайлары баяндалатындықтан, бұл сипаттама
бөлігі болады.
Қаулының қорытынды бөлігінде тергеп тексерілетін іс бойынша адамды
айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы шешім келтірілуі тиіс.
Айып тағу айыпталушыға түсінікті болатындай етіп тұжырымдалуға тиіс.
Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының көшірмесі ол
шығарылғаннан кейін 24 сағаттың ішінде прокурорға жіберіледі.
Қылмысты топтасқан адамдар жасайтын жағдайларда айыпталушы ретінде
жауапқа тарту туралы қаулы әркімнің жасалған қылмыс әрекетінің рөліне қарай
қылмыстың әрбір қатысушысына қатысты жеке дара жасалады.
Егер тергеп тексеру барысында заңда жаңадан жасалған қылмыстың белгісі
ретінде көзделген немесе бұрын жасаған қылмысы үшін кінәлылығы үкіммен
анықталған және ол үшін соттылығы өтелмеген немесе алынбаған жағдайда кейін
сот оны аса қауіпті кәнігі қылмыскер деп танитын негізде бұрынғы
сотталғандығы туралы үкімде анықталатын болса, онда бұл жөнінде айыпталушы
ретінде жауапқа тарту туралы қаулының сипатта бөлігінде көрсету қажет [12,
20 б.].
Қаулыда іске қатысты жиналған нақты мағлұматтар арқылы анықталған және
расталған мән-жайлар ғана көрсетілуі тиіс. мұндай мән-жайлар негізделетін
дәлелдемелер тергеп тексеруді жүргізетін адамның қалауы бойынша
көрсетіледі. Ерекше жағдай ретінде, қаулыда міндетті түрде сараптама
қорытындысының деректері мен оның қорытындыларын көрсету талап етіледі.
Судьялар Парламенттің депутаттары, Конституциялық Кеңестің мүшелері
мен Төрағаасы, Бас Прокурор үшін айыпталушы ретінде жауапқа тартудың ерекше
тәртібі белгіленген [13, 20 б.].
Айып тағудың ұйымдастыру шаралары мен іс жүргізу әрекеттерінің
жиынтығы ретінде қарастыру қажет. Құрылымына қарай айып тағу мынадай
кезеңдерге бөлінеді:
- айыпталушы деп танылатын адамның тергеушіге келуін қамтамасыз ету;
- адамға айып тағудың өзі;
- айып тағылған адамға оның іс жүргізу құқықтарын түсіндіру.
Сонымен айыптау рәсімінен бұрын айыпталушының келуін қамтамасыз етуді
ұйымдастыру шаралары жүргізіледі. Осыған байланысты айыпталушының
тергеушіге келі міндеттілігін реттеу тікелей айып тағу қызметімен толайым
қарастырылады.
2.2. Жауап алу барысында айыпталушы туралы мәліметтер жинау әдістері
Жауап алу, тергеу әрекеті ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 26-
тарауындағы 211-219 баптар аралығында қамтылған. Осы мәселеге нақты
анықтама берер болсақ, жауап алу алынатын адамның белгілі бір оқиғаны не
фактіні сипаттауы ғана емес, жауап алу өте күрделі әрі қарама-қайшы
процесс. Зерттеуші А. Дулов тергеушінің жауап алғанда алатын мәліметтерін
екіге бөледі. Бірінші, тергеу үшін қажетті оқиға немесе фактілер жөніндегі
мәліметтер. Екінші, оқиғалар мен фактілерді ауызша жеткізетін қайнар
көздерге қатысты мәліметтер. Айта кететіні, екінші топқа енетін
мәліметтердің барлығы өте маңызды болып саналады. өйткені, ҚР Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 117-бабы 1-бөлігінің 5-тармағына сәйкес қылмыстық іс
бойынша дәлелдеуге жататын мәліметтер қатарына айыпталушының жеке басын
сипаттайтын мән-жайлар да кіреді.
Жауап беру барысында айыпталушының өзінің жеке қасиеттері туралы
байқатпауы мүмкін емес. Тіпті, кез келген айыпталушының қылмыстың
оқиғасынан гөрі өзі туралы, өзінің өмірі мен жұмысы туралы қызыға әрі қуана
айтатынын тәжірибе көрсетіп отыр. Сонымен қатар, шын айғақ бере отырып
шындықты біршама әсірелеп, өзін артық бағалап жіберіп немесе өзін теріс
жағынан сипаттайтын әрекеттер жөнінде үн қатпау сияқты рефлекстің -
"қорғану" әрекеттерінің байқалуы да мүмкін. Ендеше, қылмыскердің тұлғасы
туралы мәліметтерді алу оңай шаруа емес. Сондықтан, тұлға туралы анық
ақпараттарды оның жасанды іс-қимылын аңғару арқылы және сұрақты соған
бағыттау арқылы анықтау қажет.
Қылмыстық іс бойынша анықтауға жататын психикалық құбылыстардың
белгілері туралы мәліметтер алу үшін тергеуші қылмыстық іс жүргізу
нормаларына және моральдық этика талаптарына сай келетін ғылыми негізделген
әдістерді қолдануы керек. Осыған байланысты зерттеуші Б. Ананьев
психологиялық зерттеуде қолданылатын барлық әдістерді: ұйымдастыру
әдістері, ғылыми мәліметтерді табудың эмпирикалық (эмпирические –
тәжірибеде жинақталған) әдістері, мәліметтерді өңдеу тәсілдері,
интерпретациялық әдістер (лат. Interpretatio – бір нәрсенің мәнін ашу,
талқылау, белгілі бір мәтінді түсіндіру) деп төрт топқа бөледі. Ол
ұйымдастыру әдістеріне зерттеудің барлық сатысында қолданылатын салыстыру
және кешенді әдістерді жатқызса, эмпирикалық әдістерге бақылау,
экспериментальдық, психодиагностикалық (әңгімелесу, интервью), модельдеу,
биографиялық мәліметтерді өңдеу тәсілдеріне сандық және сапалық талдауды,
интерпретациялық әдістерге генетикалық және құрылымдық әдістердің түрлі
нұсқаларын жатқызады. Әрине, мұндай тұжырым орынды. Дегенмен, жауап
алынатын тұлғаның психологиялық ерекшеліктерін білу үшін жауап алу кезінде
әдістердің шағын түрін пайдалануға болады.өйткені, оларды таңдау тергеу
әрекетін жүргізудің мақсаты мен оған бөлінетін уақытқа да байланысты
болады. жауап алу кезінде тұлғаны психологиялық диагностикалауға
қолданылатын негізгі әдістерге бақылау, әңгімелесу, эмоционалды эксперимент
, психологиялық анализді жатқызуға болады. аталған әдістер толығымен
қолданылмайды. Себебі, нақты жағдайда сәйкес тиімді әдістер қолданылады.
Тергеуші жауап алынатын тұлғаның сыртқы бейнесіне, эмоционалды
жағдайына, мінез-құлқына көңіл аударады. Жауап алу аяқталғанға дейін
тергеуші жауап беруші тұлғаның темпераменті мен жауап алудың мазмұнына
қатысты ойын қорытындылай отырып, оның бетіндегі мәнерлі қозғалыстарды,
сөзінің барысын, реакциясының жылдамдығын бақылап отырады. Бақылау жауап
берушінің өзін-өзі ұстау үлгісін, сөзшеңдігін, қойылған сұрақтарға қатысты
қатынасын,, процессуалдық мәселеге не тергеушінің жауап алуға шақыруына
байланысты психикалық жағдайын қамтиды. Бақылаудың нәтижесін бағалағанда
бақылауға алынған тұлғаның (іс-қимылын еркін жасайтын) үйреншікті ортадан
тыс жерде екендігі ескерілуі керек. өзінің рөлін және болашақтағы
процессуалдық жағдайын толық біле бермейтін бейтаныс ортада жауап алынатын
тұлға өзін еркін ұстай алмайды. Көбіне, алдын ала ойластырып қойған бағыт
бойынша мінез танытады. Ал аталған жағдайлар бақылау барысында анықтауға
болатын шын көріністі бүркемелеп, өзгертеді.
Тергеу әрекетін жүргізу барысында әрқашан психологиялық анализ жасалып
отырады. Тергеуші нақты бір тергеу әрекетінің дамуының барлық сатыларын
неғұрлым жақсы білетін болса және орындалуға жататын барлық қызметінің
жиынтығын жете меңгерсе, соғұрлым психологиялық анализді тиімді және
нәтижелі жүргізе алады. Басқаша айтқанда, тергеуші жүргізгелі отырған
тергеу әрекетінің психологиялық құрылымын алдын ала болжаған болса, іс
бойынша сапалы анализ жасалуы мүмкін. Түскен мәліметті талдау кезінде
субъект жөніндегі барлық білімді қолдану керек. Сондай-ақ, субъектінің
байланыстары мен тәуелділігін, тергеуге қатысты жағдаймен байланысын
ескерген жөн. Сондықтан, тергеуші зерделенген объектінің қасиеттері мен
сапасын мұқият талдамастан өзінің жеке пікірі мен әрекеттерін негіздеп,
пайым жасауға ешқандай қақысы жоқ. Ол тергеу әрекетін жүргізгене өз
әрекеттеріне бақылау жасап, дұрыс шешім қабылдап жатқанын қадағалап отыруы
тиіс.
Жауап алынатын тұлғаның жеке басын зерттеу үшін әңгімелесу
(сұхбаттасу) әдісі қолданылады. Жауап алу мен әңгімелесу процессуалдық және
мақсаты жағынан бір бірінен өзгешеленеді. Жауап алу процесінің сипаты
шектеулі болғанымен оның барысында әңгімелесу қолданылады. Мұндағы мақсат –
психологиялық байланыс орнату үшін жауап алудың мазмұнынан тыс
мәліметтермен алмасу. Жауап алу процесінде қолданылатын әңгімелесу әдісін
екі тұрғыда қарастыруға болады. бір жағынан, ол психологиялық контакт
орнатуды көздеп жауап алудың пәнінен тыс мәліметтермен алмасу және жауап
алынатын тұлғаның темпераментінің түрі мен мінез-құлқының белгілерін
анықтау үшін қолданылатын болса, екінші жағынан әңгімелесу жауап алудың
барысында қатар қолданылуы мүмкін.
Жауап алу барысында қылмыскердің тұлғасын зерттеудің қосымша әдісі –
эмоционалды (психологиялық) эксперимент. Бұл әдіс өз алдында бөлек
қолданылмайды, керісінше, жауап алудың тактикалық тәсілінің құрамдас
элементі ретінде пайдаланылады. Бұл әдістің мәнісі мынада, жауап алынатын
тұлғаға эмоционалды реакцияға ұшыратуға қабілетті белгілі бір мәлімет
хабарланады немесе дәлелдеме көрсетіледі. Егер тұлғаның анық ұсынылатын
дәлелдемемен немесе хабарламамен байланысы бар болса абыржуы мүмкін.
Эмоционалды эксперименттің қолданылуы келесі тәртіптердің сақталуын
талап етеді: 1) оның мақсатты болуы; 2) сезікті психологиялық өзгеріске
ұшырауы мүмкін деген уақытты, жағдайды және құралдарды таңдау; 3) бұл
жағдайлардың жауап алудың процессуалдық тәртібіне сай болуы; 4) оның
орындалуы және тұлғаның психикалық процесін бақылай алу; 5) бақылаудың
нәтижесін бағалау.
Тергеу тактикасының негізгі талаптарының бірі – жауап алынатын тұлғаға
индивидуальды бейімделу. Бұл талаптың орындалуы жауап алынатын тұлғаның
психикалық қасиеттерін зерттеумен байланысты. Жеке тұлғаның қасиеттерін
жедел диагностикалау әдістері өте аз зерттелген. Сондықтан, тергеуші көп
жағдайда өзінің ішкі пайымына ғана жүгінеді. Жеке бейімделу дәлелдемелерді
жинаудың, зерттеудің және бағалаудың барлық процесіне қатысты бар
процессуалдық, тактикалық және тәрбиелік ықпал ету принципі болып саналады.
Ол тергеушіні қылмыстың субъектісін адам, тұлға ретінде тануға, туындаған
жағдайдың ерекшелігін бағалауға және осының негізінде ықпал ету әдістерін,
тәсілдерін және құралдарын саралап, тергеу әрекеттерін жүргізудің
тактикасын құруға міндеттейді. Осы тәсілдердің кешенді қолданылуы арқылы
жеке тұлғаның қандай қасиеттерін анықтауға болады? енді осы сауалға жауап
берелік.
Жалпы тұлғалық қасиеттер өзара байланысты төмендегідей психикалық
ерекшеліктермен анықталады:
1) тұлғаның бағытымен – оның иерархиялық қалыптасқан құндылық
жүйесімен;
2) психиканың табиғи негізделген ерекшеліктерімен – темпераментімен;
3) мінез-құлықты реттейтін әлеуметтік жағдайда қалыптасқан тұрақты
әдістермен – мінезімен;
4) әлеуметтік-беделді психикалық көріністерімен.
Біз осы қасиеттердің ішінен тұлғаның бағытын анықтау әдістеріне
тоқталсақ. Жеке тұлғаның бағытына кіретін элементтер, бұл оның
қажеттіліктері, мотиві, әуестік мүдделері, дүниетанымы мен армандары.
Бағыттылықтың үш түрін ажыратуға болады: жеке, ұжымдық және іскерлік.
өзінің амандығын қамдау, өзін-өзі қолдау, жеке мүддесіне жету сияқты
мотивтер мен құндылықтар басымдық танытқанда жеке бағыт орын алады. Мысалы,
бір топ адам жасаған талан-таражға салу қылмысы бойынша айыпталушы басқа
қатысушыларды жауапкершіліктен босатуға тырысып, кінәлі толығымен өз
мойнына алады. Тергеуші оған ұрланған ақшаның барлығы сот арқылы оның бір
өзінен өндірілетінін және бұл үшін, тіпті оның мүлкінің тәркіленуі мүмкін
екенін, соның салдарынан бүкіл отбасы материалдық зардап шегетінін
түсіндіреді. Егер, ол бұл қылмысқа қатынасқан басқа қатысушылар туралы өз
еркімен мойындайтын болса, келген шығын барлық қатысушылардың ортақ
өндірілетінін және сот жаза тағайындағанда оның қылмысты ашуға белсенді
көмек көрсеткендігін ескеретіндігін де түсіндіреді. Туындаған жағдайды
ескеріп, айыпталушы ұрлықты бірге жасаған адамдарды әшкерелеп берді делік.
Бұл жағдайда тергеушінің түсіндіру нәтижесінде айыпталушыда жеке басының
амандығын ойлау мотиві белсенділіктің басқа түрлерінен басымдық танытты
[14, 24 б.].
Ал, алдын ала тергеуге қатысушының (қылмыскердің) әрекеті басқа
адамдардың, ұжымның, топтың мүдделерімен, сот әділдігі мен жалпы қоғамның
мүдделерімен анықталғанда қоғамдық бағыт орын алады. Қоғамдық немесе кәсіби
қызметінен туындайтын, сонымен қатар сот әділдігін жүзеге асыратын органның
жұмысы мен оның қылмыстық іс жүргізу аясындағы орындайтын рөліне сай
туындайтын мотивтер айыпталушының бойында басымдық танытуы мүмкін. Мұндай
мотивтерге атқарған ісіне мақтаныш, кәсібінің беделі, пайда ойламай
ақиқатты мүддесін көздеу сияқты мотивтер жатуы мүмкін. Мұндай мотивтерді
иемдену объъектінің кәсіби бағыты туралы айтуға ерік береді.
Қылмыскердің саналы түрде алдына қойған мақсаты, қабылдаған шешімі не
себептен қозғаушы күшке, яғни мінез-құлық мотивіне айналады деген сұрақ
туындайды. Бұл сұраққа жауап беру үшін мотивтердің пайда болуының
психологиялық механизмін білу керек. Мұны түсінген соң тергеуші басқа
адамның мотивациялық аясына мақсатты түрде араласуға мүмкіндік алады және
бір қозғаушы күштің дамуын тоқтатады.
Психологтар адам мінез-құлқының барлық қозғаушы күштерінің негізінде
тұлға белсенділігінің басты қайнар көзі – қажеттілік жатыр деп санайды.
Адамның қажеттілігі қандай жолмен қозғаушы күштің ерекше нысанына, адам
мінзе-құлқының мотивіне айналады? өмір мен даму адамның қоршаған ортаға
және өзіне деген белгілі бір қатынасын қалыптастырады. Объектілерге деген
мұндай қатынас және оған деген мұқтаждық белгілі бір уақытқа дейін
потенциалды жағдайда болады. бұл мұқтаждық аса маңызды емес.
Бірақ, қандай да бір уақытта адамды қоршаған ортада өзгеріс болады, ол
өзгерістер адам психикасының ішкі "тыныштығын" – тепе-теңдігін бұзады. Адам
өз қажетін қанағаттандыру процесінің тығырыққа тірелгенін сезеді немесе
сыртқы жағдай мен мотивациялық белсенділіктің дамуына бейімделмей немесе
қайта өңдемей процесті одан әрі жүзеге асыру мүмкін еместігін түйсінеді.
Қажеттілік жағдай пайда боладв. Ол субъективті теріс бағаланып уайым пайда
болады. өйткені, ішкі тепе-теңдіктің бұзылуының нәтижесінде адам қалыпты
өмір сүріп, дами алмайды.
Сана-сезім және ерік сияқты таным процестерінің белгілі бір бағытта
белсенділік көрсетуін жағдайлардың нәтижесі деп қарастыру керек. Қажетін
түсінген соң адам санасын сыртқы ортаны зерделеуге бағыттайды, өз қажетін
қанағаттандыруға кедергі жасап отырған факторлар мен бұзылған тепе-
теңдікті, ішкі "тыныштықты" қайта қалпына келтіруге мүмкіндік беретін
факторларды анықтай отырып, туындаған жағдайдың кейбір жақтарын бағалайды.
Қажеттілігін қанағаттандыруға болатын объектіні іздеп табумен және сол
жағдайда белгілі бір әрекет жасау керек деген шешімге келумен сыртқы
жағдайларды зерделеу аяқталады. Мұнда іс-әрекет мақсатты бағыт алады, бұл
қажеттілікті қанағаттандыру пәнімен, мақсатымен және құралдарымен
дәлелденеді. Олар адам үшін материалдық немесе рухани құндылық ретінде
танылады.
Психологтардың пайымдауынша, мотивациялық аяның ең дамыған түрі мінез-
құлықтың жетекші мотивіне айналған, белгілі бір моральдық құндылықтарды
игеру болып саналады. Л. Божовичтің айтуынша, игерілген құндылықтар
басқадай әсер ету күштерін өзіне бағындыра отырып тікелей сер ету күшіне
айналады. Олай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz