Бюджет жүйесінің түсінігі
МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ
Тарау -1. Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы
1.1. Бюджет жүйесінің түсінігі
1.2. Бюджет жүйесінің құрамы
1.3. Бюджет жүйесін құру принциптері
1.4 Бюджет қаржы жоспарлары мен
болжамдарының жүйесінде
Тарау -2. Мемлекеттік бюджет жүйесi және бюджет құрылысы
2.1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi мен ролi
2.2. Мемлекеттік бюджет жүйесi және бюджет құрылысы
2.3. Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының құрамы.
2.4. Бюджет балансы. Бюджет тапшылығы.
2.5. Бюджеттiк рәсiм.
Тарау - 3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің қызмет ету жағдайына
талдау
3.1. Қазақстандағы бюджет жүйесіне сипаттама
3.2. Республикалық бюджеттің атқарылуына баға беру
3.3. Жергілікті бюджеттік процестің орындалуына талдау
3.4. Бюджеттің кірістерін қамтамассыз ету жолдары
Тарау - 4. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің тұрақтылығын
қамтамасыз ету жолдары
4.1. Бюджет тапшылығын қаржыландыру
4.2. Бюджет жүйесін жетілдіруді қамтамасыз ету
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
К І Р І С П Е
Мемлекеттік органдардың өз функцияларын орындау үшін басқарудың барлық
деңгейлеріне тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Демек, әр елде мемлекеттің
қоғам алдындағы міндеттері мен функцияларын орындауын қаржыландыру үшін
ақша қаражат қорларын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттердің
сыныптамалық желісі құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері
мен шығыстарын қалыптастыру, оларды теңдестіру үрдісінде заңмен реттеліп
отыратын белгілі бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы
элементтердің барлығы бюджет жүйесін құрудың қажеттілігіне әкеледі. Бюджет
құрылымында басты орынды – бюджет жүйесі иеленеді. Дүниежүзінің әр түрлі
елдерінде бюджет құрылымы мемлекеттің құрылысына, аумақтық-әкімшілік
бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және мемлекеттің басқа да айрықша
белгілеріне байланысты анықталады.
Диплом тақырыбының өзектілігі:
Бюджет – белгілі уақыт аралығында барлық табыстар мен шығыстардан
сомалап жасалатын қаржылық жоспар. Түрлі деңгейдегі бюджеттердің жиынтығы
бюджет жүйесін ұсынады. Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан Республикасының
ұлттық құрылымына сәйкес құрылған өз алдына дербес бюджет жүйесі
қалыптасқан. Осы уақытқа дейін бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге ұшырап,
жетіліп, 1999 жылы 1-сәуірде заң жүзінде бекітілді. Сонымен қатар, әлемдік
тәжірибелерде қолданылатын әдістерді негізге алып, өзгерістер мен
толықтыруларды қамтыған жаңа Бюджет Кодексі қабылданып, бюджеттердің тиімді
орындалуына мемлекет тарапынан әр түрлі жағдайлар жасалып жатыр. Қазіргі
кезде Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін әлемдік стандарттарға
сәйкестендіру үшін, оны жетілдіру мен дамыту мәселесі түбегейлі қолға
алынды. Сондықтан, бюджет жүйесіне қатысты мағлұматтарды салыстырмалы
талдау жасап, толық мәні мен мазмұнын ашу маңызды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
1. Бюджет жүйесінің толық түсінігін ашып, мәні мен мазмұнын
сипаттау;
2. Бюджет жүйесін экономикалық тұрғыдан талдап, оның қажеттілігін
көрсету;
3. Бюджет жүйесінің жалпы құрамын анықтап, оны құру принциптерін
баяндау;
4. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін сипаттап, республикалық
және жергілікті бюджеттердің атқарылуына талдау жасау;
5. Бюджет жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін жолдарды
айқындау;
6. Мемлекеттің бюджет жүйесін жетілдіруге байланысты жасаған
шараларымен танысу;
7. Қазақстан Республикасының стратегиялық жоспарларында қамтылған
бюджет жүйесін дамыту шараларын анықтап, оларды талқылау;
8. Бюджет жүйесінің деңгейіне сәйкес республикалық және жергілікті
бюджеттердің көрсеткіштерін талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Экономикалық әдебиеттерді қолдана отырып, бюджет жүйесінің
экономикалық мәні мен мазмұнын ашу;
2. Ресми деректерді негізге алып, Қазақстан Республикасындағы бюджет
жүйесін сипаттау;
3. Статистикалық мәліметтерді пайдалана отырып, бюджеттік көрсеткіштерді
салыстыру және оларды талдау;
4. Қазақстан Республикасының даму жоспарларына сәйкес атқарылатын
шараларды анықтап көрсету болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемесі:
Жұмысты жазу барысында түрлі экономикалық-қаржылық әдебиеттер мен
журналдар, статистикалық көрсеткіштер мен ресми деректер, Қазақстан
Республикасының бюджет туралы Заң жобасы мен Қазақстан Республикасының
бюджет жүйесі туралы Заңы, Бюджет Кодексі және 2001-2010 жылға дейінгі
әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасы, 2004-2006 жылдарға арналған
индикативтік даму жоспары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
1-Тарауда бюджет жүйесінің түсінігі анықталып, оның құрамы мен құрылу
принциптері туралы мағлұматтар берілді;
2-Тарауда нақты Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі сипатталып,
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы қарастырылды;
3-Тарауда бюджет жүйесін жетілдіру мәселелері мен дамыту жолдары баяндалып,
бюджет тапшылығын қаржыландырудың түрлі әдістері көрсетілді.
Т А Р А У - 1
БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1. Бюджет жүйесінің түсінігі
Қаржылық қатынастардың көпқырлылығы жекелеген ортақ белгілерімен
ерекшеленетін айрықша сфераны бөліп қарастыруға мүмкіндік береді. Жиынтық
қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше бір сферасы мемлекет пен шаруашылық
субъектілері және халық арасында қаржылық қатынастарды туғызады. Бұл
қатынастар қатысушысы міндетті түрде мемлекет болып табылатын
орталықтандырылған ақша қаражат қорының қалыптасуы және қолдануымен
байланысты туындайтын бөлу процесінің нәтижесінің түсінігі. Осы қаржылық
қатынастардың жиынтығы мемлекеттік бюджет деп аталатын ұғымның экономикалық
мазмұнын құрайды.
Бюджет, экономикалық категория ретінде, мемлекеттің өз міндеттерін
жүзеге асыруына арналған және тиісті заңдарға сәйкес белгіленген салықтар
мен өзге кіріс көздерінің және түсімдердің есебінен құралатын
орталықтандырылған ақша қоры болып табылады. Бюджеттің мазмұнын түсіну үшін
оның мынадай құрамдас бөліктерімен танысу қажет. Бюджет:
• өз алдына жеке экономикалық категория;
• ақша қаражаттаржың орталықтандырылған қоры;
• бюджеттік механизм арқылы экономикаға әсер ету құралы;
• негізгі қаржылық жоспар.
Бюджеттің атқаратын екі қызметі бар: бөлу және бақылау. Бөлу қызметі өз
ішінде қайта бөлу, орналастыру және тұрақтандыруға бөлінеді. Осы қызметтер
арқылы бюджет елдің ұлттық табысы мен жалпы ішкі өнімін қайта бөлуді,
экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыруды, әлеуметтік саясатты
қаржымен қамтамасыз ету мен ақшалай қаражаттардың орталықтандырылған қорын
қалыптастырып, оның тиімді пайдаланылуына бақылау жасауды жүзеге асырады.
12, 312-313
Негізінен бюджеттің өзіне тән белгілері бар:
1. ақшалай нысанда болады;
2. бөлінгіштік сипаты бар;
3. мақсатты қалыптастырылу көздері болады;
4. нақты пайдалану мақсаты болады.
Әрбір мемлекеттің ұлттық құрылымына сәйкес түрлі бюджеттер
қалыптастырылады. Осы бюджеттердің экономикалық қатынастар мен құқықтық
нормаға негізделіп бірлесуін бюджет жүйесі қарастырады.
Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексінде бюджет жүйесіне мынадай
анықтама берілген: бюджет жүйесі дегеніміз – бюджеттердің және Қазақстан
Республикасы Ұлттық қорының, сондай-ақ бюджеттік процестер мен
қатынастардың жиынтығы. 2, 5 Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі
туралы заңында: Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі – экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген әртүрлі деңгейлердегі
бюджеттердің жиынтығын қамтиды, -- делінген. 1, 7
1.2. Бюджет жүйесінің құрамы
Бюджет жүйесінің құрамы елдің мемлекеттік ұлттық құрылымымен
анықталады. Ол федеративтік және унитарлық болып екіге бөлінеді.
Федеративтік құрылымда бюджет жүйесі үш деңгейлі болады:
1. орталық бюджет – одақ, федерация, республика болуы мүмкін;
2. федерация мүшелерінің бюджеті – республикалық, елді-мекендердің
бюджеті, республикалық маңызы бар қала бюджеті, автономды облыстар
мен округтердің бюджеті болады;
3. жергілікті бюджет – әкімшілік-территориялық бірліктер мен жергілікті
құрылымдардың бюджеті, кейбір елдерде жабық әкімшілік-территориялық
құрылымдардың бюджеті болуы мүмкін.
Мәселен, АҚШ-тың бюджет жүйесі орталық федералдық бюджетті, федерация
мүшелерінің бюджеті және 82 мыңнан астам жергілікті әкімшілік-территориялық
бірліктердің бюджеттерін қамтыса, Ресей Федерациясының бюджет жүйесі екі
деңгейлі бюджеттерді: федералдық бюджет пен федерация мүшелерінің
бюджеттерін және жергілікті бюджеттерді, оның ішінде елеулі құқықтық режимі
белгіленетін жабық әкімшілік-территориялық құрылымдардың бюджеттерін
қамтиды. 13, 176
Ал унитарлық құрылымда бюджет екі деңгейлі болады:
1. орталық бюджет;
2. жергілікті бюджет.
Осы бюджеттердің әрбіреуі сәйкес мемлекеттік органдардың қарекетінің
қаржылық базасын қамтамасыз етеді. Екі жағдайда да бюджеттердің дербестігі
ерекше дәрежені иеленеді. Орталық бюджетте әлеуметтік-экономикалық
процестерді басқарудың орталықтанған деңгейіне байланысты төменгі
деңгейдегі бюджеттерді реттеу ролін иеленеді. 13, 176
1.3. Бюджет жүйесін құру принциптері
Бюджет жүйесін қалыптастыру белгілі бір принциптерге негізделеді. Жалпы
принциптердің қатарына:
1. бірлік принципі;
2. толықтылық принципі;
3. нақтылық принципі;
4. жариялық принципі кіреді.
1. Бірлік принципі бюджет жүйесінің орталықтандырылуының экономикалық-
ұйымдастырушылық деңгейін анықтайды. Бұл принцип КСРО-ның бюджет
жүйесінде айқын көрініс тапқан. Ал қазіргі кезде бұл принцип
жергілікті мемлекеттік органдардың дербестігінің артуымен және
оларға қаржы ресурстарын басқару құқығының бір бөлігінің
берілуімен толық негізге алынбайды.
Бірлік принципі мемлекет территориясында жүзеге асырылатын барлық
мемлекеттік кірістер мен шығыстардың жалпыға ортақ жүйесінің болуымен
сипатталады. Ол бюджетті жоспарлауды ұйымдастыру мен жүзеге асырудың ортақ
әдістемесін және оның әлеуметтік-экономикалық болжамдармен байланысын
арттыруға кепілдік береді. Бірлік принципінің міндеті – бюджет
қаражаттарының қозғалысына Парламент тарабынан тиімді бақылау орнату болып
танылады.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай құқықтық негізбен, Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлігі бекітетін бірыңғай бюджеттік сыныптаманы
пайдалану және бюджеттің бір деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын
мемлекеттік қаржы статистикасы нысанының бірлігімен, ортақ құқықтық база
және ақша жүйесімен, бюджет рәсімінің принциптерімен, ортақ құжаттамаларды
қолдану және елдің мемлекеттік бюджеті туралы заңдық тізбек жасау үшін
қажетті ақпаратты ұсынумен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі
реттеуші кіріс көздерін қолданып, түсімдерді қайта бөлу арқылы орындалатын
барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара байланысына негізделеді және салықты
қоса алғандағы әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы жүзеге асады.
2. Бюджеттердің толықтылығы Қазақстан Республикасының салық және
бюджет заңдарында белгіленетін барлық түсімдердің, соның ішінде
мемлекеттік акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және
республикалық мемлекеттік кәсіпорындардан алынатын түсімдердің
толық тізбесінің және шығыстардың бюджеттерде міндетті және толық
көрсетілуімен қамтамасыз етіледі. Әлемдік тәжірибеде бұл принцип
қазіргі кезде ең аз негізге алынатын принцип болып саналады,
себебі оны негізге алып бюджетті құру шығындарды шамадан тыс
асырып, кейін жеке кіріс көздерімен ерекшеленуі мүмкін.
Қазақстанда мемлекеттік қаржы ресурстарын орталықтандыру әдісі
арқылы қалыптастыру қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлар, зейнетақы, әлеуметтік
сақтандыру, жұмысбастылықты қамтуға арналған, қаражаттары
біріктірілген. 11, 86
3. Нақтылық принципі бюджет жазбаларының туралығын сақтау мен оның
дұрыстығын қамтамасыз ету үшін қажет. Ол мемлекеттің қаржылық
операцияларының бюджетте нақты бейнесі мен түрлі бюджеттік
бағыттар бойынша бөлінген ақша сомаларының сәйкестігін көрсетеді.
Бюджеттердің нақтылығына Қазақстан Республикасы Президентінің ел
халқына жыл сайынғы жолдауына сәйкес оларды Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму жоспарының,
аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Ұлттық қорының тұрақтандырушылық функциясын іске
асыру арқылы қол жеткізілді. Нақтылық болжам көрсеткіштері мен
даму бағдарламаларына сәйкес жасалған кіріс көздері мен шығыс
бағыттарына жасалған есептіліктерге негізделуімен анықталады
11,86.
4. Жариялық принципі бюджеттің кірістері мен шығыстары, бюджет
құрылымы мен тапшылық көлемі және олардың орнын толтыру тәсілдері
мен бюджеттердің атқарылуы туралы бұқаралық ақпарат құралдарында
жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі. Мұндай мағлұматтармен қоғам
мүшелері еркін танысуға мүмкіндіктері болуы керек.
Соңғы бюджет Кодексіне сәйкес бюджет жүйесі мынадай принциптерге
негізделеді:
1. бірлік принципі – Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан
Республикасының бірыңғай бюджеттік заңдарының қолданылуын, соның
ішінде бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет процесін жүзеге асырудың
бірыңғай рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз ету;
2. толықтық принципі – Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
барлық түсімдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана
отырып, өзара талаптарды есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты
бойынша талаптар құқықтарынан шегінуге жол бермеу;
3. реалистік принципі – бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджет
көрсеткіштерінің орта мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта
мерзімді жоспарының бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына
сәйкес келуі;
4. транспаренттілік принципі – мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге
де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан
Республикасының бюджет заңдары саласындағы нормативтік құқықтық
актілерді, бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және
олардың атқарылуы туралы есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына
қатысты басқа да ақпаратты міндетті түрде жариялау; бюджет процесінің
ашықтығы, мемлекеттік қаржы бақылауын жүргізу;
5. дәйектілік принципі – бюджеттік қатынастар аясында бұрын қабылданған
шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауы;
6. тиімділік және нәтижелілік принципі – бюджеттерді бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол
жеткізу қажеттілігін негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге
қол жеткізу үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып ең үздік
нәтижені қамтамасыз ету;
7. басымдық принципі – бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру;
8. жауапкершілік принципі – бюджет процесіне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттік заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту;
9. бюджеттердің дербестік принципі – түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және осы Кодекске
сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың
барлық деңгейлерінің осы Кодекске сәйкес бюджет процесін дербес жүзеге
асыру құқығы, жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша
алынған кірістерді, осы Кодекстің 40-бабының 6-тармағында белгіленген
жағдайларды қоспағанда, жергілікті бюджеттер қаражатының бос
қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып қоюға жол берілмейтіндігі,
тиісті өтемсіз төмен тұрған бюджеттерге қосымша шығыстар жүктеуге жол
берілмейтіндігі. 2, 3-4
1.4. Бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдарының жүйесінде
1.4.1. Қаржылық жоспарлаудың (болжаудың) мазмұны, міндеттері,
қағидаттары мен әдістері
Қаржылық жоспарлау мен болжау—бұл қаржы механизмінің қосалқы жүйесі,
саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік-
экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар экономиканың үйлесімді және
тепе-теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық
буындарының қызметін үйлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын
қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржылық
жоспарлаудың өзіндік ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өндірістің материялдық-
заттық элементтері турасында, ақшамен қоғамдық ұдайы өндіріске белсенді
ықпал жасау турасында ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен
шарттасылған ақша нысанында жүзеге асырылады.
Қаржының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді
ықпал етуі көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын, шаруашылқ жүргізудің
барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлуді алдын-ала
үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті (реттілікті)
анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесін
жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың рогрессивті нысандарын қолдануды
қажет етеді.
Қаржы көрсеткіштерін, белгіленетін қаржы операцияларын негіздеп
дәлелдеуге, көптеген шаруашылық шешімдердің нәтижелілігі сияқты, қаржылық
жоспарлау мен болжау процесінде қол жетеді. Бұл өте ұқсас ұғымдар
экономикалық әдебиет пен практикада жиі теңдестіріледі. Іс жүзінде қаржылық
болжау жоспарлаудың алдында болуы және көптеген нұсқаларды бағалауды жүзеге
асыруы тиіс (тиісінше макро және микро деңгейлерде қаржы ресурстарының
қозғалысын басқарудың мүмкіндіктерін анықтау тиіс). Қаржылық жоспарлаудың
көмегімен белгіленетін болжамдар нақтыланады, нақтылы жолдар, көрсеткіштер,
өзара үйлесілген міндеттер, оларды іске асырудың дәйектілігі, сондай-ақ
таңдалынған мақсатқа жетуге көмектесетін әдістер анықталады.
Қаржылық жоспарлау – бұл белгілі бір кезеңге арналған қаржы
ресурстарының және тиісті қаржы қатнастарының қозғалысын негіздеудің ғылыми
процесі.
Қаржылық жоспарлауда қабылданатын экономикалық және әлеуметтік
шешімдердің (оларды қаржыландыру көздерімен қамтамасыздығын ескере отырып)
тиімділігін, белгіленетін шығындарды және оңтайлы түпкілікті нәтижелерді
оңтайландыру жөніндегі мемлекеттің, шаруашылық жүргізуші буындар мен
субъектілердің мақсатты қызметі ретінде қарастырған жөн. Адамдардың
субъективті қызметі ретіндегі қаржылық жоспарлау тек қоғам дамуының
объективті заңдылықтарын танып білуге, қаржы ресурстары қозғалысының
тенденцияларына басты негізді, бұрын жүргізілген шаралармен қаржы
операцияларының нәтижелілігін зерделеуге негізделген жағдайда ғана ол
нәтижелер береді. Бұл процесте жоспарлардың шешімдерді бағалаудың
прогрессивті әдістерін пайдаланудың, ғылымның, техниканың дамуымен, тиісті
аппараттың жоғары біліктілігімен қамтамасыз етілетін өте жаңа техниканың
негізінде жасалынатын ескп-қисаптардың көп нұсқалылығының үлкен маңызы бар.
Қаржылық жоспарлардың тікелей объектісі – табыстар мен қорланымдарды
жасау және бөлу, орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын
қалыптастыру және пайдалану.
Қаржылық жоспарлаудың мазмұны ақшалай табыстар мен қорланымдарды жасау,
бөлу және қайта бөлуді экономикалық процестермен оңтайландырудың күні бұрын
анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және осының негізінде
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру
және пайдалану.
Қаржыны жоспарлаудың міндеті – жұмылдыратын және пайдаланылатын қаржы
ресурстарының ұдайы өндірістің материялдық –заттық элементтеріне ооңтайлы
сәйкестігі негізінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жүйелердің
дамуының үйлесімдігі мен теңгерімділігінежету.
Қаржылық жоспарлаудың мақсаттары мыналар:
1) қаржы ресурстарын қалыптастырудың көздерін және олардың жалпы мөлшерін
анықтау;
2) орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар арасында, ұлттық
шаруашылық салалары мен әкімшілік –аймақтық бөлімшелер арасында
қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімдерін (пропорцияларын) белгілеу;
3) қаржы ресурстарын райдаланудың нақтылы бағыттарын анықтау және қажетті
резервтерді жасау.
Сөйтіп, тарихи дамудың барлық кезеңдері мен басқарудың барлық деңгейлерінде
қаржылық жоспарлау оны жалпы жоспарлаудың бірыңғай жүйесінен бөліп алуға
мүмкіндік беретін жоспарлаудың ерекше объектілері, сфералары, жоспарлаудың
мақсаты мен сипаты, негізгі көрсеткіштердің нысаны сияқты жалпы белгілерді
иемденеді.
Экономикалық-әлеуметтік жоспарлау жүйесінде жоспарлау белсенді рөл
атқарады, өйткені ол, бір жағынан – қаржы ресурстарын басқарудың құралы,
басқа жағынан –қоғамдық өндіріс процесіне ықпал етудің маңызды тұтқасы.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында қаржылық жоспарлау шаруашылық
жүргізудің белгіленетін түпкілікті нәтижелеріне ықпал етуші көптеген
факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжау ретінде жүргізіледі.
Болжам—ранайы ғылыми зерттеудің негізінде болашақтағы қандай болса да бір
құбылыстың жай- күйі туралы ықтималдық пайымдау. Болжау – қандай болса да
бір құбылыстың, объектінің, процестің дамуының нақтылы келешектері туралы
болжамды әзірлеу. Қаржыларға сәйкес болжаудағы құбылыстың дамуы – бұл қаржы
қатнастарын мүмкіндігінше жетілдіру, объектісі—қаржы ресурстары,
процесі—ақша қорларының қозғалысы.
Қаржылық болжау—мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын алдын-ала
көре білу, қаржы жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу (дәлелдеу).
Болжамдар орташа мезгілді (5-10 жыл) және ұзақ мерзімді (10 жылдам астам
болуы мүмкін. Қаржылық болжау қаржы жоспарларын жасау стадияларынан бұрын
болады, қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне арналған қаржы саясатының
тұжырымын жасайды. Қаржылық болжаудың мақсаты – болжанған кезеңдегі қаржы
ресурстарының шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды қалыптастырудың
көздерін және пайдалануды анықтау болып табылады. Болжамдар қаржы жүйесінің
органдарына қаржы жүйесін (құрамын) дамыту мен жетілдірудің түрлі
нұсқаларын, қаржы саясатын іске асырудың нысандары мен әдістерін
беллгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық болжау әр түрлі әдістерді қолдануды қажет етеді:
Экономикалық процестерді анықтайтын факторларға қарай қаржы жоспарлары
көрсеткіштерінің динамикасын бейнелеп көрсететін экономикалық үлгілерді
жасау;
коррекциялық-регрессиялық талдау;
тікелей сараптамалық бағалау әдісі.
Жоспар –іс-қимылдарды немесе шараларды жүзеге асырудың тәртібін,
мерзімін, дәйектілігін анықтайтын тапсырмалардың біртұтас мақсатына жетуге
бағытталған өзара байланысты жүйе.
Жоспарлау –жоспарлаудың өзін әзірлеуді, оның орындалуын ұйымдастыруды
және атқарылуын бақылауды қамтитын процесс. Шаруашылық жүргізудің нарықтық
жүйесінде сонымен бірге индикативтік, яғни ұсынбалы (нұсқамалық) жоспарлау
пайдаланылады; ол ақпараттық –үйлестіруші рөлді орындайды және қаржы
қызметінің субъектілеріне экономикалық реттеуіштер арқылы жанама түрде
ықпал етеді. Индикативтік жоспарлау нарықтық экономиканы мемлекеттік
реттеуде және экономиканың стратегиялық ұзақ мерзімді бағыттарын анықтауда
маңызды орын алады, мұның процесінде экономиканы ойдағыдай дамытудың бүкіл
шегі анықталады.
Қазқстанда индикативтік жоспарлау 1993жылдан бері енгізілді. Оны жасау
барысында батыс Еуропа және Шығыс Азия елдерінің тәжірибелері негізге
алынып келеді. 1996 жылдан бері ағымдағы индикативтік (жылдық жоспарлау
негізінде мемлекеттік бюджетті құрау жұмыстары қалыптасты.
Индикативтік жоспарлаудың қазіргі кезеңдегі басты ерекшелігі
зерттемелік қасиеті. Яғни қоғамдағы тенденцияларға терең және жан-жақты
сараптама жасау арқылы әлеуметтік –экономикалық дамудың нысандары
көзделінеді әрі алда тұрған небір өзекті мәселелер нақты белгіленеді. 2001-
2005 арналған индикативтік жоспардың басты мақсаты –экономикада
бәсекелестікті арттыру.
Индикативті жоспардың ажырағысыз бөлігі индикативтік қаржылық жоспарлау
болып табылады, бұл жоспарлаудың басты мақсаты—болжанған дамуды қамтамасыз
ету үшін қаржы ресурстарының шамаланған ауқымын және олардың бағытын
анықтау. Индикативті қаржы жоспарларының мемлекеттік секторда ғана міндетті
сипаты, ал меншіктің басқа нысандарының секторлары үшін кепілдемелік сипаты
болады. Соңғыға экономикалық тетіктерді – реттелетін бағаны, субсидияларды,
кредиттерді, салық мөлшерлемелері мен жеңілдіктерін, жеделдетілген
амортизацияны және басқаларды пайдалану арқылы жетеді. Аса маңызды
индикаторларға мыналар жатады: валюта бағамы, инфляцияның болжанған
деңгейі, Ұлттық банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемелері, амортизациялық
аударымдардың нормалары.
Әлеуметтік – экономикалық болжау жүйесінде қаржылық жоспарлау белсенді
рөл атқарады. Қаржы жоспарларын әзірлеу кезінде өнірістік тапсырмалардың
қауырттылығының дәрежесі тексеріледі, өнім өндіру мен оның сапасын жақсарту
бойынша өндірістік қуаттарды неғұрлым толық пайдалану есебінен, шығындарды
төмендету және өнімсіз шығасыларды қысқарту резервтері есебінен қаржы
ресурстарын көбейтудің мүмкіндіктері анықталады. Өндіріске қолда бар
материялдық ресурстарды тартуды, айналым қаражаттарының айналымдылығын
тездетуді, құрылыстың сметалық құнын төмендетуді, басқару аппаратын ұстау
шығындарын қысқартуды және т.т. ескере отырып, сондай-ақ ақшаға деген
қажеттілікті азайтудың жолдары қарастырылады. Сөйтіп, қаржылық жоспарлау,
бір жағынан – қоғамдық өндірістің процесінде ықпал жасаудың белсенді құралы
болып табылады.
Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды мына қағидаттарға
негізделеді:
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған көзқарастардың үйлесуі.
Бұл қаржы жоспарларын жасағанда екі негіздің (бастаудың) –
орталықтандырылған қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі) бастаманы
барынша дамытумен етене ұштасуын білдіреді. Орталықтандырылған қаржылық
жоспарлау мемлекетке бірыңғай қаржы саясатын жүргізуге, мемлекетауқымында
қаржы ресурстарын бөлуді және қайта бөлуді нысаналы басқаруға мүмкіндік
береді. Қаржылық жоспарлаудағы децентрализм өндірістік бірліктер мен
биліктің жергілікті органдарының нақтылы жоспарлар жасап, оларды
орындаудағы, өндірісті өркендеудің және оның нәтижелілігін арттырудың
резервтерін іздестірудегі шығармашылық белсенділігін дамытуға жәрдемдеседі;
биліктің жергілікті органдары бүджеттерінің олардың аумағында
орналасқан шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нәтижесіне
тәуелділігін белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде аймақтардың
қаржыларын басқарудың экономикалық әдістеріне көшу үлкен маңызға ие болып
келеді. Сонымен бір мезгілде жалпымемлекеттік қаржыларды жүйелі түрде
нығайту, мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын, қоғымдық
өндіріс дамуының әлеуметтік бағдарлануын күшейтудегі, тиімділікті
арттырудағы оның рөлін арттыру қажет;
бірлік қағидаты қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік
жоспарлаумен тығыз өзара байланысымен өзара тәелділігінде көрініп білінеді.
Қаржы жоспарларының негізінде экономикалық және әдеуметтік даму
жоспарларымен болжамдарының көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық
жоспарлаудың барысында объектінің дамуының белгіленген параметрлері
дәлелденіп, анықталады, әкономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке
элементтер мен бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі. Қаржылық
жоспарлаудың бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының барлық түрлерінің
тығыз өзара байланысын білдіреді. Жоғарғы ұйымдардың қаржы жоспарларының
көрсеткіштері оған қарсы субъектілердің жоспарлы жобаламаларын қамтиды.
Мемлекеттік деңгейде жасалынатын қаржы жоспарлары (мемлекеттік бюджет)
басқарудың жергілікті органдарының кәсіпорындары мен ұйымдарының қаржы
жоспарларының көрсеткіштерін тірек етеді;
жоспарлаудың үздіксіз қағидаты перспективалық және жылдық
(ағымдағы)қаржы жоспарларының тығыз үйлесуін қажет етеді, бұған
перспективалық жоспарлаудың іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық
жоспарлауда олардың міндеттерін нақтылаумен қло жетеді. Қаржыны
жоспарлаудың бұл қағидаты ағымдағы және перспективалық жоспарлаудың
арасында үзілісті болдырмауға, шаруашылық жүргізуші субъектілерді, олардың
нақтылы даму перспективаларын анықтай отырып, дұрыс бағыттауға мүмкіндік
береді.
Қаржыны жоспарлау (болжау) белгілі әдістердің көмегімен жүзеге
асырылады, олардың қатарына жататын ең маңыздылары мыналар:
1. Экстраполяция (немесе коэффиценттер) әдісі. Оның мағынасы қаржы
көрсеткіштерін олардың динамикасын белгілеу негізінде анықтауға болады.
Есеп-қисаптар есепті кезеңнің жетістіктері және оларды өсудің немесе
төмендеудің салыстырмалы тұрақты қарқынына түзету негізінде жүргізіледі.
Мұндай тәртіптің айтарлықтай кемшіліктері бар:
мүмкін болатын ішкішаруашылық резервтерді анықтауды есепке алмайды;
материал және ақша ресурстарын пайдалануға теріс әсер етеді, өйткені
жоспарланатын кезеңде олардың көлемі қол жеткен деңгейге қарай анықталады.
2. Сараптық бағалау әдісі жоспарлау объектісінің жай-күйінің
парметрлерін анықтау үшін аса білікті мамандардың – сарапшылардың
тәжірибесін пайдалануды қажет етеді.
3. Нормативтік әдіске сәйкес жоспарлы қаржы көрсеткіштері белгіленген
нормалар мен нормативтердің негізінде есептеп шығарылады.
4. Баланстық әдіс шығындардың оларды жабу көздерімен үйлесушілігін,
қаржы жоспарларының барлық бөлімдерінің, сонымен қатар өндірістік және
қаржы көрсеткіштерінің өзара үйлесуін қарастырады. Қаржы балансының
талаптарын сақтау кәсіпорынның, саланың, бюджеттердің, бүкіл ұлттық
шаруашылықтың шығындарымен табыстарының арасында үйлесімділіктің пайда
болуынан сақтандыруға; ұлттық шаруашылықты дамытудың қажетті қарқындары мен
үйлесімдерін анықтауға; ішкі резервтерді жұмылдыруды ескере отырып оларды
жан-жақты негіздеуге мүмкіндік береді.
5. Бағдарламалық мақсатты әдіс нарық жағдайында түрлі деңгейлерде –
жалпыұлттық, салалық, бастапқы деңгейлерде жүзеге асырылатын ғылыми-
техникалық бағдарламалардың негізінде қаржылық болжау әдістерінің бірі
ретінде дамиды. Қаржылық бағдарламалау – бағдарламалық – мақсатты
тәсілдемені пайдаланатын қаржылық жоспарлаудың әдісі, бұл әдістің негізінде
айқын тұжырымдалған мақсаттар және оған жетудің құралдары қойылған.
Бағдарламалау мыналарды қажет етеді:
басымдылықтарды белгілеу (анықтау);
қаражаттарды жұмсаудың тиімділігін арттыру;
балама нұсқаны таңдауға сәйкес қаржыландыруды тоқтата тұру.
Бағдарламаның нұсқасын таңдау ең алдымен экономикалық факторларға
(ресурстық) байланысты болады. Қаржы саясаты саласындағы қысқа және ұзақ
мерзімді мақсаттар мен шараларды келістіру әдісі ретіндегі бағдарламалау
қаржылық жоспарлаудың осы заманғы практикасында белсенді пайдаланылуы тиіс.
6. Есеп-қисаптың көп нұсқалылығы, ең жақсы шешімдерді таңдау
экономикалық – математикалық әдістерді, ұзақ мерзімге жасалынатын қаржы
болжамдары үшін ЭЕМ-ды неғұрлым кеңінен пайдалануды қажет етеді.
Объективті талаптарға жауап беретін қаржылық жоспарлауды ұйымдастыру
оның негізгі қағидаттарын саналы есепке алуды қажет етеді. Отандық
экономикалық әдебиеттерде қаржылық жоспарлаудың қағидаттарын анықтауда
әртүрлі көзқарас бар. Алайда қағидаттар басқарудың бұл стадиясының негізгі
ережелері ретінде дамудың барлық дәуірі, кезеңдері үшін бірдей болады.
Өзгеретін жоспарлаудың қағидаттары емес, тек оларды іске асырудың
механизмі, өндіргіш күштердің, ғылымның және көптеген басқа факторлардың
даму деңгейіне байланысты оның әдістері өзгереді.
Қаржылық жоспарлауда тарихи мына ұйымдық қағидаттар қалыптасты:
ведомстволық, салалық, аумақтық және предметтік – мақсатты. Ведомстволық
және салалық қағидаттар экономиканы бір орталықтан басқарудың (оның қатаң,
әміршіл әдістерімен) кезеңіне сипатты болды.
Нарықтық қатнастар жағдайында аумақтық және предметтік - мақсатты
қағидаттар кеңінен қолданылатын болды. Аумақтық қаржылық жоспарлау
әкімшілік- аумақтық бірліктердің қаржы ресурстарын анықтауға мүмкіндік
береді; ресурстар ауқымын шаруашылық қызметтің нәтижелеріне тәуелді ғып
қоюға көмектеседі; объективті себептер бойынша ресурстардың тапшылығы
жағдайында аймақтың қолайлы әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету үшін оларды
орталықтандырылған қорлар арқылы қайта бөлу мүмкін. Қаржылық жоспарлаудағы
предметтік- мақсатты қағидат белгілі бір экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық, мәдени және басқа бағдарламаларды қамтамасыз ету үшін қаржы
ресурстарын нақтылы қалыптастыруға және пайдалануға бағытталған.
Қаржы жоспарларын жасау негізінен үш кезеңнен тұрады: бірінші кезеңде
есеп беріліп отырылған мезгілдің қаржы көрсеткіштерінің орындалуына
экономикалық талдау жасалады. Қаржы көрсеткіштерін талдау өндірістік
мәліметтермен өзара байланыста жүргізіледі. Мұның өзі қаражаттарды толық
жұмылдырудың себептерін ашуға, оларды пайдаланудың тиімділігі дәрежесін
анықтауға, ішкішаруашылық резервтерді табуға мүмкіндік береді.
Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістер менг шығыстардың негізгі
топтары бойынша жоспарланатын жылға арналған кірістер мен шығыстардың
нақты түрлерінің есеп-қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде сметадағы тапсырмалар және кірістердің баптары
үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған шаралар мен жоспарлы
тапсырмалар ақша ресурстармен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен
қорланымдарды көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді
пайдаланудың жолдары анықталады, ал кейбір жағдайда шығындардың жеке
түрлерін тікелей қысқарту қаратырылады.
1.4.2. Қаржы жоспарлары мен болжамдарының жүйесі
Қаржылық жоспарлаудың негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және жалпы
мемлекеттің ақшалай табыстары (кірістері) мен қорланымдарын құрудың және
пайдаланудың жоспары болып табылады. Қаржы жоспары ұлттық шаруашылықтың
ресурстармен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Басқарудың барлық деңгейлерінде жасалынатын саны көп қаржы жоспарларын
бір жүйеге келтіру үшін оларды көптеген белгілер бойынша сыныптаған орынды.
Экономикалық әдебиеттерде олар негізгі екі топқа бөлінеді:
орталықтандырылған (жалпымемлекеттік) және орталықтандырылмаған жоспарлар.
Орталықтандырылған қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік қаржы
ресурстарының қозғалысын негіздейді, мемлекеттәі қаржы жүйесі жүзеге
асыратын қайта бөлу процестерін белгілейді.
Нысаны бойынша олар әрқашан құрама жоспарлар болып табылады, бірақ бұл
оның жалғыз ғана белгісі емес. Сондай-ақ министірліктердің, ведомстволардың
қаржы жоспарларының да құрамалық сипаты болады, бірақ олар қаржы
ресурстарының қозғалысын тек нақтылы саланың, ведомствоның шегінде ғана
жобалайтындықтан, олар орталықтандырылмаған жоспарларға жатады.
Орталықтандырылған қаржы жоспарлары ең алдымен өзінің мазмұнымен,
ресурстардың объектісімен және сферасымен, жоспарлау әдістерімен және
арналымымен ерекшеленеді.
Орталықтандырылған қаржы жоспарларының мынадай елеулі белгілері болады:
объектісі – микродеңгейде қалыптасып, бөлінетін жалпымемлекеттік
ресурстар;
қамтуы – мемлекеттің қаржы қызметінің сферасы, тиісінше оның ұдайы
өндіріс процесінің қатысушыларымен өзара қаржы қатнастары да және сонымен
бірге пайда болатын жалпы құндық ара қатнастар да:
негізгі мақсаты – жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандырудағы
мемлекеттің қаржылық мүмкіндіктерін анықтауға негізделетін нақтылы кезеңге
арналған оның қаржы жоспарын негіздеу.
Орталықтандырылған қаржы жоспарларының саны, олардың нысандары, мазмұны
көбінесе тиісті мемлекеттің қаржы жүйесінің құрылысына, қаржы жүйесінің
жеке буындарына, сондай-ақ нақтылы кезеңде қаржы көмегімен жүзеге
асырылатын қайта бөлу процестерінің ерекшеліктеріне байланысты болады.
Орталықтандырылған қаржы жоспарлары экономикалық және әлеуметтік
процестерді мемлекеттік реттеуде маңызды рөл атқарады. Тап олар экономиканы
реттеудің жанама әдістерін пайдалану жөнінде негізделген шешімдер
қабылдауға мүмкіндік жасайды, өйткені олардың салдарын (зардабын),
түпкілікті нәтижелерін алдын ала білуге мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде құрама қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік, салалық,
аумақтық жоспарларды қамтиды. Мыналар жалпымемлекеттік болып табылады:
мемлекеттің құрама қаржы балансы мемлекеттік бюджет, республикалық бюджет.
Құрама қаржы балансы деп орта мерзімді (бесжылдық) кезеңге арналған
дамудың жалпымемлекеттік болжамының қаржылық бағдарламасын айтады. Оны
жасаумен қаржы министрлігінің Ұлттық Банктің белсенді қатысуымен Экономика
және бюджеттік жоспарлау министрлігі айналысады. Аймақтарда баланстың есеп-
қисаптарын аймақтық органдар жүргізуі тиіс. Құрама қаржы балансында
мемлекеттің, меншіктің барлық нысанының шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің ақша қорларын қалыптастырудың құрамымен көздері және ұдайы
өндіріс пен қоғамдық қажеттерге (әлеуметтік – мәдени шараларға, қорғанысқа,
басқаруға) оларды пайдалану қамтып көрсетіледі.
Баланстың кіріс бөлігі мыналарды қамтиды: таза табыс, тұтынуға
салынатын салықтар (қосылған құнға салынатын салық, акциздер, кеден
баждары), асмортизациялық аударымдар, сыртқы сауда операцияларынан түсетін
түсімдер, салықтар мен алымдарғ, қысқа мерзімді несиелендірудің ресурстары,
ұзақ мерзімді несиелендірудің көздері.
Шығыстар бөлігінің аса маңызды көрсеткіштері: экономиканы дамытуға
жұмсалатын шығыстар (күрделі жұмсалымдарды қаржыландыру айналым
құжаттарының өсіміне жұмсалатын шығындар, мемлекеттік субвенциялар): сыртқы
экономикалық операциялар жөніндегі шығыстар: басқару мен қорғаныс
шығыстары: қысқа мерзімді кредит салымдарының және ұзақ мерзімді кредиттер
беруге арналған қаражаттадың өсімі.
Құрама қаржы балансы, сонымен ұлттық шаруашылық қаржы ресурстарын
сипаттайтын қаржы көрсеткіштерінің жүйесі болып табылады. Құрама қаржы
балансына қамтылатын көрсеткіштердің құрамы оның елдің әлеуметтік –
экономикалық даму жоспарларының материялдық және қаржылық үйлесімдерінің
теңгерімділігін қамтамасыз етудің тетігі болып табылатындығын көрсетеді.
Бесжылдық мерзімге (жылдарға бөле отырып) жасаған кезде бұл баланс қаржы
және ақша -- кредит қатнастарын дамытудың ауқымымен сипатын алдын- ала
айқындайды. Құрма қаржы балансы ірілендірілген көрсеткіштер бойынша оларды
министрліктер мен ведомстваларға нақтылы бекітусіз жасалынады. Мәселен,
онда қарастырылған таза табыстың сомасы субъектілер, яғни мекен- жайлары
бойынша бөлінбейді. Шығыстарда да сондай. Бұл баланстың көмегімен
мемлекеттік бюджетпен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы жоспарларын
жасау процесінде жүзеге асырылатын атаулы қаржылық жоспарлау процесінде
жүзеге асырылатын атаулы қаржылық жоспарлау үшін негіз қаланады.
Дүние жүзінің барлық елдерінде таралған маңызды орталықтандырылған
қаржы жоспары мемлекеттік бюджет болып табылады. Оны жасаудың керектігі
мемлекеттің ақша ресурстарының көздері мен ауқымын анықтаудың және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін оларды ұтымды бөлудің
қажеттігінен туындайды.
Мемлекеттік бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдарының жүйесінде бастысы
болып келеді, өйткені олардың қалыптасуы мен орындалуына ол белсенді ықпал
етеді, мемлекеттің түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен
өзара қатынастарын айқындай отырып, оларды үилестіреді. Бюджет белгіленетін
жалпымемлекеттік экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды орындауда,
демек, мемлекеттің функцияларын, оның ішкі және сыртқы саясатын жүзеге
асыруда маңызды рөл атқарады.
Бюджет баланс нысанында жасалады, онда ағымдағы кезеңге арналған елдің,
оның аумақтарының экономикалық және әлеуметтік бағдарламасына сәйкес бүкіл
кірістері мен шығыстары жоспарланады. Сонымен бірге түсім көздерінің толық
жиналуына, бюджет қаражаттарының ұтымды бөлінуіне және бюджеттің
тапшылықсыз теңдестірілуіне баса назар аударылады.
Аса маңызды оперативтік қаржы жоспары болып табылатын мемлекетеік
бюджеттің құрама қаржы балансынан бірқатар елеул айырмашылықтары бар. Онда
мемлекеттің барлық кірістері емес, тек оның орталықтандырылатын бөлігі
қамтып көрсетіледі. Құрама қаржы балансында мемлекеттің кірістері мен
шығыстары туралы мәліметтер ірілендірген түрде бүкіл ұлттық шаруашылық
бойынша келтіріледі, ал мемлекеттік бюджетте олар тәптіштелініп
(нақтыланып) көрсетіледі. Бюджетте оған түсетін төлемдердің нақты аттары
мен оларды төлеушілер, арналымы және оларды алушылар көрсетілген.
Шаруашылық жүргізудің социалистік жүйесімен қаржы жүйесінің барлық
буындарын мемлекеттендірудің жоғары дәрежесі жағдайында мемлекеттік
сақтандырудың бюджеті сияқты орталықтандырылған қаржы жоспарлары да
жасалды. Мемлекеттік сақтандырудың құрама қаржы жоспары бұл ұйымның барлық
ақша түсімдері мен тиісінше стихиялық апаттарды ескертумен және оның
зардаптарын жою мен байланысты ұйғарылған шығындарды анықтайтын.
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудың бюджеті (түгелдей КСРО-ның мемлекеттік
бюджетіне қамтылатын) әлеуметтік сақтандыру қаражаттарын жасау мен бөлуді
жоспарлайтын. Ол кәсіподақ ұйымдарының барлық ақша ресурстарын,
кәсіподақтардың, республикалық және обылыстық кеңестерінің бюджеттерін,
халықтың әлеуметтік қажеттерін, ВЦСПС-тің орталықтандырылған қаражаттарын
біріктірді.
Кей жылдары бүкіл ұлттық шаруашылықтың, жеке республикалардың құрама
қаржы жоспарлары да жасалды. Оларда бюджет ресурстарынан, мемлекеттік
сақтандырудың қаражаттарынан басқа мемлекеттік кәсіпорындардың қаражаттары
есепке алынды.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде бюджеттен басқа
жалпымемлекеттік бағдарламаларды қаржымен қамтамасыз ету, сондай-ақ барлық
бюджеттен тыс қорлардың бюджеттері түріндегі басқа да орталықтандырылған
қаржы жоспарлары жасалады. Жұртқа мәлім, көптеген елдерде әлеметтік,
табиғатты қорғау сипатындағы немесе басқа арналымдардың маңызды шараларын
қаржыландырудың арнаулы көздері ретінде қалыптастырылады. Бюджеттен тыс
қорлар, әдеттегідей жалпымемлекеттік қаржы жүйесінің дербес буыны болып
табылады, айрықша көздер есебінен құрылады және өзінің ресурстарын
функционалдық міндеттерді орындауға жұмсайды. Сондықтан олардың қаржы
жоспарлары ағымдағы жылға түсетін барлық түсімдер мен шығындарды анықтайтын
құндық баланстар болып келеді.
Орталықтандырылған қаржы жоспарлары тек қаржы жүйесінің буындары
бойынша емес, сонымен бірге қаржы ресурстары қозғалысының деңнейі бойынша
да: жалпымемлекеттік немесе жеке аймақтардың (республикалық және
жергілікті) жоспарлары болып ажыратылады.
Салалық (ведомстволық) қаржы жоспарларының жүйесі материялдық өндіріс
салалары министрліктерінің (ведоистволарының) кірістері мен шығыстарының
балансын,өндірістік емес салалар министрліктерінің (ведомстволарының)
шығындарының құрама сметаларын, қоғамдық ұйымдардың және т.т. қаржы
жоспарларын қамтиды.
Аумақтық қаржы жоспарларына мыналар жатады: аймақтардың құрама қаржы
баланстары, жергілікті бюджеттер, тиісті аумақтағы қоғамдық ұйымдардың және
т.т. жоспарлары.
Қаржы жоспарларының барлық түрлері өзара байланысты: мәселен, салалық
жоспарлар ведомствоға қарасты кәсіпорындар мен ұйымдардың жоспарларын
біріктіреді; аумақтық, әдеттегідей, жалпымемлекеттік немесе салалық
жоспарлардың бөлігі болып келеді.
Мезгіліне қарай қаржылық жоспарлау жылдық, орташа мерзімді (үшжылдық,
бесжылдық) және перспективалық болып бөлінеді. Қазіргі кезде жоспарлардың
жоғарыда аталған барлық түрлері бір және бесжылдық мерзімге жасалынады.
Шаруашылық байланыстар мен экономика теңдестігінің бұзылуына,
дағдарыстан туған шаруашылық органдарының іс-әрекет ету факторларының екі
ұштылығына байланысты бес жылдық және перспективалық жоспарлау нарыққа
өтпелі кезеңде қатаң шектелінген. Арналымына байланысты бес жылға құрама
қаржы балансы, бірқатар басқа құрама жоспарлары жасалуы тиіс, мемлекеттік
бюджеттің кірістері мен шығыстарының негізгі көрсеткіштері бойынша есеп-
қисаптар жүргізілуі тиіс.
Орталықтандырылмаған қаржы жоспарларының саны орталықтандырылған қаржы
жоспарларына қарағанда едәуір көп және нысаны мен мазмұны әр түрлі. Бұл
толып жатқан, өзінің қызметі, ұйымдастыру типі, басқару әдістері мен
қаржыландырылуы әр алуан шаруашылық жүргізуші субъектілердің,
ведомстволардың қаржы жоспарлары. Орталықтандырылмаған қаржы жоспарларының
ортақтығы (бірлігі) олардың шаруашылық жүргізудің нақты субъектінің ақша
қаражаттарының жеке – дара айналымын негіздеу қабілеттілігінде болып
келетіндігі, осыдан барып олардың айрықша арналымын – бұл объектінің
кірістері мен шығыстарын, оның қызметінің қаржылық нәтижелерін және қаржы
ресурстары қозғалысын ортақтастыратын тиісті қатнастарды анықтау.
Орталықтандырылмаған қаржы жоспарларын топтастырудың негізіне
кірістердің, шығыстардың құрамы мен оларды есептеудің әдістемесіне, сондай-
ақ мемлекетпен және ұдайы өндірістік процестің барлық қатысушыларымен
қаржылық өзара қатнастардың қатынасуына ықпал жасайтын түрлі белгілер
қойылуы мүмкін. Оларға ең алдымен меншік нысандарын жатқызуға болады.
Мәселен мемлекеттік , жалгерлік, кооперативтік кәсіпорындардың, жеке меншік
фирмалардың, қоғамдық ұйымдардың қаржы жоспарлары болып ажыратылады.
Бұл топтардың әрқайсысының кәсіпорындарының бірқатар ортақтығымен
бірқатар және субъектілердің қаржы жоспарлары салалық ерекшеліктеріне,
өндіріс өзгешелігіне, кәсіпорынның қызмет сферасына, типі мен көлеміне
байланысты нысаны мен мазмұны жағынан айырмашылықтары болады. Шаруашылық
саласы, қызмет түрі, басқару әдісі (коммерциялық есеп немесе бюджеттік
қаржыландыру) қаржыландыру көздеріне, кірістер мен шығыстардың құрамына,
құрылымына айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан оларды салалық, ведомстволық
белгісі бойынша, басқары нысаны, сондай-ақ кәсіпорындардың түрлері бойынша
да (бірлестіктер, концерндер, ірі, орта, шағын кәсіпорындар және
т.с.с.)топтастырған орынды.қаржы жүйесінің барлық сфераларының, буындарының
қаржы жоспарлары болады және қаржы жоспарларының нысаны, оның
көрсеткіштерінің құрамы қаржы жүйесінің тиісті буынының өзгешелігін
бейнелейді.
Бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің қаржы жоспарлары
смета деп аталады және негізінен олардың шығындары анықталады, ал
кірістердің қосымша көздері болған жағдайда шаруашылық қызмет бойынша
барлық түсімдер мен шығындарды негіздейтін кіріс –шығыс сметалары
жасалынады. Ұжымшарлар, кооперативтік ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер және
сақтық компаниялар қаржы жоспарларын, мемлекеттік биліктің органдары түрлі
деңгейлердегі бюджеттерді жасайды. Коммерциялық (шаруашылық) есепте жұмыс
істейтін кәсіпорындар мен ұйымдар қаржы жоспарларын бұрын кірістер мен
шығыстардың балансы түрінде жасайтын. Бұл жоспарлардың құрылымы негізінен
кәсіпорындар үшін де,сондай-ақ бірлестіктер үшін де бірдей болды олардың
кіріс бөлігіне табыстар мен қаражаттардың түсімі, шығыс бөлігінде осы
түсімдер есебінен жасалатын шығындар анықталатын. Баланстың
кәсіпорындардың бюджетпен өзара қарымқатнастары бөлігі (алғашқы екі
бөлімді – кірістерді және шығыстарды теңдестіруші)бюджетке түсетін
түсімдерді және бюджеттен қаржыландыруды көрсететін.
Наыққа өту кезінде кәсіпорын қызметін тиімді басқарудың шешуші шарты
ретіндегі фирманың ішкі қаржы жоспарларының да мәні арта түсті. Қазіргі
кезде көптеген фирмалар, акционерлік қоғамдар және басқа кәсіпорындар
қаржылық жоспарлауда да жалпы дүнйежүзілік стандарттарға көше бастады.
әңгіме барлық белгіленетін шараларды қаржымен қамтамасыз етуде маңызды орын
алатын бизнес жоспар жасау туралы болып отыр. Осы мақсатпен қаржы жоспары
және қаржыландырудың стратегиясы жасалынады.
Бизнес жоспар – бұл кәсіпкерлік қызметтің техникалық-
экономикалықнегізіне саймасай болатын құжат. Ол мемлекеттік кәсіпорындардың
экономикалық және әлеуметтік дамуын жоспарларына қарағанда жекеше
кәсіпорындар қатнастарының барлық жақтарын анағұрлым толық қамтиды. Бизнес
жоспар өнімнің немесе қызметтер көрсетудің ерекшеліктерін, олардың
бәсекелестік қабілетін, өтім рыногын бағалауды (рынок болжамы) және
сақтандыруды сипаттайтын бөлімдерді қамтиды.
Қаржы –бизнес жоспары бірқатар кестелер мен баланстарды -- өнім
өткізудің болжамын, табыстар мен шығыстардың кестесін, ақшалай шығыстар мен
кірістердің балансын қамтиды. Кейбір кәсіпорындар активтер мен пассивтердің
балансын және графигін (залалсыздыққа жетудің есеп-қисабын) қосымша
жасайды.
Материялдық өндіріс сферасының шаруашылық жүргізу субъектілерінің қаржы
жоспарлары, өндірістік емес сфераның коммерциялық және коммерциялық емес
ұйымдарының жоспарлары, бюджет қаражаттары есебінен қаржыланатын
мемлекеттік мекемелердің сметалары бастапқы қаржы жоспарларына жатады.
Сөйтіп, нарықтық ортада қаржылық жоспарлау анағұрлым жоғары сапалық
деңгейде жүзеге асырылады және ғылыми әдістерді, қазіргі заманғы техникалық
құралдарды және берік ақпараттық базаны пайдалана отырып, бұл процесті
жүргізуге мүмкіндік беретін жаңа нысандар мен және әдістер мен молаяды.
1.4.3. Қаржы көрсеткіштері
Басқаруда және шаруашылық-қаржылық қызметті жоспарлауда қаржы
көрсеткіштері – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың және жалпы
ұлттық шаруашылықтың ақшалай табыстары мен қорланымдарын жасаумен және
пайдаланумен байланысты қызметтің түрлі жақтарын сипаттайтын жоспарлық,
есептік немесе есеп-қисаптық мәліметтер пайдаланылады. Олар абсолюттік және
салыстырмалы (нормаларда) мөлшерлерде көрінеді. Қаржы көрсеткіштері сан
және сапа түрінде белгілі бір қаржы –экономикалық категорияны, қаржы
қаинастарының элементін бейнелейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдар деңгейінде мыналар аса маңызды қаржы
–экономикалық көрсеткіштер болып табылады:
өнімді (жұмысты немесе қызметті ) өткізуден түсетін табыс; бұл
көрсеткіш мақсатты арналымның қорлары бойынша ақша қаражаттарын одан әрі
бөлу және пайдалану ауқымдары мен мүмкіндіктерін алдын-ала анықтайды;
шығындардың көрсеткіштері (өткізілген өнімнің өзіндік құны, шығындардың
жалпы шығындардағы жеке элементтерінің үлес салмағы, кезең шығысы);
жалпы табыс;
таза табыс;
рентабелділіктің (табыстылықтың) деңгейі;
амортизациялық айдарымдардың мөлшері;
өндірістік және әлеуметтік дамудың шаруашылық есеп қорларының ауқымы
(қорлану, тұтыну, резерв, валюта және оларға ұқсас қорлар);
жабдықтаушылармен, тұтынушылармен, банкпен, бюджетпен, басқа ұйымдармен
(несиегерлік және дебиторлық берешек, міндеттемелердің ауқымы, бюджет
бойынша берешектер және басқалары) есеп айырысу ахуалының көрсеткіштері;
айналым қаражаттарының көлемі, сақталымдағы және олардың жасалу
көздері;
айналым қаражаттарына деген қажеттіліктің оның қолда барымен
сәйкестігі;
негізгі және айналым құралдарын пайдаланудың көрсеткіштері (қор
қайтарымы, өнімнің қор сиымдылығы, айналым қаражаттары айналымдылығының
кщэффиценті, айналымның ұзақтығы, айналым қаражаттарының айналымдылығын
тездетудің көрсеткіші);
акционерлік капиталдың ауқымы және дивиденттердің көлемі;
жалдау ақысының мөлшеі және басқалары;
кәсіпорын қаражаттары өтімділігінің көрсеткіштері.
Кәсіпорындардың мүлкін жекешелендіру кезінде бірқатар көрсеткіштер –
мүліктің қалдық және бағалау құны, жекешелендіру қорын жасау мен пайдалану
көрсеткіштері және басқалары қолданылады.
Қаржылық жұмыста сонымен қатар мынадай жалпыэкономикалық көрсеткіштер
пайдаланылады:
Шығарылған өнімнің бір ақшалай бірлігіне жұмсалған шығындар (өнімнің
бір теңгесіне);
өнімнің өзіндік құнын, кезең шығыстарын төмендету, сададағы айналыс
шығындарын қысқарту;
күрделі жұмсалымдардың (инвестициялардың)ауқымы;
құрылыстағы ішкі ресурстарды жұмылдыру.
Салық салу кезінде мынадай айрықшалықты көрсеткіштер пайдаланады:
Салық төлеуші алуға тиіс (алынған), өзара есеп айырысу ретінде үшінші
тұлғаларға немесе тікелей не болмаса жанама шығыстарды өтеуге бағытталған
ақша немесе басқа қаражаттар (жөнелтілген өнім, орындалған жұмыс,
көрсетілген қызметтер мен басқа да операциялар үшін) кірітін жылдық жиынтық
табыс;
жыдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
КІРІСПЕ
Тарау -1. Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы
1.1. Бюджет жүйесінің түсінігі
1.2. Бюджет жүйесінің құрамы
1.3. Бюджет жүйесін құру принциптері
1.4 Бюджет қаржы жоспарлары мен
болжамдарының жүйесінде
Тарау -2. Мемлекеттік бюджет жүйесi және бюджет құрылысы
2.1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi мен ролi
2.2. Мемлекеттік бюджет жүйесi және бюджет құрылысы
2.3. Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының құрамы.
2.4. Бюджет балансы. Бюджет тапшылығы.
2.5. Бюджеттiк рәсiм.
Тарау - 3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің қызмет ету жағдайына
талдау
3.1. Қазақстандағы бюджет жүйесіне сипаттама
3.2. Республикалық бюджеттің атқарылуына баға беру
3.3. Жергілікті бюджеттік процестің орындалуына талдау
3.4. Бюджеттің кірістерін қамтамассыз ету жолдары
Тарау - 4. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің тұрақтылығын
қамтамасыз ету жолдары
4.1. Бюджет тапшылығын қаржыландыру
4.2. Бюджет жүйесін жетілдіруді қамтамасыз ету
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
К І Р І С П Е
Мемлекеттік органдардың өз функцияларын орындау үшін басқарудың барлық
деңгейлеріне тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Демек, әр елде мемлекеттің
қоғам алдындағы міндеттері мен функцияларын орындауын қаржыландыру үшін
ақша қаражат қорларын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттердің
сыныптамалық желісі құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері
мен шығыстарын қалыптастыру, оларды теңдестіру үрдісінде заңмен реттеліп
отыратын белгілі бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы
элементтердің барлығы бюджет жүйесін құрудың қажеттілігіне әкеледі. Бюджет
құрылымында басты орынды – бюджет жүйесі иеленеді. Дүниежүзінің әр түрлі
елдерінде бюджет құрылымы мемлекеттің құрылысына, аумақтық-әкімшілік
бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және мемлекеттің басқа да айрықша
белгілеріне байланысты анықталады.
Диплом тақырыбының өзектілігі:
Бюджет – белгілі уақыт аралығында барлық табыстар мен шығыстардан
сомалап жасалатын қаржылық жоспар. Түрлі деңгейдегі бюджеттердің жиынтығы
бюджет жүйесін ұсынады. Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан Республикасының
ұлттық құрылымына сәйкес құрылған өз алдына дербес бюджет жүйесі
қалыптасқан. Осы уақытқа дейін бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге ұшырап,
жетіліп, 1999 жылы 1-сәуірде заң жүзінде бекітілді. Сонымен қатар, әлемдік
тәжірибелерде қолданылатын әдістерді негізге алып, өзгерістер мен
толықтыруларды қамтыған жаңа Бюджет Кодексі қабылданып, бюджеттердің тиімді
орындалуына мемлекет тарапынан әр түрлі жағдайлар жасалып жатыр. Қазіргі
кезде Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін әлемдік стандарттарға
сәйкестендіру үшін, оны жетілдіру мен дамыту мәселесі түбегейлі қолға
алынды. Сондықтан, бюджет жүйесіне қатысты мағлұматтарды салыстырмалы
талдау жасап, толық мәні мен мазмұнын ашу маңызды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
1. Бюджет жүйесінің толық түсінігін ашып, мәні мен мазмұнын
сипаттау;
2. Бюджет жүйесін экономикалық тұрғыдан талдап, оның қажеттілігін
көрсету;
3. Бюджет жүйесінің жалпы құрамын анықтап, оны құру принциптерін
баяндау;
4. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін сипаттап, республикалық
және жергілікті бюджеттердің атқарылуына талдау жасау;
5. Бюджет жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін жолдарды
айқындау;
6. Мемлекеттің бюджет жүйесін жетілдіруге байланысты жасаған
шараларымен танысу;
7. Қазақстан Республикасының стратегиялық жоспарларында қамтылған
бюджет жүйесін дамыту шараларын анықтап, оларды талқылау;
8. Бюджет жүйесінің деңгейіне сәйкес республикалық және жергілікті
бюджеттердің көрсеткіштерін талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Экономикалық әдебиеттерді қолдана отырып, бюджет жүйесінің
экономикалық мәні мен мазмұнын ашу;
2. Ресми деректерді негізге алып, Қазақстан Республикасындағы бюджет
жүйесін сипаттау;
3. Статистикалық мәліметтерді пайдалана отырып, бюджеттік көрсеткіштерді
салыстыру және оларды талдау;
4. Қазақстан Республикасының даму жоспарларына сәйкес атқарылатын
шараларды анықтап көрсету болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемесі:
Жұмысты жазу барысында түрлі экономикалық-қаржылық әдебиеттер мен
журналдар, статистикалық көрсеткіштер мен ресми деректер, Қазақстан
Республикасының бюджет туралы Заң жобасы мен Қазақстан Республикасының
бюджет жүйесі туралы Заңы, Бюджет Кодексі және 2001-2010 жылға дейінгі
әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасы, 2004-2006 жылдарға арналған
индикативтік даму жоспары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
1-Тарауда бюджет жүйесінің түсінігі анықталып, оның құрамы мен құрылу
принциптері туралы мағлұматтар берілді;
2-Тарауда нақты Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі сипатталып,
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы қарастырылды;
3-Тарауда бюджет жүйесін жетілдіру мәселелері мен дамыту жолдары баяндалып,
бюджет тапшылығын қаржыландырудың түрлі әдістері көрсетілді.
Т А Р А У - 1
БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1. Бюджет жүйесінің түсінігі
Қаржылық қатынастардың көпқырлылығы жекелеген ортақ белгілерімен
ерекшеленетін айрықша сфераны бөліп қарастыруға мүмкіндік береді. Жиынтық
қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше бір сферасы мемлекет пен шаруашылық
субъектілері және халық арасында қаржылық қатынастарды туғызады. Бұл
қатынастар қатысушысы міндетті түрде мемлекет болып табылатын
орталықтандырылған ақша қаражат қорының қалыптасуы және қолдануымен
байланысты туындайтын бөлу процесінің нәтижесінің түсінігі. Осы қаржылық
қатынастардың жиынтығы мемлекеттік бюджет деп аталатын ұғымның экономикалық
мазмұнын құрайды.
Бюджет, экономикалық категория ретінде, мемлекеттің өз міндеттерін
жүзеге асыруына арналған және тиісті заңдарға сәйкес белгіленген салықтар
мен өзге кіріс көздерінің және түсімдердің есебінен құралатын
орталықтандырылған ақша қоры болып табылады. Бюджеттің мазмұнын түсіну үшін
оның мынадай құрамдас бөліктерімен танысу қажет. Бюджет:
• өз алдына жеке экономикалық категория;
• ақша қаражаттаржың орталықтандырылған қоры;
• бюджеттік механизм арқылы экономикаға әсер ету құралы;
• негізгі қаржылық жоспар.
Бюджеттің атқаратын екі қызметі бар: бөлу және бақылау. Бөлу қызметі өз
ішінде қайта бөлу, орналастыру және тұрақтандыруға бөлінеді. Осы қызметтер
арқылы бюджет елдің ұлттық табысы мен жалпы ішкі өнімін қайта бөлуді,
экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыруды, әлеуметтік саясатты
қаржымен қамтамасыз ету мен ақшалай қаражаттардың орталықтандырылған қорын
қалыптастырып, оның тиімді пайдаланылуына бақылау жасауды жүзеге асырады.
12, 312-313
Негізінен бюджеттің өзіне тән белгілері бар:
1. ақшалай нысанда болады;
2. бөлінгіштік сипаты бар;
3. мақсатты қалыптастырылу көздері болады;
4. нақты пайдалану мақсаты болады.
Әрбір мемлекеттің ұлттық құрылымына сәйкес түрлі бюджеттер
қалыптастырылады. Осы бюджеттердің экономикалық қатынастар мен құқықтық
нормаға негізделіп бірлесуін бюджет жүйесі қарастырады.
Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексінде бюджет жүйесіне мынадай
анықтама берілген: бюджет жүйесі дегеніміз – бюджеттердің және Қазақстан
Республикасы Ұлттық қорының, сондай-ақ бюджеттік процестер мен
қатынастардың жиынтығы. 2, 5 Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі
туралы заңында: Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі – экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген әртүрлі деңгейлердегі
бюджеттердің жиынтығын қамтиды, -- делінген. 1, 7
1.2. Бюджет жүйесінің құрамы
Бюджет жүйесінің құрамы елдің мемлекеттік ұлттық құрылымымен
анықталады. Ол федеративтік және унитарлық болып екіге бөлінеді.
Федеративтік құрылымда бюджет жүйесі үш деңгейлі болады:
1. орталық бюджет – одақ, федерация, республика болуы мүмкін;
2. федерация мүшелерінің бюджеті – республикалық, елді-мекендердің
бюджеті, республикалық маңызы бар қала бюджеті, автономды облыстар
мен округтердің бюджеті болады;
3. жергілікті бюджет – әкімшілік-территориялық бірліктер мен жергілікті
құрылымдардың бюджеті, кейбір елдерде жабық әкімшілік-территориялық
құрылымдардың бюджеті болуы мүмкін.
Мәселен, АҚШ-тың бюджет жүйесі орталық федералдық бюджетті, федерация
мүшелерінің бюджеті және 82 мыңнан астам жергілікті әкімшілік-территориялық
бірліктердің бюджеттерін қамтыса, Ресей Федерациясының бюджет жүйесі екі
деңгейлі бюджеттерді: федералдық бюджет пен федерация мүшелерінің
бюджеттерін және жергілікті бюджеттерді, оның ішінде елеулі құқықтық режимі
белгіленетін жабық әкімшілік-территориялық құрылымдардың бюджеттерін
қамтиды. 13, 176
Ал унитарлық құрылымда бюджет екі деңгейлі болады:
1. орталық бюджет;
2. жергілікті бюджет.
Осы бюджеттердің әрбіреуі сәйкес мемлекеттік органдардың қарекетінің
қаржылық базасын қамтамасыз етеді. Екі жағдайда да бюджеттердің дербестігі
ерекше дәрежені иеленеді. Орталық бюджетте әлеуметтік-экономикалық
процестерді басқарудың орталықтанған деңгейіне байланысты төменгі
деңгейдегі бюджеттерді реттеу ролін иеленеді. 13, 176
1.3. Бюджет жүйесін құру принциптері
Бюджет жүйесін қалыптастыру белгілі бір принциптерге негізделеді. Жалпы
принциптердің қатарына:
1. бірлік принципі;
2. толықтылық принципі;
3. нақтылық принципі;
4. жариялық принципі кіреді.
1. Бірлік принципі бюджет жүйесінің орталықтандырылуының экономикалық-
ұйымдастырушылық деңгейін анықтайды. Бұл принцип КСРО-ның бюджет
жүйесінде айқын көрініс тапқан. Ал қазіргі кезде бұл принцип
жергілікті мемлекеттік органдардың дербестігінің артуымен және
оларға қаржы ресурстарын басқару құқығының бір бөлігінің
берілуімен толық негізге алынбайды.
Бірлік принципі мемлекет территориясында жүзеге асырылатын барлық
мемлекеттік кірістер мен шығыстардың жалпыға ортақ жүйесінің болуымен
сипатталады. Ол бюджетті жоспарлауды ұйымдастыру мен жүзеге асырудың ортақ
әдістемесін және оның әлеуметтік-экономикалық болжамдармен байланысын
арттыруға кепілдік береді. Бірлік принципінің міндеті – бюджет
қаражаттарының қозғалысына Парламент тарабынан тиімді бақылау орнату болып
танылады.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай құқықтық негізбен, Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлігі бекітетін бірыңғай бюджеттік сыныптаманы
пайдалану және бюджеттің бір деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын
мемлекеттік қаржы статистикасы нысанының бірлігімен, ортақ құқықтық база
және ақша жүйесімен, бюджет рәсімінің принциптерімен, ортақ құжаттамаларды
қолдану және елдің мемлекеттік бюджеті туралы заңдық тізбек жасау үшін
қажетті ақпаратты ұсынумен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі
реттеуші кіріс көздерін қолданып, түсімдерді қайта бөлу арқылы орындалатын
барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара байланысына негізделеді және салықты
қоса алғандағы әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы жүзеге асады.
2. Бюджеттердің толықтылығы Қазақстан Республикасының салық және
бюджет заңдарында белгіленетін барлық түсімдердің, соның ішінде
мемлекеттік акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және
республикалық мемлекеттік кәсіпорындардан алынатын түсімдердің
толық тізбесінің және шығыстардың бюджеттерде міндетті және толық
көрсетілуімен қамтамасыз етіледі. Әлемдік тәжірибеде бұл принцип
қазіргі кезде ең аз негізге алынатын принцип болып саналады,
себебі оны негізге алып бюджетті құру шығындарды шамадан тыс
асырып, кейін жеке кіріс көздерімен ерекшеленуі мүмкін.
Қазақстанда мемлекеттік қаржы ресурстарын орталықтандыру әдісі
арқылы қалыптастыру қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлар, зейнетақы, әлеуметтік
сақтандыру, жұмысбастылықты қамтуға арналған, қаражаттары
біріктірілген. 11, 86
3. Нақтылық принципі бюджет жазбаларының туралығын сақтау мен оның
дұрыстығын қамтамасыз ету үшін қажет. Ол мемлекеттің қаржылық
операцияларының бюджетте нақты бейнесі мен түрлі бюджеттік
бағыттар бойынша бөлінген ақша сомаларының сәйкестігін көрсетеді.
Бюджеттердің нақтылығына Қазақстан Республикасы Президентінің ел
халқына жыл сайынғы жолдауына сәйкес оларды Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму жоспарының,
аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Ұлттық қорының тұрақтандырушылық функциясын іске
асыру арқылы қол жеткізілді. Нақтылық болжам көрсеткіштері мен
даму бағдарламаларына сәйкес жасалған кіріс көздері мен шығыс
бағыттарына жасалған есептіліктерге негізделуімен анықталады
11,86.
4. Жариялық принципі бюджеттің кірістері мен шығыстары, бюджет
құрылымы мен тапшылық көлемі және олардың орнын толтыру тәсілдері
мен бюджеттердің атқарылуы туралы бұқаралық ақпарат құралдарында
жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі. Мұндай мағлұматтармен қоғам
мүшелері еркін танысуға мүмкіндіктері болуы керек.
Соңғы бюджет Кодексіне сәйкес бюджет жүйесі мынадай принциптерге
негізделеді:
1. бірлік принципі – Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан
Республикасының бірыңғай бюджеттік заңдарының қолданылуын, соның
ішінде бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет процесін жүзеге асырудың
бірыңғай рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз ету;
2. толықтық принципі – Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
барлық түсімдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана
отырып, өзара талаптарды есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты
бойынша талаптар құқықтарынан шегінуге жол бермеу;
3. реалистік принципі – бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджет
көрсеткіштерінің орта мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта
мерзімді жоспарының бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына
сәйкес келуі;
4. транспаренттілік принципі – мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге
де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан
Республикасының бюджет заңдары саласындағы нормативтік құқықтық
актілерді, бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және
олардың атқарылуы туралы есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына
қатысты басқа да ақпаратты міндетті түрде жариялау; бюджет процесінің
ашықтығы, мемлекеттік қаржы бақылауын жүргізу;
5. дәйектілік принципі – бюджеттік қатынастар аясында бұрын қабылданған
шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауы;
6. тиімділік және нәтижелілік принципі – бюджеттерді бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол
жеткізу қажеттілігін негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге
қол жеткізу үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып ең үздік
нәтижені қамтамасыз ету;
7. басымдық принципі – бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру;
8. жауапкершілік принципі – бюджет процесіне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттік заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту;
9. бюджеттердің дербестік принципі – түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және осы Кодекске
сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың
барлық деңгейлерінің осы Кодекске сәйкес бюджет процесін дербес жүзеге
асыру құқығы, жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша
алынған кірістерді, осы Кодекстің 40-бабының 6-тармағында белгіленген
жағдайларды қоспағанда, жергілікті бюджеттер қаражатының бос
қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып қоюға жол берілмейтіндігі,
тиісті өтемсіз төмен тұрған бюджеттерге қосымша шығыстар жүктеуге жол
берілмейтіндігі. 2, 3-4
1.4. Бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдарының жүйесінде
1.4.1. Қаржылық жоспарлаудың (болжаудың) мазмұны, міндеттері,
қағидаттары мен әдістері
Қаржылық жоспарлау мен болжау—бұл қаржы механизмінің қосалқы жүйесі,
саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік-
экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар экономиканың үйлесімді және
тепе-теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық
буындарының қызметін үйлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын
қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржылық
жоспарлаудың өзіндік ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өндірістің материялдық-
заттық элементтері турасында, ақшамен қоғамдық ұдайы өндіріске белсенді
ықпал жасау турасында ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен
шарттасылған ақша нысанында жүзеге асырылады.
Қаржының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді
ықпал етуі көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын, шаруашылқ жүргізудің
барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлуді алдын-ала
үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті (реттілікті)
анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесін
жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың рогрессивті нысандарын қолдануды
қажет етеді.
Қаржы көрсеткіштерін, белгіленетін қаржы операцияларын негіздеп
дәлелдеуге, көптеген шаруашылық шешімдердің нәтижелілігі сияқты, қаржылық
жоспарлау мен болжау процесінде қол жетеді. Бұл өте ұқсас ұғымдар
экономикалық әдебиет пен практикада жиі теңдестіріледі. Іс жүзінде қаржылық
болжау жоспарлаудың алдында болуы және көптеген нұсқаларды бағалауды жүзеге
асыруы тиіс (тиісінше макро және микро деңгейлерде қаржы ресурстарының
қозғалысын басқарудың мүмкіндіктерін анықтау тиіс). Қаржылық жоспарлаудың
көмегімен белгіленетін болжамдар нақтыланады, нақтылы жолдар, көрсеткіштер,
өзара үйлесілген міндеттер, оларды іске асырудың дәйектілігі, сондай-ақ
таңдалынған мақсатқа жетуге көмектесетін әдістер анықталады.
Қаржылық жоспарлау – бұл белгілі бір кезеңге арналған қаржы
ресурстарының және тиісті қаржы қатнастарының қозғалысын негіздеудің ғылыми
процесі.
Қаржылық жоспарлауда қабылданатын экономикалық және әлеуметтік
шешімдердің (оларды қаржыландыру көздерімен қамтамасыздығын ескере отырып)
тиімділігін, белгіленетін шығындарды және оңтайлы түпкілікті нәтижелерді
оңтайландыру жөніндегі мемлекеттің, шаруашылық жүргізуші буындар мен
субъектілердің мақсатты қызметі ретінде қарастырған жөн. Адамдардың
субъективті қызметі ретіндегі қаржылық жоспарлау тек қоғам дамуының
объективті заңдылықтарын танып білуге, қаржы ресурстары қозғалысының
тенденцияларына басты негізді, бұрын жүргізілген шаралармен қаржы
операцияларының нәтижелілігін зерделеуге негізделген жағдайда ғана ол
нәтижелер береді. Бұл процесте жоспарлардың шешімдерді бағалаудың
прогрессивті әдістерін пайдаланудың, ғылымның, техниканың дамуымен, тиісті
аппараттың жоғары біліктілігімен қамтамасыз етілетін өте жаңа техниканың
негізінде жасалынатын ескп-қисаптардың көп нұсқалылығының үлкен маңызы бар.
Қаржылық жоспарлардың тікелей объектісі – табыстар мен қорланымдарды
жасау және бөлу, орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын
қалыптастыру және пайдалану.
Қаржылық жоспарлаудың мазмұны ақшалай табыстар мен қорланымдарды жасау,
бөлу және қайта бөлуді экономикалық процестермен оңтайландырудың күні бұрын
анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және осының негізінде
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру
және пайдалану.
Қаржыны жоспарлаудың міндеті – жұмылдыратын және пайдаланылатын қаржы
ресурстарының ұдайы өндірістің материялдық –заттық элементтеріне ооңтайлы
сәйкестігі негізінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жүйелердің
дамуының үйлесімдігі мен теңгерімділігінежету.
Қаржылық жоспарлаудың мақсаттары мыналар:
1) қаржы ресурстарын қалыптастырудың көздерін және олардың жалпы мөлшерін
анықтау;
2) орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар арасында, ұлттық
шаруашылық салалары мен әкімшілік –аймақтық бөлімшелер арасында
қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімдерін (пропорцияларын) белгілеу;
3) қаржы ресурстарын райдаланудың нақтылы бағыттарын анықтау және қажетті
резервтерді жасау.
Сөйтіп, тарихи дамудың барлық кезеңдері мен басқарудың барлық деңгейлерінде
қаржылық жоспарлау оны жалпы жоспарлаудың бірыңғай жүйесінен бөліп алуға
мүмкіндік беретін жоспарлаудың ерекше объектілері, сфералары, жоспарлаудың
мақсаты мен сипаты, негізгі көрсеткіштердің нысаны сияқты жалпы белгілерді
иемденеді.
Экономикалық-әлеуметтік жоспарлау жүйесінде жоспарлау белсенді рөл
атқарады, өйткені ол, бір жағынан – қаржы ресурстарын басқарудың құралы,
басқа жағынан –қоғамдық өндіріс процесіне ықпал етудің маңызды тұтқасы.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында қаржылық жоспарлау шаруашылық
жүргізудің белгіленетін түпкілікті нәтижелеріне ықпал етуші көптеген
факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжау ретінде жүргізіледі.
Болжам—ранайы ғылыми зерттеудің негізінде болашақтағы қандай болса да бір
құбылыстың жай- күйі туралы ықтималдық пайымдау. Болжау – қандай болса да
бір құбылыстың, объектінің, процестің дамуының нақтылы келешектері туралы
болжамды әзірлеу. Қаржыларға сәйкес болжаудағы құбылыстың дамуы – бұл қаржы
қатнастарын мүмкіндігінше жетілдіру, объектісі—қаржы ресурстары,
процесі—ақша қорларының қозғалысы.
Қаржылық болжау—мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын алдын-ала
көре білу, қаржы жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу (дәлелдеу).
Болжамдар орташа мезгілді (5-10 жыл) және ұзақ мерзімді (10 жылдам астам
болуы мүмкін. Қаржылық болжау қаржы жоспарларын жасау стадияларынан бұрын
болады, қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне арналған қаржы саясатының
тұжырымын жасайды. Қаржылық болжаудың мақсаты – болжанған кезеңдегі қаржы
ресурстарының шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды қалыптастырудың
көздерін және пайдалануды анықтау болып табылады. Болжамдар қаржы жүйесінің
органдарына қаржы жүйесін (құрамын) дамыту мен жетілдірудің түрлі
нұсқаларын, қаржы саясатын іске асырудың нысандары мен әдістерін
беллгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық болжау әр түрлі әдістерді қолдануды қажет етеді:
Экономикалық процестерді анықтайтын факторларға қарай қаржы жоспарлары
көрсеткіштерінің динамикасын бейнелеп көрсететін экономикалық үлгілерді
жасау;
коррекциялық-регрессиялық талдау;
тікелей сараптамалық бағалау әдісі.
Жоспар –іс-қимылдарды немесе шараларды жүзеге асырудың тәртібін,
мерзімін, дәйектілігін анықтайтын тапсырмалардың біртұтас мақсатына жетуге
бағытталған өзара байланысты жүйе.
Жоспарлау –жоспарлаудың өзін әзірлеуді, оның орындалуын ұйымдастыруды
және атқарылуын бақылауды қамтитын процесс. Шаруашылық жүргізудің нарықтық
жүйесінде сонымен бірге индикативтік, яғни ұсынбалы (нұсқамалық) жоспарлау
пайдаланылады; ол ақпараттық –үйлестіруші рөлді орындайды және қаржы
қызметінің субъектілеріне экономикалық реттеуіштер арқылы жанама түрде
ықпал етеді. Индикативтік жоспарлау нарықтық экономиканы мемлекеттік
реттеуде және экономиканың стратегиялық ұзақ мерзімді бағыттарын анықтауда
маңызды орын алады, мұның процесінде экономиканы ойдағыдай дамытудың бүкіл
шегі анықталады.
Қазқстанда индикативтік жоспарлау 1993жылдан бері енгізілді. Оны жасау
барысында батыс Еуропа және Шығыс Азия елдерінің тәжірибелері негізге
алынып келеді. 1996 жылдан бері ағымдағы индикативтік (жылдық жоспарлау
негізінде мемлекеттік бюджетті құрау жұмыстары қалыптасты.
Индикативтік жоспарлаудың қазіргі кезеңдегі басты ерекшелігі
зерттемелік қасиеті. Яғни қоғамдағы тенденцияларға терең және жан-жақты
сараптама жасау арқылы әлеуметтік –экономикалық дамудың нысандары
көзделінеді әрі алда тұрған небір өзекті мәселелер нақты белгіленеді. 2001-
2005 арналған индикативтік жоспардың басты мақсаты –экономикада
бәсекелестікті арттыру.
Индикативті жоспардың ажырағысыз бөлігі индикативтік қаржылық жоспарлау
болып табылады, бұл жоспарлаудың басты мақсаты—болжанған дамуды қамтамасыз
ету үшін қаржы ресурстарының шамаланған ауқымын және олардың бағытын
анықтау. Индикативті қаржы жоспарларының мемлекеттік секторда ғана міндетті
сипаты, ал меншіктің басқа нысандарының секторлары үшін кепілдемелік сипаты
болады. Соңғыға экономикалық тетіктерді – реттелетін бағаны, субсидияларды,
кредиттерді, салық мөлшерлемелері мен жеңілдіктерін, жеделдетілген
амортизацияны және басқаларды пайдалану арқылы жетеді. Аса маңызды
индикаторларға мыналар жатады: валюта бағамы, инфляцияның болжанған
деңгейі, Ұлттық банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемелері, амортизациялық
аударымдардың нормалары.
Әлеуметтік – экономикалық болжау жүйесінде қаржылық жоспарлау белсенді
рөл атқарады. Қаржы жоспарларын әзірлеу кезінде өнірістік тапсырмалардың
қауырттылығының дәрежесі тексеріледі, өнім өндіру мен оның сапасын жақсарту
бойынша өндірістік қуаттарды неғұрлым толық пайдалану есебінен, шығындарды
төмендету және өнімсіз шығасыларды қысқарту резервтері есебінен қаржы
ресурстарын көбейтудің мүмкіндіктері анықталады. Өндіріске қолда бар
материялдық ресурстарды тартуды, айналым қаражаттарының айналымдылығын
тездетуді, құрылыстың сметалық құнын төмендетуді, басқару аппаратын ұстау
шығындарын қысқартуды және т.т. ескере отырып, сондай-ақ ақшаға деген
қажеттілікті азайтудың жолдары қарастырылады. Сөйтіп, қаржылық жоспарлау,
бір жағынан – қоғамдық өндірістің процесінде ықпал жасаудың белсенді құралы
болып табылады.
Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды мына қағидаттарға
негізделеді:
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған көзқарастардың үйлесуі.
Бұл қаржы жоспарларын жасағанда екі негіздің (бастаудың) –
орталықтандырылған қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі) бастаманы
барынша дамытумен етене ұштасуын білдіреді. Орталықтандырылған қаржылық
жоспарлау мемлекетке бірыңғай қаржы саясатын жүргізуге, мемлекетауқымында
қаржы ресурстарын бөлуді және қайта бөлуді нысаналы басқаруға мүмкіндік
береді. Қаржылық жоспарлаудағы децентрализм өндірістік бірліктер мен
биліктің жергілікті органдарының нақтылы жоспарлар жасап, оларды
орындаудағы, өндірісті өркендеудің және оның нәтижелілігін арттырудың
резервтерін іздестірудегі шығармашылық белсенділігін дамытуға жәрдемдеседі;
биліктің жергілікті органдары бүджеттерінің олардың аумағында
орналасқан шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нәтижесіне
тәуелділігін белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде аймақтардың
қаржыларын басқарудың экономикалық әдістеріне көшу үлкен маңызға ие болып
келеді. Сонымен бір мезгілде жалпымемлекеттік қаржыларды жүйелі түрде
нығайту, мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын, қоғымдық
өндіріс дамуының әлеуметтік бағдарлануын күшейтудегі, тиімділікті
арттырудағы оның рөлін арттыру қажет;
бірлік қағидаты қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік
жоспарлаумен тығыз өзара байланысымен өзара тәелділігінде көрініп білінеді.
Қаржы жоспарларының негізінде экономикалық және әдеуметтік даму
жоспарларымен болжамдарының көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық
жоспарлаудың барысында объектінің дамуының белгіленген параметрлері
дәлелденіп, анықталады, әкономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке
элементтер мен бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі. Қаржылық
жоспарлаудың бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының барлық түрлерінің
тығыз өзара байланысын білдіреді. Жоғарғы ұйымдардың қаржы жоспарларының
көрсеткіштері оған қарсы субъектілердің жоспарлы жобаламаларын қамтиды.
Мемлекеттік деңгейде жасалынатын қаржы жоспарлары (мемлекеттік бюджет)
басқарудың жергілікті органдарының кәсіпорындары мен ұйымдарының қаржы
жоспарларының көрсеткіштерін тірек етеді;
жоспарлаудың үздіксіз қағидаты перспективалық және жылдық
(ағымдағы)қаржы жоспарларының тығыз үйлесуін қажет етеді, бұған
перспективалық жоспарлаудың іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық
жоспарлауда олардың міндеттерін нақтылаумен қло жетеді. Қаржыны
жоспарлаудың бұл қағидаты ағымдағы және перспективалық жоспарлаудың
арасында үзілісті болдырмауға, шаруашылық жүргізуші субъектілерді, олардың
нақтылы даму перспективаларын анықтай отырып, дұрыс бағыттауға мүмкіндік
береді.
Қаржыны жоспарлау (болжау) белгілі әдістердің көмегімен жүзеге
асырылады, олардың қатарына жататын ең маңыздылары мыналар:
1. Экстраполяция (немесе коэффиценттер) әдісі. Оның мағынасы қаржы
көрсеткіштерін олардың динамикасын белгілеу негізінде анықтауға болады.
Есеп-қисаптар есепті кезеңнің жетістіктері және оларды өсудің немесе
төмендеудің салыстырмалы тұрақты қарқынына түзету негізінде жүргізіледі.
Мұндай тәртіптің айтарлықтай кемшіліктері бар:
мүмкін болатын ішкішаруашылық резервтерді анықтауды есепке алмайды;
материал және ақша ресурстарын пайдалануға теріс әсер етеді, өйткені
жоспарланатын кезеңде олардың көлемі қол жеткен деңгейге қарай анықталады.
2. Сараптық бағалау әдісі жоспарлау объектісінің жай-күйінің
парметрлерін анықтау үшін аса білікті мамандардың – сарапшылардың
тәжірибесін пайдалануды қажет етеді.
3. Нормативтік әдіске сәйкес жоспарлы қаржы көрсеткіштері белгіленген
нормалар мен нормативтердің негізінде есептеп шығарылады.
4. Баланстық әдіс шығындардың оларды жабу көздерімен үйлесушілігін,
қаржы жоспарларының барлық бөлімдерінің, сонымен қатар өндірістік және
қаржы көрсеткіштерінің өзара үйлесуін қарастырады. Қаржы балансының
талаптарын сақтау кәсіпорынның, саланың, бюджеттердің, бүкіл ұлттық
шаруашылықтың шығындарымен табыстарының арасында үйлесімділіктің пайда
болуынан сақтандыруға; ұлттық шаруашылықты дамытудың қажетті қарқындары мен
үйлесімдерін анықтауға; ішкі резервтерді жұмылдыруды ескере отырып оларды
жан-жақты негіздеуге мүмкіндік береді.
5. Бағдарламалық мақсатты әдіс нарық жағдайында түрлі деңгейлерде –
жалпыұлттық, салалық, бастапқы деңгейлерде жүзеге асырылатын ғылыми-
техникалық бағдарламалардың негізінде қаржылық болжау әдістерінің бірі
ретінде дамиды. Қаржылық бағдарламалау – бағдарламалық – мақсатты
тәсілдемені пайдаланатын қаржылық жоспарлаудың әдісі, бұл әдістің негізінде
айқын тұжырымдалған мақсаттар және оған жетудің құралдары қойылған.
Бағдарламалау мыналарды қажет етеді:
басымдылықтарды белгілеу (анықтау);
қаражаттарды жұмсаудың тиімділігін арттыру;
балама нұсқаны таңдауға сәйкес қаржыландыруды тоқтата тұру.
Бағдарламаның нұсқасын таңдау ең алдымен экономикалық факторларға
(ресурстық) байланысты болады. Қаржы саясаты саласындағы қысқа және ұзақ
мерзімді мақсаттар мен шараларды келістіру әдісі ретіндегі бағдарламалау
қаржылық жоспарлаудың осы заманғы практикасында белсенді пайдаланылуы тиіс.
6. Есеп-қисаптың көп нұсқалылығы, ең жақсы шешімдерді таңдау
экономикалық – математикалық әдістерді, ұзақ мерзімге жасалынатын қаржы
болжамдары үшін ЭЕМ-ды неғұрлым кеңінен пайдалануды қажет етеді.
Объективті талаптарға жауап беретін қаржылық жоспарлауды ұйымдастыру
оның негізгі қағидаттарын саналы есепке алуды қажет етеді. Отандық
экономикалық әдебиеттерде қаржылық жоспарлаудың қағидаттарын анықтауда
әртүрлі көзқарас бар. Алайда қағидаттар басқарудың бұл стадиясының негізгі
ережелері ретінде дамудың барлық дәуірі, кезеңдері үшін бірдей болады.
Өзгеретін жоспарлаудың қағидаттары емес, тек оларды іске асырудың
механизмі, өндіргіш күштердің, ғылымның және көптеген басқа факторлардың
даму деңгейіне байланысты оның әдістері өзгереді.
Қаржылық жоспарлауда тарихи мына ұйымдық қағидаттар қалыптасты:
ведомстволық, салалық, аумақтық және предметтік – мақсатты. Ведомстволық
және салалық қағидаттар экономиканы бір орталықтан басқарудың (оның қатаң,
әміршіл әдістерімен) кезеңіне сипатты болды.
Нарықтық қатнастар жағдайында аумақтық және предметтік - мақсатты
қағидаттар кеңінен қолданылатын болды. Аумақтық қаржылық жоспарлау
әкімшілік- аумақтық бірліктердің қаржы ресурстарын анықтауға мүмкіндік
береді; ресурстар ауқымын шаруашылық қызметтің нәтижелеріне тәуелді ғып
қоюға көмектеседі; объективті себептер бойынша ресурстардың тапшылығы
жағдайында аймақтың қолайлы әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету үшін оларды
орталықтандырылған қорлар арқылы қайта бөлу мүмкін. Қаржылық жоспарлаудағы
предметтік- мақсатты қағидат белгілі бір экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық, мәдени және басқа бағдарламаларды қамтамасыз ету үшін қаржы
ресурстарын нақтылы қалыптастыруға және пайдалануға бағытталған.
Қаржы жоспарларын жасау негізінен үш кезеңнен тұрады: бірінші кезеңде
есеп беріліп отырылған мезгілдің қаржы көрсеткіштерінің орындалуына
экономикалық талдау жасалады. Қаржы көрсеткіштерін талдау өндірістік
мәліметтермен өзара байланыста жүргізіледі. Мұның өзі қаражаттарды толық
жұмылдырудың себептерін ашуға, оларды пайдаланудың тиімділігі дәрежесін
анықтауға, ішкішаруашылық резервтерді табуға мүмкіндік береді.
Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістер менг шығыстардың негізгі
топтары бойынша жоспарланатын жылға арналған кірістер мен шығыстардың
нақты түрлерінің есеп-қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде сметадағы тапсырмалар және кірістердің баптары
үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған шаралар мен жоспарлы
тапсырмалар ақша ресурстармен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен
қорланымдарды көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді
пайдаланудың жолдары анықталады, ал кейбір жағдайда шығындардың жеке
түрлерін тікелей қысқарту қаратырылады.
1.4.2. Қаржы жоспарлары мен болжамдарының жүйесі
Қаржылық жоспарлаудың негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және жалпы
мемлекеттің ақшалай табыстары (кірістері) мен қорланымдарын құрудың және
пайдаланудың жоспары болып табылады. Қаржы жоспары ұлттық шаруашылықтың
ресурстармен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Басқарудың барлық деңгейлерінде жасалынатын саны көп қаржы жоспарларын
бір жүйеге келтіру үшін оларды көптеген белгілер бойынша сыныптаған орынды.
Экономикалық әдебиеттерде олар негізгі екі топқа бөлінеді:
орталықтандырылған (жалпымемлекеттік) және орталықтандырылмаған жоспарлар.
Орталықтандырылған қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік қаржы
ресурстарының қозғалысын негіздейді, мемлекеттәі қаржы жүйесі жүзеге
асыратын қайта бөлу процестерін белгілейді.
Нысаны бойынша олар әрқашан құрама жоспарлар болып табылады, бірақ бұл
оның жалғыз ғана белгісі емес. Сондай-ақ министірліктердің, ведомстволардың
қаржы жоспарларының да құрамалық сипаты болады, бірақ олар қаржы
ресурстарының қозғалысын тек нақтылы саланың, ведомствоның шегінде ғана
жобалайтындықтан, олар орталықтандырылмаған жоспарларға жатады.
Орталықтандырылған қаржы жоспарлары ең алдымен өзінің мазмұнымен,
ресурстардың объектісімен және сферасымен, жоспарлау әдістерімен және
арналымымен ерекшеленеді.
Орталықтандырылған қаржы жоспарларының мынадай елеулі белгілері болады:
объектісі – микродеңгейде қалыптасып, бөлінетін жалпымемлекеттік
ресурстар;
қамтуы – мемлекеттің қаржы қызметінің сферасы, тиісінше оның ұдайы
өндіріс процесінің қатысушыларымен өзара қаржы қатнастары да және сонымен
бірге пайда болатын жалпы құндық ара қатнастар да:
негізгі мақсаты – жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандырудағы
мемлекеттің қаржылық мүмкіндіктерін анықтауға негізделетін нақтылы кезеңге
арналған оның қаржы жоспарын негіздеу.
Орталықтандырылған қаржы жоспарларының саны, олардың нысандары, мазмұны
көбінесе тиісті мемлекеттің қаржы жүйесінің құрылысына, қаржы жүйесінің
жеке буындарына, сондай-ақ нақтылы кезеңде қаржы көмегімен жүзеге
асырылатын қайта бөлу процестерінің ерекшеліктеріне байланысты болады.
Орталықтандырылған қаржы жоспарлары экономикалық және әлеуметтік
процестерді мемлекеттік реттеуде маңызды рөл атқарады. Тап олар экономиканы
реттеудің жанама әдістерін пайдалану жөнінде негізделген шешімдер
қабылдауға мүмкіндік жасайды, өйткені олардың салдарын (зардабын),
түпкілікті нәтижелерін алдын ала білуге мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде құрама қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік, салалық,
аумақтық жоспарларды қамтиды. Мыналар жалпымемлекеттік болып табылады:
мемлекеттің құрама қаржы балансы мемлекеттік бюджет, республикалық бюджет.
Құрама қаржы балансы деп орта мерзімді (бесжылдық) кезеңге арналған
дамудың жалпымемлекеттік болжамының қаржылық бағдарламасын айтады. Оны
жасаумен қаржы министрлігінің Ұлттық Банктің белсенді қатысуымен Экономика
және бюджеттік жоспарлау министрлігі айналысады. Аймақтарда баланстың есеп-
қисаптарын аймақтық органдар жүргізуі тиіс. Құрама қаржы балансында
мемлекеттің, меншіктің барлық нысанының шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің ақша қорларын қалыптастырудың құрамымен көздері және ұдайы
өндіріс пен қоғамдық қажеттерге (әлеуметтік – мәдени шараларға, қорғанысқа,
басқаруға) оларды пайдалану қамтып көрсетіледі.
Баланстың кіріс бөлігі мыналарды қамтиды: таза табыс, тұтынуға
салынатын салықтар (қосылған құнға салынатын салық, акциздер, кеден
баждары), асмортизациялық аударымдар, сыртқы сауда операцияларынан түсетін
түсімдер, салықтар мен алымдарғ, қысқа мерзімді несиелендірудің ресурстары,
ұзақ мерзімді несиелендірудің көздері.
Шығыстар бөлігінің аса маңызды көрсеткіштері: экономиканы дамытуға
жұмсалатын шығыстар (күрделі жұмсалымдарды қаржыландыру айналым
құжаттарының өсіміне жұмсалатын шығындар, мемлекеттік субвенциялар): сыртқы
экономикалық операциялар жөніндегі шығыстар: басқару мен қорғаныс
шығыстары: қысқа мерзімді кредит салымдарының және ұзақ мерзімді кредиттер
беруге арналған қаражаттадың өсімі.
Құрама қаржы балансы, сонымен ұлттық шаруашылық қаржы ресурстарын
сипаттайтын қаржы көрсеткіштерінің жүйесі болып табылады. Құрама қаржы
балансына қамтылатын көрсеткіштердің құрамы оның елдің әлеуметтік –
экономикалық даму жоспарларының материялдық және қаржылық үйлесімдерінің
теңгерімділігін қамтамасыз етудің тетігі болып табылатындығын көрсетеді.
Бесжылдық мерзімге (жылдарға бөле отырып) жасаған кезде бұл баланс қаржы
және ақша -- кредит қатнастарын дамытудың ауқымымен сипатын алдын- ала
айқындайды. Құрма қаржы балансы ірілендірілген көрсеткіштер бойынша оларды
министрліктер мен ведомстваларға нақтылы бекітусіз жасалынады. Мәселен,
онда қарастырылған таза табыстың сомасы субъектілер, яғни мекен- жайлары
бойынша бөлінбейді. Шығыстарда да сондай. Бұл баланстың көмегімен
мемлекеттік бюджетпен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы жоспарларын
жасау процесінде жүзеге асырылатын атаулы қаржылық жоспарлау процесінде
жүзеге асырылатын атаулы қаржылық жоспарлау үшін негіз қаланады.
Дүние жүзінің барлық елдерінде таралған маңызды орталықтандырылған
қаржы жоспары мемлекеттік бюджет болып табылады. Оны жасаудың керектігі
мемлекеттің ақша ресурстарының көздері мен ауқымын анықтаудың және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін оларды ұтымды бөлудің
қажеттігінен туындайды.
Мемлекеттік бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдарының жүйесінде бастысы
болып келеді, өйткені олардың қалыптасуы мен орындалуына ол белсенді ықпал
етеді, мемлекеттің түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен
өзара қатынастарын айқындай отырып, оларды үилестіреді. Бюджет белгіленетін
жалпымемлекеттік экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды орындауда,
демек, мемлекеттің функцияларын, оның ішкі және сыртқы саясатын жүзеге
асыруда маңызды рөл атқарады.
Бюджет баланс нысанында жасалады, онда ағымдағы кезеңге арналған елдің,
оның аумақтарының экономикалық және әлеуметтік бағдарламасына сәйкес бүкіл
кірістері мен шығыстары жоспарланады. Сонымен бірге түсім көздерінің толық
жиналуына, бюджет қаражаттарының ұтымды бөлінуіне және бюджеттің
тапшылықсыз теңдестірілуіне баса назар аударылады.
Аса маңызды оперативтік қаржы жоспары болып табылатын мемлекетеік
бюджеттің құрама қаржы балансынан бірқатар елеул айырмашылықтары бар. Онда
мемлекеттің барлық кірістері емес, тек оның орталықтандырылатын бөлігі
қамтып көрсетіледі. Құрама қаржы балансында мемлекеттің кірістері мен
шығыстары туралы мәліметтер ірілендірген түрде бүкіл ұлттық шаруашылық
бойынша келтіріледі, ал мемлекеттік бюджетте олар тәптіштелініп
(нақтыланып) көрсетіледі. Бюджетте оған түсетін төлемдердің нақты аттары
мен оларды төлеушілер, арналымы және оларды алушылар көрсетілген.
Шаруашылық жүргізудің социалистік жүйесімен қаржы жүйесінің барлық
буындарын мемлекеттендірудің жоғары дәрежесі жағдайында мемлекеттік
сақтандырудың бюджеті сияқты орталықтандырылған қаржы жоспарлары да
жасалды. Мемлекеттік сақтандырудың құрама қаржы жоспары бұл ұйымның барлық
ақша түсімдері мен тиісінше стихиялық апаттарды ескертумен және оның
зардаптарын жою мен байланысты ұйғарылған шығындарды анықтайтын.
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудың бюджеті (түгелдей КСРО-ның мемлекеттік
бюджетіне қамтылатын) әлеуметтік сақтандыру қаражаттарын жасау мен бөлуді
жоспарлайтын. Ол кәсіподақ ұйымдарының барлық ақша ресурстарын,
кәсіподақтардың, республикалық және обылыстық кеңестерінің бюджеттерін,
халықтың әлеуметтік қажеттерін, ВЦСПС-тің орталықтандырылған қаражаттарын
біріктірді.
Кей жылдары бүкіл ұлттық шаруашылықтың, жеке республикалардың құрама
қаржы жоспарлары да жасалды. Оларда бюджет ресурстарынан, мемлекеттік
сақтандырудың қаражаттарынан басқа мемлекеттік кәсіпорындардың қаражаттары
есепке алынды.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде бюджеттен басқа
жалпымемлекеттік бағдарламаларды қаржымен қамтамасыз ету, сондай-ақ барлық
бюджеттен тыс қорлардың бюджеттері түріндегі басқа да орталықтандырылған
қаржы жоспарлары жасалады. Жұртқа мәлім, көптеген елдерде әлеметтік,
табиғатты қорғау сипатындағы немесе басқа арналымдардың маңызды шараларын
қаржыландырудың арнаулы көздері ретінде қалыптастырылады. Бюджеттен тыс
қорлар, әдеттегідей жалпымемлекеттік қаржы жүйесінің дербес буыны болып
табылады, айрықша көздер есебінен құрылады және өзінің ресурстарын
функционалдық міндеттерді орындауға жұмсайды. Сондықтан олардың қаржы
жоспарлары ағымдағы жылға түсетін барлық түсімдер мен шығындарды анықтайтын
құндық баланстар болып келеді.
Орталықтандырылған қаржы жоспарлары тек қаржы жүйесінің буындары
бойынша емес, сонымен бірге қаржы ресурстары қозғалысының деңнейі бойынша
да: жалпымемлекеттік немесе жеке аймақтардың (республикалық және
жергілікті) жоспарлары болып ажыратылады.
Салалық (ведомстволық) қаржы жоспарларының жүйесі материялдық өндіріс
салалары министрліктерінің (ведоистволарының) кірістері мен шығыстарының
балансын,өндірістік емес салалар министрліктерінің (ведомстволарының)
шығындарының құрама сметаларын, қоғамдық ұйымдардың және т.т. қаржы
жоспарларын қамтиды.
Аумақтық қаржы жоспарларына мыналар жатады: аймақтардың құрама қаржы
баланстары, жергілікті бюджеттер, тиісті аумақтағы қоғамдық ұйымдардың және
т.т. жоспарлары.
Қаржы жоспарларының барлық түрлері өзара байланысты: мәселен, салалық
жоспарлар ведомствоға қарасты кәсіпорындар мен ұйымдардың жоспарларын
біріктіреді; аумақтық, әдеттегідей, жалпымемлекеттік немесе салалық
жоспарлардың бөлігі болып келеді.
Мезгіліне қарай қаржылық жоспарлау жылдық, орташа мерзімді (үшжылдық,
бесжылдық) және перспективалық болып бөлінеді. Қазіргі кезде жоспарлардың
жоғарыда аталған барлық түрлері бір және бесжылдық мерзімге жасалынады.
Шаруашылық байланыстар мен экономика теңдестігінің бұзылуына,
дағдарыстан туған шаруашылық органдарының іс-әрекет ету факторларының екі
ұштылығына байланысты бес жылдық және перспективалық жоспарлау нарыққа
өтпелі кезеңде қатаң шектелінген. Арналымына байланысты бес жылға құрама
қаржы балансы, бірқатар басқа құрама жоспарлары жасалуы тиіс, мемлекеттік
бюджеттің кірістері мен шығыстарының негізгі көрсеткіштері бойынша есеп-
қисаптар жүргізілуі тиіс.
Орталықтандырылмаған қаржы жоспарларының саны орталықтандырылған қаржы
жоспарларына қарағанда едәуір көп және нысаны мен мазмұны әр түрлі. Бұл
толып жатқан, өзінің қызметі, ұйымдастыру типі, басқару әдістері мен
қаржыландырылуы әр алуан шаруашылық жүргізуші субъектілердің,
ведомстволардың қаржы жоспарлары. Орталықтандырылмаған қаржы жоспарларының
ортақтығы (бірлігі) олардың шаруашылық жүргізудің нақты субъектінің ақша
қаражаттарының жеке – дара айналымын негіздеу қабілеттілігінде болып
келетіндігі, осыдан барып олардың айрықша арналымын – бұл объектінің
кірістері мен шығыстарын, оның қызметінің қаржылық нәтижелерін және қаржы
ресурстары қозғалысын ортақтастыратын тиісті қатнастарды анықтау.
Орталықтандырылмаған қаржы жоспарларын топтастырудың негізіне
кірістердің, шығыстардың құрамы мен оларды есептеудің әдістемесіне, сондай-
ақ мемлекетпен және ұдайы өндірістік процестің барлық қатысушыларымен
қаржылық өзара қатнастардың қатынасуына ықпал жасайтын түрлі белгілер
қойылуы мүмкін. Оларға ең алдымен меншік нысандарын жатқызуға болады.
Мәселен мемлекеттік , жалгерлік, кооперативтік кәсіпорындардың, жеке меншік
фирмалардың, қоғамдық ұйымдардың қаржы жоспарлары болып ажыратылады.
Бұл топтардың әрқайсысының кәсіпорындарының бірқатар ортақтығымен
бірқатар және субъектілердің қаржы жоспарлары салалық ерекшеліктеріне,
өндіріс өзгешелігіне, кәсіпорынның қызмет сферасына, типі мен көлеміне
байланысты нысаны мен мазмұны жағынан айырмашылықтары болады. Шаруашылық
саласы, қызмет түрі, басқару әдісі (коммерциялық есеп немесе бюджеттік
қаржыландыру) қаржыландыру көздеріне, кірістер мен шығыстардың құрамына,
құрылымына айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан оларды салалық, ведомстволық
белгісі бойынша, басқары нысаны, сондай-ақ кәсіпорындардың түрлері бойынша
да (бірлестіктер, концерндер, ірі, орта, шағын кәсіпорындар және
т.с.с.)топтастырған орынды.қаржы жүйесінің барлық сфераларының, буындарының
қаржы жоспарлары болады және қаржы жоспарларының нысаны, оның
көрсеткіштерінің құрамы қаржы жүйесінің тиісті буынының өзгешелігін
бейнелейді.
Бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің қаржы жоспарлары
смета деп аталады және негізінен олардың шығындары анықталады, ал
кірістердің қосымша көздері болған жағдайда шаруашылық қызмет бойынша
барлық түсімдер мен шығындарды негіздейтін кіріс –шығыс сметалары
жасалынады. Ұжымшарлар, кооперативтік ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер және
сақтық компаниялар қаржы жоспарларын, мемлекеттік биліктің органдары түрлі
деңгейлердегі бюджеттерді жасайды. Коммерциялық (шаруашылық) есепте жұмыс
істейтін кәсіпорындар мен ұйымдар қаржы жоспарларын бұрын кірістер мен
шығыстардың балансы түрінде жасайтын. Бұл жоспарлардың құрылымы негізінен
кәсіпорындар үшін де,сондай-ақ бірлестіктер үшін де бірдей болды олардың
кіріс бөлігіне табыстар мен қаражаттардың түсімі, шығыс бөлігінде осы
түсімдер есебінен жасалатын шығындар анықталатын. Баланстың
кәсіпорындардың бюджетпен өзара қарымқатнастары бөлігі (алғашқы екі
бөлімді – кірістерді және шығыстарды теңдестіруші)бюджетке түсетін
түсімдерді және бюджеттен қаржыландыруды көрсететін.
Наыққа өту кезінде кәсіпорын қызметін тиімді басқарудың шешуші шарты
ретіндегі фирманың ішкі қаржы жоспарларының да мәні арта түсті. Қазіргі
кезде көптеген фирмалар, акционерлік қоғамдар және басқа кәсіпорындар
қаржылық жоспарлауда да жалпы дүнйежүзілік стандарттарға көше бастады.
әңгіме барлық белгіленетін шараларды қаржымен қамтамасыз етуде маңызды орын
алатын бизнес жоспар жасау туралы болып отыр. Осы мақсатпен қаржы жоспары
және қаржыландырудың стратегиясы жасалынады.
Бизнес жоспар – бұл кәсіпкерлік қызметтің техникалық-
экономикалықнегізіне саймасай болатын құжат. Ол мемлекеттік кәсіпорындардың
экономикалық және әлеуметтік дамуын жоспарларына қарағанда жекеше
кәсіпорындар қатнастарының барлық жақтарын анағұрлым толық қамтиды. Бизнес
жоспар өнімнің немесе қызметтер көрсетудің ерекшеліктерін, олардың
бәсекелестік қабілетін, өтім рыногын бағалауды (рынок болжамы) және
сақтандыруды сипаттайтын бөлімдерді қамтиды.
Қаржы –бизнес жоспары бірқатар кестелер мен баланстарды -- өнім
өткізудің болжамын, табыстар мен шығыстардың кестесін, ақшалай шығыстар мен
кірістердің балансын қамтиды. Кейбір кәсіпорындар активтер мен пассивтердің
балансын және графигін (залалсыздыққа жетудің есеп-қисабын) қосымша
жасайды.
Материялдық өндіріс сферасының шаруашылық жүргізу субъектілерінің қаржы
жоспарлары, өндірістік емес сфераның коммерциялық және коммерциялық емес
ұйымдарының жоспарлары, бюджет қаражаттары есебінен қаржыланатын
мемлекеттік мекемелердің сметалары бастапқы қаржы жоспарларына жатады.
Сөйтіп, нарықтық ортада қаржылық жоспарлау анағұрлым жоғары сапалық
деңгейде жүзеге асырылады және ғылыми әдістерді, қазіргі заманғы техникалық
құралдарды және берік ақпараттық базаны пайдалана отырып, бұл процесті
жүргізуге мүмкіндік беретін жаңа нысандар мен және әдістер мен молаяды.
1.4.3. Қаржы көрсеткіштері
Басқаруда және шаруашылық-қаржылық қызметті жоспарлауда қаржы
көрсеткіштері – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың және жалпы
ұлттық шаруашылықтың ақшалай табыстары мен қорланымдарын жасаумен және
пайдаланумен байланысты қызметтің түрлі жақтарын сипаттайтын жоспарлық,
есептік немесе есеп-қисаптық мәліметтер пайдаланылады. Олар абсолюттік және
салыстырмалы (нормаларда) мөлшерлерде көрінеді. Қаржы көрсеткіштері сан
және сапа түрінде белгілі бір қаржы –экономикалық категорияны, қаржы
қаинастарының элементін бейнелейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдар деңгейінде мыналар аса маңызды қаржы
–экономикалық көрсеткіштер болып табылады:
өнімді (жұмысты немесе қызметті ) өткізуден түсетін табыс; бұл
көрсеткіш мақсатты арналымның қорлары бойынша ақша қаражаттарын одан әрі
бөлу және пайдалану ауқымдары мен мүмкіндіктерін алдын-ала анықтайды;
шығындардың көрсеткіштері (өткізілген өнімнің өзіндік құны, шығындардың
жалпы шығындардағы жеке элементтерінің үлес салмағы, кезең шығысы);
жалпы табыс;
таза табыс;
рентабелділіктің (табыстылықтың) деңгейі;
амортизациялық айдарымдардың мөлшері;
өндірістік және әлеуметтік дамудың шаруашылық есеп қорларының ауқымы
(қорлану, тұтыну, резерв, валюта және оларға ұқсас қорлар);
жабдықтаушылармен, тұтынушылармен, банкпен, бюджетпен, басқа ұйымдармен
(несиегерлік және дебиторлық берешек, міндеттемелердің ауқымы, бюджет
бойынша берешектер және басқалары) есеп айырысу ахуалының көрсеткіштері;
айналым қаражаттарының көлемі, сақталымдағы және олардың жасалу
көздері;
айналым қаражаттарына деген қажеттіліктің оның қолда барымен
сәйкестігі;
негізгі және айналым құралдарын пайдаланудың көрсеткіштері (қор
қайтарымы, өнімнің қор сиымдылығы, айналым қаражаттары айналымдылығының
кщэффиценті, айналымның ұзақтығы, айналым қаражаттарының айналымдылығын
тездетудің көрсеткіші);
акционерлік капиталдың ауқымы және дивиденттердің көлемі;
жалдау ақысының мөлшеі және басқалары;
кәсіпорын қаражаттары өтімділігінің көрсеткіштері.
Кәсіпорындардың мүлкін жекешелендіру кезінде бірқатар көрсеткіштер –
мүліктің қалдық және бағалау құны, жекешелендіру қорын жасау мен пайдалану
көрсеткіштері және басқалары қолданылады.
Қаржылық жұмыста сонымен қатар мынадай жалпыэкономикалық көрсеткіштер
пайдаланылады:
Шығарылған өнімнің бір ақшалай бірлігіне жұмсалған шығындар (өнімнің
бір теңгесіне);
өнімнің өзіндік құнын, кезең шығыстарын төмендету, сададағы айналыс
шығындарын қысқарту;
күрделі жұмсалымдардың (инвестициялардың)ауқымы;
құрылыстағы ішкі ресурстарды жұмылдыру.
Салық салу кезінде мынадай айрықшалықты көрсеткіштер пайдаланады:
Салық төлеуші алуға тиіс (алынған), өзара есеп айырысу ретінде үшінші
тұлғаларға немесе тікелей не болмаса жанама шығыстарды өтеуге бағытталған
ақша немесе басқа қаражаттар (жөнелтілген өнім, орындалған жұмыс,
көрсетілген қызметтер мен басқа да операциялар үшін) кірітін жылдық жиынтық
табыс;
жыдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz