Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
МазмҰны
КlРlСПЕ ... ... ... ... 4
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНКТЕРДІҢ АГЕНТТІК
ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ САУДАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақстанның банк жүйесiндегi банк өнiмiнiң және қызметiнiң
қажеттiлiгi және мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Банктердің корреспонденттік операцияларының жүйесі және
төлем
механизімі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..18
3. Банктердің корреспонденттік операцияларының формалары
және төлем
құжаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 27
4. Қазақстандың банктердiң сыртқы экономикалың қызметiнiң
негiзгi бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 7
1.5 Банк технологияларының қазiргi кездегi даму тенденциялары ... ... ... ... .39
1. ҚАЗАҚСТАН БАНКТЕРІНДЕГІ БАНКТІК ҚЫЗМЕТ ТҮРЛЕРІНІҢ
ДАМУЫН ТАЛДАУ
1. Қазақстан Республикасының банктерiнiң көрсететiн қызмет нарығының
дамуы (2001-2003) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысында жаңа банк қызметтерiн
ендiру тәжiрибесiн талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2. ҚАЗАҚСТАНДА БАНК ҚЫЗМЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ЖӘНЕ МӘСЕЛЕЛЕРl
1. Қазақстан Республикасында банк өнiмдерi мен қызметтерiн
қолдану механизмiнiң дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
2. Банк өнiмдерi мен қызметтерiн енгiзудiң халықаралық тәжiрибесi және
оларды Қазақстанда қолдану
мүмкiндiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТlЗlМl ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
КІРІСПЕ
Зерттеу жүргiзудiң өзектiлiлiгi. Нарықтық экономикаға көшумен
байланысты Қазақстан Республикасының банктер жүйесiнде ұлттық экономиканың
басқа секторларымен салыстырғанда елеулi өзгерiстер болып жатқаны баршаға
мәлiм. Бүгiнгi таңда нарықтық экономика жолына баÿғыда түсiп, зор
жетiстiктерге жеткен өркениеттi елдер тәжiрибесiн үйрене отырып, банк
жүйесiн халықаралық стандарттарға көшiру ел экономикасы үшiн маңызды болып
табылады.
Банк жүйесiн реформалау қажетiлiгi Қазақстанның эволюциялық дамуының
сапалы, жаңа деңгейге жетуiнiң қажеттiгiнен туындап отыр. Нарықтық
экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесi
реôормалаудың ½зақ та, қиын кезеңiн бастан кешiрдi. Бұл кезеңде елiмiздiң
банк жүйесiнде тек сандық емес, сонымен бiрге сапалы өзгерiстер болды деп
айтуға болады. Қазақстан Республикасының тәуелсiздiк алуының он жылдығына
арналған салтанатты жиналыста ел Президентi Н.Назарбаев банк жүйесiн
реôормалау нәтижесi бойынша: ''Елiмiздiң банк жүйесi түбегейлi де сапалы
өзгерiстерге ұшырады'' деп мақтанышпен атап өткен болатын.
Қазақстанда банк жүйесiн реôормалау iсi ең алдымен коммерöиÿлық
банктердi құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бiрге бүкiл КСРО
аумағындағы бiрiншi болып құрылған банк, Оңтүстiк Қазақстан облысында
орналасқан ''Союз'' кооперативтiк банкi болатын. Банк операцияларын жүргiзу
құқығын беретiн лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды.
Бiрақ, аталмыш банктiң қызметi небәрi 7 жылға ғана созылып, қызметiндегi
айтулы елеулi кемшiлiктерi үшiн 1995 жылдың 24 тамызында банк операцияларын
жүргiзу үшiн берiлген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында
1988 жылдың 19 қыркүйегiнде құрылған екiншi коммерциялық банкке Алматы
Орталық кооперативтiк банкi жатады. Қазiргi кезде аталмыш банк
''ЦентрКредит'' ААҚ болып, банк қызметi нарығында өз қызметiн тиiмдi
атқаруда.
1990 жылы ''Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметi туралы''
Заңы қабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттiк болып табылатын ұлттық банктiң
негiзгi мiндеттерiмен қатар, экономикадағы ақша-несиелiк реттеу құралдары,
оның атқаратын қызметтерiнiң түрлерi, коммерциялық банктердiң қызметiне
бақылау жасау принциптерi мен әдiстерi анықталған болатын.
Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасқан алғашқы кезеңдерiнде сауатты,
кәсiпкерлiк деңгейi жоғары, бiлiктi мамандардың болмауы, банк саласының
қызметiн реттейтiн заңнамалардың толық жетiлмеуi банк қызметiн жүзеге
асыруда көптеген қателiктер жiберiп, банктердiң жабылып қалуына тiкелей
себебiн тигiздi.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банк жүйесiнiң қалыпты қызмет
етуiн қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында ''Заң күшi бар
Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына өзгерiстер мен толықтырулар
енгiзу туралы''; 1998 жылдың 28 сәуiрiнде ''Қазақстан Республикасында
вексель айналысы туралы''; 1997 жылдың 11 шiлдесiнде ''Банк қызметiнiң
мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы'' бiрқатар заңдары қабылданды.
1995 ж. Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудың бағдарламасын жүзеге
асыру, осы жүйедегi орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның
мақсаты мен мiндетi тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен
бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банкi ретiнде атқарған қызметi барысында
жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық
экономикаға сай келетiн ақша-несие саясатының құралдарын пайдалануға көшу
мiндеттерiн жүктедi.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi
деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Жоғарыда атап
өткен себептерге қоса, төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген
сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң
сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер
банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң,
олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi.
Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi
ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық
банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере
алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да бiз бүгiнгi таңдағы
әлемдiк тәжiрибеде қалыптасқан банк iсiнiң дамуындағы қызметтердiң
әдiстемелерiн оқып бiлiп, осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк жүйесiнiң
практикасында қолданғанымыз абзал.
Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы, қарастырылып отырған банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi, оны басқару әдiстерi Қазақстанның
банк жүйесiн дамуымен және қалыптасуымен байланысты сҮрақтарды зерттеудiң
жаңа бағыты болып табылады.
Факторлың талдау негiзiнде банк қызметiне әсер ету үшiн бiз әлемдiк
тәжiрибеден үлкен көңiл аударып отырмыз және соның көмегi арқылы Қазақстан
Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы банк iсiндегi қызметтердi
аныңтау, оны дамыту үшiн әдiстердi саралап отырмыз. Сонымен, коммерциялың
банктердiң iс-әрекетi саласы кебеюде. Бiрақ отандың банктер әлемдiк
тәжiрибеде белгiлi барлың қызмет түрлерiн енгiздi деуге болмайды. БҮл
проблема Қазақстанның банк жүйсi үшiн жақа бағыт болып табылады, сондыңтан
да банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларында қандай да бiр
түпкiлiктi зерттеулер жүргiзiлген жоқ. Осы орайда әлемдiк банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi Қазақстан тәжiрибесiнде енгiзу банк
жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып отыр. Барлың аталған себептер
осы диплом жүмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсатары мен негiзгi
мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.
Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi: Жұмыстың мақсаты банк iсiнiң дамуындағы
қазiргi кездегi қызметтердi анықтап, әлемдiк банк тәжiрибесiн оқып бiлу
және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
1. Банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтаумен байланысты
теориялың сұрақтарды оқып бiлу, олардың құралын анықтау, маңызын
нақтылау және оларға анықтама беру;
2. Банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтау әдiстерiне
талдау жүргiзу және әртүрлi қызмет түрлерiнiң тиiмдiлiгiн нақты
практикалық мысалдармен дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандың
банк мекемелерiне банк iсiн жетiлдiру үшiн нақты Үсыныстарды
өңдеп шығару.
Жұмыстың пәнi мен объектiсi. Жұмыстың пәнi реттiнде банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтаудың құралдарымен және
әдiстерiмен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады.
Жұмыстың объектiсi Қазақстан Республикасының екiншi деңгейлi банктерiнiң
қызметi болып табылады.
Диплом жұмысынын әдiстемелiк негiзiн: Қазақстан Республикасының заңдары,
ережелерi, шетелдiк және отандық экономистердiң ғылыми еқбектерi, оқулықтар
мерзiмдi басылымдардың, статистикалық анықтамалықтардың мәлiметтерi
құрайды.
Диплом жұмысынын құрылымы: жұмыс кiрiспеден, үш бөлiмнен қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНКТЕРДІҢ АГЕНТТІК
ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ САУДАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстанның банк жүйесiндегi банк өнiмiнiң және қызметiнiң
қажеттiлiгi және мәнi
Қазiргi таңдағы экономиканық құрамдас элементтерi өзара тығыз байланысты
өте күрделi жүйе ретiнде сипатталады және өте маңызды рөл атқарады. Соның
iшiнде бүкiл экономиканық дұрыс және тиiмдi жұмыс атқаруын қамтамасыз
ететiн банк жүйесi ерекше орын алады. Кез-келген дамыған мемлекеттi бүгiнгi
күнi тармақталған банк жүйесiнсiз елестете алмаймыз. Банктер қазiргi
таңдағы экономиканық дамуына ыңпал ететiн мемлекеттiң экономикалың
құралдарының бiрi болып табылады.
Банк жүйесi – бұл салым қабылдау және несие беру қызметтерiн орындайтын
банктер мен банк институттарының әр алуан тұрлерiнiң жиынтығы [12,24 б.].
Кез келген мемлекеттiң банк жүйесi жалпы алып қарағанда экономиканық
үлгiсiне байланысты болады. Орталыңтандырылған экономикадағы банк жүйесi
нарыңтың экономикасы дамыған банк жүйесiнен ерекшеленедi. Экономикадағы
банк жүйесiнiң маңызын дәлелдеп жатудың өзi артың. Банк жүйесi арқылы
мемлекет экономиканық салалық және аумақтың даму саясатын жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында жүргiзiлген реформалар барысында елiмiзде
классикалық екi деңгейлi банктер жүйесiне өту кезеңi аяқталды. Қазақстан
Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады. Ұлттық банк мемлекеттiң
орталық банкi болып табылады және ол банк жүйесiнiң жоғарғы (бiрiншi)
деңгейiне жатады. Өзге банктердiң бәрi банк жүйесiнiң төменгi (екiншi)
деңгейiне жатады. Қазақстан Республикасының орталық (ұлттық) банкi
мемлекеттiң негiзгi банкi болып табылады. Олардың қызметi өкiлеттi және
атқарушы өкiмет органдарынан тәуелсiз. Қазақстан Республикасының орталық
банкi – экономикалық дербес мекеме. Ол өзiнiң қызметiн меншiктi табыстары
есебiнен жүзеге асырады.
Орталық банк көптеген қызметтер атқарады. Оның iшiнде негiзгiлерi:
- ақша эмиссиясы (айналымға ақша шығару)
- мемлекеттiң алтын валюта қорын сақтау
- басқа несие беретiн мекемелердiң резервтiк қорларын сақтау
- экономиканы ақша-несие арқылы реттеу
- коммерциялық банктерге несие беру және мемлекеттiк мекемелерге
кассалық қызмет көрсету банктердiң сондай-ақ шет ел валютасын сатып
алу, сату және айырбастау жөнiндегi операцияларды жүзеге асыратын
ұйымдастыру қызметiн реттеу және қадағалау т.б. [1 ,2 б.].
Қазақстан Республикасы орталық банкiнiң ақша-несие саясатын
жүргiзудегi негiзгi құралдары мен әдiстерiне: Қазақстан ұлттық банкiнiң
сыйақы ставкалары, резервтiк талаптар, оның нарыңтағы операциялары,
валюталық реттеу, тiкелей сандың шектеулер жатады.
Коммерциялық банктер банк жүйесiнiң аса маңызды буыны болып есептеледi.
Қазiргi коммерциялық банктер қаржы-несие мекемелерiнiң әмбебап сипаттағы
тұрi. Коммерциялық банктер қызметiнiң мәселелерi оқу құралының кейiнгi
тарауында кеңiрек қарастырылады.
Нарықтың экономикада банктермен қатар банк жүйесiне сақтандыру
компаниялары, инвестициялық банктер, қарыз сақтау ассоцациялары, зейнетақы
қорлары және т.б. осы сияқты арнаулы қаржы-несие институттары ерекше орын
алады. Көп көлемде ақша ресурстарын шоғырландыратын бұл институттар
капиталды тиiмдi орналастыру және қорлану процесiне белсендi қатысады.
Банк жүйесiн жоғарғы дәрежедегi макроэкономикалық мақсаттарды жүзеге
асыратын маңызды құрал ретiнде қарастыруға болады.
Банктердiң маңызды мiндеттерiне ақша айналымын және капитал айналымын
үздiксiз қамтамасыз ету, халық шаруашылықтың жинақтарын жинақтау мақсатында
ақшалай қаражаттарды тиiмдi жұмсаудың мүмкiншiлiктерiн кеңейту жатады.
Бүгiнгi таңда Қазақстандағы банк жүйесi 1987 жылдан бастап жүргiзiлiп
келе жатқан тұрлi өзгерiстердiң нәтижесiнде қалыптасқан құрылым. Ескi және
жаңа банк құрылымдарының бiрiгуi нәтижесiнде республикада екi деңгейлi банк
жүйесi қалыптасты: бiрiншi деңгей -ұлттық банк тұрiнде, ал екiншi немесе
төменгi деңгей - мемлекеттiк, коммерциялық, бiрлескен және шетел банктерi
тұрiнде келтiрiлген. ұлттық банк Қазақстанның басты банкi болып саналады
және мемлекеттiң меншiгiне жатады. Бiр жағынан, ол белгiлi бiр коммерциялық
банктер мен мемлекетпен азаматтың - құқықтың келiсiмдер жүргiзетiн заңды
тұлға болып табылады. Екiншi жағынан, Қазақстан Республикасыны ұлттық банкi
туралы Заңында көрiнiс алған Республиканық ақша-несие жүйесiн басқару
бойынша билiк ету өкiлеттiлiгiмен берiлген. Қазақстан Республикасы ұлттық
Банкiнiң басты мақсаты ҚР-ның Ұлттық ақша–несие саясатын жүргiзу, ақша
айналымын реттеу, банктiк есеп-айырысуларды және валюталық қатынастарды
ұйымдастыру, ақша, несие және банк жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз ету
және жағдай жасау, банктiң қарыз алушыларымен салымшыларының құқықтарын
қорғау болып табылады. Қазақстан Республикасы ұлттық Банкi мемлекеттiк
бағалы қағаздардың эмитентi ретiнде қызмет етедi, Қазақстан Республикасының
сыртқы және iшкi қарыздарына қызмет көрсетуге қатысады. Ұлттық банк шетел
валюталарын сату, сатып алу және айырбас операцияларын жүргiзетiн
коммерциалық банктер мен ұйымдардың қызметiн бақылап, банктердiң қызметiн
реттейтiн пруденциалдың нормативтердi бекiтедi, яғни ұлттық банк ақша-несие
саласының жұмыс iстеуiне толығымен жауапты және Қазақстан Республикасының
Орталық банктерiне және басқа да елдердiң қаржы-несие мекемелерiне қатысты
мiндеттемелерiн сипаттайды [19 ,23 б.].
Екi деңгейлi банк жүйесi банктер арасындағы екi кеңiстiктегi қарым-
қатынастарын құруға негiзделген: тiгiнен және көлденең. Көлденең байланыс
бойынша - ұлттық банк басқару орталығы ретiнде, ал төменгi буындары
бағынушы қатынастарымен – коммерциялық және мамандандырылған банктермен –
сиппатталады; тiгiнен байланыс бойынша – тұрлi төменгi буындарының
арасындағы тең құқықты қатынастармен сипатталады. Мүнда әкiмшiлiк
функциялары және шаруашылыққа қызмет көрсетумен байланысты операциялық
қызметтерi бөлiнедi. ұлттық банк тек клиенттердiң екi категориясы үшiн ғана
банктердiң банкi болып есептеледi – коммерциялық, мамандандырылған банктер
және үкiмет құрылымдары үшiн, қаржы-несие қызмет нарығының жұмыс iстеуiн
реттеу және бақылау мақсатында банк мекемелердiң қызметiн басқару қызметiн
атқарады.
Нарық жағдайында банк секторын қалыптастыру үшiн, бiздiң пiкiрiмiзше, тек
банк секторының iшiндегi ғана емес, сонымен қатар, макроэкономикалық
деқгейдегi процестермен өзара әрекеттесуi, өзара байланысы да аса маңызды.
Елiмiзде банк жүйесiн қайта құру және дамыту үшiн бiр-бiрiмен байланысты
iс-шараларды жүргiзу, күрделi ақша-несие саясатын жүзеге асыру инфляцияны
төмендетуге, теңгенiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге және пайыздың
ставкiлердiң деңгейiн төмендетуге мүмкiндiк бердi [23, 38 б.].
ҚР-ның ұлттық банкi классикалық ақша-несие құралдарын қолданады:
қаржыландыру барысында банктер беретiн несие көлемiн реттеу, қайта
қаржыландырудың жарияланған мөлшерлемесiн анықтау, мiндеттi қорлардың
нормаларын (мөлшерiн) бекiту және т.б. бағалы қағаздары бойынша
операцияларды жүргiзу операцияларын пайдаланады.
Үкiмет пен ұлттық банктiң инфляцияға қарсы қатаң саясатымен қатар
инфляцияның жоғарылауына макроэкономикалық деңгейдегi құрылымдың-
институционалды қайта құру қарқынының баяулауы әсерiн тигiздi. ґндiрiстiң
құлдырау қарқынын төмендету шаруашылық етушi субъектiлердiң тарапынан
ақшаға деген сұраныстың өсуiне әкелiп соқты. Өткен жылғы ақша-несиелiк
реттеудiң жетекшi стратегиясы қол жеткен макроэкономикалық тұрақтылықты
ұстап тұру, экономикалық өсу мақсатына өтудi қамтамасыз ету және жаңа
экономикалық субъектiлердiң қызметiне қолдау көрсетуге бағытталған
болатын.
Қазақстан Республикасының ''Банктер және банк қызметi'' туралы Заңымен
анықталғандай, екiншi деңгейлi банктер акцияларын шығаруға құқығы жоқ
акционерлiк қоғамдар формасында құрылады.
Банктер, мемелекеттiк банктердi есепке алмағанда, меншiктiң кез-келген
формасының негiзiнде құрыла алады. Банктердiң құрылтайшылары мен
акционерлерi ҚР-ның резидентерi емес–банктермен, банк бөлiмшелерiн құру
ерекшелiктерiн ескере отырып, заңға қайшы келмейтiн, Қазақстанның заңды
және жеке резидент емес тұлғалардан ақша қаражаттарын тарту, банктердiң
және банк емес қаржы мекемелерiнiң корреспонденттiк есеп шоттарын, сонымен
қатар банктердiң металлдың есеп шоттарын ашу және жүргiзу; кассалық аудару,
есепке алу; ссудалық, трасттың, клирингтiк, сейфтiк, ломбардты
операцияларды жүзеге асыру; күрделi салымдарды қаржыландыру; шетел
валютасымен операцияларды жүргiзу сияқты операцияларды жүргiзуге құқықты.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң құрылымы [19,5 б.]
Сурет 1
Бүгiнгi күнi коммерциялық банк клиентке 200 астам банк өнiм мен қызмет
тұрiн Үсына алады. Көрсетiлген функциялардың жүйеленген тұрде орындалуы
банктiң негiзiн құрайды. Операциялардың жеке тұрлерi банктiң арнайы
бөлiмдерiнде, қызметкерлер тобымен жүзеге асырылады және өзара тығыз
байланысты. Осылайша банктер тауар айналымен және есеп – айырысуларын
Үйымдастыру үшiн шаруашылықта қолданылатын төлем қаражаттарын қалыптастыру
қабiлетiмен бөленген. Кез-келген тұрақты және дамыған шаруашылық қызметi
реттелген ақшалай есеп-айырысу жүйесiнсiз күн көре алмайды.
Нарықтың экономиканық ерекшелiгi банк жүйесiнiң түрлi деңгейдегi
банктердiң банк емес мекемелерiмен үйлесiмдi жұмыс iстеуiн, делдал қызметiн
жүргiзудi, ұлттық банк пен ҚР басқа банктерiнiң арасында функцияларды заңды
тұрде бөлудi талап етедi.
Банктердiң бүкiл қызметi ҚР Президентiнiң қаулыларымен қатаң реттелген,
ҚР ұлттық банкi жөнiнде, ҚР банктерi және банк қызметi жөнiнде заңдардың
күшiне негiзделген, осы екi банк құрылымдарының арасындағы өзара қарым-
қатынасы нақтыланған.
Нарықтың экономика жағдайында елiмiздегi банк жүйесiнiң жағдайынан
мемлекетiң беделi және жүргiзiлген экономикалық қайта-құрулардың
табыстылығы байланысты болады. Бүгiнгi күнде банк жүйесiнiң жағдайының
түзелуi ҚР саяси тұрақтылығының негiзi болып табылады.
Соңғы жылдары ҚР банктер елеулi экономикалық өзгерiстерге үшырады.
Қазақстан жас ел бола тұра дамыған елдерге тән экономикалық тұрғыдан
дамыған банк жүйесiне жеттi деуге болады. Нәтижесiнде Қазақстанда банк
қызметi тәуекелдiктерге тәуелдi болып келедi. Нарықтың қайта құрулардың
өзгермелiлiгi банктердi ағымды жұмысындағы өзгерiстерге әкелiп соқтыруы
мүмкiн. Саяси, заң, салық және реттеушi орталардың ауытқып тұруы, кез-
келген факторлардың керi өзгерiстерi банктiң коммерциялық банктердiңң
қызметiне елеулi ықпал етуi мүмкiн. Банк жүйесiнiң тұрақсыздығы бiздiң
елiмiздiң экономикалық және саяси жағдайына әсерiн тигiзедi: Ұлттық
валютанық девальвациясы, мемлекеттiң бюджет тапшылығын қаржыландыруы
тоқтату, жалпы дефолт, сыртқы қарызды өтеу үшiн қаражат тапшылығы, пайыздың
ставкiлердiң жоғарылуы, салық жинақтары деңгейiнiң төмендеуi, өтiмдi
қаржылардың жетiспеуi және бағалы қағаздар нарығының тұрақсыздығы. Мүндай
күрделi экономикалық қиыншылықтар банктiң келешектегi қызметiне орасан зор
әсерiн тигiзедi.
Бантер-нарықтың құрылым жүйесiнiң орталық звеносының бiрi. Олардың
қызметiнiң дамуы-нарықтың механизмдi нақты құрудың қажеттi шарты.
Экономикалық қайта бiлiм-беру процесi банктiк жүйенi реформалаудан
басталды. Бұл сфера бүгiнде динмикалық өсуде.
Ұзақ уақыт банктер мемлекеттiк органдар болған және экономиканы
басқарудың әкiмшiлiк бұйрықтың жүйесiнiң конструкция жүргiзушiлерiнiңң
бiрi болып көрiнген. Нәтижесiнде елдегi банк iсiн үйымдастыру дәстұрлерiн
және ресейлiк банктердiң тәжiрибесiн жоғалтты. Бүгiн, нарықтық экономиканы
құра отырып, бiз өтiп кеткендi қолға алуға мәжбүрлiмiз. Қысқа мерзiмде банк
iсiн үйымдастырудың Қазiргi заманғы әлемдiк деңгейiне шығу қажет.
Банк сепцификасы оның қызметiнiң ерекшелiктерiмен анықталады. Бұл
қызметтiң нәтижесi банктiк өнiм шығару болып табылады. Банктiк өнiм болып
мыналар табылады: төлем құралдарын шығару және қызмет көрсету.
Төлем құралдарын шығару өзiн жалпы экономика деңгейiнде көрсетедi (немесе
макродеңгейде дегендей). Еңбек өнiмiн айырбастау бастау, бiр өнiмдi екiншi
өнiмге айырбастау формасында емес, сату-сатып-алу формасында жүргiзiлетiнi
белгiлi. Товар өндiрушi нарыққа өз товарын ұсынады. Сатып алушы өз
кезегiнде, өзiне қажеттi тауарды тек өзiнiң меншiктi өнiмiн сатқан жағдайда
ғана ала алады. Нарықтық шаруашылықта сату-сатып-алу актiсi орындалу үшiн
жалпылама төлем құралы ретiнде ақша қажет. Олардың көмегiнсiз еңбек өнiмiн
айырбастау товар өндiрушiлер арасында болмай қалуы мүмкiн.
Орталық банк ретiндегi банк айналымға қажет, ақшаларды материалдың
игiлiктердi алу және тұтыну жалғастыру үшiн қажет ақшаларды шығарады.
Банк өнiмнiң екiншi құрылымдың бөлiмi олармен ұсынылатын қызметтер болып
табылады. Оларды келесiдей түрде жiктеуге болады:
Банктiк қызметтердi ең алдымен спецификалық және спецификалық емес
қызметтер деп ажыратуға болады. Ерекше кәсiпорын ретiнде, банк iс-
әрекетiнiң спецификасынан шығатынның барлығы спецификалық қызметтерi болып
табылады. Спецификалық қызметтерге олармен жасалатын операциялардың үш тұрi
жатады: депозиттiк операциялар, несиелiк операциялар, есеп айырысу
операциялар.
Депозиттiк операциялар клиенттердiң банкке ақша қаражаттарын салым
ретiнде орналастырумен байланысты (депозиттер). Берiлген операцияның тарихи
тұрi сақтау операциясы болған, ол кезде адамдар өздерiнiң бағалылықтарын
банктерге сақтайтын, олар жинақтардың қауiпсiздiгiн және сенiмдiлiгiн
қамтамасыз ететiн. Соңынан ақша құралдарын сақтау, құнсызданудан сақтауға
өсе бастады. Адамдар өздерiнiң ақша ресурстарын банкке тек өте қолайлы,
қауiпсiз орынға орналыстыруға ғана емес, сонымен қатар табыс алу, оларды
құнсызданудан, инфляциядан сақтау мақсатымен де қоя бастады. Банк
клиенттерi депозитке ақша салғаны үшiн ссудалық процент алады.
Несиелiк операция банктiң негiзгi операциясы болып табылады. Кейде банктi
iрi несиелiк мекеме деп атауы бекерден емес қой. Және бұл шын мәнiнде
салай: банк активтерiнiң жалпы сомасынан негiзгi бөлiгiн несиелiк
операциялар құрайды. Көбiнесе клиенттердi несиелеу есебiнен банк табыстың
үлкен бөлiгiн де алады. Бiрақ қазiргi заманғы банктiк операциялар
құрылымында несиелiк операция негiзгi болып табылмайды. Инфляция,
экономикалық тоқырау және өте жоғары тәуекелге байланысты коммерциялық
банктер тек несиелеумен ғана емес, сонымен қатар басқа да табысты өте көп
әкелетiн және тәуекелi аз операциялармен жұмыс жасау ұйғарады (мысалы,
валюталық операциялармен).
Жiктелу белгiлерi Ұсынылатын қызметтер тұрлерi
Банктiк қызмет ерекшелiгiнеБанктердiң өздерiне ғана тән ерекше
сәйкес болуына байланысты қызметтер
Дәстұрлi қызметтер
Қызметтердi алу Заңды тұлғалар
субъектiлерiне тәуелдi Жеке тұлғалар
Банк ресурстарын құру Активтi операциялар
және орналастыру әдiсiне байланысты Пассивтi операциялар
Ұсынғаны үшiн байланысты төлемiне Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
Материалдың өнiмнiң байланысы Материалдың өнiм қозғалысымен
тәуелдi қозғалыс байланысты қызметтер
Таза қызметтер
Банк орындайтын есеп айырысу операциялары нақты және нақтысыз формада
жүзеге асырылады. Клиент тапсырысы бойынша банктер товарлы-материалдың
құндылықтарды сатумен немесе сатып алумен, жалақыны төлеумен салықтарды
аударумен, жинаумен және басқа да маңызды төлемдердi жасаумен байланысты әр
тұрлi шоттар ашуы мүмкiн. Есеп айырысу кезiнде банк сатушылар мен сатып
алушылар арасында кәсiпорындармен салық органдары, тұрғындар, бюджет
арасында делдал болып көрiнедi. Есеп айырысуды орындауда банктер тез арада
байланысуды және банкке түсетiн құжаттарды техникалық өңдеудi қамтамасыз
ететiн әр тұрлi Қазiргi заманғы жабдыңтарды қолдалады.
Қарастырылған банктiк операциялардың үш түрін дәстүрлi банктiк
операциялар деп атайды. Дәстүрлiлiктiң белгiсi ұзақ уақыт мерзiмiнде
ұрпақтан ұрпаққа мұра ретiнде өте бередi. Бұл операцияларды ең ежелгi деп
айтуға да облады: оларды ескi банкiлiк үйлер орындаған, Қазiргi заманғы
үлкен және кiшi мүнда ғана емес. Берiлген операциялар дәстүрлiлiк белгiсiн
банк статусын сақтауға мүмкiндiк беру арқылы алады. Банктер болып салым
қабылдайтын, несие беретiн немесе әртұрлi жеке және заңды тұлғалар арасында
есеп айырысуды жүргiзетiн сол немесе басқа да кәсiпорындар немесе
ұйымдартабылады. Тәжiрибе жүзiнде салымдарды белгiлi мерзiмге және белгiлi
процентке алатын қорларды жиi кездестiруге болады, бiрақ бұдан олар банк
бола алмайды. Мысалы, несиелер сауда ұйымдармен бар берiле алады, жалпы бос
Қаржылары бар барлық субъектiлермен де берiле алатыны белгiлi, бiрақ сол
сияқты одан олар банкке айналмайды, ол өзiнiң негiзгi статусын (жағдайын)
сақтайды. Почта клиент тапсырысы бойынша төлемдер жүргiзедi, бiрақ ол
жүргiзетiн есеп айырысу операцияларына қарамастан, ол почта болып қала
бередi, банкке айналмайды.
Берiлген операциялар өзiнiң жиынтығымен банк деп аталатынды құрады. Заңды
банк-бұл қарастырылған барлық үш операцияларды бiр мезгiлде орындайтын
кәсiпорын. Егер үш таза банктiк операциялардың iшiнен бiреуiн, қандай да
бiр үйым орындамаса, онда ол заң бойынша банк болып есептелмейдi, басқа
Қаржылық институт қатарына өтедi. 1995 31 тамыздан олар басқа несиелiк
мекемең атағын алған Қазақстан Республикасының Банктер және банктiк қызмет
туралық заңында.
Банктiк операциялардың дәстүрлi қатарына кассалық операцияларды да
жатқызуға болады. Қазiргi заманғы заңдылықта олар банк құрылатын базалық
операциялар қатарына кiргiзiлмеген, бiрақ өзiндiк ерекшелiгi бойынша олар
банктiк қызметтiң мәнiн көрсетедi. Депозитпен айналысатын банк,
несиелендiрудi және есеп айырысуды жүргiзе отырып, кассалық операцияларды
жүргiзбейдi дегендi ұсыну қиын. Дәстүрлi және дәстүрлi емес операциялар
арасында аралық жағдайды қосымша операциялар алады. Олардың құрамына
валюталық операциялар, бағалы қағаздармен операциялар, алтынмен жасалатын
операциялар, қымбат металлдармен және құймалармен жасалатын операциялар
кiредi. Бұл операцияларды банктер орындалуын мүмкiн.
Қазақстандың коммерциялық банктердiң қызметтертiзiмiнде, тұрғындарға
ұсынылатын қызметтер, әлi маңызды орын алмайды, оларға әлi жеке тұлғалар
үшiн операция тұрлерiнiң соның көбейту қажет болып тур (соның iшiнде,
төлемдердi жасау бойынша, өндiрiстiк және тұтыну қажеттiлiктерiн несиелеу
бойынша, салымдарды қабылдау бойынша төлемдер жаса және т.б.).
Банктер бос Қаржыларды жинақтайтын болғандыңтан және оларды қайта
бөлiтiндiктен, қажет ететiн шарашылық ұйымдарға қайтару негiзiнде жiбередi,
банктiк қызметтер пассивтi және активтi операциялар түрінде жүзеге асырылуы
мүмкiн. Пассивтi операциялар көмегiмен банктер өзiнiң ресурстарын құрады
(мысалы депозит, сертификаттарды сату, басқа банктерден алған, несиелер
есебiнен және т.б.).
Активтi операцияларды орындай отырып банктер өздерiнiң және тартылган
ресурстарын әртұрлi шаруашылық ұйымдардың және тұрғындардың
қажеттiлiктерiне орналастырады.
Ұсынылғаны үшiн банктiк қызметтердiң төлемiне байланысы ақылы және ақысыз
қызметтер деп бөлiнедi. Бұл қандай да бiр анықталған қызметтер түрі
толығымен ақылы, не ақысыз дегендi бiлдiрмейдi. Банктiң қызметi, қандай
айырмашылыққа, мысалы, есеп айырысу операцияларға клишттерден төлем талап
ету қажет, қайсысына төлем сұрау қажет еместiгiн анықтауы керек. Есеп
айырысулық, несиелiк және депозиттiк операциялар қатары тегiн жүзеге
асырылуы мүмкiн.
Қызметтер үшiн төлем қатынасы бойынша, сонымен қатар банк табысы бойынша
басқа да маңызды белгiлер қолданылуы мүмкiн. Банктiк қызметтер кейде
банктiк табыс әкелетiн және әкелмейтiн қымбат және арзан қызметтер деп
бөлiнедi. Осылайша, көптеген активтi операциялар банкке табыс әкеледi,
алсолсалым тұрлерi бойынша проценттердi төлеудi ұсынады. Кейбiр банктiк
қызметтер еңбектiң шығынын көп қажет етедi, сондыңтан олардың бағасы қымбат
болады. Мысалы, клиенттiң төлем тапсырысы бойынша ақшаны аударуға
қарағанда, банкте аккредитивтi өңдеу қымбат турады.
Материалдың өнiмнiң қозгалысына байланысты банктiк қызметтер екi түрге
бөлiнедi: оның қозғалысымен байланысты қызметтер, таза қызметтер.
Негiзiнен банктер өзiнiң ақшалай операциялармен материалдың өнiмнiң
қозғалысына қызмет көрсететiн болғандыңтан, олардың негiзгi бөлiгi алғашқы
қызметтер түріне жатады. Берiлген банк қызметтерi тауарлардың қозғалысына
әсер ете отырып, жаңа қосымша құнды құрайды (мысалы, транспорт кәсiпорына,
байланыс, сауда кәсiпорындарына қызметтер).
Таза қызметтер материалдың өндiрiспен айналысатын ұйымдарға, сонымен
қатар жеке азаматтарға өздерiнiң қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн
ұсынылады.
Бұрын аталғандай, банк өнiмi болып, әртұрлi қызметтер табылады. Мысалы,
өнеркәсiптiк кәсiпорынның өнiмiне қарағанда, банктiк өнiм материалдың,
заттың болып көрiнбейдi. Несиелер және есеп айырысулар шаттар бойынша
жазулар тәртiбiнде, нақтысыз ақшалай формада жасалады. Сондыңтан, өнiм
нақты товарлық тұрде болатын, материалдың өндiрiс саласына қарағанда,
банктiк өнiмдi артығымен өндiруге, жинақтап қоюға болмайды.
Банктiк қызметтердiң маңызды белгiсi болып олардың өндiрiстiк сипаты
табылады. Тұрғындардан және кәсiпорындардан салымдар қабылдау сияқты,
қарапайым түрде, үлкен өндiрiстiк мағына жатыр. Банк тек ақша жинайды-ол
жұмыс iстемейтiнң, қолданылмайтын ақша ресурстарын жұмыс iстейтiн
активтерге айналдырады.
Тең дәрежеде бұл өзiнiң өндiрiстiк және Қаржылық қызметiнiң дамуына
берiлетiн кәсiпорындарға және ұйымдарға берiлетiн несиелерге қатысты.
Осылай бола тұра, банктiк операциялар өздерiнiң клиенттерiнiң шаруашылық
қызметiне қызмет көрсете отырып, өндiрiстiң тез дамуына әсер етедi.
Банктiк қызметтiң сипатты белгiлi болып мынау да табылады, олардың
объектiсi банктiк байланыс арналарының көмегiмен бiр шоттан екiншi шотқа,
бiр аймақтан екiншi аймаққа (кәсiпорыннан, экономика секторынан) үлкен
сомада орналастырылатын ақшалар ғана емес болын көрiнедi. Кәсiпорындардың
шоттары бойынша қозғалыс-бұл қосымша ақшалай түрдегi капиталдардың
қозғалысы.
Несиелеу сияқты, дәстүрлi банктiк операцияны мысалыға алып көрейiк. Қарыз
алушы-кәсiпорынға ұсынылған несие, банкке белгiлiбiр мерзiмде банкке
қайтарылуы керек және тек қайтарылып ғана қоймай, оны қолдағаны үшiн
процент төлеумен қайтарылуы керек екендiгi белгiлi.
Бұл несие алушы оны уақытында толық сомада қайтару үшiн және ссудалық
проценттi төлеуге минималды түрде жеткiлiктi болатын пайда алатындай түрде
қолдануы қажет екендiгiн бiлдiредi. Қарыз алушы несиелiк келiсiмнiң күшiне
сәйкес, банктен алған ақшалай қаражаттарды жеп қою үшiн емес (тұтыну
мақсаттарға) капитал ретiнде қолдануға мiндеттi. Егер несие базасында
ссудалық процент орын алса, онда бұл банкпен берiлетiн ақшалар капитал
ретiнде қолднылуы қажет, қарыз алушы қосымша табыс алуы қажет.
Банктiк операциялардың белгiсi мынадан тұрады, олар активтi және пассивтi
операцияларды жаулап алады. Салымдарды қабылдай отырып және осымен пассивтi
операцияларды жүзеге асыра отырып, банктер өздерiнiң клиенттерiне тек
ақшаларды қауiпсiз жерде сақтаумен ғана емес, сонымен қатар депозиттер
бойынша процент түрінде белгiлi табыс алуға мүмкiндiк бередi. Клиенттердiң
акцияларын орналастыра отырып, оларға ссуда бере отырып, валюталық және
басқа да активтi операцияларды орындай отырып, банктер шаруашылыққа
бiрталай қызметтер көрсетедi, тауарлық массанық қозғалысына, тауарды сату-
сатып алуға, қоғамдың шығындарды үнемдеуге әсер етедi.
Банктермен орындалатын операцияларды, басқа да кәсiпорындар мен ұйымдар
жүргiзе алады. Олар тек банктiң монополиясы ғана болып табылмайды. Бұл тек
банктiң дәстүрлi операцияларына ғана емес, сонымен қатар басқа да
қызметтерге қатысты. Мысалы, бухгалтерлiк көмектi, кеңестi, әр тұрлi
делдалдың қызметтердi, сейфтердiң арендасын және басқа да қызметтердi
арнайы кәсiпорындар және агенттiктер көрсете алатыны белгiлi. Сондыңтан
айта кететiн бiр жайт, банктер басқа шаруашылық субъектiлерi дәстүрлi
орындайтын операцияларды-банктiк емес операцияларды орындауы мүмкiн.
Мұндай жағдай нарықтық шаруашылық жағдайында, банктiк қызметтер нарығында
қатал бәсеке орнайтынымен байланысты. Нарықта банктiк қызметтердi жаңа
сатушылардың пайда болуы (сауда ұйымдары, қаржалақөнеркәсiптiк және т.б.),
көбiне көп пайда әкелетiн операциялардың кеңейюiнемүмкiндiктi қысқартады,
банктердi жаңа табыс көздерiн iздеуге итермелейдi.
Сондықтан, әсiресе соңғы жылдары таза банктiк операциялар емес, банкке
дәстүрлi емес қызметтер тез дами бастады.
Банктiк қызметтердiң қасиеттерi
- запасқа өндiрiлуге мүмкiн емес
- өндiрiстiк сипатта болады
- банктiк қызметтердiң оюъектiсi капитал болады
- активтi жэне пассивтi операцияларды үстайды
- банктiң ғана монополиясы болып табылмайды
- банктiк емес операцияларга жатқызылуы мүмкiн
Банктiк қызметтердiң стандарттың наборының эволюциясы мынандай, көптеген
факторлардың әсiрiнен бiртiндеп, нарықта олардың көлемiнiң өсуi және
құрамының кеңеюi орын алады.
Әсiрiсе бүны коммерциялық бантердiң жұмысынан байқауға болады. Бiрнеше
жыл бұрын отандың банктер сертификатармен, вексельдермен, несиелiк
карточкалармен, жұмыс жасалаған, олардың мамандығының. лексиконында
факторинг, лизинг, контокоррент, опцион, банкомат және т.б. түсiнiктер
қолданылған. Және бұл түсiнiктi, бiрқатар қызметтер қажет болмағанда,
банктер орталықтандырылған қайтабөлушiлiк жүйеде жұмыс жасағандыңтан. Нарық
жұмысқа жаңа жұмысқа жаңа талаптарды қойды: банетер клиент
қызығушылығындағы жаңа операцияларды меңгеруге мiндеттi болып қалды.
ґкiнiшке орай, бұл барлық қызметтердi бiрден меңгере алмайды. Аз емес уақыт
өттi, банктер әле жеткiлiктi тәжiрибе жинаған жоқ. Бiрқатар операциялар
күштi инфляцияның кесiренен, Қазiргi заманғы байланыс құралдарының
жетiспеушiлiгiнен дамымай жатыр.
Банктер әлi жаңа қызметтер туралы қажеттi бiлiмдерiжоқ екендiгiн ескермей
кетуге болмайды, оларға әлi өзiнiң персоналдарын оларды Үсыну техникасын
оқыту қажет.
Бiрақ, бiртiндеп жаңа технологиялар жаңа операциялар банктердiң жетiстiгi
болып келе жатыр. Дәстүрлi банктiк операциялардан бөлек олар өздерiнiң
қызметтерiнiң кең тұрлерiн Үсына бастады.Жалпы айтқанда, экономиканық
банктiк секторында әмбебап қызметке, банктiк қызметтердi әмбебаптандыруға
тенденциясы ойластырылған.
Кешендi банктiк қызмет көрсету бiрденен келмеуi мүмкiн. Ол үшiн банктерге
жоғарыда айтылған бiрқатар мәселелердi шешуi қажет. Банктер нарықта өзiнiң
орнын, өзiнiң кадрлық терiн дұрыс анықтауы маңызды.
Кейде барлық қызметтiң тұрлерiн Үсыну мiндеттi емес. Кiрiсiнше, кез-
келген банкке белгiлiбiр операция түріне тоқталу өте рационалды болып шығуы
мүмкiн. Оларды орындауда банк мамандануы ол үшiн дамудың тиiмдi бағыты
болып шығуы мүмкiн, операцияларды орындауда шығындарды қысқартуға
мүмкiндiк бередi, және соңында олардың табыстылығын жоғарылатуға мүмкiндiк
бередi.
Банк қызметтердiң стандарттың наборының эволюциясы мынандай, көптеген
факторлардың әсiрiнен бiртiндеп, нарықта олардың көлемiнiң өсуi және
құрамының кеқеюi орын алады.
Әсiрiсе бүны коммерциялық бантердiң жұмысынан байқауға болады. Бiрнеше
жыл бұрын отандың банктер сертификатармен, вексельдермен, несиелiк
карточкалармен, жұмыс жасалаған, олардың мамандығының. лексиконында
факторинг, лизинг, контокоррент, опцион, банкомат және т.б. түсiнiктер
қолданылған. Және бұл түсiнiктi, бiрқатар қызметтер қажет болмағанда,
банктер орталықтандырылған қайтабөлушiлiк жүйеде жұмыс жасағандыңтан. Нарық
жұмысқа жаңа жұмысқа жаңа талаптарды қойды: банктер клиент
қызығушылығындағы жаңа операцияларды меңгеруге мiндеттi болып қалды.
ґкiнiшке орай, бұл барлық қызметтердi бiрден меңгере алмайды. Аз емес уақыт
өттi, банктер әле жеткiлiктi тәжiрибе жинаған жоқ. Бiрқатар операциялар
күштi инфляцияның кесiренен, Қазiргi заманғы байланыс құралдарының
жетiспеушiлiгiнен дамымай жатыр [18,42 б.].
Банктер әлi жақа қызметтер туралы қажеттi бiлiмдерi жоқ екендiгiн
ескермей кетуге болмайды, оларға әлi өзiнiң персоналдарын оларды ұсыну
техникасын оқыту қажет.
Бiрақ, бiртiндеп жақа технологиялар жақа операциялар банктердiң жетiстiгi
болып келе жатыр. Дәстүрлi банк операциялардан бөлек олар өздерiнiң
қызметтерiнiң ең үрлерiн ұсына бастады.Жалпы айтқанда, экономиканық банк
секторында әмбебап қызметке, банк қызметтердi әмбебаптандыруға тенденциясы
ойластырылған. [21, 4 б.].
Кешендi банк қызмет көрсету бiрденен келмеуi мүмкiн. Ол үшiн банктерге
жоғарыда айтылған бiрқатар мәселелердi шешуi қажет. Банктер нарықта өзiнiң
орнын, өзiнiң кадрлық терiн дұрыс анықтауы мақызды.
Кейде барлық қызметтiң тұрлерiн ұсыну мiндеттi емес. Кiрiсiнше, кез-
келген банкке белгiлiбiр операция түріне тоқталу өте рационалды болып шығуы
мүмкiн. Оларды орындауда банк мамандануы ол үшiн дамудың тиiмдi бағыты
болып шығуы мүмкiн, операцияларды орындауда шығындарды қысқартуға
мүмкiндiк бередi, және соқында олардың табыстылығын жоғарылатуға мүмкiндiк
бередi.
2. Банктердің корреспонденттікоперацияларының жүйесі
және төлем механизімі
Қаржы қорына жіберілген ақша қаражаты өтімді тәртіпте сақтау орында,
олар табыс әкеледі және керек жағдайда тез ақшалай капиталға айналуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы "Бухгалтерлік
есеп және аудит әдістемесі департаментінің" №4 "Ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп" деп аталатын бухгалтерлік есеп стандартының
бҚРінші бабында: "Кәсіпорындар мен уйьшдардың, яғни субъектілердің ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі пайдаланүшыларды түрлі
операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезевдегі
ақша қаражаттары-ның келіп тусуі, кҚРістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы
ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы занды тұлғанық, яғни
субъектінің қаржы жағдайыңдағы өзгерістерін бағалауына мүмкіндік береді"
делінген. Ал осы стандарттың екінші бабыңда; "Занды тұлгалар, субъектілер
(банктер мен бюджсттік мекемелерден басқа) ақша
қаражаттарының қозғалысы тураы есепті осы стандарттың талаптарына сай
жүргізеді және есепті кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің
құрамыңда тапсырады" делінген.
Банкте шараушылық қызметтерін жүзеге асыруда, кәсіпорының өзінің ішінде
немесе одан тыс жерлермен ақшалай есеп айрырысу қажеттілігі туындайды
(сурет 3). Ішкі есеп айырулар- жалақы және жұмысшыларға есептік сомаларды
төлеу, акционерлерге дивиденттер төлеу сияқты төлемдермен байланысты.
Сыртқы есеп айырулар - өнімді жеткізу, жұмыстың орындалуы, шикізат және
материалдарды сатып алу, салықтарды төлеу, бюджеттен тыс қорларға
аударымдар, несие алу немесе қайтару сияқты қаржылық өзара қатынастардан
туындайды.
Банктің барық есеп айыруларын екі топқа бөлуге болады:
1. Тауарлық операциялар бойынша төлемдер- тауардың қозғалысымен,
жеткізушілермен есеп айырысулармен, сатып алушылар және тапсырыс
берушілермен байланысты операциялар;
2. Тауарлық емес операциялар бойынша есеп айырысулар- ақша қаражатының
қозғалысымен байланысты операциялар, яғни бюджеттік және бюджеттен
тыс қорлармен есеп айырысулар, құрылтайшылармен, акционерлермен,
жұмысшылармен, несие мекемелерімен есеп айырысулар;
Қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі,8
Сурет 3
Тауарлық операциялар бойынша есеп айырысулар келесі төлем тұрлерімен
жүзеге асырылады:
- төлем тапсырмалары;
- жоспарлық төлемдер;
- төлем талаптары-тапсырмалары;
- аккредитивтер;
- есеп чектері;
- талаптарды өзара сәкестендҚРу;
- вексельдермен;
- тауарлардың қарама қарсы қозғалыстары.
Банктің ішкі есеп айрулары және кейбҚР тыс есеп айырулар кәсіпорын
кассасы арқала қолма- қол ақшамен жүргізілуі мүмкін. Заңды тұлғалармен
қолма-қол есеп айыруларға Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі тарапынан
шектеулер қойылған.
Сыртқы есеп айырулар негізінге қолма-қолсыз формада жүргізіледі. Мұндай
есеп айыруларда негізгі делдел коммерциялық банктер болып табылады.
Кәсіпорындар банктерде мынадай шоттар ашады:
1. Есеп айыру шоттары - Банктің тапсырмасы бойынша ағымды төлемдерді
жүргізу және кәсіпорын атына түскен ақшалай қаражаттарыды аудару. Есеп
айыру шоттарының санына заңмен шек қойылмаған. Шот ашуға салық
инспекциясының рұқсаты қажет.
Барлық шаруашылық жүргізүші субъектілерде өндірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдық кұндылықтарды, негізгі құралдарды,
тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе
бюджеттен тыс басқа да мекемелерге әртұрлі төлемдерді төлеуге байланысты
турлі операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма
әдетте бҚР уакытта өндірлген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп,
жабдықтаүшы ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді ендіріп шығару
үшін қажет болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын
жабдықтаүшылар алдында сатып алүшы болып табылады. Осындай
кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың арасында алашақ және берешек
операциялар көбіне колма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы
жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен есеп айырысу үшін банкке мына құжаттарды
көрсетуі қажет:
1. Төлқұжат немесе оның орнына жүретін басқадай қужаттар.
2. Акредитив ашқан кәсіпорын берген іс-сапарлық куәлік пен сенімхат.
3. Өзінің қолтаңбасының үлгісі.
Жабдықтаүшының банкісінде аккредитив мынадай жағдайларда жабылады:
1. Аккредитивтін мерзімі біткенде.
2. Аккредитивті жабу туралы жабдықтаушының берген қарызы бойынша.
Аккредитив жабылған уақытта пайдаланылмаған сома сатып алушының (төлеуші
субъектінің) банкісіндегі тіиісті шотына аударылады. Ашылған аккредитив
сомасы 421-"Аккредитивтердегі ақшалай қаржылар" шотының дебетіне қай
шоттардан аударылғанына қарай, егер есеп айырысу шотынан аударылса,
441-шотының, валюталық шоттардан аударылса: 431 немесе 432-шотгардың,
банктерден алынған несиелердің есебінен аударылса: 601-шоттаң, банктен тыс
басқа да меке-мелердің несиелері есебінен аударылған болса: 602
немесе 603-шоттың кредитіне жазылады. Ал жабдықтаүшыға аккредитивтен
төленген сома бухгалтерияда 671-"Мердігерлер және жабдықтаүшылармен
есеп айырысу" шотының дебетіне 421-"Аккредитивтегі ақшалай қаржы" -деп
аталатын шоттың кредитіне жазылады. Ал аккредитив жабылған
уақыттағы пайдаланылмаған немесе жұмсалынбаған сома 441, 431, 432, 601,
602 және 603-шоттардың тиістілерінің дебетіне, 421-шоттың кредитіне
жазылды.
422- "Чек кітапшаларымщағы акшалай қаржылар" - деп аталатын шотта чек
кітапшаларындағы ақшалай қаржылар мен есеп айырысу операцияларның есебі
жургізіледі. Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары жабдықтаүшылар мен
тасымалдаушы Банктен және байланыс ұйымдары мен басқа да субъектілерден
алынған тауарлыматериалдық құндылыктардың құнын төлеуге немесе олардың
көрсеткен қызметтері үшін есеп айырысуға арналған. Кәсіпорындар мен
ұйымдар, мекемелер чек кітапшаларын алу үшін банк мекемесіне өтініш береді,
сонымен қатар осы өтінішпен бірге кәсіпорын немесе мекеме алатын чек
кітатнасыңдағы соманы депонентгеу үшін банк мекемесіне төлем талабы тап-
сырмасын ұсынуы керек. Кәсіпорын, ұйым немесе мекеме чек кітапшаларын
алғанда банктің депоненттелген сомасына мынадай бухгалтерлік жазуы
жазылады:
Дебет 422-"Чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар" шоты, Кредит
тиістілеріне қарай 441, 431, 432, 601, 602 және 603-шоттар.
Банк мекемесі чек кітатпасының тиісті жеріне ол чек кітапшасы берілген
кәсіпорын немесе мекеменің толық аталуын, ал егер жеке адамға берілсе, оның
аты-жөнін жазады. Чек кітапшасында ондағы соманық жұмсалмаған, яғни
пайдаланбаған мөлшері көрсетіледі. Чек кітапшасы арқылы бір немесе бірнеше
жабдықгаүшымен есеп айырысуға болады. Егер банк мекемесі чек
кітапшаларындағы жұмсалынбаған соманы кәсіпорынға қайтарғанда 441, 432,
431, 601, 602 және 603-шотгардың тиістілері дебеттеліп, 422-"Чек
кітапшаларындағы ақшалай қаржылар"- деп аталатын шот кредиттеледі.
3. Ағымды шоттар- заңды тұлға бола алмайтын, коммерциялық емес мекемелер
мен ұйымдарға ашылады. Ағымды шоттар бойынша жүргізілетін опнрациялар
тізімі шектеулі, ол ондағы ақша қатражатын белгіленген сметаға сйкес
қолдануға болады.
4. Арнайы шоттар- белгілі бір мақсатты жұмсалымдарға арналған қаржаттарды
сатау үшін қолданылады. Кәсіпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде нақты
ақшамен қатар почта маркалары, демалыс және емдеу, сауықтру орындарының
жолдамалары, жол билетгері, сонымен қатар үкіметгің жәрдемі ретінде
берілген қаражатгары, яғни үлкен жауапкершілікпен сақталуын қадағалауды
талап ететін басқа да қаржылар сақталады. Бұл жоғарыда аталған ақшалай
кұжаттар 423-"Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар" шотында есептелінеді.
Осылармен қатар бұл шотта кәсіпорынға немесе ұйымға бюджеттен бөлінетін
белгілі бір мақсатқа жұмсауға тиісті қаржылар, кәсіпорынның, кәсіподақ
ұйымның қаржылары, мәдени ағарту саласына, демалыс лагеріне бөлінген
қаржылар есептеледі. Осы 423-"Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар" шоты
бойынша жүргізілетін әртұрлі операцияларға сәйкес:
423- "Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар" -деп аталынатын шот
дебеттелініп, 431, 432, 441, 726, 727 және тағы да басқа шоттардың
тиістілері кредиттелінеді.
Бұл шотган төленген сомаға 451, 441, 671, 631, 652, 651, 653, 681 және
тағы да басқа шотгардың тиістілері дебет-телініп, 423- шот кредитгелінеді.
5. Волюталық шоттар- шет ел ваютасындағы есеп айырулар үшін қолданылады.
Мұндай шоттар ҚРҰБ лицензиясы бар коммерциялық банкрде ашылады. Валюталық
шоттардағы ақша қаражаттары қозғалысының есебі. Кәсіпорындар мен ұйымдарда,
мекемелерде шетелдік валютадағы ақша қаражаттарының қозғалысы Казақстан
Респуб-ликасы Бухгалтерлік есепке алудың ғ 4 "Ақша каражаттарының ңожалысы
туралы есебі" және ғ9 "Шетедік валютадағы операцияларды есепке алу" - деп
аталатын стандартгарына сәйкес жүргізіледі. Орындалған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтерге шетелдік валюта, яғни шетелдің ақшасы арқылы есеп
айырысу сол операция жасалған күні Қазақстан Республикасы Ұлттық банк
мекемесі белгілеген ақша айырбастау курсы (бағамы) бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық валютасымен (теңгемен) көрсетілуі тиіс.
Шетелдік валюта - бұл кәсіпорындар мен ұйымдардың және мекемепердің
ақшалай қаражаттары мен есеп айырысу уақытында пайдаланатын және
қолданылатын Қазақстан Рес-публикасының ұлттық валютасынан (теңгеден)
басқа ақша бірліктері.
Курс (бағам) - бұл Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеп
отыратын екі ел ақша бірліктерінің (валюталарының) өзара қатынасы.
Курстык, (бағамдык) айырма - бұл екі елдін ақша бірліктерінің арасындағы
курстың (бағамның) өзгеруі салдарынан болатын айырма сомасы.
Кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелер басқа шаруашылық субъектілеріне
негізгі құралдарды, тауарлыматериалдық кұндылыктарды және басқа да
активтерді шетел валютасына сатқанда немесе олардан сатып алғанда, банктер-
ден, сондай-ақ банкіден тыс мекемелерден шетел валютасымен несие алғанда
немесе оны қайтарғанда, тағы да басқа жағдайларда шетелдік валюталармен
жүргізілетін операциялар пайда болады. Кәсіпорындар мен ұйымдар, және
мекемелер шетел ақша бірлігімен (валютамен) операциялар жасау үшін банк
мекемелерінен шот аша алады. Валюталық шотгар бойынша операциялар 431-"Ел
ішіндегі валюталық шоттардағы ақша қаражаттары" және 432-"Шетелдердегі
валюталық шоттардағы ақша қаражатгары" шоттарында жургізіледі. Кәсіпорындар
мен ұйымдар және мекемелер банктен валюталық шот ашу үшін банк
мекемесіне осы кэсілорынның немесе ұйымның жарғысының көшІРмесін,
валюталық шот ашу туралы өтініш, тиісті адамдардың қолдары қойылып және
кәсіпорын мөрі басылған арнайы карточка, тағы да басқа құжаттарды табыс
етуі керек. Қазақстан Республикасының шетел валютасын реттеу туралы
заңына сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар өкілетті банктер мен ақша айырбастау
пункттері арқылы Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі
белгіленген тәртіп бойынша шетел валютасын сатуға және сатып алуға құқысы
бар. Шетел валютасын сату және сатып алу валюталық биржада қалылтасқан курс
бойынша есептеледі. Нәтижесінде бір күн ішінде кәсіпорын мен
ұйымның сатып алған немесе сатқан шетел валютасының Қазақстан
Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеген сол күнгі курсы мен
сатылған немесе сатылып алынған шетел валютасының бағасы
арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КlРlСПЕ ... ... ... ... 4
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНКТЕРДІҢ АГЕНТТІК
ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ САУДАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақстанның банк жүйесiндегi банк өнiмiнiң және қызметiнiң
қажеттiлiгi және мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Банктердің корреспонденттік операцияларының жүйесі және
төлем
механизімі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..18
3. Банктердің корреспонденттік операцияларының формалары
және төлем
құжаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 27
4. Қазақстандың банктердiң сыртқы экономикалың қызметiнiң
негiзгi бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 7
1.5 Банк технологияларының қазiргi кездегi даму тенденциялары ... ... ... ... .39
1. ҚАЗАҚСТАН БАНКТЕРІНДЕГІ БАНКТІК ҚЫЗМЕТ ТҮРЛЕРІНІҢ
ДАМУЫН ТАЛДАУ
1. Қазақстан Республикасының банктерiнiң көрсететiн қызмет нарығының
дамуы (2001-2003) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысында жаңа банк қызметтерiн
ендiру тәжiрибесiн талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2. ҚАЗАҚСТАНДА БАНК ҚЫЗМЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ЖӘНЕ МӘСЕЛЕЛЕРl
1. Қазақстан Республикасында банк өнiмдерi мен қызметтерiн
қолдану механизмiнiң дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
2. Банк өнiмдерi мен қызметтерiн енгiзудiң халықаралық тәжiрибесi және
оларды Қазақстанда қолдану
мүмкiндiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТlЗlМl ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
КІРІСПЕ
Зерттеу жүргiзудiң өзектiлiлiгi. Нарықтық экономикаға көшумен
байланысты Қазақстан Республикасының банктер жүйесiнде ұлттық экономиканың
басқа секторларымен салыстырғанда елеулi өзгерiстер болып жатқаны баршаға
мәлiм. Бүгiнгi таңда нарықтық экономика жолына баÿғыда түсiп, зор
жетiстiктерге жеткен өркениеттi елдер тәжiрибесiн үйрене отырып, банк
жүйесiн халықаралық стандарттарға көшiру ел экономикасы үшiн маңызды болып
табылады.
Банк жүйесiн реформалау қажетiлiгi Қазақстанның эволюциялық дамуының
сапалы, жаңа деңгейге жетуiнiң қажеттiгiнен туындап отыр. Нарықтық
экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесi
реôормалаудың ½зақ та, қиын кезеңiн бастан кешiрдi. Бұл кезеңде елiмiздiң
банк жүйесiнде тек сандық емес, сонымен бiрге сапалы өзгерiстер болды деп
айтуға болады. Қазақстан Республикасының тәуелсiздiк алуының он жылдығына
арналған салтанатты жиналыста ел Президентi Н.Назарбаев банк жүйесiн
реôормалау нәтижесi бойынша: ''Елiмiздiң банк жүйесi түбегейлi де сапалы
өзгерiстерге ұшырады'' деп мақтанышпен атап өткен болатын.
Қазақстанда банк жүйесiн реôормалау iсi ең алдымен коммерöиÿлық
банктердi құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бiрге бүкiл КСРО
аумағындағы бiрiншi болып құрылған банк, Оңтүстiк Қазақстан облысында
орналасқан ''Союз'' кооперативтiк банкi болатын. Банк операцияларын жүргiзу
құқығын беретiн лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды.
Бiрақ, аталмыш банктiң қызметi небәрi 7 жылға ғана созылып, қызметiндегi
айтулы елеулi кемшiлiктерi үшiн 1995 жылдың 24 тамызында банк операцияларын
жүргiзу үшiн берiлген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында
1988 жылдың 19 қыркүйегiнде құрылған екiншi коммерциялық банкке Алматы
Орталық кооперативтiк банкi жатады. Қазiргi кезде аталмыш банк
''ЦентрКредит'' ААҚ болып, банк қызметi нарығында өз қызметiн тиiмдi
атқаруда.
1990 жылы ''Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметi туралы''
Заңы қабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттiк болып табылатын ұлттық банктiң
негiзгi мiндеттерiмен қатар, экономикадағы ақша-несиелiк реттеу құралдары,
оның атқаратын қызметтерiнiң түрлерi, коммерциялық банктердiң қызметiне
бақылау жасау принциптерi мен әдiстерi анықталған болатын.
Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасқан алғашқы кезеңдерiнде сауатты,
кәсiпкерлiк деңгейi жоғары, бiлiктi мамандардың болмауы, банк саласының
қызметiн реттейтiн заңнамалардың толық жетiлмеуi банк қызметiн жүзеге
асыруда көптеген қателiктер жiберiп, банктердiң жабылып қалуына тiкелей
себебiн тигiздi.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банк жүйесiнiң қалыпты қызмет
етуiн қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында ''Заң күшi бар
Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына өзгерiстер мен толықтырулар
енгiзу туралы''; 1998 жылдың 28 сәуiрiнде ''Қазақстан Республикасында
вексель айналысы туралы''; 1997 жылдың 11 шiлдесiнде ''Банк қызметiнiң
мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы'' бiрқатар заңдары қабылданды.
1995 ж. Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудың бағдарламасын жүзеге
асыру, осы жүйедегi орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның
мақсаты мен мiндетi тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен
бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банкi ретiнде атқарған қызметi барысында
жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық
экономикаға сай келетiн ақша-несие саясатының құралдарын пайдалануға көшу
мiндеттерiн жүктедi.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi
деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Жоғарыда атап
өткен себептерге қоса, төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген
сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң
сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер
банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң,
олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi.
Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi
ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық
банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере
алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да бiз бүгiнгi таңдағы
әлемдiк тәжiрибеде қалыптасқан банк iсiнiң дамуындағы қызметтердiң
әдiстемелерiн оқып бiлiп, осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк жүйесiнiң
практикасында қолданғанымыз абзал.
Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы, қарастырылып отырған банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi, оны басқару әдiстерi Қазақстанның
банк жүйесiн дамуымен және қалыптасуымен байланысты сҮрақтарды зерттеудiң
жаңа бағыты болып табылады.
Факторлың талдау негiзiнде банк қызметiне әсер ету үшiн бiз әлемдiк
тәжiрибеден үлкен көңiл аударып отырмыз және соның көмегi арқылы Қазақстан
Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы банк iсiндегi қызметтердi
аныңтау, оны дамыту үшiн әдiстердi саралап отырмыз. Сонымен, коммерциялың
банктердiң iс-әрекетi саласы кебеюде. Бiрақ отандың банктер әлемдiк
тәжiрибеде белгiлi барлың қызмет түрлерiн енгiздi деуге болмайды. БҮл
проблема Қазақстанның банк жүйсi үшiн жақа бағыт болып табылады, сондыңтан
да банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларында қандай да бiр
түпкiлiктi зерттеулер жүргiзiлген жоқ. Осы орайда әлемдiк банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi Қазақстан тәжiрибесiнде енгiзу банк
жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып отыр. Барлың аталған себептер
осы диплом жүмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсатары мен негiзгi
мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.
Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi: Жұмыстың мақсаты банк iсiнiң дамуындағы
қазiргi кездегi қызметтердi анықтап, әлемдiк банк тәжiрибесiн оқып бiлу
және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
1. Банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтаумен байланысты
теориялың сұрақтарды оқып бiлу, олардың құралын анықтау, маңызын
нақтылау және оларға анықтама беру;
2. Банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтау әдiстерiне
талдау жүргiзу және әртүрлi қызмет түрлерiнiң тиiмдiлiгiн нақты
практикалық мысалдармен дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандың
банк мекемелерiне банк iсiн жетiлдiру үшiн нақты Үсыныстарды
өңдеп шығару.
Жұмыстың пәнi мен объектiсi. Жұмыстың пәнi реттiнде банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтаудың құралдарымен және
әдiстерiмен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады.
Жұмыстың объектiсi Қазақстан Республикасының екiншi деңгейлi банктерiнiң
қызметi болып табылады.
Диплом жұмысынын әдiстемелiк негiзiн: Қазақстан Республикасының заңдары,
ережелерi, шетелдiк және отандық экономистердiң ғылыми еқбектерi, оқулықтар
мерзiмдi басылымдардың, статистикалық анықтамалықтардың мәлiметтерi
құрайды.
Диплом жұмысынын құрылымы: жұмыс кiрiспеден, үш бөлiмнен қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНКТЕРДІҢ АГЕНТТІК
ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ САУДАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстанның банк жүйесiндегi банк өнiмiнiң және қызметiнiң
қажеттiлiгi және мәнi
Қазiргi таңдағы экономиканық құрамдас элементтерi өзара тығыз байланысты
өте күрделi жүйе ретiнде сипатталады және өте маңызды рөл атқарады. Соның
iшiнде бүкiл экономиканық дұрыс және тиiмдi жұмыс атқаруын қамтамасыз
ететiн банк жүйесi ерекше орын алады. Кез-келген дамыған мемлекеттi бүгiнгi
күнi тармақталған банк жүйесiнсiз елестете алмаймыз. Банктер қазiргi
таңдағы экономиканық дамуына ыңпал ететiн мемлекеттiң экономикалың
құралдарының бiрi болып табылады.
Банк жүйесi – бұл салым қабылдау және несие беру қызметтерiн орындайтын
банктер мен банк институттарының әр алуан тұрлерiнiң жиынтығы [12,24 б.].
Кез келген мемлекеттiң банк жүйесi жалпы алып қарағанда экономиканық
үлгiсiне байланысты болады. Орталыңтандырылған экономикадағы банк жүйесi
нарыңтың экономикасы дамыған банк жүйесiнен ерекшеленедi. Экономикадағы
банк жүйесiнiң маңызын дәлелдеп жатудың өзi артың. Банк жүйесi арқылы
мемлекет экономиканық салалық және аумақтың даму саясатын жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында жүргiзiлген реформалар барысында елiмiзде
классикалық екi деңгейлi банктер жүйесiне өту кезеңi аяқталды. Қазақстан
Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады. Ұлттық банк мемлекеттiң
орталық банкi болып табылады және ол банк жүйесiнiң жоғарғы (бiрiншi)
деңгейiне жатады. Өзге банктердiң бәрi банк жүйесiнiң төменгi (екiншi)
деңгейiне жатады. Қазақстан Республикасының орталық (ұлттық) банкi
мемлекеттiң негiзгi банкi болып табылады. Олардың қызметi өкiлеттi және
атқарушы өкiмет органдарынан тәуелсiз. Қазақстан Республикасының орталық
банкi – экономикалық дербес мекеме. Ол өзiнiң қызметiн меншiктi табыстары
есебiнен жүзеге асырады.
Орталық банк көптеген қызметтер атқарады. Оның iшiнде негiзгiлерi:
- ақша эмиссиясы (айналымға ақша шығару)
- мемлекеттiң алтын валюта қорын сақтау
- басқа несие беретiн мекемелердiң резервтiк қорларын сақтау
- экономиканы ақша-несие арқылы реттеу
- коммерциялық банктерге несие беру және мемлекеттiк мекемелерге
кассалық қызмет көрсету банктердiң сондай-ақ шет ел валютасын сатып
алу, сату және айырбастау жөнiндегi операцияларды жүзеге асыратын
ұйымдастыру қызметiн реттеу және қадағалау т.б. [1 ,2 б.].
Қазақстан Республикасы орталық банкiнiң ақша-несие саясатын
жүргiзудегi негiзгi құралдары мен әдiстерiне: Қазақстан ұлттық банкiнiң
сыйақы ставкалары, резервтiк талаптар, оның нарыңтағы операциялары,
валюталық реттеу, тiкелей сандың шектеулер жатады.
Коммерциялық банктер банк жүйесiнiң аса маңызды буыны болып есептеледi.
Қазiргi коммерциялық банктер қаржы-несие мекемелерiнiң әмбебап сипаттағы
тұрi. Коммерциялық банктер қызметiнiң мәселелерi оқу құралының кейiнгi
тарауында кеңiрек қарастырылады.
Нарықтың экономикада банктермен қатар банк жүйесiне сақтандыру
компаниялары, инвестициялық банктер, қарыз сақтау ассоцациялары, зейнетақы
қорлары және т.б. осы сияқты арнаулы қаржы-несие институттары ерекше орын
алады. Көп көлемде ақша ресурстарын шоғырландыратын бұл институттар
капиталды тиiмдi орналастыру және қорлану процесiне белсендi қатысады.
Банк жүйесiн жоғарғы дәрежедегi макроэкономикалық мақсаттарды жүзеге
асыратын маңызды құрал ретiнде қарастыруға болады.
Банктердiң маңызды мiндеттерiне ақша айналымын және капитал айналымын
үздiксiз қамтамасыз ету, халық шаруашылықтың жинақтарын жинақтау мақсатында
ақшалай қаражаттарды тиiмдi жұмсаудың мүмкiншiлiктерiн кеңейту жатады.
Бүгiнгi таңда Қазақстандағы банк жүйесi 1987 жылдан бастап жүргiзiлiп
келе жатқан тұрлi өзгерiстердiң нәтижесiнде қалыптасқан құрылым. Ескi және
жаңа банк құрылымдарының бiрiгуi нәтижесiнде республикада екi деңгейлi банк
жүйесi қалыптасты: бiрiншi деңгей -ұлттық банк тұрiнде, ал екiншi немесе
төменгi деңгей - мемлекеттiк, коммерциялық, бiрлескен және шетел банктерi
тұрiнде келтiрiлген. ұлттық банк Қазақстанның басты банкi болып саналады
және мемлекеттiң меншiгiне жатады. Бiр жағынан, ол белгiлi бiр коммерциялық
банктер мен мемлекетпен азаматтың - құқықтың келiсiмдер жүргiзетiн заңды
тұлға болып табылады. Екiншi жағынан, Қазақстан Республикасыны ұлттық банкi
туралы Заңында көрiнiс алған Республиканық ақша-несие жүйесiн басқару
бойынша билiк ету өкiлеттiлiгiмен берiлген. Қазақстан Республикасы ұлттық
Банкiнiң басты мақсаты ҚР-ның Ұлттық ақша–несие саясатын жүргiзу, ақша
айналымын реттеу, банктiк есеп-айырысуларды және валюталық қатынастарды
ұйымдастыру, ақша, несие және банк жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз ету
және жағдай жасау, банктiң қарыз алушыларымен салымшыларының құқықтарын
қорғау болып табылады. Қазақстан Республикасы ұлттық Банкi мемлекеттiк
бағалы қағаздардың эмитентi ретiнде қызмет етедi, Қазақстан Республикасының
сыртқы және iшкi қарыздарына қызмет көрсетуге қатысады. Ұлттық банк шетел
валюталарын сату, сатып алу және айырбас операцияларын жүргiзетiн
коммерциалық банктер мен ұйымдардың қызметiн бақылап, банктердiң қызметiн
реттейтiн пруденциалдың нормативтердi бекiтедi, яғни ұлттық банк ақша-несие
саласының жұмыс iстеуiне толығымен жауапты және Қазақстан Республикасының
Орталық банктерiне және басқа да елдердiң қаржы-несие мекемелерiне қатысты
мiндеттемелерiн сипаттайды [19 ,23 б.].
Екi деңгейлi банк жүйесi банктер арасындағы екi кеңiстiктегi қарым-
қатынастарын құруға негiзделген: тiгiнен және көлденең. Көлденең байланыс
бойынша - ұлттық банк басқару орталығы ретiнде, ал төменгi буындары
бағынушы қатынастарымен – коммерциялық және мамандандырылған банктермен –
сиппатталады; тiгiнен байланыс бойынша – тұрлi төменгi буындарының
арасындағы тең құқықты қатынастармен сипатталады. Мүнда әкiмшiлiк
функциялары және шаруашылыққа қызмет көрсетумен байланысты операциялық
қызметтерi бөлiнедi. ұлттық банк тек клиенттердiң екi категориясы үшiн ғана
банктердiң банкi болып есептеледi – коммерциялық, мамандандырылған банктер
және үкiмет құрылымдары үшiн, қаржы-несие қызмет нарығының жұмыс iстеуiн
реттеу және бақылау мақсатында банк мекемелердiң қызметiн басқару қызметiн
атқарады.
Нарық жағдайында банк секторын қалыптастыру үшiн, бiздiң пiкiрiмiзше, тек
банк секторының iшiндегi ғана емес, сонымен қатар, макроэкономикалық
деқгейдегi процестермен өзара әрекеттесуi, өзара байланысы да аса маңызды.
Елiмiзде банк жүйесiн қайта құру және дамыту үшiн бiр-бiрiмен байланысты
iс-шараларды жүргiзу, күрделi ақша-несие саясатын жүзеге асыру инфляцияны
төмендетуге, теңгенiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге және пайыздың
ставкiлердiң деңгейiн төмендетуге мүмкiндiк бердi [23, 38 б.].
ҚР-ның ұлттық банкi классикалық ақша-несие құралдарын қолданады:
қаржыландыру барысында банктер беретiн несие көлемiн реттеу, қайта
қаржыландырудың жарияланған мөлшерлемесiн анықтау, мiндеттi қорлардың
нормаларын (мөлшерiн) бекiту және т.б. бағалы қағаздары бойынша
операцияларды жүргiзу операцияларын пайдаланады.
Үкiмет пен ұлттық банктiң инфляцияға қарсы қатаң саясатымен қатар
инфляцияның жоғарылауына макроэкономикалық деңгейдегi құрылымдың-
институционалды қайта құру қарқынының баяулауы әсерiн тигiздi. ґндiрiстiң
құлдырау қарқынын төмендету шаруашылық етушi субъектiлердiң тарапынан
ақшаға деген сұраныстың өсуiне әкелiп соқты. Өткен жылғы ақша-несиелiк
реттеудiң жетекшi стратегиясы қол жеткен макроэкономикалық тұрақтылықты
ұстап тұру, экономикалық өсу мақсатына өтудi қамтамасыз ету және жаңа
экономикалық субъектiлердiң қызметiне қолдау көрсетуге бағытталған
болатын.
Қазақстан Республикасының ''Банктер және банк қызметi'' туралы Заңымен
анықталғандай, екiншi деңгейлi банктер акцияларын шығаруға құқығы жоқ
акционерлiк қоғамдар формасында құрылады.
Банктер, мемелекеттiк банктердi есепке алмағанда, меншiктiң кез-келген
формасының негiзiнде құрыла алады. Банктердiң құрылтайшылары мен
акционерлерi ҚР-ның резидентерi емес–банктермен, банк бөлiмшелерiн құру
ерекшелiктерiн ескере отырып, заңға қайшы келмейтiн, Қазақстанның заңды
және жеке резидент емес тұлғалардан ақша қаражаттарын тарту, банктердiң
және банк емес қаржы мекемелерiнiң корреспонденттiк есеп шоттарын, сонымен
қатар банктердiң металлдың есеп шоттарын ашу және жүргiзу; кассалық аудару,
есепке алу; ссудалық, трасттың, клирингтiк, сейфтiк, ломбардты
операцияларды жүзеге асыру; күрделi салымдарды қаржыландыру; шетел
валютасымен операцияларды жүргiзу сияқты операцияларды жүргiзуге құқықты.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң құрылымы [19,5 б.]
Сурет 1
Бүгiнгi күнi коммерциялық банк клиентке 200 астам банк өнiм мен қызмет
тұрiн Үсына алады. Көрсетiлген функциялардың жүйеленген тұрде орындалуы
банктiң негiзiн құрайды. Операциялардың жеке тұрлерi банктiң арнайы
бөлiмдерiнде, қызметкерлер тобымен жүзеге асырылады және өзара тығыз
байланысты. Осылайша банктер тауар айналымен және есеп – айырысуларын
Үйымдастыру үшiн шаруашылықта қолданылатын төлем қаражаттарын қалыптастыру
қабiлетiмен бөленген. Кез-келген тұрақты және дамыған шаруашылық қызметi
реттелген ақшалай есеп-айырысу жүйесiнсiз күн көре алмайды.
Нарықтың экономиканық ерекшелiгi банк жүйесiнiң түрлi деңгейдегi
банктердiң банк емес мекемелерiмен үйлесiмдi жұмыс iстеуiн, делдал қызметiн
жүргiзудi, ұлттық банк пен ҚР басқа банктерiнiң арасында функцияларды заңды
тұрде бөлудi талап етедi.
Банктердiң бүкiл қызметi ҚР Президентiнiң қаулыларымен қатаң реттелген,
ҚР ұлттық банкi жөнiнде, ҚР банктерi және банк қызметi жөнiнде заңдардың
күшiне негiзделген, осы екi банк құрылымдарының арасындағы өзара қарым-
қатынасы нақтыланған.
Нарықтың экономика жағдайында елiмiздегi банк жүйесiнiң жағдайынан
мемлекетiң беделi және жүргiзiлген экономикалық қайта-құрулардың
табыстылығы байланысты болады. Бүгiнгi күнде банк жүйесiнiң жағдайының
түзелуi ҚР саяси тұрақтылығының негiзi болып табылады.
Соңғы жылдары ҚР банктер елеулi экономикалық өзгерiстерге үшырады.
Қазақстан жас ел бола тұра дамыған елдерге тән экономикалық тұрғыдан
дамыған банк жүйесiне жеттi деуге болады. Нәтижесiнде Қазақстанда банк
қызметi тәуекелдiктерге тәуелдi болып келедi. Нарықтың қайта құрулардың
өзгермелiлiгi банктердi ағымды жұмысындағы өзгерiстерге әкелiп соқтыруы
мүмкiн. Саяси, заң, салық және реттеушi орталардың ауытқып тұруы, кез-
келген факторлардың керi өзгерiстерi банктiң коммерциялық банктердiңң
қызметiне елеулi ықпал етуi мүмкiн. Банк жүйесiнiң тұрақсыздығы бiздiң
елiмiздiң экономикалық және саяси жағдайына әсерiн тигiзедi: Ұлттық
валютанық девальвациясы, мемлекеттiң бюджет тапшылығын қаржыландыруы
тоқтату, жалпы дефолт, сыртқы қарызды өтеу үшiн қаражат тапшылығы, пайыздың
ставкiлердiң жоғарылуы, салық жинақтары деңгейiнiң төмендеуi, өтiмдi
қаржылардың жетiспеуi және бағалы қағаздар нарығының тұрақсыздығы. Мүндай
күрделi экономикалық қиыншылықтар банктiң келешектегi қызметiне орасан зор
әсерiн тигiзедi.
Бантер-нарықтың құрылым жүйесiнiң орталық звеносының бiрi. Олардың
қызметiнiң дамуы-нарықтың механизмдi нақты құрудың қажеттi шарты.
Экономикалық қайта бiлiм-беру процесi банктiк жүйенi реформалаудан
басталды. Бұл сфера бүгiнде динмикалық өсуде.
Ұзақ уақыт банктер мемлекеттiк органдар болған және экономиканы
басқарудың әкiмшiлiк бұйрықтың жүйесiнiң конструкция жүргiзушiлерiнiңң
бiрi болып көрiнген. Нәтижесiнде елдегi банк iсiн үйымдастыру дәстұрлерiн
және ресейлiк банктердiң тәжiрибесiн жоғалтты. Бүгiн, нарықтық экономиканы
құра отырып, бiз өтiп кеткендi қолға алуға мәжбүрлiмiз. Қысқа мерзiмде банк
iсiн үйымдастырудың Қазiргi заманғы әлемдiк деңгейiне шығу қажет.
Банк сепцификасы оның қызметiнiң ерекшелiктерiмен анықталады. Бұл
қызметтiң нәтижесi банктiк өнiм шығару болып табылады. Банктiк өнiм болып
мыналар табылады: төлем құралдарын шығару және қызмет көрсету.
Төлем құралдарын шығару өзiн жалпы экономика деңгейiнде көрсетедi (немесе
макродеңгейде дегендей). Еңбек өнiмiн айырбастау бастау, бiр өнiмдi екiншi
өнiмге айырбастау формасында емес, сату-сатып-алу формасында жүргiзiлетiнi
белгiлi. Товар өндiрушi нарыққа өз товарын ұсынады. Сатып алушы өз
кезегiнде, өзiне қажеттi тауарды тек өзiнiң меншiктi өнiмiн сатқан жағдайда
ғана ала алады. Нарықтық шаруашылықта сату-сатып-алу актiсi орындалу үшiн
жалпылама төлем құралы ретiнде ақша қажет. Олардың көмегiнсiз еңбек өнiмiн
айырбастау товар өндiрушiлер арасында болмай қалуы мүмкiн.
Орталық банк ретiндегi банк айналымға қажет, ақшаларды материалдың
игiлiктердi алу және тұтыну жалғастыру үшiн қажет ақшаларды шығарады.
Банк өнiмнiң екiншi құрылымдың бөлiмi олармен ұсынылатын қызметтер болып
табылады. Оларды келесiдей түрде жiктеуге болады:
Банктiк қызметтердi ең алдымен спецификалық және спецификалық емес
қызметтер деп ажыратуға болады. Ерекше кәсiпорын ретiнде, банк iс-
әрекетiнiң спецификасынан шығатынның барлығы спецификалық қызметтерi болып
табылады. Спецификалық қызметтерге олармен жасалатын операциялардың үш тұрi
жатады: депозиттiк операциялар, несиелiк операциялар, есеп айырысу
операциялар.
Депозиттiк операциялар клиенттердiң банкке ақша қаражаттарын салым
ретiнде орналастырумен байланысты (депозиттер). Берiлген операцияның тарихи
тұрi сақтау операциясы болған, ол кезде адамдар өздерiнiң бағалылықтарын
банктерге сақтайтын, олар жинақтардың қауiпсiздiгiн және сенiмдiлiгiн
қамтамасыз ететiн. Соңынан ақша құралдарын сақтау, құнсызданудан сақтауға
өсе бастады. Адамдар өздерiнiң ақша ресурстарын банкке тек өте қолайлы,
қауiпсiз орынға орналыстыруға ғана емес, сонымен қатар табыс алу, оларды
құнсызданудан, инфляциядан сақтау мақсатымен де қоя бастады. Банк
клиенттерi депозитке ақша салғаны үшiн ссудалық процент алады.
Несиелiк операция банктiң негiзгi операциясы болып табылады. Кейде банктi
iрi несиелiк мекеме деп атауы бекерден емес қой. Және бұл шын мәнiнде
салай: банк активтерiнiң жалпы сомасынан негiзгi бөлiгiн несиелiк
операциялар құрайды. Көбiнесе клиенттердi несиелеу есебiнен банк табыстың
үлкен бөлiгiн де алады. Бiрақ қазiргi заманғы банктiк операциялар
құрылымында несиелiк операция негiзгi болып табылмайды. Инфляция,
экономикалық тоқырау және өте жоғары тәуекелге байланысты коммерциялық
банктер тек несиелеумен ғана емес, сонымен қатар басқа да табысты өте көп
әкелетiн және тәуекелi аз операциялармен жұмыс жасау ұйғарады (мысалы,
валюталық операциялармен).
Жiктелу белгiлерi Ұсынылатын қызметтер тұрлерi
Банктiк қызмет ерекшелiгiнеБанктердiң өздерiне ғана тән ерекше
сәйкес болуына байланысты қызметтер
Дәстұрлi қызметтер
Қызметтердi алу Заңды тұлғалар
субъектiлерiне тәуелдi Жеке тұлғалар
Банк ресурстарын құру Активтi операциялар
және орналастыру әдiсiне байланысты Пассивтi операциялар
Ұсынғаны үшiн байланысты төлемiне Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
Материалдың өнiмнiң байланысы Материалдың өнiм қозғалысымен
тәуелдi қозғалыс байланысты қызметтер
Таза қызметтер
Банк орындайтын есеп айырысу операциялары нақты және нақтысыз формада
жүзеге асырылады. Клиент тапсырысы бойынша банктер товарлы-материалдың
құндылықтарды сатумен немесе сатып алумен, жалақыны төлеумен салықтарды
аударумен, жинаумен және басқа да маңызды төлемдердi жасаумен байланысты әр
тұрлi шоттар ашуы мүмкiн. Есеп айырысу кезiнде банк сатушылар мен сатып
алушылар арасында кәсiпорындармен салық органдары, тұрғындар, бюджет
арасында делдал болып көрiнедi. Есеп айырысуды орындауда банктер тез арада
байланысуды және банкке түсетiн құжаттарды техникалық өңдеудi қамтамасыз
ететiн әр тұрлi Қазiргi заманғы жабдыңтарды қолдалады.
Қарастырылған банктiк операциялардың үш түрін дәстүрлi банктiк
операциялар деп атайды. Дәстүрлiлiктiң белгiсi ұзақ уақыт мерзiмiнде
ұрпақтан ұрпаққа мұра ретiнде өте бередi. Бұл операцияларды ең ежелгi деп
айтуға да облады: оларды ескi банкiлiк үйлер орындаған, Қазiргi заманғы
үлкен және кiшi мүнда ғана емес. Берiлген операциялар дәстүрлiлiк белгiсiн
банк статусын сақтауға мүмкiндiк беру арқылы алады. Банктер болып салым
қабылдайтын, несие беретiн немесе әртұрлi жеке және заңды тұлғалар арасында
есеп айырысуды жүргiзетiн сол немесе басқа да кәсiпорындар немесе
ұйымдартабылады. Тәжiрибе жүзiнде салымдарды белгiлi мерзiмге және белгiлi
процентке алатын қорларды жиi кездестiруге болады, бiрақ бұдан олар банк
бола алмайды. Мысалы, несиелер сауда ұйымдармен бар берiле алады, жалпы бос
Қаржылары бар барлық субъектiлермен де берiле алатыны белгiлi, бiрақ сол
сияқты одан олар банкке айналмайды, ол өзiнiң негiзгi статусын (жағдайын)
сақтайды. Почта клиент тапсырысы бойынша төлемдер жүргiзедi, бiрақ ол
жүргiзетiн есеп айырысу операцияларына қарамастан, ол почта болып қала
бередi, банкке айналмайды.
Берiлген операциялар өзiнiң жиынтығымен банк деп аталатынды құрады. Заңды
банк-бұл қарастырылған барлық үш операцияларды бiр мезгiлде орындайтын
кәсiпорын. Егер үш таза банктiк операциялардың iшiнен бiреуiн, қандай да
бiр үйым орындамаса, онда ол заң бойынша банк болып есептелмейдi, басқа
Қаржылық институт қатарына өтедi. 1995 31 тамыздан олар басқа несиелiк
мекемең атағын алған Қазақстан Республикасының Банктер және банктiк қызмет
туралық заңында.
Банктiк операциялардың дәстүрлi қатарына кассалық операцияларды да
жатқызуға болады. Қазiргi заманғы заңдылықта олар банк құрылатын базалық
операциялар қатарына кiргiзiлмеген, бiрақ өзiндiк ерекшелiгi бойынша олар
банктiк қызметтiң мәнiн көрсетедi. Депозитпен айналысатын банк,
несиелендiрудi және есеп айырысуды жүргiзе отырып, кассалық операцияларды
жүргiзбейдi дегендi ұсыну қиын. Дәстүрлi және дәстүрлi емес операциялар
арасында аралық жағдайды қосымша операциялар алады. Олардың құрамына
валюталық операциялар, бағалы қағаздармен операциялар, алтынмен жасалатын
операциялар, қымбат металлдармен және құймалармен жасалатын операциялар
кiредi. Бұл операцияларды банктер орындалуын мүмкiн.
Қазақстандың коммерциялық банктердiң қызметтертiзiмiнде, тұрғындарға
ұсынылатын қызметтер, әлi маңызды орын алмайды, оларға әлi жеке тұлғалар
үшiн операция тұрлерiнiң соның көбейту қажет болып тур (соның iшiнде,
төлемдердi жасау бойынша, өндiрiстiк және тұтыну қажеттiлiктерiн несиелеу
бойынша, салымдарды қабылдау бойынша төлемдер жаса және т.б.).
Банктер бос Қаржыларды жинақтайтын болғандыңтан және оларды қайта
бөлiтiндiктен, қажет ететiн шарашылық ұйымдарға қайтару негiзiнде жiбередi,
банктiк қызметтер пассивтi және активтi операциялар түрінде жүзеге асырылуы
мүмкiн. Пассивтi операциялар көмегiмен банктер өзiнiң ресурстарын құрады
(мысалы депозит, сертификаттарды сату, басқа банктерден алған, несиелер
есебiнен және т.б.).
Активтi операцияларды орындай отырып банктер өздерiнiң және тартылган
ресурстарын әртұрлi шаруашылық ұйымдардың және тұрғындардың
қажеттiлiктерiне орналастырады.
Ұсынылғаны үшiн банктiк қызметтердiң төлемiне байланысы ақылы және ақысыз
қызметтер деп бөлiнедi. Бұл қандай да бiр анықталған қызметтер түрі
толығымен ақылы, не ақысыз дегендi бiлдiрмейдi. Банктiң қызметi, қандай
айырмашылыққа, мысалы, есеп айырысу операцияларға клишттерден төлем талап
ету қажет, қайсысына төлем сұрау қажет еместiгiн анықтауы керек. Есеп
айырысулық, несиелiк және депозиттiк операциялар қатары тегiн жүзеге
асырылуы мүмкiн.
Қызметтер үшiн төлем қатынасы бойынша, сонымен қатар банк табысы бойынша
басқа да маңызды белгiлер қолданылуы мүмкiн. Банктiк қызметтер кейде
банктiк табыс әкелетiн және әкелмейтiн қымбат және арзан қызметтер деп
бөлiнедi. Осылайша, көптеген активтi операциялар банкке табыс әкеледi,
алсолсалым тұрлерi бойынша проценттердi төлеудi ұсынады. Кейбiр банктiк
қызметтер еңбектiң шығынын көп қажет етедi, сондыңтан олардың бағасы қымбат
болады. Мысалы, клиенттiң төлем тапсырысы бойынша ақшаны аударуға
қарағанда, банкте аккредитивтi өңдеу қымбат турады.
Материалдың өнiмнiң қозгалысына байланысты банктiк қызметтер екi түрге
бөлiнедi: оның қозғалысымен байланысты қызметтер, таза қызметтер.
Негiзiнен банктер өзiнiң ақшалай операциялармен материалдың өнiмнiң
қозғалысына қызмет көрсететiн болғандыңтан, олардың негiзгi бөлiгi алғашқы
қызметтер түріне жатады. Берiлген банк қызметтерi тауарлардың қозғалысына
әсер ете отырып, жаңа қосымша құнды құрайды (мысалы, транспорт кәсiпорына,
байланыс, сауда кәсiпорындарына қызметтер).
Таза қызметтер материалдың өндiрiспен айналысатын ұйымдарға, сонымен
қатар жеке азаматтарға өздерiнiң қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн
ұсынылады.
Бұрын аталғандай, банк өнiмi болып, әртұрлi қызметтер табылады. Мысалы,
өнеркәсiптiк кәсiпорынның өнiмiне қарағанда, банктiк өнiм материалдың,
заттың болып көрiнбейдi. Несиелер және есеп айырысулар шаттар бойынша
жазулар тәртiбiнде, нақтысыз ақшалай формада жасалады. Сондыңтан, өнiм
нақты товарлық тұрде болатын, материалдың өндiрiс саласына қарағанда,
банктiк өнiмдi артығымен өндiруге, жинақтап қоюға болмайды.
Банктiк қызметтердiң маңызды белгiсi болып олардың өндiрiстiк сипаты
табылады. Тұрғындардан және кәсiпорындардан салымдар қабылдау сияқты,
қарапайым түрде, үлкен өндiрiстiк мағына жатыр. Банк тек ақша жинайды-ол
жұмыс iстемейтiнң, қолданылмайтын ақша ресурстарын жұмыс iстейтiн
активтерге айналдырады.
Тең дәрежеде бұл өзiнiң өндiрiстiк және Қаржылық қызметiнiң дамуына
берiлетiн кәсiпорындарға және ұйымдарға берiлетiн несиелерге қатысты.
Осылай бола тұра, банктiк операциялар өздерiнiң клиенттерiнiң шаруашылық
қызметiне қызмет көрсете отырып, өндiрiстiң тез дамуына әсер етедi.
Банктiк қызметтiң сипатты белгiлi болып мынау да табылады, олардың
объектiсi банктiк байланыс арналарының көмегiмен бiр шоттан екiншi шотқа,
бiр аймақтан екiншi аймаққа (кәсiпорыннан, экономика секторынан) үлкен
сомада орналастырылатын ақшалар ғана емес болын көрiнедi. Кәсiпорындардың
шоттары бойынша қозғалыс-бұл қосымша ақшалай түрдегi капиталдардың
қозғалысы.
Несиелеу сияқты, дәстүрлi банктiк операцияны мысалыға алып көрейiк. Қарыз
алушы-кәсiпорынға ұсынылған несие, банкке белгiлiбiр мерзiмде банкке
қайтарылуы керек және тек қайтарылып ғана қоймай, оны қолдағаны үшiн
процент төлеумен қайтарылуы керек екендiгi белгiлi.
Бұл несие алушы оны уақытында толық сомада қайтару үшiн және ссудалық
проценттi төлеуге минималды түрде жеткiлiктi болатын пайда алатындай түрде
қолдануы қажет екендiгiн бiлдiредi. Қарыз алушы несиелiк келiсiмнiң күшiне
сәйкес, банктен алған ақшалай қаражаттарды жеп қою үшiн емес (тұтыну
мақсаттарға) капитал ретiнде қолдануға мiндеттi. Егер несие базасында
ссудалық процент орын алса, онда бұл банкпен берiлетiн ақшалар капитал
ретiнде қолднылуы қажет, қарыз алушы қосымша табыс алуы қажет.
Банктiк операциялардың белгiсi мынадан тұрады, олар активтi және пассивтi
операцияларды жаулап алады. Салымдарды қабылдай отырып және осымен пассивтi
операцияларды жүзеге асыра отырып, банктер өздерiнiң клиенттерiне тек
ақшаларды қауiпсiз жерде сақтаумен ғана емес, сонымен қатар депозиттер
бойынша процент түрінде белгiлi табыс алуға мүмкiндiк бередi. Клиенттердiң
акцияларын орналастыра отырып, оларға ссуда бере отырып, валюталық және
басқа да активтi операцияларды орындай отырып, банктер шаруашылыққа
бiрталай қызметтер көрсетедi, тауарлық массанық қозғалысына, тауарды сату-
сатып алуға, қоғамдың шығындарды үнемдеуге әсер етедi.
Банктермен орындалатын операцияларды, басқа да кәсiпорындар мен ұйымдар
жүргiзе алады. Олар тек банктiң монополиясы ғана болып табылмайды. Бұл тек
банктiң дәстүрлi операцияларына ғана емес, сонымен қатар басқа да
қызметтерге қатысты. Мысалы, бухгалтерлiк көмектi, кеңестi, әр тұрлi
делдалдың қызметтердi, сейфтердiң арендасын және басқа да қызметтердi
арнайы кәсiпорындар және агенттiктер көрсете алатыны белгiлi. Сондыңтан
айта кететiн бiр жайт, банктер басқа шаруашылық субъектiлерi дәстүрлi
орындайтын операцияларды-банктiк емес операцияларды орындауы мүмкiн.
Мұндай жағдай нарықтық шаруашылық жағдайында, банктiк қызметтер нарығында
қатал бәсеке орнайтынымен байланысты. Нарықта банктiк қызметтердi жаңа
сатушылардың пайда болуы (сауда ұйымдары, қаржалақөнеркәсiптiк және т.б.),
көбiне көп пайда әкелетiн операциялардың кеңейюiнемүмкiндiктi қысқартады,
банктердi жаңа табыс көздерiн iздеуге итермелейдi.
Сондықтан, әсiресе соңғы жылдары таза банктiк операциялар емес, банкке
дәстүрлi емес қызметтер тез дами бастады.
Банктiк қызметтердiң қасиеттерi
- запасқа өндiрiлуге мүмкiн емес
- өндiрiстiк сипатта болады
- банктiк қызметтердiң оюъектiсi капитал болады
- активтi жэне пассивтi операцияларды үстайды
- банктiң ғана монополиясы болып табылмайды
- банктiк емес операцияларга жатқызылуы мүмкiн
Банктiк қызметтердiң стандарттың наборының эволюциясы мынандай, көптеген
факторлардың әсiрiнен бiртiндеп, нарықта олардың көлемiнiң өсуi және
құрамының кеңеюi орын алады.
Әсiрiсе бүны коммерциялық бантердiң жұмысынан байқауға болады. Бiрнеше
жыл бұрын отандың банктер сертификатармен, вексельдермен, несиелiк
карточкалармен, жұмыс жасалаған, олардың мамандығының. лексиконында
факторинг, лизинг, контокоррент, опцион, банкомат және т.б. түсiнiктер
қолданылған. Және бұл түсiнiктi, бiрқатар қызметтер қажет болмағанда,
банктер орталықтандырылған қайтабөлушiлiк жүйеде жұмыс жасағандыңтан. Нарық
жұмысқа жаңа жұмысқа жаңа талаптарды қойды: банетер клиент
қызығушылығындағы жаңа операцияларды меңгеруге мiндеттi болып қалды.
ґкiнiшке орай, бұл барлық қызметтердi бiрден меңгере алмайды. Аз емес уақыт
өттi, банктер әле жеткiлiктi тәжiрибе жинаған жоқ. Бiрқатар операциялар
күштi инфляцияның кесiренен, Қазiргi заманғы байланыс құралдарының
жетiспеушiлiгiнен дамымай жатыр.
Банктер әлi жаңа қызметтер туралы қажеттi бiлiмдерiжоқ екендiгiн ескермей
кетуге болмайды, оларға әлi өзiнiң персоналдарын оларды Үсыну техникасын
оқыту қажет.
Бiрақ, бiртiндеп жаңа технологиялар жаңа операциялар банктердiң жетiстiгi
болып келе жатыр. Дәстүрлi банктiк операциялардан бөлек олар өздерiнiң
қызметтерiнiң кең тұрлерiн Үсына бастады.Жалпы айтқанда, экономиканық
банктiк секторында әмбебап қызметке, банктiк қызметтердi әмбебаптандыруға
тенденциясы ойластырылған.
Кешендi банктiк қызмет көрсету бiрденен келмеуi мүмкiн. Ол үшiн банктерге
жоғарыда айтылған бiрқатар мәселелердi шешуi қажет. Банктер нарықта өзiнiң
орнын, өзiнiң кадрлық терiн дұрыс анықтауы маңызды.
Кейде барлық қызметтiң тұрлерiн Үсыну мiндеттi емес. Кiрiсiнше, кез-
келген банкке белгiлiбiр операция түріне тоқталу өте рационалды болып шығуы
мүмкiн. Оларды орындауда банк мамандануы ол үшiн дамудың тиiмдi бағыты
болып шығуы мүмкiн, операцияларды орындауда шығындарды қысқартуға
мүмкiндiк бередi, және соңында олардың табыстылығын жоғарылатуға мүмкiндiк
бередi.
Банк қызметтердiң стандарттың наборының эволюциясы мынандай, көптеген
факторлардың әсiрiнен бiртiндеп, нарықта олардың көлемiнiң өсуi және
құрамының кеқеюi орын алады.
Әсiрiсе бүны коммерциялық бантердiң жұмысынан байқауға болады. Бiрнеше
жыл бұрын отандың банктер сертификатармен, вексельдермен, несиелiк
карточкалармен, жұмыс жасалаған, олардың мамандығының. лексиконында
факторинг, лизинг, контокоррент, опцион, банкомат және т.б. түсiнiктер
қолданылған. Және бұл түсiнiктi, бiрқатар қызметтер қажет болмағанда,
банктер орталықтандырылған қайтабөлушiлiк жүйеде жұмыс жасағандыңтан. Нарық
жұмысқа жаңа жұмысқа жаңа талаптарды қойды: банктер клиент
қызығушылығындағы жаңа операцияларды меңгеруге мiндеттi болып қалды.
ґкiнiшке орай, бұл барлық қызметтердi бiрден меңгере алмайды. Аз емес уақыт
өттi, банктер әле жеткiлiктi тәжiрибе жинаған жоқ. Бiрқатар операциялар
күштi инфляцияның кесiренен, Қазiргi заманғы байланыс құралдарының
жетiспеушiлiгiнен дамымай жатыр [18,42 б.].
Банктер әлi жақа қызметтер туралы қажеттi бiлiмдерi жоқ екендiгiн
ескермей кетуге болмайды, оларға әлi өзiнiң персоналдарын оларды ұсыну
техникасын оқыту қажет.
Бiрақ, бiртiндеп жақа технологиялар жақа операциялар банктердiң жетiстiгi
болып келе жатыр. Дәстүрлi банк операциялардан бөлек олар өздерiнiң
қызметтерiнiң ең үрлерiн ұсына бастады.Жалпы айтқанда, экономиканық банк
секторында әмбебап қызметке, банк қызметтердi әмбебаптандыруға тенденциясы
ойластырылған. [21, 4 б.].
Кешендi банк қызмет көрсету бiрденен келмеуi мүмкiн. Ол үшiн банктерге
жоғарыда айтылған бiрқатар мәселелердi шешуi қажет. Банктер нарықта өзiнiң
орнын, өзiнiң кадрлық терiн дұрыс анықтауы мақызды.
Кейде барлық қызметтiң тұрлерiн ұсыну мiндеттi емес. Кiрiсiнше, кез-
келген банкке белгiлiбiр операция түріне тоқталу өте рационалды болып шығуы
мүмкiн. Оларды орындауда банк мамандануы ол үшiн дамудың тиiмдi бағыты
болып шығуы мүмкiн, операцияларды орындауда шығындарды қысқартуға
мүмкiндiк бередi, және соқында олардың табыстылығын жоғарылатуға мүмкiндiк
бередi.
2. Банктердің корреспонденттікоперацияларының жүйесі
және төлем механизімі
Қаржы қорына жіберілген ақша қаражаты өтімді тәртіпте сақтау орында,
олар табыс әкеледі және керек жағдайда тез ақшалай капиталға айналуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы "Бухгалтерлік
есеп және аудит әдістемесі департаментінің" №4 "Ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп" деп аталатын бухгалтерлік есеп стандартының
бҚРінші бабында: "Кәсіпорындар мен уйьшдардың, яғни субъектілердің ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі пайдаланүшыларды түрлі
операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезевдегі
ақша қаражаттары-ның келіп тусуі, кҚРістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы
ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы занды тұлғанық, яғни
субъектінің қаржы жағдайыңдағы өзгерістерін бағалауына мүмкіндік береді"
делінген. Ал осы стандарттың екінші бабыңда; "Занды тұлгалар, субъектілер
(банктер мен бюджсттік мекемелерден басқа) ақша
қаражаттарының қозғалысы тураы есепті осы стандарттың талаптарына сай
жүргізеді және есепті кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің
құрамыңда тапсырады" делінген.
Банкте шараушылық қызметтерін жүзеге асыруда, кәсіпорының өзінің ішінде
немесе одан тыс жерлермен ақшалай есеп айрырысу қажеттілігі туындайды
(сурет 3). Ішкі есеп айырулар- жалақы және жұмысшыларға есептік сомаларды
төлеу, акционерлерге дивиденттер төлеу сияқты төлемдермен байланысты.
Сыртқы есеп айырулар - өнімді жеткізу, жұмыстың орындалуы, шикізат және
материалдарды сатып алу, салықтарды төлеу, бюджеттен тыс қорларға
аударымдар, несие алу немесе қайтару сияқты қаржылық өзара қатынастардан
туындайды.
Банктің барық есеп айыруларын екі топқа бөлуге болады:
1. Тауарлық операциялар бойынша төлемдер- тауардың қозғалысымен,
жеткізушілермен есеп айырысулармен, сатып алушылар және тапсырыс
берушілермен байланысты операциялар;
2. Тауарлық емес операциялар бойынша есеп айырысулар- ақша қаражатының
қозғалысымен байланысты операциялар, яғни бюджеттік және бюджеттен
тыс қорлармен есеп айырысулар, құрылтайшылармен, акционерлермен,
жұмысшылармен, несие мекемелерімен есеп айырысулар;
Қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі,8
Сурет 3
Тауарлық операциялар бойынша есеп айырысулар келесі төлем тұрлерімен
жүзеге асырылады:
- төлем тапсырмалары;
- жоспарлық төлемдер;
- төлем талаптары-тапсырмалары;
- аккредитивтер;
- есеп чектері;
- талаптарды өзара сәкестендҚРу;
- вексельдермен;
- тауарлардың қарама қарсы қозғалыстары.
Банктің ішкі есеп айрулары және кейбҚР тыс есеп айырулар кәсіпорын
кассасы арқала қолма- қол ақшамен жүргізілуі мүмкін. Заңды тұлғалармен
қолма-қол есеп айыруларға Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі тарапынан
шектеулер қойылған.
Сыртқы есеп айырулар негізінге қолма-қолсыз формада жүргізіледі. Мұндай
есеп айыруларда негізгі делдел коммерциялық банктер болып табылады.
Кәсіпорындар банктерде мынадай шоттар ашады:
1. Есеп айыру шоттары - Банктің тапсырмасы бойынша ағымды төлемдерді
жүргізу және кәсіпорын атына түскен ақшалай қаражаттарыды аудару. Есеп
айыру шоттарының санына заңмен шек қойылмаған. Шот ашуға салық
инспекциясының рұқсаты қажет.
Барлық шаруашылық жүргізүші субъектілерде өндірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдық кұндылықтарды, негізгі құралдарды,
тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе
бюджеттен тыс басқа да мекемелерге әртұрлі төлемдерді төлеуге байланысты
турлі операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма
әдетте бҚР уакытта өндірлген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп,
жабдықтаүшы ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді ендіріп шығару
үшін қажет болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын
жабдықтаүшылар алдында сатып алүшы болып табылады. Осындай
кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың арасында алашақ және берешек
операциялар көбіне колма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы
жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен есеп айырысу үшін банкке мына құжаттарды
көрсетуі қажет:
1. Төлқұжат немесе оның орнына жүретін басқадай қужаттар.
2. Акредитив ашқан кәсіпорын берген іс-сапарлық куәлік пен сенімхат.
3. Өзінің қолтаңбасының үлгісі.
Жабдықтаүшының банкісінде аккредитив мынадай жағдайларда жабылады:
1. Аккредитивтін мерзімі біткенде.
2. Аккредитивті жабу туралы жабдықтаушының берген қарызы бойынша.
Аккредитив жабылған уақытта пайдаланылмаған сома сатып алушының (төлеуші
субъектінің) банкісіндегі тіиісті шотына аударылады. Ашылған аккредитив
сомасы 421-"Аккредитивтердегі ақшалай қаржылар" шотының дебетіне қай
шоттардан аударылғанына қарай, егер есеп айырысу шотынан аударылса,
441-шотының, валюталық шоттардан аударылса: 431 немесе 432-шотгардың,
банктерден алынған несиелердің есебінен аударылса: 601-шоттаң, банктен тыс
басқа да меке-мелердің несиелері есебінен аударылған болса: 602
немесе 603-шоттың кредитіне жазылады. Ал жабдықтаүшыға аккредитивтен
төленген сома бухгалтерияда 671-"Мердігерлер және жабдықтаүшылармен
есеп айырысу" шотының дебетіне 421-"Аккредитивтегі ақшалай қаржы" -деп
аталатын шоттың кредитіне жазылады. Ал аккредитив жабылған
уақыттағы пайдаланылмаған немесе жұмсалынбаған сома 441, 431, 432, 601,
602 және 603-шоттардың тиістілерінің дебетіне, 421-шоттың кредитіне
жазылды.
422- "Чек кітапшаларымщағы акшалай қаржылар" - деп аталатын шотта чек
кітапшаларындағы ақшалай қаржылар мен есеп айырысу операцияларның есебі
жургізіледі. Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары жабдықтаүшылар мен
тасымалдаушы Банктен және байланыс ұйымдары мен басқа да субъектілерден
алынған тауарлыматериалдық құндылыктардың құнын төлеуге немесе олардың
көрсеткен қызметтері үшін есеп айырысуға арналған. Кәсіпорындар мен
ұйымдар, мекемелер чек кітапшаларын алу үшін банк мекемесіне өтініш береді,
сонымен қатар осы өтінішпен бірге кәсіпорын немесе мекеме алатын чек
кітатнасыңдағы соманы депонентгеу үшін банк мекемесіне төлем талабы тап-
сырмасын ұсынуы керек. Кәсіпорын, ұйым немесе мекеме чек кітапшаларын
алғанда банктің депоненттелген сомасына мынадай бухгалтерлік жазуы
жазылады:
Дебет 422-"Чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар" шоты, Кредит
тиістілеріне қарай 441, 431, 432, 601, 602 және 603-шоттар.
Банк мекемесі чек кітатпасының тиісті жеріне ол чек кітапшасы берілген
кәсіпорын немесе мекеменің толық аталуын, ал егер жеке адамға берілсе, оның
аты-жөнін жазады. Чек кітапшасында ондағы соманық жұмсалмаған, яғни
пайдаланбаған мөлшері көрсетіледі. Чек кітапшасы арқылы бір немесе бірнеше
жабдықгаүшымен есеп айырысуға болады. Егер банк мекемесі чек
кітапшаларындағы жұмсалынбаған соманы кәсіпорынға қайтарғанда 441, 432,
431, 601, 602 және 603-шотгардың тиістілері дебеттеліп, 422-"Чек
кітапшаларындағы ақшалай қаржылар"- деп аталатын шот кредиттеледі.
3. Ағымды шоттар- заңды тұлға бола алмайтын, коммерциялық емес мекемелер
мен ұйымдарға ашылады. Ағымды шоттар бойынша жүргізілетін опнрациялар
тізімі шектеулі, ол ондағы ақша қатражатын белгіленген сметаға сйкес
қолдануға болады.
4. Арнайы шоттар- белгілі бір мақсатты жұмсалымдарға арналған қаржаттарды
сатау үшін қолданылады. Кәсіпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде нақты
ақшамен қатар почта маркалары, демалыс және емдеу, сауықтру орындарының
жолдамалары, жол билетгері, сонымен қатар үкіметгің жәрдемі ретінде
берілген қаражатгары, яғни үлкен жауапкершілікпен сақталуын қадағалауды
талап ететін басқа да қаржылар сақталады. Бұл жоғарыда аталған ақшалай
кұжаттар 423-"Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар" шотында есептелінеді.
Осылармен қатар бұл шотта кәсіпорынға немесе ұйымға бюджеттен бөлінетін
белгілі бір мақсатқа жұмсауға тиісті қаржылар, кәсіпорынның, кәсіподақ
ұйымның қаржылары, мәдени ағарту саласына, демалыс лагеріне бөлінген
қаржылар есептеледі. Осы 423-"Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар" шоты
бойынша жүргізілетін әртұрлі операцияларға сәйкес:
423- "Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар" -деп аталынатын шот
дебеттелініп, 431, 432, 441, 726, 727 және тағы да басқа шоттардың
тиістілері кредиттелінеді.
Бұл шотган төленген сомаға 451, 441, 671, 631, 652, 651, 653, 681 және
тағы да басқа шотгардың тиістілері дебет-телініп, 423- шот кредитгелінеді.
5. Волюталық шоттар- шет ел ваютасындағы есеп айырулар үшін қолданылады.
Мұндай шоттар ҚРҰБ лицензиясы бар коммерциялық банкрде ашылады. Валюталық
шоттардағы ақша қаражаттары қозғалысының есебі. Кәсіпорындар мен ұйымдарда,
мекемелерде шетелдік валютадағы ақша қаражаттарының қозғалысы Казақстан
Респуб-ликасы Бухгалтерлік есепке алудың ғ 4 "Ақша каражаттарының ңожалысы
туралы есебі" және ғ9 "Шетедік валютадағы операцияларды есепке алу" - деп
аталатын стандартгарына сәйкес жүргізіледі. Орындалған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтерге шетелдік валюта, яғни шетелдің ақшасы арқылы есеп
айырысу сол операция жасалған күні Қазақстан Республикасы Ұлттық банк
мекемесі белгілеген ақша айырбастау курсы (бағамы) бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық валютасымен (теңгемен) көрсетілуі тиіс.
Шетелдік валюта - бұл кәсіпорындар мен ұйымдардың және мекемепердің
ақшалай қаражаттары мен есеп айырысу уақытында пайдаланатын және
қолданылатын Қазақстан Рес-публикасының ұлттық валютасынан (теңгеден)
басқа ақша бірліктері.
Курс (бағам) - бұл Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеп
отыратын екі ел ақша бірліктерінің (валюталарының) өзара қатынасы.
Курстык, (бағамдык) айырма - бұл екі елдін ақша бірліктерінің арасындағы
курстың (бағамның) өзгеруі салдарынан болатын айырма сомасы.
Кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелер басқа шаруашылық субъектілеріне
негізгі құралдарды, тауарлыматериалдық кұндылыктарды және басқа да
активтерді шетел валютасына сатқанда немесе олардан сатып алғанда, банктер-
ден, сондай-ақ банкіден тыс мекемелерден шетел валютасымен несие алғанда
немесе оны қайтарғанда, тағы да басқа жағдайларда шетелдік валюталармен
жүргізілетін операциялар пайда болады. Кәсіпорындар мен ұйымдар, және
мекемелер шетел ақша бірлігімен (валютамен) операциялар жасау үшін банк
мекемелерінен шот аша алады. Валюталық шотгар бойынша операциялар 431-"Ел
ішіндегі валюталық шоттардағы ақша қаражаттары" және 432-"Шетелдердегі
валюталық шоттардағы ақша қаражатгары" шоттарында жургізіледі. Кәсіпорындар
мен ұйымдар және мекемелер банктен валюталық шот ашу үшін банк
мекемесіне осы кэсілорынның немесе ұйымның жарғысының көшІРмесін,
валюталық шот ашу туралы өтініш, тиісті адамдардың қолдары қойылып және
кәсіпорын мөрі басылған арнайы карточка, тағы да басқа құжаттарды табыс
етуі керек. Қазақстан Республикасының шетел валютасын реттеу туралы
заңына сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар өкілетті банктер мен ақша айырбастау
пункттері арқылы Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі
белгіленген тәртіп бойынша шетел валютасын сатуға және сатып алуға құқысы
бар. Шетел валютасын сату және сатып алу валюталық биржада қалылтасқан курс
бойынша есептеледі. Нәтижесінде бір күн ішінде кәсіпорын мен
ұйымның сатып алған немесе сатқан шетел валютасының Қазақстан
Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеген сол күнгі курсы мен
сатылған немесе сатылып алынған шетел валютасының бағасы
арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz