ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СОТ БИЛІГІН ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I. ҮКІМ – СОТ БИЛІГІНІҢ АКТІСІ.
1.1. Қазақстан Республикасындағы сот билігі: тарихы, жай-күйі және
болашағы.
1.2.Үкімге қойылатын талаптар: мазмұны мен құрылысы.
II. ҮКІМНІҢ ТҮРЛЕРІ.
2.1. Айыптау және ақтау үкімдері: түсініктері, түрлері, шығару негіздері.
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СОТ БИЛІГІН ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Құқықтық мемлекет болуға бет алғанымызға біршама уақыт болып қалды.
Ондай мемлекет болудың алғашқы белгілерінің бірі - әділ сот төрелігінің
бекуі. Сот өзінің төрелігін үкім арқылы жүзеге асырады. Конституциямызда
айтылғандай ешбір адам сот үкімінсіз қылмыс жасағаны үшін кінәлі болып
танылмайды, қылмыстық жаза тағайындалмайды. Осы бір сөйлемнің өзі үкімнің
конституциялық маңызы бар екенін, мемлекеттік билік актілерінің ішінде
ерекше өзіндік орны бар екенін аңғартады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының ішінде сот
қана, үкіммен ғана адамды қылмыскер деп есептеп, оған қылмыстық жаза
қолданады, бұл қасиет тек үкімге ғана тән. Сондай-ақ, үкім ғана адамды
бүкіл тағылған айыптан ақтап шыға алады. Осындай жауапкершілігі бар билік
құжатының маңыздылығына қарай оған қойылатын талаптың өзі де зор болатыны
анық.
Үкімнің өзіне қойылатын талаптарды орындап шығуы- әділ сот төрелігінің
кепілі. Соттың қылмыстық іс бойынша шешімі, тоқсан ауыз сөздің тобықтай
түйіні жазылатын құдіретті қағаз- үкім. Оның сапасының артуы,
сауаттылығының жоғарылауы сотталған адамның әділ жазасын алуына,
кінәсіздің ақталып шығуына септігін тигізеді. Адамның тағдырына, өмір
жағдайына, бостандығы мен құқығына әсер ететін құжаттың жоғары сапалы болуы
– міндет. Ендеше, барынша әділ үкім ғана әділеттікті нығайтуға септігін
тигізеді.
Диплом жұмысының өзектілігі өзін-өзі айқындап, мен мұндалап тұрғандай.
Сот қылмыстық іс бойынша айыптау мен қорғаныстың сайысын зерделей
келіп, өз ішкі сеніміне қарай ойлау процесінде белгілі бір тоқтамдарға
келеді, қандай да бір тұжырымдар орын алып, қалғандарын басып кетеді,
бірінші орынға шығады. Сот өндірісінің ауызшалығы принципіне сәйкес бүкіл
процесс, соның ішінде үкімді құрау, ой тоқтамдарын жүйелеу, мәселелерді
талқылау, ойлау барысында және сөз сөйлеу барысында жүреді. Осы тірі
қимылдар өтпелі, кейінгі уақытта сақталмайтындықтан бір жол - тек жазып
қалдыру ғана қалады. Осы айтылған тұжырымдар, тоқтамдар қағазға түскеннен
кейін дәлелді маңызға ие юолады. Осы қағаз – мемлекеттік мәжбүрлеу күші бар
үкім.
Үкімнің сапасы арту үшін практикалық зерделеумен бірге ғылыми
ізденістер алға жылжуы керек. Жаңа идеяларсыз даму жоқ.
Қазіргі азаматтық қоғам болуға бет алған тұста ешкім заңсыз
жазаланбау керек, ешбір қылмыскер жазасыз кетпеуі керек. Сондықтан бұл
тақырып ешқашан өзектілігін жоймайды.
Үкім – бұл іс жүргізудің мәресі, соттың ойларының, пікірінің,
тұжырымдарының және шешімдерінің айнасы. Ол арқылы шешімнің заңдылығын,
негізділігін және дәлелділігін қарастыруға болады. Үкімнің талапқа сай
келмеуі тек процессуалдық жүйенің бұзылуына ғана емес адам тағдырына да
әсер етеді. Үкім – сот пайда болып, іс бойынша билік айта бастаған
уақыттан және қылмыстық процессуалдық құқығы қалыптасқаннан бері
процессуалистер айналып өтпеген тақырып. Үкім өзінің маңызы мен
процессуалдық құқықтағы мәнісіне қарай өзіне үлкен назар аудартады.
Қазақ жеріндегі сот жүйесі, билік, үкім айту тәртібі өзінше ерекше.
Қазақ қауымында ел арасынан жоғары сезімталдығымен, тапқыр да жүйрік
ойымен, сөзге шебер шешендігімен көзге түскен дрындылардың өздерінен - өзі
биге айналатын дәстүр болған. Әділдігі жер жарған адамға: Сіз не айтсаңыз
да көндік, - деп алдына жүгінетін болған.
Талас – тартыс, дау – дамай, қылмыскерді соттау ауызша жүрген, үкімнің
өзі де ауызша ғана айтылатын болғандықтан қазақ елінде бұл тақырыпқа
арналған еңбектер жоқтың қасы.Үкім жазбаша түрге көшкеннен бері оның маңызы
да арта түскендей. Процессуалдық құқықтың дамуына байланысты көптеген
еңбектер жарық көре бастады.
XVIII ғасырдағы орыс процессуалистер классигі Н.Я. Фойницкийдің жаған
еңбегі Курс уголовного судопроизводства атты кітабында үкімге жақсы
тоқталған. Онда үкімнің маңызын, шығару тәртібін, оған қойылатын талаптарды
көрсеткен, мәнін ашқан. Осыған ұқсас сол заманғы заңгерлердің белдісі С.Н.
Викторскийдің Русский уголовный процесс атты еңбегінде де көп мәселенің
мәні ашылған.
Бұл салада үлкен белес алған еңбектердің жарық көрген кезеңі кеңес
уақыты болды. Бұл уақытта В.Н. Корнукованың Советский уголовный процесс
деген кітабында анық, нақты жазылған. Мұнда үкімнің қылмыскер мен мемлекет
арасында қатынас орнататыны айтылған.
И.В. Тыричеваның еңбегінде де қысқа әрі түсінікті түсініктемелер
берілген. П.А. Лупинскаяның еңбегінде басты назар үкімнің қоғамдық санаға,
тәрбиеге ықпал ететініне аударылған. Үкімнің ең басты мақсаты – үкім
міндетінің орындалуын қамтамасыз етуін, ол ұғындыры мен тәрбиелеуден
тұрады, - деген пікір айтқан.
В.М. Савицкийдің: Сот айыптау органы боп табылмайды сондықтан үкімнің
негізі тек сотқа тапсырылған айыптау болады , - деген қызықты пікірі бар.
Ол өз еңбектерінде сот тек адамды соттайтын орган емес, ақиқатты анықтайтын
орган болу керек, сондықтан сот үкімді тек айыптаушы ұсынған айыптау
негізінде және айып тағылған адамға қатысты ғана шығарады, өздігінен
қылмыстық қудалауды жүзеге асырмайтынына назар салды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Үкімге қойылатын негізгі екі
талап: заңдылық пен негізділіктен басқа әділеттілік талабы 60 жылдарда бой
көтере бастады. Бұл талап 1969 жылы 30 маусымда КСРО Жоғары Сотының
пленумының №4 қаулысында көрініс тапты. Бұл пікірді М.С. Строгович пен А.Г.
Боннер де ұстанады. Құқықтық ережелер мен мораль ережелері ылғи сәйкес келе
бермейді дейді. Олардың бұндай жаңа пікірлері орынды еді. Себебі заң
бойынша заңды да негізді үкім әлеуметтік көзқараспен бір болмауы мүмкін.
П.А. Лупинская да осы пікірдің жағында болды. Осы тұрғыда П. Маркс
мынандай пікір айтқан: Табиғатында құқық бәріне тең шара қолданудан
тұрады, бірақ әр түрлі индивидтер біржақты, бір тұрғыдан қарағандықтан
бірдей бағаланады. И.П. Перлов Кеңес қылмыстық процесіндегі үкім атты
кітабында үкімге жан – жақты тоқтала отырып, сот ақиқатының бар екенін
жоққа шығарады. Мысалы, абсолюттік шындықты сотта анықталған жәбірлеушінің
өлімі немесе үйдің өртенуі фактісі білдіреді, ал дәл айыпкердің қылмысты
жасағаны, жасамағаны ғылым заңдылықтарының көмегімен анықталуы мүмкін
болмағанымен де ол жәбірленушінің өлімі секілді абсолюттік ақиқиат емес,
ықтималдылық.
Үкімнің көп жағдайда қоғамдық пікірге, соттың бағалауы мен әлеуметтік
бағалаудың сәйкес келе бермейтіні жөнінде Лайошь Надьтің еңбегінде қызықты
деректер келтірілген: Францияда өткен социологиялық зерттеуге қарағанда,
қылмыстың ауырлығын бағалау жөнінде заң мен қоғамдық баға көп бөлігінде
алшақ боп шыққан. Егер жұртшылық өз уақытында сот шешімінің ниеті туралы
ақпарат алып отырмаса, жалпы қауымдық құқықтық сананың қалыптасуына кері
әсері тиеді. Сот өз шешімін негіздеу кезінде оның негіздемесі сотталушы
үшін ғана емес, бүкіл қоғам мүшелері үшін де нанымды болу қажеттігін ескеру
керек.
Лайошь Надь өз еңбегінде айыптау мен соттың, қорғаныс пен сотың және
айыптау мен қорғаныстың арақатынасы жайында жеткілікті әңгімелейді. Онда ол
соттың айыптау жағы мен қорғаныс жағының арасындағы келістіруші орган
еместігін, ол қайсысының деректемелері ақиқат болса соны тындайтынын және
егер айыптау жағы сотталушының кінәсін дәлелдей алмаса ақтайтынын,
дәлелдесе айыптайтын, яғни сот екі тарап үшін де сыншы бейнесінде екенін
айтады. Солай бола тұра соттың шешіміне айыптау мен қорғаныс сыншы.
Сондықтан сот үкімі заңды да дәлелді болуы басты қажеттілік болып шыға
келеді.
Зерттеудің теориялық негізі. Біз бұл тақырыпты жазу барысында үкімнің
заңдылығы мен негізділігі және әділеттілгі, сондай – ақ үкімді шығару мен
жариялау мәселесіне басты назар салдық.
Үкімнің заңдылығы мен негізділігі заңда нақты көрініс тапқан, оған
арнайы норма берілген. Ал әділеттілік мәселесі заң шеңберіне кірген емес,
тек заң әдебиеттерінде ғана жеке еңбектерде көрініп жатыр. әділеттілік
ұғымының өзі статикалық тұрақты ұғым болмағандықтан заң мұқабасына
кірмеген, себебі оны әр түрлі, жан-жағына түсінуге болады.
Екі тараптың қайсысы нанымды тұғыр ұстаса сот соған қарай жығылады.
Ал соттың мұндайда үкімі әділетті ме жоқ па, ол – даулы мәселе. Мұндайда
әділеттілік мәселесін шешуде көпшілік көп көмегін тигізеді. Сондықтан,
үкімдер жөніндегі ақпарат қалың жұртшылықпен тығыз байланыста болуы
көмегімен тигізбек.
Ел ішінде қалыптасқан әдет-ғұрып, пікір-сын заң шығару кезінде толық
ескерілгені жөн дегіміз келеді.
Үкімді кеңесу бөлмесінде шығару кезінде заңмен бекіткен мәселелерді
алқалық қорғауда дауысқа салудың тәртібі бар. Ол жерде судьялардың дауыс
беру кезегі көрсетілмеген, тек төрағалық етушінің соңғы дауыс беретіні
белгіленген. Бұл мәселе қиын емес. Судьялар тең мәртебелі, бірақ та
тәжірибесі мол, беделді, атағы жоғары судьяның өзінен төмендеуіне ықпал
етуі әбден мүмкін. Мысалы: Венгр ҚІЖК-нде судьялардың дауыс беруді атағы
кішісінен бастайтыны бекітілген.
Үкім жазу кезі процестің соңғы әрекеті болғандықтан оған көп-көрім
көңіл бөлгіміз келеді. Сондай-ақ, үкім жазбаша құралғанымен оны ауызша
оқудың мәні айрықша екендігіне назар аударамыз. Мұның өзі сот
өндірісінің ауызшалығы мен жариялылығы принципінен туындайды. Ауызша
оқылған үкім – жариялы, оның қоғамды тәрбиелеуде маңызы аса зор екендігін
баса айтқымыз келеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы әдеттегідей кіріспеден, үш
тараудан, үш параграфтан және қорытындыдан тұрады
I. ҮКІМ – СОТ БИЛІГІНІҢ АКТІСІ.
Үкім – қылмыстық іт бойынша анализ бен синтезден тұратын шешім
қабылдау үрдісінің нәтижесі боп табылады. Бірақ үкім шығарылып,
жарияланған соң сол құраған біртұтас құрылымға айналады.
Үкім нақты бір іс бойынша өзінің мазмұны мен құрылысы тұрғысынан іс
бойынша туындаған жеке-жеке тұжырымдар мен маңызды тоқтамдарды
біріктіріп, бекітіп тынады. Сондай-ақ, шешімдерде көрініс тапқан шешуші
нәтижелерге әкелген жолдарды көрсетеді. Бұл – үкімнің айтарлықтай маңызды
бөлімі, себебі ол - соңғы шешімдерге алып келетін ерік білдірушілік.
Ойлау үрдісі мен логикалық операциялардың қалай өткені үкім
мұқабасынан көрінбейді, барлық тұжырым, тоқтамдар барынша тыңғылықты,
дайын күйінде беріледі. Бір-бірінен туындап, байланысып жататын тоқтамдар
іс бойынша шешім болып табылады.
Іс бойынша шығатын шешім, яғни үкім көп мөлшерде өткен шаққа
бағытталған – нақты болған деректі жағдайларды анықтайтын тоқтам болған
оқиғаны суреттейді. Мұндай тоқтам қылмыс жасалған уақыттағы құқық нормасын
басшылыққа алады да қылмыстық әрекетті құқықтық саралайды және үкім шығару
уақытындағы бағалауға сай сотталушының қылмыстық жауапкершілігін
анықтайды [1, 54 б.].
Жаза тағайындайтын үкімнің бөліміне назар аударсақ, оның келер шаққа
бағытталғанын аңғарамыз, ал жазалаудың мақсатына жетудің тиімділігін болжай
отырып және оның болашақта іске асуын ескере отырып қылмыстық санкция
белгілейді.
Үкімнің үш бөліктік сипаты оның мазмұнын құрайтын эпементтердің
жіктелуін, қатаң бөлектенуін қамтамасыз етеді. Үкімнің құрылысында ойша
қайта құралған оқиғаны қолданылатын шешім мен болашаққа бағытталған
жазалаудың мақсатына жету болжамасы орын алады. Бұл екі ағымды
байланыстыратын көпір - әректті құқықтық саралау мен қылмыстық
жауаптылықты белгілеу.
Ой тоқтамдарының біртұтас жүйесі істің нақты жағдайлары бойынша
шығатын шешімнің тоқтамға келетін кезінде дәлелді, шынайы болуын
қамтамасыз етеді. Дегенмен, үкімдегі шаралар қолдануды және тағайындайтын
өкімдер болжамды, ықтималдылық бой көрсетеді.
Мемлекет қылмыстық құқықтық нормаларының бұзылуынан туған құқықтық
қатынастарды сот органдары қарап, мемлекеттік билік құжаты – үкіммен
шешкеніне мүдделі.
Үкімнің мазмұны мен құрылысына деген талаптар құқық нормаларында
жазылған. Олар үкімнің заңдылығының, дәлділігінің кепіліндей, ал мақсаты
үкімнің мақсатын толық іске асыру – түйсіндіру, тәрбиелеу.
Іс бойынша үкім жасау барысында сот бірнеше мүмкіндіктердің
арасынан қажеттісін алып өзінің нақты еркін білдіреді. Шешім белгілі бір
ерік-жігерсіз қабылданбайды, ал ерік-жігер қалыптасқан шешім қабылдау
әдебінен алыс кетпейді.
Сот өз атынан емес, өз еркімен емес, мемлекет тапсырған құқықтың
көлемінде шешім қабылдайды.
Үкім процессуалдық құқықтық құжат болғандықтан, процессуалдық
құқықтық қатынас шеңберінде шығатын және мазмұны мен құрылысына, шығару
тәртібіне қабылданған талаптармен шектелетін сот шешімі ретінде табылады.
Сот үшін үкім мемлекеттік мәжбүрлеу күші бар мемлекеттік билікті іске
асыратын бұйрық, өкім. Сот қылмыстық әрекетті саралап, тұжырымдарды
саралап, жүйелеп, қабылданған шешімдерді орындалатындай түрде жазады [2,
454 б.].
Процестің қатысушыларының арасындағы қылмыстық құқықтық қатынасының
өзі процессуалдық құқық нормаларымен анықталатын және солардың қолдануы
арқылы туатын құқықтық ситуация.
Бұл қатынастың мәні – мемлекет пен айыпталушы арасындағы қылмыстық
құқықпен қарастырылған, қылмыстық заңды бұзуда негізді сезіктену арқылы
туған қатынас орнату және бұл қатынастың нәтижесін анықтау. Қылмыстық
талап-арызды мемлекеттік айыптау түрінде тиісті лауазымды адам береді, ал
азаматтық талап-арызды жәбірленуші де бере алады. Сотталушы мен оның
қорғанушылары мемлекеттік айыптаудың негізділігін жоққа шығару үшін
көрсетеді. Сот үкімі айыптау тағдыры мен оның нәтижесін анықтайды және
процессуалдық қатынасты тоқтатады.
Қылмыстық сот өндірісінде қатынас негізінен сот, айыптаушы және
сотталушы арасында туады.
Теория мен практикада айыптау мен сот арасындағы қатынас барынша
белгілі – үкімде айыптаудың барлық аспектілеріне байланысты шешім
шығады. Айыптаушы соттан сотталушыны кінәлі деп тауып, оның құқықтық
нәтижесін белгілеуді сұрайды.
Айыптау қорытындысында тағылған айып негізделінеді, айыптың пәні боп
табылытын қылмыс сипатталынады. Сот тек қана айыптау қорытындысындағы
және сот мәжілісінде тікелей зерттелген деректер бойынша үкім шығаруға
құқылы.
Үкім мен қорғаныс арасындағы қатынас күрделі емес. Қорғаныс айыпты
жоққа шығаруға, құқықтық нәтижелерді жеңілдетуге бағытталған.
Үкімде жазылатын шешім айыптау мен қорғаныстың келісімі емес, сот
өзінің ішкі сеніміне сүйене отырып айыптау мен қорғаныстың біреуінің
ғана пікірін қабылдайды (толық не бір бөлімінде). Кейбір кезде екі жақтың
да көңілінен шығатын шешім қабылдауы мүмкін.
Қалай болғанда да үкім процессуалдық қатынасты тоқтатып,
жауапкершілікті іс жүзінде іске асырып, соталушының мәртебесін өзгертеді.
Оның құрылысшылық қасиеті бар, яғни жасаған әрекіті үшін жауапкершілік
белгілеп, осы жауаптылықтың нәтижесінде айналатын міндеттерді атқаруды
жүктейді. Тағайындалған жаза да сондай, сондай жазаны өтеудің құқықтық
қатынасын бекітеді. Яғни сотталушының жаза атқару органдарының
өкімдеріне бағыну міндеті бекітіледі.
Бұл құқықтық қатынас үкім заңды күшіне енген уақыттан басталады.
Үкім – сот алдына келген жеке бір қылмыстық іс бойынша қылмыс жасады
деп айыпталып отырған адамның сол қылмыстың жасалуына кінәлігін анықтап,
оған қылмыстық жаза тағайындау не тағайыедамау туралы немесе сотталушуның
қылмыстың жасалуына кінәсіздігін анықтап, оны қылмыстық жауаптылықтан
босату туралы және басқа да қылмыстық іске байланысты туындаған мүліктік,
азаматтық хал жағдайлары туралы сот шығаратын іс бойынша соңғы шешім.
Бүкіл әділ сот төрелігінің жүзеге асырудың мақсаты – қылмыстық құқық
бұзушылық жасаған адамды жауаптылыққа тартып, істеген ісін мойнына
қойып, оған тиісті жаза беру, ал қылмыстық құқық бұзушылыққа кінәсі жоқ
адамды ақтап, әділетсіз қаралауды болдырмау. Демек, үкім – сот өндіріснің
негізгі мақсатына жететін жері, әділ сот төрелігінің мақсатынының іске
асатын жері [3, 34 б.].
Айыптау үкімі мемелекет пен қылмыс жасаған адамның арасындағы
қылмыстық құқықтық орындалу актісі ретінде қылмыстық құқықтық нәтижелер
тудырады, яғни үкімді шығарған уақыттан бастап қылмыс жасаған адамның
қылмыстық жауаптылығы іс жүзінде басталады.
Сот өндірісінің демократиялық негізінде мемлекет атынан шығарылған
үкімнің тәрбиелік және қоғамдық-саяси үлкен маңызы бар.
Үкім арқылы қалың көпшілікке соттың сотталушының жасаған әрекетін
және оның жеке басын қалай бағалағаны белгілі болады. Сол себептен
үкімнің қоғамды құқықтық тәрбиелеуде маңызы зор.
Адамның қылмыскер екендігін бекітетін заңды күші бар жалғыз құжат
– үкім
1.1. Қазақстан Республикасындағы сот билігі: тарихы, жай-күйі және
болашағы.
Қазақ даласында сот органдарының пайда болу және қалыптастыру тарихы –
қазақ қоғамының жылнамасындағы ерекше беттер. Қазақстандық сот билігін
қалыптастыру мен бекітудің негізгі өлшемдерін түсініп ұғыну үшін қазақ
даласындағы қарапайым құқық тарихнамасын біліп қана қоймай, мемлекет
аумағында қолданылған құқық нормаларының, заңдар мен салт-дәстүрлердің
тарихы мен оның дамуын терең игеру қажет.
Қазақ халқының тарихындағы сот төрелігі қазақ мемлекеттілігінің
қалыптасу кезеңіне терең тамырын жайған. Билерге тиесілі сот билігінің
қазақ қоғамында ерекше маңызы бар, ол басқару жүйесінде биліктің жетекші
нысанына айналды. Көшпелі ұжымдарда басқару функциясы негізінен ұжымның
ішінде де, рулар мен олардың қарауындағылардың да даулары мен талаптарын
талқылаудан тұрды. Судьялар нормаларды, дәйектемелерді түсіндіруде және
шешімдер шығаруды талқылауда, сондай-ақ осы шешімдерді орындауға келтіру
әдістері мен нысандарын айқындауда едәуір құқықтарға ие болды.
Билердің қызметі тек сот төрелігін жүзеге асырумен шектелмей, олар
қоғам өмірінің басқа да салаларына белсене қатысты: біріктіруші, бағыт
беруші және жасампаз ретінде сөз сөйледі. Олардың салмақты пікірлерімен
тіпті, жоғары шонжарлар – сұлтандар мен хандар санасты. Билердің көшпенді
ұжымдардың басында да тұруы да аз емес. Демек, сол кездің өзінде соттар аса
құрметті және тәуелсіз орган болған.
Пролетариат төңкерісінен кейін Кеңес өкіметінің ең алғаш рет сот
құрылысы туралы №1 декретті 1917 жылы 17 қарашада қабылданды. Бұл декретте
жергілікті соттарды және революциялық трибулналдарды құру қаралған болатын.
Яғни, жергілікті соттар тұрақты және екі халық заседательдерінен тұрады деп
көрсетілді.Соттар және халық заседательдері демократиялық принцип негізінде
сайланды.
Сот құрылысы туралы №1 декретте жергілікті соттардың қылмыстық және
азаматтық істерді қарай алатыны және олардың қылмыстық іс бойынша екі жылға
дейін, ал азаматтық істер бойынша 3000 рубльге дейінгі айып салынатын
істерді шеше алатындығы атап көрсетіледі. Осы жергілікті соттың шешімдеріне
келіспеген жағдайда, іс кассациялық инстанция ретінде жергілікті уездік
судьялар кеңесінің сьезінде қаралды. Ал, революциялық трибуналдың құрамына
бір төраға мен губерниялық және уездік жұмысшылар кеңесінің арасынан және
шаруалардан, солдаттардан депутат болып шыққан алты заседательдері
сайланды. Революциялық трибуналдар – революцияға қарсы шыққандармен, пара
алушылармен және басқа қылмастармен күресу үшін құрылды.
1918 жылы 21 ақпанда жарияланған сот жөніндегі №2 декрет ең алдымен
соттың атын –“Жергілікті халық соты” деп өзгертті және бұл соттардың ауыр
қылмыстық істерді немесе азаматтық істер бойынша кең ауқымда қарау үшін
олардың өкілеттігін кеңейтуді алдына мақсат етіп қойды. Сөйтіп, округтік
соттардың мүмкіндіктерін молайтып, қылмыстық және азаматтық істер жөніндегі
бөлімдерді ашты. Сатылы кезеңге негізделген сот инстанцияларын құрып, сот
жүйесін мыныдый құрылымға ыңғайлады:
1) жергілікті халық соты;
2) аймақтық сот;
3) облыстық сот;
4) жоғарғы бақылайтын сот.
Сот құрылысы туралы №2 декреттің ең негізгі ерекшілігінің бірі – істі
қараған уақытта халық заседательдерінің дауысы шешуші дауыс болып саналды.
Өйткені, төрағалық етуші көп жағдайда бұрынғы бітімгер(мировой) судьяның
білімін және тәжірибесін пайдалана отырып, оның қызметін бақылады.
Шындығында Кеңес үкіметінің алғашқы кезеңіндегі сот жүйесі қым-қуат,
аласапыран кезде белгілі бір бағыт-бағдарда ойдағыдай жұмыс жасамады.
Жоғарыда аталған сот жөніндегі №1, 2, 3, декреттер сот өндірісіндегі
прцессуалдық іс жүргізудің ережелерін,бағыт-бағдарларын бір жүйеге келтіре
алмады.бұл кемшілік 1918 жылғы 23 шілдеде РСФСР Юстиция Халық
Комиссириатының “Жергілікті халық соттарының іс-әрекетін ұйымдастыру”
жөніндегі нұсқауында атап көрсетілді. Осы пәрменді құжаттан кейін Қазақстан
аумағындағы Ақмола, Семей, Орал, Торғай, Қарағанды және Түркістан өлкесіне
қарайтын Жетісу, Сырдария облыстарындағы уездерде халық соттары жедел
түрде ұйымдастырылды. Атап айтқанда, 1918 жылдың тамыз айына дейін облыс,
уездерде 63 жергілікті халық соты құрылып үлгерген болатын.
Бірақ бұл құрылған жергілікті халық соттары азамат соғысы жылдары
кезінде өз міндеттерін уақытша ғана атқарды. Аталған бұл соттармен қатар
революциялық трибуналдар да құқықтық тәртіпті қорғау негізінде сот істеріне
араласты.
1918 жылы 14 қазанда Әскери революциялық кеңестің жанынан Әскери
революциялық трибунал құрылды. Бұл орган негізінен шпиондық әрекеттерді,
ақгвардияшылардың үгіт-насихаттарын жүргізушілерді, шетел агенттерін ұстап
жауапқа тартты. Сонымен қатар, бұл орган әскери қылмыстарды қарады.
Әскери революциялық трибуналмен бірге құқықтық қызметті революциялық
трибуналдар да атқарды. Революциялық трибуналдардың құрамын, сондай-ақ
олардың жанындағы тергеу комиссияларының құрамын,олардың алты
заседательдерін жұмысшы, шаруа, қазақ және қызыл әскер депутаттарның кеңесі
сайлады. Революциялық трибуналдар жанынан ұйымдастырылатын тергеу
комиссиялары алдын ала тергеу жүргізу және қамауға алу, тінту,құжаттарды
алып қою, мүлікті тәркілеу және газеттерді жабу құқығына ие болды.
Революциялық трибуналдар жанынан сонымен қатар айыптаушылар алқалары да
құрылды.
Қазақстан аумағында ең алғашқы революциялық трибунал жылы 28
желтоқсанда Ақмола құрылды. 1918 жылғы 30 қарашада шыққан “РСФСР-дағы халық
соттарының ережелері” деген заң құжаты біріңғай кеңестік сот жүйесін
ыңғайлауға айтарлықтай үлес қосты. Ал, Қазақстан үшін 1919 жылы 10 шілдеде
Қазақ өлкесін басқару жөнінде құрылған Революциялық комитет Қазақстандағы
соттар мына төмендегідей ретте жүйеледі:
1. Аралық сот.
2. Уездік халық соты.
3. Аймақтық сот.
4. Революциялық трибунал.
Аралық сот ең төменгі сатыда билік жүргізді. Ол ауылдық, болыстық
атқару комитеті негізінде құрылып, қазақ, өзбек, ұйғыр және тағы басқа
халықтар арасында өрбіген мүліктік дау-шараларды қарап шешті.
Аралық соттар дауларды шешу үшін әдет-ғұрып заңдарына сүйенді. Бұл
соттардың шешімдері жергілікті кеңесте сақталатын арнайы кітапшыға жазылды.
Және бұл соттардың шешімдер бойынша уездік халық соттарына шағымдануға
болады деп көрсетті.
Уездік сот революциялық трибуналдың соттылығына жататын істен басқа,
азаматтық және қылмыстық істерді қарады. Аралас халық тұратын жерде уездік
халық соты екі бөлім негізінде құрылып,қазақ және орыс тілдерінде іс
жүргізді. 1926 жылы 19 қарашада РСФСР Бүкілодақтық Орталық Атқару
Комитетінің бекітуімен жаңа “Сот құрылысы туралы ” ереже қабылданды. 1937
жылы 26 мамырда қабылданған Қазақ ССР конституциясының 83-бабы екгізінде
мынадай сот жүйесі белгіленді:
1) халық соты;
2) облыстық сот;
3) Қазақ ССР Жоғарғы Соты;
4) КСРО-ның арнайы соты.
Қазақ ССР Конституциясының 88-бабы бойынша: “Халық соттарының
судьяларын аудан халқы жалпыға тән төте және тең сайлау құқығымен жабық
дауыс беру арқылы 3 жыл мерзімге сайлады. Халық соттарына судьялардың
кандидаттарын ұсынуға еңбекшілердің қоғамдық ұйымдары және мәдениет
ұйымдарының жалпы жиналысы құқықты болады.”
Ұлы Отан соғыстары жылдарында көптеген сот қызметкерлерін әскерге
шақырып майданға аттандырды(207 халық сотының судьясы, 44 облыстық сот
мүшесі).
Сот қызметтерін ұйымдастыру мен оларға жағдай жасау (кадрларды
дайындау, халық судьясына сайлауды ұйымдастыру, соттарды қаржыландыру)
Қазақ ССР Юстиция Халық Комиссириаты мен облыстық еңбекші кеңес
депуттатарының жанындағы Юстиция Халық Комиссириатының басқармасына
жүктелді. Бұл орган 1946 жылы Қазақ ССР Юстиция Министрлігі болып қайта
құрылды. 1960 жылы 1 маусымда Қазақ ССР Жоғарғы кеңесінің Төралқасы “Қазақ
ССР Юстиция министрлігін қысқарту туралы” жарлық қабылданды. Министрліктің
сот мекемелері жөніндегі басшылық, қызметі Қазақ ССР Жоғарғы Сотына
берілді. Бұл құзыретті Жоғарғы Сот он жыл қатарына атқарып келді. 1954 жылы
14 тамызда КСРО Жоғарғы Кеңесі “Одақтас республикалар мен автономиялық
республикалардың Жоғарғы Соты құрамында және өлкелік, облыстық соттарда,
автономиялық облыстарда төралқа құру туралы ” Жарлық қабылдады.
1978 жылы 20 тамызда Қазақ Советтік Социалистік Республикасының
Конституциясы қабылданды. Конституция бойынша, Қазақ ССР соттарына: Қазақ
ССР Жоғарғы Сот, облыстық соттар және Алматы қалалық соты, аудандық халық
соттары жатқызылды. 1990 жылдың 24 сәуірінде Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің
Төрағасы Н.Назарбаевты Қазақ ССР Президенті қызметіне тағайындап, Қазақ
ССР Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заң
қабылданды. 1991 жылы тәуелсіздігімізді алғаннан кейін, 1993 жылы 28
қаңтарда қабылданған Конституцияның 16-тарау сот билігіне арналды. Осы
Конституцияның 95-бабында Қазазақстандағы сот билігі Конституциялық Сотқа,
Жоғарғы Сотқа, сондай-ақ заң бойынша құрылатын төменгі соттарға тиесілі
екендігі атап көрсетілді. 1995 жылы 20 желтоқсанда ҚР Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың “ ҚР-дағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы туралы”
Жарлығы шықты. 84 баптан тұратын бұл Жарлық аясында республикадағы тәуелсіз
сот билігі мен судьялардың мәртебесі туралы әлемдік өркениеттегі құқықтық
нормаларға сай келетін жаңа заңдар ережесі жасалып бекітілді.
Қазіргі уақытта ҚР Президентінің аталмыш Жарлығы күшін жойып, 2000
жылы 25 желтоқсанда “ҚР-ның сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы ”
конституциялық заңы қабылданды. Бұл конституциялық заң бойынша көптеген
өзгерістер енгізілді.
Қазан төңкерісінен кейінгі уақыттан бастап осы күнге дейін
мемлекетіміздің тарихында бес Конституция қабылданғанын және сол
Конституцияларда көрсетілген сот жүйелері өз заманында өмір талабын лайықты
қызмет атқарғанын, қажет кезде тиісті толықтырулар мен өзгертулер жасалып
отырғанын байқаймыз.
Коммунизм кезінде биліктің үш тармаққа бөлінуі буржуазиялық өтірік
болды.1917 жылдан бастап жалпы адамдық құндылықтар жоққа шығарылды.
Әділеттілікке байланысты халықаралық нормалар қабылдағаннан кейін де бұл
жағдай сол күйінде қала берді. Адам құқықтары туралы жалпы декларациясында
былай жазылған: “Кез келген адам құқықтары бұзылған жағдайда құзыретті
ұлттық соттар негізінде нәтижелі қалпына келтіруге құқығы бар.” Мұндай
құқық туралы КСРО-да сөз болған жоқ. Социалистік жылдар кезінде соттар
партияның қатаң қадағалауында болды. Соттардың 90%-ке дейін партия
мүшелерімен тағайындалатын, Сот шешімі партия мүшелерінің келісімімен
анықталатын. Жоғарғы соттар партиямен сайланып, оларға есеп беретін және
олардың шешімімен жұмыстан босатылатын.
Сот билігі 1995 жылғы ҚР Конституциясы бойынша заң шығару және
атқарушылық биліктен бөлінген және мемлекеттік биліктің дербес тармағын
білдіреді.
“Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі
туралы” ҚР конституциялық Заңының 1-бабының 2-тармағына сәйкес сот билігі
Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға,
Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нориативтік құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет
етеді.
Қазақстан Республикасы егемендік алғаннан бастап соттарға кез келген
құқықтық мемлекетке тән өкілеттіктерді толық беру қажеттігі туындады.
Сондықтан, соңғы жылдары сот билігінің проблемалары көптеген ғылыми
жұмыстардың, әсіресе Ресей Федерациясы ғалымдарының зерттеу тақырыбына
айналды. Осы ұғымның кейбір қырларын қазақстандық ғалымдар да өз
жұмыстарында қарастырды.
Қазақстандық ғалым К.Х. Халықов сот билігін мемлекеттік биліктің ең
маңызды тармақтарының бірі деп көрсетті. Оның қоғамның саяси және
әлеуметтік жүйесіндегі мәртебесі, орны мен рөлі бүгінгі таңда ең қымбат
қазына: адам, оның құқықтары мен бостандықтары және заңдылық болып
табылатын өркениетті азаматтық қоғам мен демократиялық құқықтық мемлекет
орнату міндеттерімен айқындалады. Сот билігі адамдар тағдырындағы ең жоғары
әділеттік таразысы тәріздес. Ондағы нақ осы қасиет мемлекеттік билік
тармақтарының ешқайсысында жоқ. Осылардың бәрі сот билігі мәселесінің жалпы
теориялық бағыттарын айқындайтын факторлар болып табылады. Ал әкімшіл-
әміршіл кеңестік тәртіптен демократияға өтудің күрделі де қиын кезеңдерін
бастан кешіп отырған бүгінгі Қазақстанның нақты өмірінде сот билігі қалай
әрекет етеді, сот билігінің өзінің қалыптасу процесі қалай өтуде және ол
қандай қиындықтарға кезігіп отыр – міне осылардың бәрі ғылыми тұрғыдан да
тәжірибелік тұрғыдан да өзекті мәселелер болып табылады.
“Сот билігі” ұғымының құқық ғылымында жаңа санат болып табылуына және
жақында – 80-жылдардың аяғы, 90-жылдардың басында зерттеле басталуына
байланысты. Сонымен бірге кеңес мемлекетінде мемлекеттік саясат шеңберінде
теориялық тұжырымы қалыптасқан, яғни соған сәйкес елде біртұтас бөлінбейтін
мемлекеттік билік жұмыс істейді. Сондықтан сот билігі мәселесі мемлекеттік
биліктің дербес тармағы ретінде туындаған емес. Сот төрелігіне байланысты
проблемаларға арналған ғылыми зерттеулерде сот – құқық қорғау органы
жүйесінің бөлігі ретінде қарастырылды.
Құқықтық мемлекет қоғамындағы биліктерді бөлу теориясын мойындау сот
билігінің мәнін зерттеуді бастауға негіз болды. Бұл ретте ғалымдар арасында
ортақ пікір болмаған сот билігі ұғымын айқындау туралы мәселе маңызды
болды. Мәселен, М.В. Баглай сотты адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға, заңдылықты орнықтыруға арналған мемлекеттік биліктің тәуелсіз
буыны ретінде ролін көрсете отырып, “Тәуелсіз сот билігі құқықтық
мемлекеттің және конституционизмнің, халық бостандығының басты кепілі бола
бастады”. Осы көзқарасты В.И. Раученко, В.П. Кашенов, К.Ф. Гуценко және
В.М. Ковалев бөліседі.
Кейбір авторлар сот билігінің ұғымы мен мақсатын тек сот төрелігін
жүзеге асыруымен байланыстырады. Мәселен, У.Жекебаев және В.К. Бобров, сот
билігі сот төрелігінде іске асырылады деп пайымдайды.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, сот билігі оның құқықтық мемлекет
жағдайында сот қызметін жүзеге асырудағы аса маңызды белгілері мен
қызметтерін негіздеу тұрғысында қаралуға тиіс.
Сот билігінің мәні соттың сот төрелігін жүзеге асыру кезінде көрінеді.
Алайда сот қызметін осы биліктің тек бір нысанын іске асыру болып табылатын
бір сот төрелігінжүзеге асырумен ғанашектеуге болмайды. Алайда Қ.Ә.Мәми
дұрыс ажыратқандай “сот билігі ұғымының мәнін және мазмұнын неғұрлым толық
және айқын ашу үшін оның барлық белгілерін яғни мемлекеттетігінде оның ролі
мен орнын, биліктің басқа тармақтарынан айырмашылығын көрсететін
ерекшеліктері мен қырларын анықтау қажет”. “Сот билігін, - дейді
В.М.Савицкий, - құқықтық мемлекеттің негізгі құрылымдарының бірі ретінде
азаматтық немесе құқықтық нормаларда көзделген нақты істерді қараумен
шектеуге болмайды. Мұндай көзқарас өзін жояды. Қазіргі сот билігі бұрын
әдетте құқық төрелігі деп аталғаннан бөлек, соттың сапалы жаңа
функцияларға ие болуы нәтижесінде туындауы мүмкін”.
Сот төрелігі саласынан басқа да сот билігі соттың басқа да
функцияларды жүзеге асыруы кезінде іске асырылады, атап айтқанда:
- анықтау, алдын ала тергеу органдарының және прокурордың
қабылдаған шешімдері мен іс-әрекеттерінде заңдылықты бақылау;
- азаматтардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау
туралы өтініштерді, сондай-ақ бұзылған құқықтарға және бостандықтарын
бұзған іс-әрекеттер мен шешімдерге шағымдарды қарау;
- соттардың заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдану
тәжірибесін зерделеу және жинақтау;
- жеке қаулылылармен мемлекеттік органдар мен ұйымдардың қылмыс
жасауға ықпал еткен себептер мен жағдайларды жою жөніндегі шараларды
келтіру;
- республика Жоғарғы Сотының жалпы отырысында сот тәжірибесі
мәселелері бойынша нормативтік қаулыларды қабылдау;
- жоғары тұрған соттардың төменгі тұрған соттардың іс жүргізу
әрекеттеріне сот қадағалауын жүзеге асыруы және т.б.
Сот билігі істі қарау кезінде кімге тиесілі – нақты судьяға ма немесе
сот мекемесіне ме деген сұрақ талқыға түсті. Б.А. Страшун және А.А.Мишин
“сот билігі құқық қоғамдық қатынастарға ықпал ету құралы ретінде барлық сот
органдарының жиынтығына жүктелген, әрбір сот органы сот билігін
ұстанушылар болып табылады”- деп есептейді.
Соттардың заң шығарушы билік органдарынан айырмашылығы заң шығармайды.
Алайда олардың қызметі заңға тәуелді: сот Конституция мен заңның
талаптарына (олардың нормаларын қолдануға және оларды басшылыққа алуға)
бағынуға тиіс. Бұл ретте сот заңдар мен өзге де құқықтық актілерді дұрыс
қолданумен, олардың Конституцияға, сондай-ақ жалпы танылған халықаралық
қағидаттар мен нормаларға сәйкестігі тұрғысынан да баға беруге тиіс.
Олардың ҚР Конституциясына сәйкессіздігі жағдайында сот іс бойынша іс
жүргізуді тоқтатуға және Конституциялық Кеңеске осы актіні конституциялық
емес деп тану туралы ұсыныспен жүгінуге міндетті; осы арқылы соттар мен заң
шығару процесіне белгілі бір әсерін тигізеді.
Өз кезегінде, заң шығарушылық билік органдары (соттарды ұйымдастыру
және олардың қызметін регламенттейтін заңдарды қабылдаумен қатар) ҚР
Парламенті Сенатының атынан:
- ҚР Жоғарғы Сотының судьялар корпусын қалыптастырады;
- Судьяларды осы соттың лауазымынан босату туралы мәселені шешеді;
- ҚР Конституциясының 55-бабының 3-тармағында белгіленген
жағдайларда судьяларды қылмыстық жауапкершілікке тартуға келісім береді
және т.б.
Соттар мемлекеттік биліктің атқарушы органдар тармағынан айырмашылығы
ұйымдастырушылық және атқарушылық-өкімгерлік қызметпен айналыспайды.
Сонымен бірге соттарға атқарушылық билік органдарының, сондай-ақ олардың
лауазымды адамдарын осы органдардың іс-әрекеттері мен шешімдеріне
шағымдарды қарау арқылы бақылау құқығы берілген. Өз кезегінде, атқарушылық
билік тармағының органы ретіндегі әділет министрлігі Конституциялық заңның
31-бабына сәйкес аудандық соттың төрағасы мен судьясына үміткерлерді
Президентке ұсыну арқылы аудандық соттардың қызметін кадрлық қамтамасыз
етуді жүзеге асыруға тиіс. Сонымен бірге, Әділет министрлігі мен оның
басқармасы кез келген буындағы соттарға қатысты сот төрелігін жүзеге асыру
бойынша олардың қызметне араласпау қағидатын қатаң сақтау жағдайында заңмен
берілген функцияларды жүзеге асырады.
Осылайша, Сот билігі ҚР Конституциясында соттарға берілген билік ету
өкілеттіктеріне байланысты тепе-теңдік пен ара салмақтар жүйесі арқылы
олармен өзара іс қимыл жасай отырып, заң шығарушылық және атқарушы биліктің
шешімдеріне әсерін тигізеді. Осындай мәртебемен сотқа құқық мәселелері мен
фактілерді шешуде көлемді құзырет берілген.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясының ережелеріне
сүйене отырып, Қ.Ә.Мәми сот билігінің мынадай негізгі белгілерін бөліп
көрсетеді:
Бірінші белгі – бұл билік конституциялық бекітілген біртұтас
мемлекеттік биліктің тармағы болып табылады. Осыған байланысты оны
мемлекеттік қызметтің түрі деп толық айқындауға болмайды, не көптеген
мемлекеттік органдар билік тармағының табиғатына келе бермейтін қызметтерді
орындайды.
Екінші белгі – сот билігінің тек арнайы мемлекеттік органдарға –
Конституцияда белгіленген тәртіппен құрылған соттарға тиесілі.
Үшінші белгі – оны өз кезегінде Конституцияда көзделген тәртіппен
құрылатын арнайы мемлекеттік органдарда құруда; сот алдында жеке міндеттері
мен мақсаттарын қоюда және оларды жеке құзыреттерімен бөлуде, сондай-ақ
мемлекеттік бюджеттен жеке қаржыландыруда көрінетін ұйымдастырушылық,
функционалдық және қаржылық дербестікке ұсынатын сот билігінің
тәуелсіздігі.
Осы биліктің тәуелсіздігі оның басқа мемлекеттік органдарға: Қазақстан
Республикасының Президентіне, Қазақстан Республикасының Парламентіне,
Қазақстан Республикасының Үкіметіне бағынбайтындығын білдіреді. Сонымен
бірге абсалюттік, толық тәуелсіз соттар да болмайды, өйткені олар Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен басқа да заң актілерінің талаптарына
бағынуға тиіс. Соттардың заңсыз шешімдерін тек сот күшін жоя алады, ал
басқа құрылымдар ондай құқықты иеленбейді.
Төртінші белгі – бұл мемлекеттің атынан сот билігін жүзеге асыруы:
Қазақстан Республикасының атынан үкімдер мен соттардың өзге де шешімдерін
жария ету.
Бесінші белгі – сот төрелігің, яғни құқықтық даулар мен істерді
қарауға байланысты жүзеге асыру.
Алтыншы белгі – осы билікті Конституция, заңдар, өзге де нормативтік
құқықтық актілер, республика халықаралық шарттарының негізінде туындаған
дауларға ғана қолдану. Сот мораль, діни, қызметтік әдеп нормаларын бұзуға
байланысты жанжалдарда қарамайды және шешпейді.
Жетінші белгі – осы билікте оның қызметіне тән іс жүргізу (талап арыз
ісін жүргізу, процеске айыптауға және қорғауға қатысу).
Сегізінші белгі – осы биліктің құқық қорғау сипаты, қызметінде осыған
байланысты екі қыры бөлініп шығады: құқық пен заңның үстемдігін қамтамасыз
ету, сондай-ақ азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғау.
Тоғызыншы белгі – оның шешімдерін мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен
қамтамасыз ету.
Жазылғандарды ескере отырып, сот билігін Қ.Ә.Мәми азаматтардың,
мемлекет пен ұйымдардың құқықтарын, бостандындықтарын және заңды мүдделерін
қорғау мақсатында құқықтық даулар мен істерді шешу және оларға жүктелген
басқа да міндеттерді орындау бойынша заңмен берілген өкілеттікпен
Конституцияда көзделген тәртіппен құрылатын, ерекше іс жүргізу
нысандарында жұмыс істейтін және мемлекеттің барлық аумағындағы міндетті
сипаттағы шешімдерді шығару құқығы бар, оны мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз
ететін арнайы мемлекеттік орган ретінде мемлекеттің атынан іске асыратын,
Конституцияда белгіленген біртұтас мемлекеттік биліктің тәуелсіз тармағы
ретінде айқындайды.
Мәселен, В.И.Швецов сот билігінің мынадай белгілерін көрсетеді:
1) оны арнайы мемлекеттің органдардың жүзеге асыруы;
2) оның біртұтас сот жүйесін құрайтын соттарға тиесілігі;
3) қоғамда тиісті құқықтық режимді қаматамасыз ету;
4) оны түрлі құқықтық нысандармен жүзеге асыру;
5) оны іс жүргізу заңдарының негізінде және қатаң жүзеге асыру;
6) құқық қорғау органы болып табылатын соттың тәуелсіздігі,
дербестігі және оқшаулығы;
7) айрықшалығы;
8) сот өкілеттігінің биліктік сипаты;
9) сот талаптарының орындалуын қамтамасыз ету және оның шешімдерін
мемлекетің күшімен орындау.
Осылайша, тәуелсіз және кәсіпқой сот билігі қылмыстық, азаматтық және
заңмен белгіленген барлық істер мен құқық және фактілер туралы дауларды
қарауға және шешуге бағытталған сот ісін жүргізу нысандары саласындары
саласында соттың биліктік өкілеттігі мен мүмкіндігін білдіреді. Оның
үстіне, соңғы уақытта сот қызметі мен дербестігін ұйымдастыруда көп нәрсе
жасалады және жасалуда. Олардың материалдық базасы нығаюда, материалдық
ынталандыру айтарлықтай өсті.
Қазақстан Республикасында сот билігі шындыққа айналды. Бұл біздің
мемлекеттілігімізді дамытуда басты жетістіктердің бірі. Бүгінде сот билігі
мемлекеттік биліктің барлық қажетті атрибуттарына ие. Ол оны мемлекет
тұрақтандырушы күшке айналдарды, қоғамды әлеуметтік тартыстардан қорғайды.
Оған басқа органдар мен адамдардың іс-әрекеттері мен заң шығарушы және
атқарушы биліктің іс-әрекеттері мен шешімдеріне белсенді әсер етудің,
оларды “теңдестірудің” заңдық мүмкіндігін білдіретін сот билігі
өкілеттіктерінің тұжырымды жаңа түрі.
1.2.Үкімге қойылатын талаптар: мазмұны мен құрылысы.
Үкім жасау сот талқысының қорытынды және шешуші бөлігі болып табылады.
Үкік – сотталушының кінәлілігі, не кінәсіздігі және оған қылмыстық жаза
қолдану, қолданбау туралы сот мәжілісінде шығарған соттың шешімі. Тек сот
үкімі бойынша ғана адам қылмыс жасағаны үшін кінәлі боп есептеліп,
қылмыстық жазаға кесіледі. Бұл үкімнің ең негізгі мәні.
Үкімді шығару арқылы соттың процессуалдық қызметі толық жүзеге асады –
қылмыстық істі шешу функциясы.
Үкім – мемлекеттік сот билігінің актісі. Ол мемлекет атынан шығарылып,
жарияланады. Қазақстан Республикасының барлық соттар үкімді Қазақстан
Республикасының атынан шығарады. Мемлекеттік билік актісі бола тұра, үкім
құқық нормаларын бекітпейді, тек жеке бір құқықтық мәселе бойынша шешім
жасайтын құқық қолдану актісі.
Өзінің құқықтық табиғаты бойынша үкім де қылмыстық процестегі басқа
шешімдер сияқты нақты құқықтық қатынасқа құқық нормасын қолдану актісі боп
табылады. Басқа құқық қолдану актілерінен бөлектейтін үкімнің спецификалық
ерекшелігі үкімді тек соттың ғана заңда бекітілген тәртіппен шығаруында
және қылмыстық істің негізгі мәселелерін шешуінде. Үкәім бірінші сатыдағы
сотта іс қарауды аяқтап, сотталушыға жаза тағайындайды немесе оны сол іс
бойынша қылмыстық жауаптылыққа тарту мүмкіндігін жояды. Сонымен қатар, үкім
тек қылмыстық процесс құқығының нормаларын қолдану актісі ғана емес,
қылмыстық құқық нормаларын қолдану актісі де болып есептеледі. Айыптау
үкімін шығарғанда да, ақтау үкімін шығарғанда да қылмыстық құқық
қолданылады.
Және бір істе шешімін тапқан барлық мәселе бойынша үкімнің жалпыға
міндеттілік сипаты болады. Үкім барлық мемлекеттік және қоғамдық
мекемелерге, кәсіпорынға, ұйымға, лауазымды адамдар мен азаматтарға
міндетті, және де бүкіл Қазақстан Республикасы территориясында орындалуға
тиіс. Бірақ, басқа құқық қолдану актілерінен айырмашылығы сонда, ол заңды
күшіне енгесін ғана жалпыға міндетті. Сот үкімі заңда белгіленген мерзімде
шағым мен наразылық түспесе заңды күшіне енеді, егер шағым келген болса
жоғары тұрған сот үкімді күшін жоймай өз күшінде қалдырса, шағымды қараудан
кейін күшіне енеді. Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес әрбір
сотталушының үкімді қайта қарауды жоғары тұрған соттан талап етіп
шағымдануға құқы бар [4].
Бұл үкімнің дұрыстығына кепілдік туғызып, үкімнің мәнін арттырады.
Егер сотталушыға үкімді тексеру өндірісін қозғау құқығы берілмесе үкім
заңды күшіне еніп, жалпыға міндетті бола алмайды. Үкімнің басқа құқық
қолдану акутісінен тағы бір айырмашылығы осы, айталық тергеуші мен
прокурордың шешімдері және соттың процесс барысындағы басқа шешімдері
ишағым түскеніне қарамастан бірден орындалады. Ал үкім тек заңды күшіне
енгесін ғана орындалады.
Заңды күшіне енген үкімнің ақиқат презумпциясы болады.
Сондықтан оның күші тек заңда бекітілген шектеулі негіздерде ғана
жойылады.
Күшіне енген үкімнің дара сипаты мен преюдициалдық маңызы болады.
Үкімнің дара сипаты бір адамға қатысты бір айыптау бойынша екінші рет үкім
шығаруға жол берілмейтінін білдіреді. Тек алғашқы үкім бұзылған жағдайда
ғана бұл әрекет іске асу мүмкін.
Үкімнің преюдициалдық маңызы мынада: жеке бір іс бойынша фактілер
туралы соттың ой қорытындылары сол деректерді өндірісте қарап жатқан соттар
үшін және басқа құқық қолдану органдары үшін міндетті.
Осы үкімде шешімін тапқан мәселелер бойынша басқа еш акт шешімін бере
алмайды.
Үкімнің процессуалдық маңызы: үкім қылмыстық іс бойынша сот
төрелігінің негізгі актісі боп табылады. Біріншіден, ол қылмыстық процесс
қатысушыларының құқықтарын қорғай отырып тергеу органдары мен бірінші
инстанциялық сот қызметінің қорытындысын шығарады. Екіншіден, үкім
қылмыстық істі шешудің алғашқы сатысы бола отырып сот арқылы қорғанудың ары
қарай жүруіне негіз болады, яғни сот қадағалауының барлық түріне негіз
болады.
Үкімнің әлеуметтік маңызы:
1) Сот билігінің бұл актісінде қаралған әрекеттің қауіптілігінің
мемлекет атынан әлеуметтік бағасы беріледі;
2) Үкімде қылмыстық әрекетке қоғамдық көзқарас көрініс табады,
қылмыстық қудалаудың әлеуметтік негізділігі мен қылмыстық жазаның
тиімділігін есептейді;
3) Халыққа жарияланған үкім қоғамда құқықтық сананың қалыптасуына
себеп болады; заңдылық пен құқықтық тәртіптің болуына негіз болады.
Заңға сәйкес үкім заңды, негізді, әділетті және дәлелді болу керек.
1) Үкімнің заңдылығы – бұл оның материалдық және процессуалдық құқық
ережелеріне сәйкестігі. Материалдық құқыққа сәйкес келуі деген ол Қылмыстық
кодекстің нормаларының дұрыс қолданылуы, қылмысты саралау, жазаның түрі мен
мөлшері, мүліктік шығынды өтеуге байланысты, сонымен бірге, азаматтық,
еңбек құқығы секілді басқа да материалдық құқық нормаларының дұрыс
қолданылуы.
Процессуалдық құқық нормаларына сәйкес болуы да заңдылығын білдіреді.
Материалдық құқық нормасын дәл қолданғанымен процестің құқық нормалары
айқын бұзылса үкім заңды болмайды. Процессуалдық құқық нормасы тек сот үкім
шығарғанға дейін ғана алдын – ала тергеу кезінде де бұзылмаған болу керек.
Бүкіл қылмыстық сот өндірісінде қылмыстық процессуалдық заң
қатаң сақталса үкім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I. ҮКІМ – СОТ БИЛІГІНІҢ АКТІСІ.
1.1. Қазақстан Республикасындағы сот билігі: тарихы, жай-күйі және
болашағы.
1.2.Үкімге қойылатын талаптар: мазмұны мен құрылысы.
II. ҮКІМНІҢ ТҮРЛЕРІ.
2.1. Айыптау және ақтау үкімдері: түсініктері, түрлері, шығару негіздері.
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СОТ БИЛІГІН ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Құқықтық мемлекет болуға бет алғанымызға біршама уақыт болып қалды.
Ондай мемлекет болудың алғашқы белгілерінің бірі - әділ сот төрелігінің
бекуі. Сот өзінің төрелігін үкім арқылы жүзеге асырады. Конституциямызда
айтылғандай ешбір адам сот үкімінсіз қылмыс жасағаны үшін кінәлі болып
танылмайды, қылмыстық жаза тағайындалмайды. Осы бір сөйлемнің өзі үкімнің
конституциялық маңызы бар екенін, мемлекеттік билік актілерінің ішінде
ерекше өзіндік орны бар екенін аңғартады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының ішінде сот
қана, үкіммен ғана адамды қылмыскер деп есептеп, оған қылмыстық жаза
қолданады, бұл қасиет тек үкімге ғана тән. Сондай-ақ, үкім ғана адамды
бүкіл тағылған айыптан ақтап шыға алады. Осындай жауапкершілігі бар билік
құжатының маңыздылығына қарай оған қойылатын талаптың өзі де зор болатыны
анық.
Үкімнің өзіне қойылатын талаптарды орындап шығуы- әділ сот төрелігінің
кепілі. Соттың қылмыстық іс бойынша шешімі, тоқсан ауыз сөздің тобықтай
түйіні жазылатын құдіретті қағаз- үкім. Оның сапасының артуы,
сауаттылығының жоғарылауы сотталған адамның әділ жазасын алуына,
кінәсіздің ақталып шығуына септігін тигізеді. Адамның тағдырына, өмір
жағдайына, бостандығы мен құқығына әсер ететін құжаттың жоғары сапалы болуы
– міндет. Ендеше, барынша әділ үкім ғана әділеттікті нығайтуға септігін
тигізеді.
Диплом жұмысының өзектілігі өзін-өзі айқындап, мен мұндалап тұрғандай.
Сот қылмыстық іс бойынша айыптау мен қорғаныстың сайысын зерделей
келіп, өз ішкі сеніміне қарай ойлау процесінде белгілі бір тоқтамдарға
келеді, қандай да бір тұжырымдар орын алып, қалғандарын басып кетеді,
бірінші орынға шығады. Сот өндірісінің ауызшалығы принципіне сәйкес бүкіл
процесс, соның ішінде үкімді құрау, ой тоқтамдарын жүйелеу, мәселелерді
талқылау, ойлау барысында және сөз сөйлеу барысында жүреді. Осы тірі
қимылдар өтпелі, кейінгі уақытта сақталмайтындықтан бір жол - тек жазып
қалдыру ғана қалады. Осы айтылған тұжырымдар, тоқтамдар қағазға түскеннен
кейін дәлелді маңызға ие юолады. Осы қағаз – мемлекеттік мәжбүрлеу күші бар
үкім.
Үкімнің сапасы арту үшін практикалық зерделеумен бірге ғылыми
ізденістер алға жылжуы керек. Жаңа идеяларсыз даму жоқ.
Қазіргі азаматтық қоғам болуға бет алған тұста ешкім заңсыз
жазаланбау керек, ешбір қылмыскер жазасыз кетпеуі керек. Сондықтан бұл
тақырып ешқашан өзектілігін жоймайды.
Үкім – бұл іс жүргізудің мәресі, соттың ойларының, пікірінің,
тұжырымдарының және шешімдерінің айнасы. Ол арқылы шешімнің заңдылығын,
негізділігін және дәлелділігін қарастыруға болады. Үкімнің талапқа сай
келмеуі тек процессуалдық жүйенің бұзылуына ғана емес адам тағдырына да
әсер етеді. Үкім – сот пайда болып, іс бойынша билік айта бастаған
уақыттан және қылмыстық процессуалдық құқығы қалыптасқаннан бері
процессуалистер айналып өтпеген тақырып. Үкім өзінің маңызы мен
процессуалдық құқықтағы мәнісіне қарай өзіне үлкен назар аудартады.
Қазақ жеріндегі сот жүйесі, билік, үкім айту тәртібі өзінше ерекше.
Қазақ қауымында ел арасынан жоғары сезімталдығымен, тапқыр да жүйрік
ойымен, сөзге шебер шешендігімен көзге түскен дрындылардың өздерінен - өзі
биге айналатын дәстүр болған. Әділдігі жер жарған адамға: Сіз не айтсаңыз
да көндік, - деп алдына жүгінетін болған.
Талас – тартыс, дау – дамай, қылмыскерді соттау ауызша жүрген, үкімнің
өзі де ауызша ғана айтылатын болғандықтан қазақ елінде бұл тақырыпқа
арналған еңбектер жоқтың қасы.Үкім жазбаша түрге көшкеннен бері оның маңызы
да арта түскендей. Процессуалдық құқықтың дамуына байланысты көптеген
еңбектер жарық көре бастады.
XVIII ғасырдағы орыс процессуалистер классигі Н.Я. Фойницкийдің жаған
еңбегі Курс уголовного судопроизводства атты кітабында үкімге жақсы
тоқталған. Онда үкімнің маңызын, шығару тәртібін, оған қойылатын талаптарды
көрсеткен, мәнін ашқан. Осыған ұқсас сол заманғы заңгерлердің белдісі С.Н.
Викторскийдің Русский уголовный процесс атты еңбегінде де көп мәселенің
мәні ашылған.
Бұл салада үлкен белес алған еңбектердің жарық көрген кезеңі кеңес
уақыты болды. Бұл уақытта В.Н. Корнукованың Советский уголовный процесс
деген кітабында анық, нақты жазылған. Мұнда үкімнің қылмыскер мен мемлекет
арасында қатынас орнататыны айтылған.
И.В. Тыричеваның еңбегінде де қысқа әрі түсінікті түсініктемелер
берілген. П.А. Лупинскаяның еңбегінде басты назар үкімнің қоғамдық санаға,
тәрбиеге ықпал ететініне аударылған. Үкімнің ең басты мақсаты – үкім
міндетінің орындалуын қамтамасыз етуін, ол ұғындыры мен тәрбиелеуден
тұрады, - деген пікір айтқан.
В.М. Савицкийдің: Сот айыптау органы боп табылмайды сондықтан үкімнің
негізі тек сотқа тапсырылған айыптау болады , - деген қызықты пікірі бар.
Ол өз еңбектерінде сот тек адамды соттайтын орган емес, ақиқатты анықтайтын
орган болу керек, сондықтан сот үкімді тек айыптаушы ұсынған айыптау
негізінде және айып тағылған адамға қатысты ғана шығарады, өздігінен
қылмыстық қудалауды жүзеге асырмайтынына назар салды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Үкімге қойылатын негізгі екі
талап: заңдылық пен негізділіктен басқа әділеттілік талабы 60 жылдарда бой
көтере бастады. Бұл талап 1969 жылы 30 маусымда КСРО Жоғары Сотының
пленумының №4 қаулысында көрініс тапты. Бұл пікірді М.С. Строгович пен А.Г.
Боннер де ұстанады. Құқықтық ережелер мен мораль ережелері ылғи сәйкес келе
бермейді дейді. Олардың бұндай жаңа пікірлері орынды еді. Себебі заң
бойынша заңды да негізді үкім әлеуметтік көзқараспен бір болмауы мүмкін.
П.А. Лупинская да осы пікірдің жағында болды. Осы тұрғыда П. Маркс
мынандай пікір айтқан: Табиғатында құқық бәріне тең шара қолданудан
тұрады, бірақ әр түрлі индивидтер біржақты, бір тұрғыдан қарағандықтан
бірдей бағаланады. И.П. Перлов Кеңес қылмыстық процесіндегі үкім атты
кітабында үкімге жан – жақты тоқтала отырып, сот ақиқатының бар екенін
жоққа шығарады. Мысалы, абсолюттік шындықты сотта анықталған жәбірлеушінің
өлімі немесе үйдің өртенуі фактісі білдіреді, ал дәл айыпкердің қылмысты
жасағаны, жасамағаны ғылым заңдылықтарының көмегімен анықталуы мүмкін
болмағанымен де ол жәбірленушінің өлімі секілді абсолюттік ақиқиат емес,
ықтималдылық.
Үкімнің көп жағдайда қоғамдық пікірге, соттың бағалауы мен әлеуметтік
бағалаудың сәйкес келе бермейтіні жөнінде Лайошь Надьтің еңбегінде қызықты
деректер келтірілген: Францияда өткен социологиялық зерттеуге қарағанда,
қылмыстың ауырлығын бағалау жөнінде заң мен қоғамдық баға көп бөлігінде
алшақ боп шыққан. Егер жұртшылық өз уақытында сот шешімінің ниеті туралы
ақпарат алып отырмаса, жалпы қауымдық құқықтық сананың қалыптасуына кері
әсері тиеді. Сот өз шешімін негіздеу кезінде оның негіздемесі сотталушы
үшін ғана емес, бүкіл қоғам мүшелері үшін де нанымды болу қажеттігін ескеру
керек.
Лайошь Надь өз еңбегінде айыптау мен соттың, қорғаныс пен сотың және
айыптау мен қорғаныстың арақатынасы жайында жеткілікті әңгімелейді. Онда ол
соттың айыптау жағы мен қорғаныс жағының арасындағы келістіруші орган
еместігін, ол қайсысының деректемелері ақиқат болса соны тындайтынын және
егер айыптау жағы сотталушының кінәсін дәлелдей алмаса ақтайтынын,
дәлелдесе айыптайтын, яғни сот екі тарап үшін де сыншы бейнесінде екенін
айтады. Солай бола тұра соттың шешіміне айыптау мен қорғаныс сыншы.
Сондықтан сот үкімі заңды да дәлелді болуы басты қажеттілік болып шыға
келеді.
Зерттеудің теориялық негізі. Біз бұл тақырыпты жазу барысында үкімнің
заңдылығы мен негізділігі және әділеттілгі, сондай – ақ үкімді шығару мен
жариялау мәселесіне басты назар салдық.
Үкімнің заңдылығы мен негізділігі заңда нақты көрініс тапқан, оған
арнайы норма берілген. Ал әділеттілік мәселесі заң шеңберіне кірген емес,
тек заң әдебиеттерінде ғана жеке еңбектерде көрініп жатыр. әділеттілік
ұғымының өзі статикалық тұрақты ұғым болмағандықтан заң мұқабасына
кірмеген, себебі оны әр түрлі, жан-жағына түсінуге болады.
Екі тараптың қайсысы нанымды тұғыр ұстаса сот соған қарай жығылады.
Ал соттың мұндайда үкімі әділетті ме жоқ па, ол – даулы мәселе. Мұндайда
әділеттілік мәселесін шешуде көпшілік көп көмегін тигізеді. Сондықтан,
үкімдер жөніндегі ақпарат қалың жұртшылықпен тығыз байланыста болуы
көмегімен тигізбек.
Ел ішінде қалыптасқан әдет-ғұрып, пікір-сын заң шығару кезінде толық
ескерілгені жөн дегіміз келеді.
Үкімді кеңесу бөлмесінде шығару кезінде заңмен бекіткен мәселелерді
алқалық қорғауда дауысқа салудың тәртібі бар. Ол жерде судьялардың дауыс
беру кезегі көрсетілмеген, тек төрағалық етушінің соңғы дауыс беретіні
белгіленген. Бұл мәселе қиын емес. Судьялар тең мәртебелі, бірақ та
тәжірибесі мол, беделді, атағы жоғары судьяның өзінен төмендеуіне ықпал
етуі әбден мүмкін. Мысалы: Венгр ҚІЖК-нде судьялардың дауыс беруді атағы
кішісінен бастайтыны бекітілген.
Үкім жазу кезі процестің соңғы әрекеті болғандықтан оған көп-көрім
көңіл бөлгіміз келеді. Сондай-ақ, үкім жазбаша құралғанымен оны ауызша
оқудың мәні айрықша екендігіне назар аударамыз. Мұның өзі сот
өндірісінің ауызшалығы мен жариялылығы принципінен туындайды. Ауызша
оқылған үкім – жариялы, оның қоғамды тәрбиелеуде маңызы аса зор екендігін
баса айтқымыз келеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы әдеттегідей кіріспеден, үш
тараудан, үш параграфтан және қорытындыдан тұрады
I. ҮКІМ – СОТ БИЛІГІНІҢ АКТІСІ.
Үкім – қылмыстық іт бойынша анализ бен синтезден тұратын шешім
қабылдау үрдісінің нәтижесі боп табылады. Бірақ үкім шығарылып,
жарияланған соң сол құраған біртұтас құрылымға айналады.
Үкім нақты бір іс бойынша өзінің мазмұны мен құрылысы тұрғысынан іс
бойынша туындаған жеке-жеке тұжырымдар мен маңызды тоқтамдарды
біріктіріп, бекітіп тынады. Сондай-ақ, шешімдерде көрініс тапқан шешуші
нәтижелерге әкелген жолдарды көрсетеді. Бұл – үкімнің айтарлықтай маңызды
бөлімі, себебі ол - соңғы шешімдерге алып келетін ерік білдірушілік.
Ойлау үрдісі мен логикалық операциялардың қалай өткені үкім
мұқабасынан көрінбейді, барлық тұжырым, тоқтамдар барынша тыңғылықты,
дайын күйінде беріледі. Бір-бірінен туындап, байланысып жататын тоқтамдар
іс бойынша шешім болып табылады.
Іс бойынша шығатын шешім, яғни үкім көп мөлшерде өткен шаққа
бағытталған – нақты болған деректі жағдайларды анықтайтын тоқтам болған
оқиғаны суреттейді. Мұндай тоқтам қылмыс жасалған уақыттағы құқық нормасын
басшылыққа алады да қылмыстық әрекетті құқықтық саралайды және үкім шығару
уақытындағы бағалауға сай сотталушының қылмыстық жауапкершілігін
анықтайды [1, 54 б.].
Жаза тағайындайтын үкімнің бөліміне назар аударсақ, оның келер шаққа
бағытталғанын аңғарамыз, ал жазалаудың мақсатына жетудің тиімділігін болжай
отырып және оның болашақта іске асуын ескере отырып қылмыстық санкция
белгілейді.
Үкімнің үш бөліктік сипаты оның мазмұнын құрайтын эпементтердің
жіктелуін, қатаң бөлектенуін қамтамасыз етеді. Үкімнің құрылысында ойша
қайта құралған оқиғаны қолданылатын шешім мен болашаққа бағытталған
жазалаудың мақсатына жету болжамасы орын алады. Бұл екі ағымды
байланыстыратын көпір - әректті құқықтық саралау мен қылмыстық
жауаптылықты белгілеу.
Ой тоқтамдарының біртұтас жүйесі істің нақты жағдайлары бойынша
шығатын шешімнің тоқтамға келетін кезінде дәлелді, шынайы болуын
қамтамасыз етеді. Дегенмен, үкімдегі шаралар қолдануды және тағайындайтын
өкімдер болжамды, ықтималдылық бой көрсетеді.
Мемлекет қылмыстық құқықтық нормаларының бұзылуынан туған құқықтық
қатынастарды сот органдары қарап, мемлекеттік билік құжаты – үкіммен
шешкеніне мүдделі.
Үкімнің мазмұны мен құрылысына деген талаптар құқық нормаларында
жазылған. Олар үкімнің заңдылығының, дәлділігінің кепіліндей, ал мақсаты
үкімнің мақсатын толық іске асыру – түйсіндіру, тәрбиелеу.
Іс бойынша үкім жасау барысында сот бірнеше мүмкіндіктердің
арасынан қажеттісін алып өзінің нақты еркін білдіреді. Шешім белгілі бір
ерік-жігерсіз қабылданбайды, ал ерік-жігер қалыптасқан шешім қабылдау
әдебінен алыс кетпейді.
Сот өз атынан емес, өз еркімен емес, мемлекет тапсырған құқықтың
көлемінде шешім қабылдайды.
Үкім процессуалдық құқықтық құжат болғандықтан, процессуалдық
құқықтық қатынас шеңберінде шығатын және мазмұны мен құрылысына, шығару
тәртібіне қабылданған талаптармен шектелетін сот шешімі ретінде табылады.
Сот үшін үкім мемлекеттік мәжбүрлеу күші бар мемлекеттік билікті іске
асыратын бұйрық, өкім. Сот қылмыстық әрекетті саралап, тұжырымдарды
саралап, жүйелеп, қабылданған шешімдерді орындалатындай түрде жазады [2,
454 б.].
Процестің қатысушыларының арасындағы қылмыстық құқықтық қатынасының
өзі процессуалдық құқық нормаларымен анықталатын және солардың қолдануы
арқылы туатын құқықтық ситуация.
Бұл қатынастың мәні – мемлекет пен айыпталушы арасындағы қылмыстық
құқықпен қарастырылған, қылмыстық заңды бұзуда негізді сезіктену арқылы
туған қатынас орнату және бұл қатынастың нәтижесін анықтау. Қылмыстық
талап-арызды мемлекеттік айыптау түрінде тиісті лауазымды адам береді, ал
азаматтық талап-арызды жәбірленуші де бере алады. Сотталушы мен оның
қорғанушылары мемлекеттік айыптаудың негізділігін жоққа шығару үшін
көрсетеді. Сот үкімі айыптау тағдыры мен оның нәтижесін анықтайды және
процессуалдық қатынасты тоқтатады.
Қылмыстық сот өндірісінде қатынас негізінен сот, айыптаушы және
сотталушы арасында туады.
Теория мен практикада айыптау мен сот арасындағы қатынас барынша
белгілі – үкімде айыптаудың барлық аспектілеріне байланысты шешім
шығады. Айыптаушы соттан сотталушыны кінәлі деп тауып, оның құқықтық
нәтижесін белгілеуді сұрайды.
Айыптау қорытындысында тағылған айып негізделінеді, айыптың пәні боп
табылытын қылмыс сипатталынады. Сот тек қана айыптау қорытындысындағы
және сот мәжілісінде тікелей зерттелген деректер бойынша үкім шығаруға
құқылы.
Үкім мен қорғаныс арасындағы қатынас күрделі емес. Қорғаныс айыпты
жоққа шығаруға, құқықтық нәтижелерді жеңілдетуге бағытталған.
Үкімде жазылатын шешім айыптау мен қорғаныстың келісімі емес, сот
өзінің ішкі сеніміне сүйене отырып айыптау мен қорғаныстың біреуінің
ғана пікірін қабылдайды (толық не бір бөлімінде). Кейбір кезде екі жақтың
да көңілінен шығатын шешім қабылдауы мүмкін.
Қалай болғанда да үкім процессуалдық қатынасты тоқтатып,
жауапкершілікті іс жүзінде іске асырып, соталушының мәртебесін өзгертеді.
Оның құрылысшылық қасиеті бар, яғни жасаған әрекіті үшін жауапкершілік
белгілеп, осы жауаптылықтың нәтижесінде айналатын міндеттерді атқаруды
жүктейді. Тағайындалған жаза да сондай, сондай жазаны өтеудің құқықтық
қатынасын бекітеді. Яғни сотталушының жаза атқару органдарының
өкімдеріне бағыну міндеті бекітіледі.
Бұл құқықтық қатынас үкім заңды күшіне енген уақыттан басталады.
Үкім – сот алдына келген жеке бір қылмыстық іс бойынша қылмыс жасады
деп айыпталып отырған адамның сол қылмыстың жасалуына кінәлігін анықтап,
оған қылмыстық жаза тағайындау не тағайыедамау туралы немесе сотталушуның
қылмыстың жасалуына кінәсіздігін анықтап, оны қылмыстық жауаптылықтан
босату туралы және басқа да қылмыстық іске байланысты туындаған мүліктік,
азаматтық хал жағдайлары туралы сот шығаратын іс бойынша соңғы шешім.
Бүкіл әділ сот төрелігінің жүзеге асырудың мақсаты – қылмыстық құқық
бұзушылық жасаған адамды жауаптылыққа тартып, істеген ісін мойнына
қойып, оған тиісті жаза беру, ал қылмыстық құқық бұзушылыққа кінәсі жоқ
адамды ақтап, әділетсіз қаралауды болдырмау. Демек, үкім – сот өндіріснің
негізгі мақсатына жететін жері, әділ сот төрелігінің мақсатынының іске
асатын жері [3, 34 б.].
Айыптау үкімі мемелекет пен қылмыс жасаған адамның арасындағы
қылмыстық құқықтық орындалу актісі ретінде қылмыстық құқықтық нәтижелер
тудырады, яғни үкімді шығарған уақыттан бастап қылмыс жасаған адамның
қылмыстық жауаптылығы іс жүзінде басталады.
Сот өндірісінің демократиялық негізінде мемлекет атынан шығарылған
үкімнің тәрбиелік және қоғамдық-саяси үлкен маңызы бар.
Үкім арқылы қалың көпшілікке соттың сотталушының жасаған әрекетін
және оның жеке басын қалай бағалағаны белгілі болады. Сол себептен
үкімнің қоғамды құқықтық тәрбиелеуде маңызы зор.
Адамның қылмыскер екендігін бекітетін заңды күші бар жалғыз құжат
– үкім
1.1. Қазақстан Республикасындағы сот билігі: тарихы, жай-күйі және
болашағы.
Қазақ даласында сот органдарының пайда болу және қалыптастыру тарихы –
қазақ қоғамының жылнамасындағы ерекше беттер. Қазақстандық сот билігін
қалыптастыру мен бекітудің негізгі өлшемдерін түсініп ұғыну үшін қазақ
даласындағы қарапайым құқық тарихнамасын біліп қана қоймай, мемлекет
аумағында қолданылған құқық нормаларының, заңдар мен салт-дәстүрлердің
тарихы мен оның дамуын терең игеру қажет.
Қазақ халқының тарихындағы сот төрелігі қазақ мемлекеттілігінің
қалыптасу кезеңіне терең тамырын жайған. Билерге тиесілі сот билігінің
қазақ қоғамында ерекше маңызы бар, ол басқару жүйесінде биліктің жетекші
нысанына айналды. Көшпелі ұжымдарда басқару функциясы негізінен ұжымның
ішінде де, рулар мен олардың қарауындағылардың да даулары мен талаптарын
талқылаудан тұрды. Судьялар нормаларды, дәйектемелерді түсіндіруде және
шешімдер шығаруды талқылауда, сондай-ақ осы шешімдерді орындауға келтіру
әдістері мен нысандарын айқындауда едәуір құқықтарға ие болды.
Билердің қызметі тек сот төрелігін жүзеге асырумен шектелмей, олар
қоғам өмірінің басқа да салаларына белсене қатысты: біріктіруші, бағыт
беруші және жасампаз ретінде сөз сөйледі. Олардың салмақты пікірлерімен
тіпті, жоғары шонжарлар – сұлтандар мен хандар санасты. Билердің көшпенді
ұжымдардың басында да тұруы да аз емес. Демек, сол кездің өзінде соттар аса
құрметті және тәуелсіз орган болған.
Пролетариат төңкерісінен кейін Кеңес өкіметінің ең алғаш рет сот
құрылысы туралы №1 декретті 1917 жылы 17 қарашада қабылданды. Бұл декретте
жергілікті соттарды және революциялық трибулналдарды құру қаралған болатын.
Яғни, жергілікті соттар тұрақты және екі халық заседательдерінен тұрады деп
көрсетілді.Соттар және халық заседательдері демократиялық принцип негізінде
сайланды.
Сот құрылысы туралы №1 декретте жергілікті соттардың қылмыстық және
азаматтық істерді қарай алатыны және олардың қылмыстық іс бойынша екі жылға
дейін, ал азаматтық істер бойынша 3000 рубльге дейінгі айып салынатын
істерді шеше алатындығы атап көрсетіледі. Осы жергілікті соттың шешімдеріне
келіспеген жағдайда, іс кассациялық инстанция ретінде жергілікті уездік
судьялар кеңесінің сьезінде қаралды. Ал, революциялық трибуналдың құрамына
бір төраға мен губерниялық және уездік жұмысшылар кеңесінің арасынан және
шаруалардан, солдаттардан депутат болып шыққан алты заседательдері
сайланды. Революциялық трибуналдар – революцияға қарсы шыққандармен, пара
алушылармен және басқа қылмастармен күресу үшін құрылды.
1918 жылы 21 ақпанда жарияланған сот жөніндегі №2 декрет ең алдымен
соттың атын –“Жергілікті халық соты” деп өзгертті және бұл соттардың ауыр
қылмыстық істерді немесе азаматтық істер бойынша кең ауқымда қарау үшін
олардың өкілеттігін кеңейтуді алдына мақсат етіп қойды. Сөйтіп, округтік
соттардың мүмкіндіктерін молайтып, қылмыстық және азаматтық істер жөніндегі
бөлімдерді ашты. Сатылы кезеңге негізделген сот инстанцияларын құрып, сот
жүйесін мыныдый құрылымға ыңғайлады:
1) жергілікті халық соты;
2) аймақтық сот;
3) облыстық сот;
4) жоғарғы бақылайтын сот.
Сот құрылысы туралы №2 декреттің ең негізгі ерекшілігінің бірі – істі
қараған уақытта халық заседательдерінің дауысы шешуші дауыс болып саналды.
Өйткені, төрағалық етуші көп жағдайда бұрынғы бітімгер(мировой) судьяның
білімін және тәжірибесін пайдалана отырып, оның қызметін бақылады.
Шындығында Кеңес үкіметінің алғашқы кезеңіндегі сот жүйесі қым-қуат,
аласапыран кезде белгілі бір бағыт-бағдарда ойдағыдай жұмыс жасамады.
Жоғарыда аталған сот жөніндегі №1, 2, 3, декреттер сот өндірісіндегі
прцессуалдық іс жүргізудің ережелерін,бағыт-бағдарларын бір жүйеге келтіре
алмады.бұл кемшілік 1918 жылғы 23 шілдеде РСФСР Юстиция Халық
Комиссириатының “Жергілікті халық соттарының іс-әрекетін ұйымдастыру”
жөніндегі нұсқауында атап көрсетілді. Осы пәрменді құжаттан кейін Қазақстан
аумағындағы Ақмола, Семей, Орал, Торғай, Қарағанды және Түркістан өлкесіне
қарайтын Жетісу, Сырдария облыстарындағы уездерде халық соттары жедел
түрде ұйымдастырылды. Атап айтқанда, 1918 жылдың тамыз айына дейін облыс,
уездерде 63 жергілікті халық соты құрылып үлгерген болатын.
Бірақ бұл құрылған жергілікті халық соттары азамат соғысы жылдары
кезінде өз міндеттерін уақытша ғана атқарды. Аталған бұл соттармен қатар
революциялық трибуналдар да құқықтық тәртіпті қорғау негізінде сот істеріне
араласты.
1918 жылы 14 қазанда Әскери революциялық кеңестің жанынан Әскери
революциялық трибунал құрылды. Бұл орган негізінен шпиондық әрекеттерді,
ақгвардияшылардың үгіт-насихаттарын жүргізушілерді, шетел агенттерін ұстап
жауапқа тартты. Сонымен қатар, бұл орган әскери қылмыстарды қарады.
Әскери революциялық трибуналмен бірге құқықтық қызметті революциялық
трибуналдар да атқарды. Революциялық трибуналдардың құрамын, сондай-ақ
олардың жанындағы тергеу комиссияларының құрамын,олардың алты
заседательдерін жұмысшы, шаруа, қазақ және қызыл әскер депутаттарның кеңесі
сайлады. Революциялық трибуналдар жанынан ұйымдастырылатын тергеу
комиссиялары алдын ала тергеу жүргізу және қамауға алу, тінту,құжаттарды
алып қою, мүлікті тәркілеу және газеттерді жабу құқығына ие болды.
Революциялық трибуналдар жанынан сонымен қатар айыптаушылар алқалары да
құрылды.
Қазақстан аумағында ең алғашқы революциялық трибунал жылы 28
желтоқсанда Ақмола құрылды. 1918 жылғы 30 қарашада шыққан “РСФСР-дағы халық
соттарының ережелері” деген заң құжаты біріңғай кеңестік сот жүйесін
ыңғайлауға айтарлықтай үлес қосты. Ал, Қазақстан үшін 1919 жылы 10 шілдеде
Қазақ өлкесін басқару жөнінде құрылған Революциялық комитет Қазақстандағы
соттар мына төмендегідей ретте жүйеледі:
1. Аралық сот.
2. Уездік халық соты.
3. Аймақтық сот.
4. Революциялық трибунал.
Аралық сот ең төменгі сатыда билік жүргізді. Ол ауылдық, болыстық
атқару комитеті негізінде құрылып, қазақ, өзбек, ұйғыр және тағы басқа
халықтар арасында өрбіген мүліктік дау-шараларды қарап шешті.
Аралық соттар дауларды шешу үшін әдет-ғұрып заңдарына сүйенді. Бұл
соттардың шешімдері жергілікті кеңесте сақталатын арнайы кітапшыға жазылды.
Және бұл соттардың шешімдер бойынша уездік халық соттарына шағымдануға
болады деп көрсетті.
Уездік сот революциялық трибуналдың соттылығына жататын істен басқа,
азаматтық және қылмыстық істерді қарады. Аралас халық тұратын жерде уездік
халық соты екі бөлім негізінде құрылып,қазақ және орыс тілдерінде іс
жүргізді. 1926 жылы 19 қарашада РСФСР Бүкілодақтық Орталық Атқару
Комитетінің бекітуімен жаңа “Сот құрылысы туралы ” ереже қабылданды. 1937
жылы 26 мамырда қабылданған Қазақ ССР конституциясының 83-бабы екгізінде
мынадай сот жүйесі белгіленді:
1) халық соты;
2) облыстық сот;
3) Қазақ ССР Жоғарғы Соты;
4) КСРО-ның арнайы соты.
Қазақ ССР Конституциясының 88-бабы бойынша: “Халық соттарының
судьяларын аудан халқы жалпыға тән төте және тең сайлау құқығымен жабық
дауыс беру арқылы 3 жыл мерзімге сайлады. Халық соттарына судьялардың
кандидаттарын ұсынуға еңбекшілердің қоғамдық ұйымдары және мәдениет
ұйымдарының жалпы жиналысы құқықты болады.”
Ұлы Отан соғыстары жылдарында көптеген сот қызметкерлерін әскерге
шақырып майданға аттандырды(207 халық сотының судьясы, 44 облыстық сот
мүшесі).
Сот қызметтерін ұйымдастыру мен оларға жағдай жасау (кадрларды
дайындау, халық судьясына сайлауды ұйымдастыру, соттарды қаржыландыру)
Қазақ ССР Юстиция Халық Комиссириаты мен облыстық еңбекші кеңес
депуттатарының жанындағы Юстиция Халық Комиссириатының басқармасына
жүктелді. Бұл орган 1946 жылы Қазақ ССР Юстиция Министрлігі болып қайта
құрылды. 1960 жылы 1 маусымда Қазақ ССР Жоғарғы кеңесінің Төралқасы “Қазақ
ССР Юстиция министрлігін қысқарту туралы” жарлық қабылданды. Министрліктің
сот мекемелері жөніндегі басшылық, қызметі Қазақ ССР Жоғарғы Сотына
берілді. Бұл құзыретті Жоғарғы Сот он жыл қатарына атқарып келді. 1954 жылы
14 тамызда КСРО Жоғарғы Кеңесі “Одақтас республикалар мен автономиялық
республикалардың Жоғарғы Соты құрамында және өлкелік, облыстық соттарда,
автономиялық облыстарда төралқа құру туралы ” Жарлық қабылдады.
1978 жылы 20 тамызда Қазақ Советтік Социалистік Республикасының
Конституциясы қабылданды. Конституция бойынша, Қазақ ССР соттарына: Қазақ
ССР Жоғарғы Сот, облыстық соттар және Алматы қалалық соты, аудандық халық
соттары жатқызылды. 1990 жылдың 24 сәуірінде Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің
Төрағасы Н.Назарбаевты Қазақ ССР Президенті қызметіне тағайындап, Қазақ
ССР Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заң
қабылданды. 1991 жылы тәуелсіздігімізді алғаннан кейін, 1993 жылы 28
қаңтарда қабылданған Конституцияның 16-тарау сот билігіне арналды. Осы
Конституцияның 95-бабында Қазазақстандағы сот билігі Конституциялық Сотқа,
Жоғарғы Сотқа, сондай-ақ заң бойынша құрылатын төменгі соттарға тиесілі
екендігі атап көрсетілді. 1995 жылы 20 желтоқсанда ҚР Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың “ ҚР-дағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы туралы”
Жарлығы шықты. 84 баптан тұратын бұл Жарлық аясында республикадағы тәуелсіз
сот билігі мен судьялардың мәртебесі туралы әлемдік өркениеттегі құқықтық
нормаларға сай келетін жаңа заңдар ережесі жасалып бекітілді.
Қазіргі уақытта ҚР Президентінің аталмыш Жарлығы күшін жойып, 2000
жылы 25 желтоқсанда “ҚР-ның сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы ”
конституциялық заңы қабылданды. Бұл конституциялық заң бойынша көптеген
өзгерістер енгізілді.
Қазан төңкерісінен кейінгі уақыттан бастап осы күнге дейін
мемлекетіміздің тарихында бес Конституция қабылданғанын және сол
Конституцияларда көрсетілген сот жүйелері өз заманында өмір талабын лайықты
қызмет атқарғанын, қажет кезде тиісті толықтырулар мен өзгертулер жасалып
отырғанын байқаймыз.
Коммунизм кезінде биліктің үш тармаққа бөлінуі буржуазиялық өтірік
болды.1917 жылдан бастап жалпы адамдық құндылықтар жоққа шығарылды.
Әділеттілікке байланысты халықаралық нормалар қабылдағаннан кейін де бұл
жағдай сол күйінде қала берді. Адам құқықтары туралы жалпы декларациясында
былай жазылған: “Кез келген адам құқықтары бұзылған жағдайда құзыретті
ұлттық соттар негізінде нәтижелі қалпына келтіруге құқығы бар.” Мұндай
құқық туралы КСРО-да сөз болған жоқ. Социалистік жылдар кезінде соттар
партияның қатаң қадағалауында болды. Соттардың 90%-ке дейін партия
мүшелерімен тағайындалатын, Сот шешімі партия мүшелерінің келісімімен
анықталатын. Жоғарғы соттар партиямен сайланып, оларға есеп беретін және
олардың шешімімен жұмыстан босатылатын.
Сот билігі 1995 жылғы ҚР Конституциясы бойынша заң шығару және
атқарушылық биліктен бөлінген және мемлекеттік биліктің дербес тармағын
білдіреді.
“Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі
туралы” ҚР конституциялық Заңының 1-бабының 2-тармағына сәйкес сот билігі
Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға,
Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нориативтік құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет
етеді.
Қазақстан Республикасы егемендік алғаннан бастап соттарға кез келген
құқықтық мемлекетке тән өкілеттіктерді толық беру қажеттігі туындады.
Сондықтан, соңғы жылдары сот билігінің проблемалары көптеген ғылыми
жұмыстардың, әсіресе Ресей Федерациясы ғалымдарының зерттеу тақырыбына
айналды. Осы ұғымның кейбір қырларын қазақстандық ғалымдар да өз
жұмыстарында қарастырды.
Қазақстандық ғалым К.Х. Халықов сот билігін мемлекеттік биліктің ең
маңызды тармақтарының бірі деп көрсетті. Оның қоғамның саяси және
әлеуметтік жүйесіндегі мәртебесі, орны мен рөлі бүгінгі таңда ең қымбат
қазына: адам, оның құқықтары мен бостандықтары және заңдылық болып
табылатын өркениетті азаматтық қоғам мен демократиялық құқықтық мемлекет
орнату міндеттерімен айқындалады. Сот билігі адамдар тағдырындағы ең жоғары
әділеттік таразысы тәріздес. Ондағы нақ осы қасиет мемлекеттік билік
тармақтарының ешқайсысында жоқ. Осылардың бәрі сот билігі мәселесінің жалпы
теориялық бағыттарын айқындайтын факторлар болып табылады. Ал әкімшіл-
әміршіл кеңестік тәртіптен демократияға өтудің күрделі де қиын кезеңдерін
бастан кешіп отырған бүгінгі Қазақстанның нақты өмірінде сот билігі қалай
әрекет етеді, сот билігінің өзінің қалыптасу процесі қалай өтуде және ол
қандай қиындықтарға кезігіп отыр – міне осылардың бәрі ғылыми тұрғыдан да
тәжірибелік тұрғыдан да өзекті мәселелер болып табылады.
“Сот билігі” ұғымының құқық ғылымында жаңа санат болып табылуына және
жақында – 80-жылдардың аяғы, 90-жылдардың басында зерттеле басталуына
байланысты. Сонымен бірге кеңес мемлекетінде мемлекеттік саясат шеңберінде
теориялық тұжырымы қалыптасқан, яғни соған сәйкес елде біртұтас бөлінбейтін
мемлекеттік билік жұмыс істейді. Сондықтан сот билігі мәселесі мемлекеттік
биліктің дербес тармағы ретінде туындаған емес. Сот төрелігіне байланысты
проблемаларға арналған ғылыми зерттеулерде сот – құқық қорғау органы
жүйесінің бөлігі ретінде қарастырылды.
Құқықтық мемлекет қоғамындағы биліктерді бөлу теориясын мойындау сот
билігінің мәнін зерттеуді бастауға негіз болды. Бұл ретте ғалымдар арасында
ортақ пікір болмаған сот билігі ұғымын айқындау туралы мәселе маңызды
болды. Мәселен, М.В. Баглай сотты адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға, заңдылықты орнықтыруға арналған мемлекеттік биліктің тәуелсіз
буыны ретінде ролін көрсете отырып, “Тәуелсіз сот билігі құқықтық
мемлекеттің және конституционизмнің, халық бостандығының басты кепілі бола
бастады”. Осы көзқарасты В.И. Раученко, В.П. Кашенов, К.Ф. Гуценко және
В.М. Ковалев бөліседі.
Кейбір авторлар сот билігінің ұғымы мен мақсатын тек сот төрелігін
жүзеге асыруымен байланыстырады. Мәселен, У.Жекебаев және В.К. Бобров, сот
билігі сот төрелігінде іске асырылады деп пайымдайды.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, сот билігі оның құқықтық мемлекет
жағдайында сот қызметін жүзеге асырудағы аса маңызды белгілері мен
қызметтерін негіздеу тұрғысында қаралуға тиіс.
Сот билігінің мәні соттың сот төрелігін жүзеге асыру кезінде көрінеді.
Алайда сот қызметін осы биліктің тек бір нысанын іске асыру болып табылатын
бір сот төрелігінжүзеге асырумен ғанашектеуге болмайды. Алайда Қ.Ә.Мәми
дұрыс ажыратқандай “сот билігі ұғымының мәнін және мазмұнын неғұрлым толық
және айқын ашу үшін оның барлық белгілерін яғни мемлекеттетігінде оның ролі
мен орнын, биліктің басқа тармақтарынан айырмашылығын көрсететін
ерекшеліктері мен қырларын анықтау қажет”. “Сот билігін, - дейді
В.М.Савицкий, - құқықтық мемлекеттің негізгі құрылымдарының бірі ретінде
азаматтық немесе құқықтық нормаларда көзделген нақты істерді қараумен
шектеуге болмайды. Мұндай көзқарас өзін жояды. Қазіргі сот билігі бұрын
әдетте құқық төрелігі деп аталғаннан бөлек, соттың сапалы жаңа
функцияларға ие болуы нәтижесінде туындауы мүмкін”.
Сот төрелігі саласынан басқа да сот билігі соттың басқа да
функцияларды жүзеге асыруы кезінде іске асырылады, атап айтқанда:
- анықтау, алдын ала тергеу органдарының және прокурордың
қабылдаған шешімдері мен іс-әрекеттерінде заңдылықты бақылау;
- азаматтардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау
туралы өтініштерді, сондай-ақ бұзылған құқықтарға және бостандықтарын
бұзған іс-әрекеттер мен шешімдерге шағымдарды қарау;
- соттардың заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдану
тәжірибесін зерделеу және жинақтау;
- жеке қаулылылармен мемлекеттік органдар мен ұйымдардың қылмыс
жасауға ықпал еткен себептер мен жағдайларды жою жөніндегі шараларды
келтіру;
- республика Жоғарғы Сотының жалпы отырысында сот тәжірибесі
мәселелері бойынша нормативтік қаулыларды қабылдау;
- жоғары тұрған соттардың төменгі тұрған соттардың іс жүргізу
әрекеттеріне сот қадағалауын жүзеге асыруы және т.б.
Сот билігі істі қарау кезінде кімге тиесілі – нақты судьяға ма немесе
сот мекемесіне ме деген сұрақ талқыға түсті. Б.А. Страшун және А.А.Мишин
“сот билігі құқық қоғамдық қатынастарға ықпал ету құралы ретінде барлық сот
органдарының жиынтығына жүктелген, әрбір сот органы сот билігін
ұстанушылар болып табылады”- деп есептейді.
Соттардың заң шығарушы билік органдарынан айырмашылығы заң шығармайды.
Алайда олардың қызметі заңға тәуелді: сот Конституция мен заңның
талаптарына (олардың нормаларын қолдануға және оларды басшылыққа алуға)
бағынуға тиіс. Бұл ретте сот заңдар мен өзге де құқықтық актілерді дұрыс
қолданумен, олардың Конституцияға, сондай-ақ жалпы танылған халықаралық
қағидаттар мен нормаларға сәйкестігі тұрғысынан да баға беруге тиіс.
Олардың ҚР Конституциясына сәйкессіздігі жағдайында сот іс бойынша іс
жүргізуді тоқтатуға және Конституциялық Кеңеске осы актіні конституциялық
емес деп тану туралы ұсыныспен жүгінуге міндетті; осы арқылы соттар мен заң
шығару процесіне белгілі бір әсерін тигізеді.
Өз кезегінде, заң шығарушылық билік органдары (соттарды ұйымдастыру
және олардың қызметін регламенттейтін заңдарды қабылдаумен қатар) ҚР
Парламенті Сенатының атынан:
- ҚР Жоғарғы Сотының судьялар корпусын қалыптастырады;
- Судьяларды осы соттың лауазымынан босату туралы мәселені шешеді;
- ҚР Конституциясының 55-бабының 3-тармағында белгіленген
жағдайларда судьяларды қылмыстық жауапкершілікке тартуға келісім береді
және т.б.
Соттар мемлекеттік биліктің атқарушы органдар тармағынан айырмашылығы
ұйымдастырушылық және атқарушылық-өкімгерлік қызметпен айналыспайды.
Сонымен бірге соттарға атқарушылық билік органдарының, сондай-ақ олардың
лауазымды адамдарын осы органдардың іс-әрекеттері мен шешімдеріне
шағымдарды қарау арқылы бақылау құқығы берілген. Өз кезегінде, атқарушылық
билік тармағының органы ретіндегі әділет министрлігі Конституциялық заңның
31-бабына сәйкес аудандық соттың төрағасы мен судьясына үміткерлерді
Президентке ұсыну арқылы аудандық соттардың қызметін кадрлық қамтамасыз
етуді жүзеге асыруға тиіс. Сонымен бірге, Әділет министрлігі мен оның
басқармасы кез келген буындағы соттарға қатысты сот төрелігін жүзеге асыру
бойынша олардың қызметне араласпау қағидатын қатаң сақтау жағдайында заңмен
берілген функцияларды жүзеге асырады.
Осылайша, Сот билігі ҚР Конституциясында соттарға берілген билік ету
өкілеттіктеріне байланысты тепе-теңдік пен ара салмақтар жүйесі арқылы
олармен өзара іс қимыл жасай отырып, заң шығарушылық және атқарушы биліктің
шешімдеріне әсерін тигізеді. Осындай мәртебемен сотқа құқық мәселелері мен
фактілерді шешуде көлемді құзырет берілген.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясының ережелеріне
сүйене отырып, Қ.Ә.Мәми сот билігінің мынадай негізгі белгілерін бөліп
көрсетеді:
Бірінші белгі – бұл билік конституциялық бекітілген біртұтас
мемлекеттік биліктің тармағы болып табылады. Осыған байланысты оны
мемлекеттік қызметтің түрі деп толық айқындауға болмайды, не көптеген
мемлекеттік органдар билік тармағының табиғатына келе бермейтін қызметтерді
орындайды.
Екінші белгі – сот билігінің тек арнайы мемлекеттік органдарға –
Конституцияда белгіленген тәртіппен құрылған соттарға тиесілі.
Үшінші белгі – оны өз кезегінде Конституцияда көзделген тәртіппен
құрылатын арнайы мемлекеттік органдарда құруда; сот алдында жеке міндеттері
мен мақсаттарын қоюда және оларды жеке құзыреттерімен бөлуде, сондай-ақ
мемлекеттік бюджеттен жеке қаржыландыруда көрінетін ұйымдастырушылық,
функционалдық және қаржылық дербестікке ұсынатын сот билігінің
тәуелсіздігі.
Осы биліктің тәуелсіздігі оның басқа мемлекеттік органдарға: Қазақстан
Республикасының Президентіне, Қазақстан Республикасының Парламентіне,
Қазақстан Республикасының Үкіметіне бағынбайтындығын білдіреді. Сонымен
бірге абсалюттік, толық тәуелсіз соттар да болмайды, өйткені олар Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен басқа да заң актілерінің талаптарына
бағынуға тиіс. Соттардың заңсыз шешімдерін тек сот күшін жоя алады, ал
басқа құрылымдар ондай құқықты иеленбейді.
Төртінші белгі – бұл мемлекеттің атынан сот билігін жүзеге асыруы:
Қазақстан Республикасының атынан үкімдер мен соттардың өзге де шешімдерін
жария ету.
Бесінші белгі – сот төрелігің, яғни құқықтық даулар мен істерді
қарауға байланысты жүзеге асыру.
Алтыншы белгі – осы билікті Конституция, заңдар, өзге де нормативтік
құқықтық актілер, республика халықаралық шарттарының негізінде туындаған
дауларға ғана қолдану. Сот мораль, діни, қызметтік әдеп нормаларын бұзуға
байланысты жанжалдарда қарамайды және шешпейді.
Жетінші белгі – осы билікте оның қызметіне тән іс жүргізу (талап арыз
ісін жүргізу, процеске айыптауға және қорғауға қатысу).
Сегізінші белгі – осы биліктің құқық қорғау сипаты, қызметінде осыған
байланысты екі қыры бөлініп шығады: құқық пен заңның үстемдігін қамтамасыз
ету, сондай-ақ азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғау.
Тоғызыншы белгі – оның шешімдерін мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен
қамтамасыз ету.
Жазылғандарды ескере отырып, сот билігін Қ.Ә.Мәми азаматтардың,
мемлекет пен ұйымдардың құқықтарын, бостандындықтарын және заңды мүдделерін
қорғау мақсатында құқықтық даулар мен істерді шешу және оларға жүктелген
басқа да міндеттерді орындау бойынша заңмен берілген өкілеттікпен
Конституцияда көзделген тәртіппен құрылатын, ерекше іс жүргізу
нысандарында жұмыс істейтін және мемлекеттің барлық аумағындағы міндетті
сипаттағы шешімдерді шығару құқығы бар, оны мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз
ететін арнайы мемлекеттік орган ретінде мемлекеттің атынан іске асыратын,
Конституцияда белгіленген біртұтас мемлекеттік биліктің тәуелсіз тармағы
ретінде айқындайды.
Мәселен, В.И.Швецов сот билігінің мынадай белгілерін көрсетеді:
1) оны арнайы мемлекеттің органдардың жүзеге асыруы;
2) оның біртұтас сот жүйесін құрайтын соттарға тиесілігі;
3) қоғамда тиісті құқықтық режимді қаматамасыз ету;
4) оны түрлі құқықтық нысандармен жүзеге асыру;
5) оны іс жүргізу заңдарының негізінде және қатаң жүзеге асыру;
6) құқық қорғау органы болып табылатын соттың тәуелсіздігі,
дербестігі және оқшаулығы;
7) айрықшалығы;
8) сот өкілеттігінің биліктік сипаты;
9) сот талаптарының орындалуын қамтамасыз ету және оның шешімдерін
мемлекетің күшімен орындау.
Осылайша, тәуелсіз және кәсіпқой сот билігі қылмыстық, азаматтық және
заңмен белгіленген барлық істер мен құқық және фактілер туралы дауларды
қарауға және шешуге бағытталған сот ісін жүргізу нысандары саласындары
саласында соттың биліктік өкілеттігі мен мүмкіндігін білдіреді. Оның
үстіне, соңғы уақытта сот қызметі мен дербестігін ұйымдастыруда көп нәрсе
жасалады және жасалуда. Олардың материалдық базасы нығаюда, материалдық
ынталандыру айтарлықтай өсті.
Қазақстан Республикасында сот билігі шындыққа айналды. Бұл біздің
мемлекеттілігімізді дамытуда басты жетістіктердің бірі. Бүгінде сот билігі
мемлекеттік биліктің барлық қажетті атрибуттарына ие. Ол оны мемлекет
тұрақтандырушы күшке айналдарды, қоғамды әлеуметтік тартыстардан қорғайды.
Оған басқа органдар мен адамдардың іс-әрекеттері мен заң шығарушы және
атқарушы биліктің іс-әрекеттері мен шешімдеріне белсенді әсер етудің,
оларды “теңдестірудің” заңдық мүмкіндігін білдіретін сот билігі
өкілеттіктерінің тұжырымды жаңа түрі.
1.2.Үкімге қойылатын талаптар: мазмұны мен құрылысы.
Үкім жасау сот талқысының қорытынды және шешуші бөлігі болып табылады.
Үкік – сотталушының кінәлілігі, не кінәсіздігі және оған қылмыстық жаза
қолдану, қолданбау туралы сот мәжілісінде шығарған соттың шешімі. Тек сот
үкімі бойынша ғана адам қылмыс жасағаны үшін кінәлі боп есептеліп,
қылмыстық жазаға кесіледі. Бұл үкімнің ең негізгі мәні.
Үкімді шығару арқылы соттың процессуалдық қызметі толық жүзеге асады –
қылмыстық істі шешу функциясы.
Үкім – мемлекеттік сот билігінің актісі. Ол мемлекет атынан шығарылып,
жарияланады. Қазақстан Республикасының барлық соттар үкімді Қазақстан
Республикасының атынан шығарады. Мемлекеттік билік актісі бола тұра, үкім
құқық нормаларын бекітпейді, тек жеке бір құқықтық мәселе бойынша шешім
жасайтын құқық қолдану актісі.
Өзінің құқықтық табиғаты бойынша үкім де қылмыстық процестегі басқа
шешімдер сияқты нақты құқықтық қатынасқа құқық нормасын қолдану актісі боп
табылады. Басқа құқық қолдану актілерінен бөлектейтін үкімнің спецификалық
ерекшелігі үкімді тек соттың ғана заңда бекітілген тәртіппен шығаруында
және қылмыстық істің негізгі мәселелерін шешуінде. Үкәім бірінші сатыдағы
сотта іс қарауды аяқтап, сотталушыға жаза тағайындайды немесе оны сол іс
бойынша қылмыстық жауаптылыққа тарту мүмкіндігін жояды. Сонымен қатар, үкім
тек қылмыстық процесс құқығының нормаларын қолдану актісі ғана емес,
қылмыстық құқық нормаларын қолдану актісі де болып есептеледі. Айыптау
үкімін шығарғанда да, ақтау үкімін шығарғанда да қылмыстық құқық
қолданылады.
Және бір істе шешімін тапқан барлық мәселе бойынша үкімнің жалпыға
міндеттілік сипаты болады. Үкім барлық мемлекеттік және қоғамдық
мекемелерге, кәсіпорынға, ұйымға, лауазымды адамдар мен азаматтарға
міндетті, және де бүкіл Қазақстан Республикасы территориясында орындалуға
тиіс. Бірақ, басқа құқық қолдану актілерінен айырмашылығы сонда, ол заңды
күшіне енгесін ғана жалпыға міндетті. Сот үкімі заңда белгіленген мерзімде
шағым мен наразылық түспесе заңды күшіне енеді, егер шағым келген болса
жоғары тұрған сот үкімді күшін жоймай өз күшінде қалдырса, шағымды қараудан
кейін күшіне енеді. Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес әрбір
сотталушының үкімді қайта қарауды жоғары тұрған соттан талап етіп
шағымдануға құқы бар [4].
Бұл үкімнің дұрыстығына кепілдік туғызып, үкімнің мәнін арттырады.
Егер сотталушыға үкімді тексеру өндірісін қозғау құқығы берілмесе үкім
заңды күшіне еніп, жалпыға міндетті бола алмайды. Үкімнің басқа құқық
қолдану акутісінен тағы бір айырмашылығы осы, айталық тергеуші мен
прокурордың шешімдері және соттың процесс барысындағы басқа шешімдері
ишағым түскеніне қарамастан бірден орындалады. Ал үкім тек заңды күшіне
енгесін ғана орындалады.
Заңды күшіне енген үкімнің ақиқат презумпциясы болады.
Сондықтан оның күші тек заңда бекітілген шектеулі негіздерде ғана
жойылады.
Күшіне енген үкімнің дара сипаты мен преюдициалдық маңызы болады.
Үкімнің дара сипаты бір адамға қатысты бір айыптау бойынша екінші рет үкім
шығаруға жол берілмейтінін білдіреді. Тек алғашқы үкім бұзылған жағдайда
ғана бұл әрекет іске асу мүмкін.
Үкімнің преюдициалдық маңызы мынада: жеке бір іс бойынша фактілер
туралы соттың ой қорытындылары сол деректерді өндірісте қарап жатқан соттар
үшін және басқа құқық қолдану органдары үшін міндетті.
Осы үкімде шешімін тапқан мәселелер бойынша басқа еш акт шешімін бере
алмайды.
Үкімнің процессуалдық маңызы: үкім қылмыстық іс бойынша сот
төрелігінің негізгі актісі боп табылады. Біріншіден, ол қылмыстық процесс
қатысушыларының құқықтарын қорғай отырып тергеу органдары мен бірінші
инстанциялық сот қызметінің қорытындысын шығарады. Екіншіден, үкім
қылмыстық істі шешудің алғашқы сатысы бола отырып сот арқылы қорғанудың ары
қарай жүруіне негіз болады, яғни сот қадағалауының барлық түріне негіз
болады.
Үкімнің әлеуметтік маңызы:
1) Сот билігінің бұл актісінде қаралған әрекеттің қауіптілігінің
мемлекет атынан әлеуметтік бағасы беріледі;
2) Үкімде қылмыстық әрекетке қоғамдық көзқарас көрініс табады,
қылмыстық қудалаудың әлеуметтік негізділігі мен қылмыстық жазаның
тиімділігін есептейді;
3) Халыққа жарияланған үкім қоғамда құқықтық сананың қалыптасуына
себеп болады; заңдылық пен құқықтық тәртіптің болуына негіз болады.
Заңға сәйкес үкім заңды, негізді, әділетті және дәлелді болу керек.
1) Үкімнің заңдылығы – бұл оның материалдық және процессуалдық құқық
ережелеріне сәйкестігі. Материалдық құқыққа сәйкес келуі деген ол Қылмыстық
кодекстің нормаларының дұрыс қолданылуы, қылмысты саралау, жазаның түрі мен
мөлшері, мүліктік шығынды өтеуге байланысты, сонымен бірге, азаматтық,
еңбек құқығы секілді басқа да материалдық құқық нормаларының дұрыс
қолданылуы.
Процессуалдық құқық нормаларына сәйкес болуы да заңдылығын білдіреді.
Материалдық құқық нормасын дәл қолданғанымен процестің құқық нормалары
айқын бұзылса үкім заңды болмайды. Процессуалдық құқық нормасы тек сот үкім
шығарғанға дейін ғана алдын – ала тергеу кезінде де бұзылмаған болу керек.
Бүкіл қылмыстық сот өндірісінде қылмыстық процессуалдық заң
қатаң сақталса үкім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz