КӘСІПОРЫН ҚАРАЖАТЫН ЖОСПАРЛАУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І КӘСІПОРЫН-ЖОСПАРЛАНАТЫН НЕГІЗГІ ОБЪЕКТІЛЕРДІҢ БІРІ
1.1. Жоспар нысаны және оның түрлері
1.2. Жоспарлаудың негізгі обьектілері
1.3. Жоспарлаудың түрін таңдауға әсер ететін факторлар және жоспарды
ұйымдастыру
ІІ КӘСІПОРЫН ҚАРАЖАТЫН ЖОСПАРЛАУ
2.1. Кәсіпорын қаражатын жоспарлаудың мақсаты және міндеттері
2.2. Қаражат жоспарының құрылымы
2.3. Кәсіпорынның қаражат жоспарын әзірлеу әдістемесі
2.3.1Табыс пен қаражаттың түсуін жоспарлау
2.3.2Шығын және аударым жарнасын жоспарлау
2.3.3Кәсіпорынның қаражат жоспарын тексеру
2.3.4Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау
ІІІ Кәсiпорынның қаржылық стратегияСЫН қалыптастыру
3.1. Кәсiпорындардың қаржылық белсендiлiгiн арттыру жолдары мен олардың
iс-әрекетiнiң тиiмдiлiгiн арттырудың негiзгi бағыттары
3.2. Кәсiпорынның қаржылық портфелiн қалыптастыру және Ұтымды басқаруда
қаржылық стратегиялар құралдарын жасау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Кәсіпорын экономикадағы ең негізгі буын болып
табылады. Егер кәсіпорындар тиімді жұмыс істесе, олардың өзара
қатынастары орында және тиімді болса, соғұрлым жалпы
экономика тиімді болуына мүмкіндік мол болады. Сондықтан
кәсіпорынды басқару, жұмысын ұйымдастыру ең негізгі
мәселелердің бірі болып табылады.
Сыртқы ортаның өзгерісінің жылдамдығына байланысты, тек
қана ішкі және ағынды мәселеге ғана көңіл аудару арқылы
кәсіпорынның қызыметін тиімді ету мүмкін емес. Сыртқы
ортадағы, жеткізушілер мен сатып алушылардағы өзгерістер,
бәсекеліктің өсуі, ғылым мен техникадағы өзгерістер
жағдайына болашақтағы кәсіпорынның жағдайын анықтау барған
сайын қиынға айналып барады.
Сондықтан, алда жасалынатын жұмыстардың жоспарын жасау
қажеттігі күннен - күнге артып келеді. Ол жоспардың сапасы,
құны және жоспар жасауға кететін уақыттың шамасы кәсіпорын
жұмысының тиімділігін арттыратыны сөзсіз. Ғылым мен техниканың
қарқынды дамуының арқасында күнделікті есеп - қисаптарды компьютерлер
арқылы дәл жылдам жасау мүмкіндігі толық қамтамасыз етілді деп
айтуға болады. Сондықтан қазіргі заманда мамандардан жағдайды
талдап, болашақты көргендік пен болжамай білуді талап етеді. Осы
талаптан алғанда менің дипломдық жұмысымның тақырыбы
өзекті мәселені қамтиды.
Жоспарлау кәсіпорынды басқарудағы ең маңызды буын болып
табылады.
Дипломдық жұмысымның мақсаты жоспарлаудың нәтижесінде кәсіпорынның
барлық бөлімшелерінің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етуін
зерттеу. Төменде, әр тарауда кішігірім кіріспеде, жоспарлаудың
мәні мен маңызы тағыда нақтылап айтылады.
Бұл жұмыстың барысында мынадай мәселелерді қарастырғым келеді:
- жоспардың түрлері, оның бір-бірінен айырмашылығын;
- әр жоспардың алдында қойған мақсаттары мен атқаратын
қызметін;
- жоспарды жасауға қажетті материалдар, ол материалдарды
жинау, сақтау және талдау тәсілдері, сонымен қатар олардың
құнын;
- әр жоспарды құру күнделігіне, жоспар жасалған мерзімнің ұқасатығының
әсерін;
- жоспардың кәсіпорынның қызметі мен өндіретін өніміне
байланысты күрделілігін;
- жоспарлау барысында қолданылатын тәсілдер мен әдіснамалардың
түрлерін;
- жоспарлау ісінде статистикалық мәліметтердің атқаратын орнын;
- жоспарлау ісіне мәліметтің құрамы мен құрылымының әсерін;
- жоспардың сапасын;
- жоспарға ағымды өзгерісер енгізу мүмкіндігі және оның
өнеркәсіп қызметінің нәтижесіне әсерін;
- қаражат жоспарының басқа жоспарлармен байланысы мен өзара
әсерлерлесін;
- жоспарлау ісінде мамандардың атқаратын орнын.
Адам баласы қандайда бір істі бастамас бұрын: қай іспен
айналысу керек, қашанға, қалай және ол үшін қандай қаражатты
пайдаланатынын тиянақты ойластырып алады. Сондықтан, кез-келген
қызметте алдымен мақсатты және оған жету жолын белгілеп алу
керек.
Алдына мақсат қою үшін көргендік, болжам, жоспар керек.
Сонымен жоспар мақсатын анықтауға және оны орындауға
қажетті құралдың бірі болып саналады.
Жоспарлау процесі төрт этаптан құралады:
- жалпы мақсатты анықтау;
- жалпы мақсатты кезеңдерге бөліп, әр кезеңнің өз мақсатын
нақты, дәлірек анықтау;
- мақсатқа жетудің жолдары мен қажетті қаражаттың мөлшерін анықтау;
- нақты көрсеткіштерді жоспармен салыстыру арқылы мақсатқа жету
барысын қадағалау.
Кәсіпорында жоспарлау жүйесін жасау белгілі бір мөлшерде
шығынды қажет етеді. Бірақ өндірісті тиімді ұйымдастыру
барысында түсетін түсім бұл шығынды анықтайды. Сондықтан ішкі
жоспарлаудың өндірістік емес шығын деп қарау дұрыс деп айтуға
болмайды. Бұл жағынан қарағанда , өндірістік емес еңбекке жата
тұра жоспарлау еңбек өнімділігін арттыруға себепкер болады
. Өндірістік емес еңбек деп қарастыратын кәсіпорындар оған
қажетті шығынды азайтуға тырысады.
Қазiргi кезде көпшiлiк кәсiпорындар дамудың болашақтағы бағыттары мен
түрлерiн ғылыми әдiстемелiк негiздеу, кәсiпорынды дамыту мақсаты мен
сыртқы, қаржылық ортаға ыңғайлану арқылы қаржылық iс-әрекеттi саналы
басқару қажеттiлiгiн мойындауда. Елдегi макроэкономикалық көрсеткiштерде,
нарықты мемлекеттiк реттеу жүйесiнде, қаржылық нарық конъюнктурасында
елеулi өзгерiстер орын алғанда және соған байланысты белгiсiздiктер пайда
болғанда қаржылық стратегия кәсiпорынның қаржылық iс-әрекетiн келешекте
басқарудың маңызды құралы болып табылады. Қаржылық стратегия кәсiпорынның
жалпы даму мiндеттерi мен қаржылық идеялогиялары және оған қол жеткiзудiң
бiршама ұтымды жолдарын таңдау арқылы анықталатын қаржылық iс-өрекеттiң
ұзақ мерзiмдi мақсаттар жүйесiн қамтиды.
Отандық және шетелдiк компаниялар бәсекелестiгi жағдайында iшкi және
сыртқы қаржылық орта факторларының мүмкiн өзгерiстерiне ыңғайластырылған
қаржылық стратегия құрмай кәсiпорын құру және дамыту қиынға соғады. Мұндай
жағдайда кәсiпорынның жеке құрылымдық бөлiмшелерiнiң қаржылық шешiмдерi
әртүрлі сипат алып қарама-қайшылықтар туындайды және қаржылық iс-әрекеттiң
тиiмдiлiгiн төмендетедi.
Жаңа коммерциялық мүмкiндiктерге байланысты кәсiпорынның шаруашылық iс-
әрекетiнiң түбегейлi өзгеруi қаржылық стратегияны жасаудың алғышарты болып
табылады. Мұндай мақсаттарды жүзеге асыру өндiрiстiк ассортименттердi
өзгертудi, жаңа өндiрiстiк технологияларды енгiзудi, өнiмдi өткiзудiң жаңа
нарықтарын игерудi және т. б. талап етедi. Мұндай жағдайда кәсiпорынның
қаржылық белсендiлiгiнiң едәуiр артуы және оның қаржылық iс-әрекет аясын
кеңейту нақты қаржылық стратегияларын жасауды қамтамасыз ететiн болжамды
сипатта болады.
Қазiргi отандық экономикалық зерттеулерде макроэкономикалық қаржылық
саясатқа қарағанда кәсiпорынның қаржылық iс-әрекетi, iшкi және сыртқы
нарықтарда ұтымды қаржылық стратегияларды жасау мәселелерi өте аз
зерттелген. Айтылған мәселенiң теориялық және қолданбалы жақтарының аз
зерттелгендiгi осы дипломдық-ғылыми жұмыстың маңыздылығына негiз болды.
Кәсіпорынды қайта құру өте қиын жағдайда, яғни сырттан
келетін шикізат, қуат өндіргіштер, айналым қорының жетіспеушілігі және
бюджеттік қаражаттың шектеулілігі өндіріс сферасын ынталандыруға толық
мүмкіндік бермейді. Тәжірибеден белгілі, нашар жұмыс істейтін
кәсіпорындарда жоспарлауды ұйымдастыру мәселесі нашар жолға
қойылған. Сондықтан, шаруашылықты тиімді жүргізу шараларын кәсіпорын
деңгейінде қарастыру қажет. Мұндай мәселені жүзеге асыру үшін әрбір
кәсіпорында стратегиялық жоспарлау жақсы жолға қойылған болуы
керек. Нарықты экономикаға сай өндірісті басқару және
ұйымдастыру тетігін дұрыс жолға қойылған жоспарлаусыз жасау
барлық жағдайда жақсы нәтиже бере бермейді.
1. КӘСІПОРЫН - ЖОСПАРЛАНАТЫН НЕГІЗГІ ОБЪЕКТІЛЕРДІҢ БІРІ
1.1. Жоспар нысаны және оның түрлері
Жалпы жағдайда жоспарлануды болашақта не жасау керек
екендігі туралы шешім қабылдау деп қарастыруға болады.
Жоспарлаудың нәтижесі болып басшы органдардың не, қашан,
қайда және қалай жасалу керек екендігі туралы шешімдері
табылады. Жоспарлау барысында әртүрлі нұсқаулар қарастырылып, соның
ішінен тиімдісі таңдалады. Басшының шешімі төменгі бөлімшелерге
тартылып , оларға өз жоспарын құруға негіз болады. Жоспар
дегеніміз - алда күтіп тұрған жағдайды ескере отырып жасалған
мақсат, оны іске асыру жолдары және кәсіпорын қызметкерлерінің
іс әрекеттері туралы шешім дайындау, оның әртүрлі нұсқауларын
қарастырып, салыстыру нәтижесінде тиімдісін таңдау.
Жоспарлы шешім қабылдау әр қашан ресурстарды пайдаланумен
байланысты. Қысқаша айтқанда жоспар кәсіпорынның ресурсын пайдаланудың
бір нұсқасы болып табылады. Сондықтан, кәсіпорынның ресурсы
жоспарлауды қажет етеді.
Ресурсты жоспарлаудың мақсаты - оны пайдалануды
оңтайландыру болып табылады.
Ресурстарды жоспарлау оның шығынның мөлшерін, бағытын және
пайдалану мерзімін, пайдалану тәртібін, өзара
ауыстырылымдығын қарастырады.
Ресурсты жіктеу әртүрлі болуы мүмкін, сондықтан жиі
кездесетін талаптарды атап өтейік:
Еңбек ресурстары. Еңбек ресурстары деп - еліміздің еңбекке
қабілетті, денсаулығы мен білімі бар тұрғындарын айтамыз.
Еңбек ресурстары сан және сапа жағынан бағаланады. Сан
жағынан бағалау, еңбек ресурстарының санының көрсеткіштерімен
сипатталады. Еңбек қабілеті бар тұрғындар екі группаға бөлінеді:
экономика жағынан белсенді және белсенсіз.
Экономика жағынан белсенділерге мыналар жатады: халық
шаруашылығына еңбек етіп жатқандар, өзін-өзі жұмыспен қамтамасыз
етіп жүрген жұмыскерлер: балалы әйелдер; әскери қызметкерлер;
жәрдем ақы алатын жұмыссыздар.
Экономика жағынан белсенсіздерге мыналар жатады: еңбек ету
жасындағы оқушылар; еңбек ету жасындағы мүгедектер; бас бостандығынан
айырылған адамдар; уақытша жұмыссыздар.
Экономикалық белсенді және белсенсіздердің ара салмағы кейбір
мемлекеттік - экономикалық, саяси және демографиялық факторларға
байланысты.
Еңбек ресурсының құрамының сапсы мыналар арқылы
сипатталады: денсаулық дәрежесі; білім және біліктілік
дәрежесі; жұмыскерлердің жыныстық жас шама құрамы; жұмыскерлердің
мұқтаждары.
Кәсіпорын еңбек ресурсы дегеніміз - оның мамандары. Шет ел
мамандары кәсіпорынның құрамын мүлік және адам капиталы
түрінде қарастырады, оның ішінде бастысы болып адам
есептеледі. Еңбек ресурсының кәсіпорында алатын орны мына
факторлар арқылы анықталады:
- қазіргі замандағы өндіріс ғылымды және үлкен қаржыны
қажет ететіндігіне байланысты, мамандарға қойылатын талаптар
да өсті;
- бәсекенің өсуіне байланысты, өнімнің сапасы және оның
ғылыми- техникалық дәрежесіне баса назар аударыла бастайды,
оның деңгейі кәсіпорынның мамандарына байланысты;
- жаңа технологиялар енгізудің қажеттілігі еңбекке
шығармашылықпен қарауға және жоғары дәрежедегі маман болуды
қажет етеді;
- еңбектің ұжымдық түрі ұлғайып келеді, сондықтан бірге
қимыл жасау, ынтымақтастық, қарама - қайшылық тәрізді мәселелер
пайда болады;
- қызметкерлердің еңбегі, мемлекеттік кәсіпорындардың өзінде
де кәсіпкерлік мағына болып отыр.
Жоғарыда айтылған факторлар, еңбек ресурсын
жоспарлауда қызметкердің жекелеген қасиетін, әрбіреуінің жеке
мүдделігі мен еңбекке деген шығармашылық қатынасын есепке
алуды қажет етеді.
Мамандарды өндірістің тиімділігін көрсететін әлеумет ретінде
мынандай аспектілер қарастырылады:
- мамандарды таңдау, орналастыру және оны дәрежесін көрсету
жөнінде орынды жоспарлаған саясат;
- дайындау, қайта дайындау және мамандық деңгейін көрсету;
- кәсіпорынның мамандар құрамының тұрақтылығын және икемділігін
қамтамасыз ету;
- қызметкерлерді моральді және материалды ынталандыру;
Мамандардың құрамы кәсіпорын өндірісінің құрамымен
анықталады. Барлық жұмыскерлер екі категорияға бөлінеді: өндірістк
және өндірістік емес деп.
Атқаратын міндетіне байланысты жұмысшы және қызметші болып
бөлінеді.
Кәсіпорынның мүлкіне қатысы бойынша меншік иесі және жалданушы
жұмыскерлер болып бөлінеді.
Кәсіпорындарда еңбек ресурсын жоспарлауда мынадай көрсеткіштер
қарастырылады:
- жұмысшы мамандардың саны мен құрамы;
- еңбек өнімділігі;
- еңбек ақы;
- жұмыс күшінің қажеттілігі және маман дайындау мәселесі;
- қол еңбегінің мөлшерін азайту ;
- мамандар резерві ;
- жұмыс уақытының нормасы, өндірім, өндіріс программасының еңбек
сиымдылығы, өндіріс циклының ұзақтығы және т.б.
Өндірістік қор. Кәсіпорын жұмысшылары еңбек құралдарының көмегімен
еңбек заттарына әсер ету арқылы дайын өнім шығарады. Ақшалай
түрде бағаланған еңбек құралдары кәсіпорынның өндіріс қорын
құрайды. Өндіріс процесіндегі атқаратын қызметіне, оның бағасының
дайын өнімге ауысу тәсіліне, еңбек құралы және еңбек затын
қайта өндіруде атқаратын роліне байланысты негізгі және айналымды
қор болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндірістік қор - өндірістік қордың өндіріске ұзақ
мерзімде қатысып, өзінің алғашқы түрін сақтай отырып, бағасын
дайындаған өнімде пайдалануға байланысты, белгілі бір мөлшерде
беріліп отыратын өндірістік қордың бөлігі. Оларды күрделі
қаржы жұмсаламы арқылы толақтырылады.
Негізгі өндірістік қор кәсіпорынның материалды- техникалық
негізін құрайды, сондықтан жоспарлаудың ең негізгі объектісі болып
табылады. Оның мөлшері кәсіпорынның өндірістік қуаты мен еңбек
құралдарының техникалық деңгейін көрсетеді. Нақты экономика
жағдайда негізгі қор экономикалық өсуді, өндірісті сәйкестендіруді,
сапаны жақсартуды, ғылыми–техникалық деңгейін және өнімнің
бәсекеге жарамдылығын қамтамасыз ететін басты фактор деп
саналады. Өнеркәсіпте негізгі өндірістік қор әртүрлі мақсаттарға
пайдаланатын, көптеген әртүрлі еңбек құралдарын қамтиды.
Негізгі өндіріс қорын жоспарлаудың мақсаты - кәсіпорынның
стратегиялық және тактикалық мақсатына жетуді қамтамасыз
ететін негізгі қордың құрамын және құрылысының тиімді
мөлшерін табу және белсенді элементтердің қызметін дұрыс
ұйымдастыру.
Негізгі қорды жоспарлау барысында мынадай
көрсеткіштер қарастырамыз:
- негізгі қорды қарқынды және интенсивті пайдалану;
- еңбектік қормен жарақтандырылуы, қор қайтарымы, өнімнің іс қор
сиымдылығы;
- күрделі құрылыс бойынша шаралар және негізгі қорды
жаңғырту;
- машина паркінің мөлшері мен құрылымы;
- кәсіпорынның өндірістік қуаты және оның бөлімшелері:
- жаңа өндірістік қуаттар мен негізгі қорды іске қосу;
- құрал жабдықтардың жұмыс істеу кестесі және т.б.
Негізгі қордан заңда көрсетілген тәртіп бойынша бюджетке
төлем төленеді. Төлемді есептеу нысаны кесте 1 - де
келтірілген.
Өндіріс процесінде негізгі қормен қатар кәсіпорынның
айналым қоры болу керек. Айналым қоры- өндірістік қордың әрбір
өндіріс циклы кезінде түгел пайдаланылатын бөлігі және оның
құны дайын өнім құнына толық ауысады. Бұл қордың мөлшері,
өнім өндіру қаншаға, өссе сондай пропорцияда өседі. Ғылыми-
техниканың жаңалықтарын пайдалану арқылы, өнімді өндіруге
кететін шығынды азайтуға болады. Айналым қоры 4 бөліктен
тұрады, олар:
• өндірістік босалқы қор;
• аяқталмай қалған өндіріс;
• жартылай дайын меншікті өнім;
• болашақтағы шығын.
Кесте 1. – Төлемді есептеу нысаны
№ Көрсеткіштер Жылдық жоспар
2006 ж
1 Өндірістік және өндірістік емес негізгі 539928
қордың жоспарлы кезеңнің басындағы құны
2 Салықтан босатылған, жеңілдік берілген
негізгі қорлар:
Барлығы: 97285
Оның ішінде :
Қысқа мерзімге аренда берілген негізгі қор 15387
3 Салық төленген негізгі қордың құны 442643
(1 жол-2 жол)
4 Негізгі қордың тозуы (орташа 45 %) 199290
5 Негізгі қордың салық салынатын бөлігінің 243353
құны (3 жол-4 жол)
6 Салық мөлшерлемесі (4%) 0,04
7 Салық мөлшері (5 жол *6 жол) 9734
Айналым қоры өнімді өткізу мен шикізат сатып алуы
үздіксіз процеске айналдыруға қажетті элемент. Оларға мыналар
жатады: дайын өнімнің қоры, ақшалай қор,шикізат сатып алуға,
материал, отын, энергия, еңбек ақы төлеуге арналған қор. Айналым қоры
дайын өнімді тұтынушыға айналу ортасы арқылы өткізуді
қамтамасыз етеді. Айналым қоры және айналыс қоры аталамдар мен
қатар айналым қаражаты деген аталымды қолданамыз: ол айналым қоры
мен айналыс қорының ақшалай сипатталғандағы түрі. Айналым қаражаты
жоспарлау объектісіне жатады.
Айналым қоры мен айналыс қорының жоспарлау көрсеткіштеріне мыналар
жатады:
- шикізаттың аталымдары мен мөлшері, материалдардың,
отындардың, жартылай дайын өнімдердің, бөлшектер, негізгі қорды
жөндеуге қажетті босалқы заттар;
- аяқталмаған өнім қоры , меншікті аяқталмаған өнім,
бөлшектері;
- өнімді және оның бөлшектерін дайындау үшін кететін
тауарлы- материалды құндылықтардың шығынының нормасы;
- материалды ресурстарды пайдаланудың тиімділігі;
- сапа көрсеткіші сенімділігі, бәсекелестігі өнімнің,
шыдамдылығы.
Инвестиция. Инвестиция құрамына қаржы және материалды ресурстарға
қоса мүлікті және интелектуалды құндылықтардың кәсіпкерлік
және де басқа іс- қимылға пайда табу мақсатында қосуға
болатын барлық түрі кіреді.
Маңыздылығына байланысты жоспарлауға инвестицияның үш түрін
жатқызуға болады:
- нақты- материалды өндіріске ұзақ мезімді қаржыландыру;
- қаржылық –құнды қағаз және мүліктік құқық салып алу;
- интелектуалды, мамандарға, лицензия, ноу-хау, ғылыми
зерттеулерді қаржыландыру.
Инвестициялық қызметті жоспарлау объектісі ретінде жаңадан
құрылған және жаңғыртылған негізгі қор, айналымды қор, құнды
қағаздар, ақыл-ой құндылығы, ғылыми-техникалық өнім қарастырылады. Мысалы
инвестициялық объекті ретінде жерді қарастыруға болады.
Кәсіпорынның стратегиясының бір элементі болып протфельдік
стратегия табылады. Протфельдік стратегия мыналарды қарастырады:
- кәсіпорын немесе оның акцияларын сатып алу;
- бірлескен кәсіпорын құру;
- тиімсіз және болашағы жоқ өндірістік саладан бірте-
бірте шығып кету;
- кәсіпорынды, оның кейбір бөлімшелерін немесе акцияларын
сату;
- бос ресурстарды, капитал түрінде орналастыру.
Кәсіпкерлік дарын. Кәсіпкерлік дарын ресурс ретінде қабылдау,
барлық жағдайда дұрыс деп атауға болмайды. Ол өндірістік
қызмет пен коммерциялық қызметі оңтайлы пайдалану, жаңалықтарды
пайдалану, жұмысқа жауапкершілікпен қарау және қызметкерлердің жекелеген
қасиетіне байланысты. Кәсіпкерлік табиғаттың берген дарыны.
Кәсіпкерлік дарынды тәрбиелеу оңай шаруа емес . Бұл арада
адамның ойлау қаблеті, оның қимылының себептері, эмоциясы, шешім
қабылдауға және оны іске асырудағы шыдамдылығы негізгі мәселе
болып табылады. Жоспарлы шешімдерді қалай болса адамдар қабылдайды,
сондықтан қаншама маңызды болғанымен техникалық құралдар тек
көмекші ғана болып табылады.
1.2 Жоспарлаудың негізгі обьектілері
Нарықты экономика жоспарлаудың барлық элементтерін қайта
қарастыруға мәжбүр етті. Кеңес үкіметі кезінде халық шаруашылығының
жоспары болатын. Жоспарлау экономиканы басқару жүйесі экономиканың
дамуына байланысты түрін өзгертеді. Біздің елімізде экономиканы
басқару мынандай жағдайларда қалыптасқан болатын:
- мемелекеттік кәсіпорындардың басымдылығы, ол дегеніміз
мемлекеттік меншік басым деген сөз;
- кәсіпорындар арасындағы шаруашылық байланысы қатал
белгіленеді;
- шаруашылық субъектісінің өндірістік - шаруашылық дербестігі
шектеулі болады;
- өндірісті шоғырландыру , өндірістің мақсаты шаруашылықты
есеп тиімділігі емес, халық шаруашылығы тиімділігіне бағытталады;
- біртұтас халық шаруашылығы кешенінің тұйықтығы.
Мұндай жағдайда халық шаруашылғын жоспарлаудың мынадай
принциптері негізге алынады:
- біртұтас халық шаруашылығы кшенін басқарудың бір ортаға
шоғырландыру;
- жоспарлау басқарудың басқа қызметтерінен жоғары бағаланады,
атап айтқанда жоспар қалай орындалу керек болды;
- мемлекет тұрғысынан қатал бақылау;
- жоспар шешімдері басшылық нұсқау болып табылады;
Халық шаруашылығы жоспарының негізгі мақсаттары:
- қоғамдық өндіріс дамуының үдемелері үйлесімділікті
қамтамасыз ету, тұрақты үйлесімді өсу және халық шаруашылық
кешендерін оңтайлы орналастыру;
- экономиканың барлық бөлімдерін аз шығын жасай отырып халық
шаруашылығының жоғары нәтижесіне жетуге бағыттау;
- қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың жан-жақты үдемелі формаларын
пайдалануды дамыту;
- ғылыми-техкалық жаңалықтарды жылдам ендіру;
- өндірістік қор, материалдар және еңбек ресурстарын дұрыс
пайдалануды жақсарту, табыстың тиімділігін өсіру.
Экономикалық даму тарихы жоспарлау - басқарудың ең бір
маңызды құралдарының бірі екенін дәлелдейді. Жоспарлау тиімді
болады, егер мына жағдайда қолданылса: біріншіден, экономикалық
даму барысының нақты шарттарын есепке ала отырып жасалынса;
екіншіден, басқарудың басқа да тәсілдерімен есептеп
жасалынса.
1 ) Жоспарлы шешімнің міндеттілігі тұрғысынан
қарастырсақ бағыттама (басшы) және ниет жоспары деп
бөлуімізге болады.
Бағыттама (басшы) жоспарлау міндетті түрде орындалуы
қажет шешімдер дайындау процессі деп қарастырамыз . Кеңестік
халық шаруашылық жоспар белгілі бір адреске бағытталған
болады және тым бөлшектеп жатуды қажет етпейді. Мысалы:
қоршаған ортаны қорғау ; қорғаныс; әлеуметтік саясат; экономиканың
құрылымын қайта құру. Жоспарлау мамандары бағыттама жоспары
нарықты экономикаға қайшы емес екенін көрсетеді.
Ниетті жоспарлау басшылық жоспарлауға керісінше, орындауға
міндетті емес жоспар. Ниет жоспарының құрамында міндетті тапсырмалардың
болуы мүмкін, бірақ оның саны шектеулі. Жалпы алғанда, ол
бағыттаушы, ұсыныс ретінде қолданылады.
Ниет жоспарының тапсырмалары индикатор деп саналады.
Индикатор-әлеуметтік - экономикалық саясатты қалыптастыру барысында
мемлекеттік басқару мекемелерінің таңдап алған экономиканың даму
жағдайын және бағытын сипаттайтын көрсеткіш, сонымен қатар осы
көрсеткіштерге жету үшін мемлекет тарапынан шаруашылық
процессіне әсер ету мөлшерін белгілейді.
Ниет жоспары кішігірім деңгейдегі объектілер үшін де
пайдалануға болады. Болашақ жоспарды жасауда ниет жоспары
қолданылады, ал ағынды жоспарлауда - басшылық жоспар
пайдаланады. Көптеген шет ел зерттеушілер міндет пен жоспардың
өзгешелігін жетік түсіну керек екенін атап көрсетеді. Жоспарға
қарағанда міндет нақты шара қолдану үшін шешім қабылдаушымен
байланысты.
Мынадай мысал қарастырайық.
Компания бес жылдық ниет жоспары бойынша жұмыс
істейді. Онда көздеген мақсатқа жету үшін мыналар
жоспарланған :
• өндірістік қуатты өсіру;
• өнімді жақсарту жолдарын кеңейту;
• іскер мамандарды жұмысқа тарту.
Кейбір бөлімшелер, асығыстық жасап өндіріс қуатын дамытуға, құрал-
жабдық алуға, мамандар шақыруға міндет алып қояды. Бір жылдан
кейін міндет өзгеріп кетті, сондықтан, күрделі қаржы
жұмсалымының құрамы басқаша болуы керек екені түсінікті. Егер
асығыстың болмаған жағдайда, келесі жоспар кезінде есептеу
барысында капиталды дұрыс пайдалану нәтижесіне жетуге
болар еді.
2) Жоспар жасалынатын мерзімнің мөлшеріне байланысты
және жоспарлы есептеулерді бөлшектеу дәрежесіне байланысты
жоспарлар ұзақ, орташа және қысқа мерзімді болып,
табылады.
Ұзақ мерзімді жоспар. Ұзақ мерзімді болашақ жоспарлар 5
жылдан артық мерзімдерге, жасалынады. Мысалы: 10, 15 және 20
жыл. Мұндай жоспарлар кәсіпорынның ұзақ мерзімді стратегиясын
(әлеуметтік, экономикалық, ғылыми-техникалық даму) анықтайды.
Ұзақ мерзімді (болашақ) жоспарлауды болжам жасаудан
айыра білу керек. Нысаны бойынша олар ұқсас процесс, ал
мағынасы жағынан әр түрлі болып келеді. Болжам жасау – ғылыми
негізделген ықтималды үлгі негізінде құрылған жоспарлау
объектісінің болашақтағы дамуын анықтайтын көргенді процесс.
Бұл жағынан қарағанда болжам жасау, ұзақ мерзімді жоспарлаудың
бір этапы болып табылады. Сонымен қатар, кейбір әлеуметтік -
экономикалық процесстер үшін болжам жасау өз алдына басқару
қызметін атқаруы мүмкін. Сондай – ақ, кейбір процесстер мен
құбылыстарды жоспарлау мүмкін болмауы, ал басқару барысында
есепке алу керек, мысалы; демографиалық процесстер, әлеуметтік өмір.
Макроэкономикалық деңгейде болжам жасау мыналар үшін
жасалынуы мүмкін: жалпы ішкі және ұлттық өнім; еңбек ресурсы;
еңбек өнімділігі; өндіріс қоры; күрделі қаражы жұмсау; ағынды
нарықтандыру; қаражат ағымдары т.б. Кішігірім деңгейде, яғни шаруашылық
субъектілерінде мыналарға болжам жасауға болады: баға деңгейі;
еңбек күшінің құны; өнім өткізу көлемі; нарықтағы алар орны;
табыс және тиімділік; негізгі бәсекелестер; ғылым мен техникалық
зерттеулер мен әзірлемелер; қажетті күрделі қаржы; тәуекелділік.
Орташа мерзімдік жоспар: 1 жылдан 5 жылға дейін уақытты
қамтиды. Кейбір кәсіпорындарда бұл жоспар, ағынды жоспардың
орнына пайдаланады. Ағымды жоспар 1 жылға дейін қамтиды.
3) Жоспар шешімнің мазмұны бойынша стратегиялық,
тактикалық және шұғыл - күнтізбелікті жоспар болып бөлінеді.
Стратегиялық жоспарлау. Ұзақ мерзімге және шаруашылық
субъектілеріне негізгі бағытын анықтауға арналады. Стратегиялық
жоспарлау барысында мынадай шешімдер қабылданады: табыскерлік
бағытындағы қызметтік қалай дамыту керек; табыскерліктің жаңа
бағыттарын анықтау; тұтынушылардың қажетін қанағатандыруды
ынталандыру; нарықтық сұранысты қанағаттандыру үшін не жасау
керек; қай нарықта қызмет жасау; қандай өнім және көрсету
керек; табыскерлікті кімдермен бірге жасауға болады. Стратегиялық
жоспарлаудың негізгі мақсаты кәсіпорынның сыртқы және ішкі
ортаның серіпіністі дамуы жағдайында тиімді жұмыс жасауға
мүмкіндік жасау болып табылады. Стратегиялық жоспар нәтижесінде
кәсіпорын болашақтағы мақсатын анықтап, соған жетудің
жолдарын белгілейді.
Тактикалық жоспарлау. Егер стратегиялық жоспарлаудың мақсаты
кәсіпорынға жаңа мүмкіндіктер іздеу болса, тактикалық жоспар
сол мүмкіндіктерді жүзеге асыруға жағдай жасау, ал шұғыл -
күнтізбелік жоспар оларды жүзеге асыру болып табылады.
Тактикалық жоспар нәтижесінде кәсіпорынның әлеуметтік және
экономикалық дамуының жоспары жасалынады, яғни өндірістік,
шаруашылық және әлеуметтік қызметтерін толық қамтитын
бағдарлама түрінде жасалынады.
Тактикалық жоспар негізінде мыналар жүзеге асады:
кәсіпорынның құрамындағы бөлімшелер арасындағы байланыс
анықталады; ғылыми негізделген өндіріс; негізгі қызметтер бойынша
бюджет (смета) жасалынады және оның орындалуына бақылау жасалынады.
Жақсы жасалынған жоспар үйлестірудің негізін құрайды, ал
бақылау жасау жоспар және үйлестірусіз мүмкін емес.
Шұғыл - күнтізбекті жоспар. Кәсіпорын қызметін жоспарлаудың ақырғы
этапы болып есептеледі. Шұғыл - күнтізбелік жоспарының міндетті
тактикалық жоспардың көрсеткіштерін дәлірек анықтау арқылы
кәсіпорынның күнделікті жұмысын ұйымдастыру.
4) Жоспарлау теориясы мен тәжірибесінде жоспарлаудың
басқада түрлері қолданылуы мүмкін. Жоспарлауда мынандай шарттар
бар:
а) қамту деңгейі бойынша :
- жалпы жоспарлау барлық проблеманы қамтиды;
- жекелеген облыс және параметрлерді қамтитын ішінара
жоспарлау;
б) жоспарлау объектілері бойынша :
- стратегиялық және тактикалық мақсаттарды анықтауға
арналған нысанылы жоспарлау;
- мақсатқа жету үшін қажетті қаражатты анықтау үшін
(құрал- жабдық, жұмыскерлер, қаражат, ақпаратты жолдау) қаражат
жоспары;
- нақтылы бағдарлама әзірлеу және жүзеге асыруға
байланысты бағдарлама жоспарлары; мысалы өндіріс және
өнімді өткізу бағдарламасын жоспарлау;
- іс-әрекетті жоспарлау, мысалы; арнайы сауда, мамандарды
жалдау;
в) сала бойынша жоспарлау:
- өнімді өткізуді жоспарлау (өнімді өткізу мақсаты, іс-әрекет
бағдарламасы, өнім өткізуге қажетті шығын, өнім өткізуді
дамыту);
- өндірісті жоспарлау (өндіріс бағдарламасы, өндірісті дайындау,
өндірістің барысы);
- жұмыскерлерді жоспарлау (қажеттілікті анықтау, жалдау,
мамандарды қайта дайындау, жұмыстан шығару);
- сатып алуды жоспарлау (қажеттілікті анықтау, сатып алу,
ортақ мүліктерді сату);
- қаражатты жоспарлау;
г) ауқымдылығы бойынша жоспарлау:
- берілген контурмен шектелген біріктірме жоспарлау;
- егжей – тегжей жоспарлау, мысалы; жоспарланып отырған
процесс немесе объектіні егжей – тегжей сипаттамасы және
есептемесі;
д) мәліметтердің өзгеруін есепке алу бойынша;
- қатал жоспарлау;
- икемді жоспарлау;
1.3 Жоспарлаудың түрін таңдауға әсер ететін факторлар және жоспарды
ұйымдастыру
Жоспарлаудың түрін талдауға, көптеген факторлар әсер етеді.
Негізгі фактор болып, кәсіпорынның немен кәсіп ететіні есептеледі.
Мысалы; киім-кешек шығаратын кәсіпорын өз өнімінің бір-екі жылдан ұзаққа
жоспарламайды, ал кеме жасайтын кәсіпорында 5-10 жылдан кем
болмауы керек.
Жоспарлаудың түріне әсер ететін көптеген факторлардың
ішінен үш топты бөлуге болады:
а) кәсіпорынның кәсібіне байланысты, мысалы; қаражатты
шоғырлануды механикаландыру және автоматтандыру деңгейі кәсіпорынның
географиялық орналасуы және т.б.
б) сыртқы ортаның факторлары , мысалы; мемлекеттік реттеу
жүйесі, бәсекеліктің деңгейі мен сипаты;
в) жоспарлаудың ерекшелігіне байланысты, мәселелер, мысалы;
толықтығы, егжей – тегжейлігі, дәлдігі, анықтығы, икемділігі,
тиімділігі және пайдалылығы т.б.
Кәсіпорынның жоспары өзінің мазмұны бойынша қарамағындағы
ресурсты тиімді пайдалану және өнімді тиімді өткізуге
бағытталған шаралардың жиынтығынан құралады. Жоспарлау жүйесінің
табыстылығы мен тиімділігі оның ұйымдастыру жағдайына
байланысты болады.
Жоспарлау жүйесінің негізгі элементтері ретінде мыналарды
қарастырамыз:
а) ұйымдастырушы құрылымды құрайтын қызметкерлер;
б) жоспарлау тетігі;
в) жоспардың шешімдерін негіздеу, қабылдау және жүзеге
асыру (жоспарлау процесі);
г) жоспарлау процесін қамтамасыз ететін құрал-жабдықтар
(ақпараттық, техникалық, математика - бағдарлаулар, ұйымдастырушы және
лингвистикалық).
Барлық жоспарлауды ұйымдастыру жүйесі, өндіріс пен басқару
процессін жетілдіруге ыңғайлы жағдай жасау мүмкіндіктеріне
бағытталуы керек.
Жоспар қызметкерлері. Жоспар қызметкерлерінің қатарына
барлық жоспарлау мәселесіне қатысы бар маман қызметкерлер
кіреді.
Кейбіреулері үшін, жоспарлау негізгі міндеті болса,
кейбіреулері үшін қосымша міндет болуы мүмкін.
- мамандарды жинау ( іздестіру, таңдау және жалдау);
- мамандарды орналастыру;
- белсенділігін және сыйақы мөлшерін ескере отырып, тапсырмалармен
қамтамасыз ету;
- дәрежесін өсіру;
- қызметтен босату (тұрақтамаушылық, босату).
Жоспар қызметкерлерінің ролінің өсуін мына мәселелер арқылы
түсіндіруге болады:
- өндірістегі күрделі қаржы жұмсау және ғылымның қажеттігінің
өсуі;
- бәсекелестік жағдайында өнімнің сапасы мен ғылыми - техникалық
деңгейінің артықшылығының өсуі;
- барлық жұмысшылардың еңбегінің шығармашылықтығының өсуі;
- техникамен технологияның күрделігінің өсуіне байланысты,
еңбектің ұжымдық мәнінің өсуіне;
- еңбекте кәсіпкерліктің дамуы.
Шет елдерде жоспарлау бөлімінің мамандырының жасы 30 -
дан 45-ке дейінгі қызметкерлерден құралады. 30-дан жасы
кішілердің тәжірибесі аз деп есептелінсе, 45- тан жоғарылар өз
мүмкіндіктерін пайдаланып біткен деп есептелінеді.
Жоспарлаудың ұйымдастырушылық құрылымы. Жоспарлаудың ұйымдастырушы
құрылымы әртүрлі факторларға байланысты болады, олардың ішінен
мыналарды атап өткен жөн болады:
- өндірістің мамандану дәрежесі, яғни негізгі өнімнің
жалпы өндіріс өніміне қатынасы;
- жаппай өндіріс деңгейі , яғни бір түрлі өніснің шығару
мөлшері;
- шаруашылық субъектісінің ұйымдық - құқықтық түрі;
- шаруашылық субъектісінің құрамына кіретін өндірістік
бірліктердің байланысының тығыздығы;
- шаруашылық субъектісі мен оның бірлестіктерінің мөлшері:
өндіріс көлемі; жұмысшы саны; негізгі өндіріс қорының құны;
- шаруашылық субъектісінің құрылымы: өндірістік бірліктердің және
құрылымдық бөлімшелердің құрамы; өндіріс көлемі бойынша өзара
қатынастары;
- сыртқы өндірістік – шаруашылық байланыс;
- жеткізушілер мен тұтынушылардың саны;
- мамандардың құрылымы мен құрамы, және олардың материалды-
техникалық базасы;
- кәсіпорынның ғылыми - техникалық жаңашылдықтың дамуына және
жаңашылдық саясаты;
- өнімнің сапасы, өнімнің ғылыми – техникалық және бәсекелестік
деңгейі;
- ресурстарды пайдаланудың тиімділігі;
- өндірісті, еңбекті және басқаруды ұйымдастыру тәсілдері және де
басқалар.
Ұйымдастыру құрылымының қасиеттері жоғарыда айтылғандармен ғана
шектеліп қоймайды. Сонымен қатар, әлеуметтік - психологиялық,
идеялогиялық, еңбек ұжымының имандық қасиеттері әсер де етеді.
Әрбір кәсіпорын ұйымдастырушы құрылымын жоспарлауды өз
еркімен таңдап алады. Сонда да, кәсіпорындардың үлгі ретінде жиі
кездесетін кейбір тобын бөліп көрсетуге болады.
Мұндай жеткізуге салалық белгі негіз бола алады.
Кәсіпорындардың салалық белгі бойынша үш топқа бөлуге болады:
салалық, көп салалы және сала аралық.
Салалы топқа өнеркәсіптің бір саласында жұмыс жасайтын кәсіпорындар
жатады. Мұндай шаруашылық субъектілерінде жоспарлауды ұйымдастырушының
құрылымы қарапайым. Кейбіреулеріне жоспарлау бір орталықтан
жүргізіледі, орталықтың міндетті бөлімшелерге жүктелген .
Жоспарлау тетігі. Жоспарлау тетігі ретінде жоспар шешімін
қабылдау және оны жүзеге асыру үшін қажетті құрал - жабдық
пен тәсілдің жиынтығын қарастырамыз.
Егер ұйымдастырушы, құрылым жоспарлау жүйесінің сыртқы бейнесін
сипаттайтын болса, жоспарлау тетігі оның ішкі бейнесін, мән-
мағынасын сипаттайды.
Жоспарлау тетігіне мыналар кіреді: жоспарлаудың мақсаты мен
міндетті; жоспарлаудың қызметі ; жоспарлаудың тәсілдері.
Енді осы мәселелерді жеке-жеке қарастырамыз. Жоспарлаудың мақсаты
мен міндеттері. Нарықты экономика кәсіпорынның мақсаты мен
міндеттеріне елеулі өзгерістер енгізуі, жоспарлы экономика
кезінде олар басқарушы мекемелердің көрсетуімен анықталады. Нарықты
экономика кезінде тұтынушылардың қажетіне байланысты кәсіпорын өздері
анықтайды.
Жалпы жағдайда мақсатты анықтау дегеніміз:
Болашақта жасалатын қимыл туралы жоспарлы шешім
қабылдау деп қарастыруымызға болады. Қалған бөлімшелердің
мақсаттары бір-бірімен тығыз байланыста болуы керек. Тек
осындай жағдайда ғана кәсіпорын қызметінің барлық жағына мән
бере қарауға мүмкіндік болады.
Тек қана жоғары бөлімнің басшылары ғана мақсат пен
міндетті кәсіпорынның бөлімшелерінің кәсіпорынның жалпы мақсаты
мен тиімді байланыстыруға мүмкіндігі бар.
Кәсіпорынның мақсаты мен оған жету жолындағы міндеттерін бір
жүйеге келтіру кәсіпорынның стратегиясын анықтайды. Саясат
мақсатқа жетудің тетігін жасау үшін әзірленеді. Оның үстіне,
жоғарғы бөлімнің мақсаты төменгі бөлімнің де мақсаты болуы
керек. Кәсіпорын қызметін күнделікті басқару саясат өте қажет. Ол
шешуді қажет ететін мәселелерді анықтауға және оны тұжырымдауға
мүмкіндік береді, адамдардың қызметінің нәтижесін мақсатқа жету
жолындағы тексеруге, әртүрлі жағдайдың қалай дамитындығы болжауға,
мақсаттың маңыздылығын анықтауға, мақсатты қою және жүзеге асыру
барысында, басқару жүйесінің қызметкерлерінің тәжірибесін талдау.
Кәсіпорынның мақсат жүйесі бес құрамнан байланысты болады:
кәсіпорынның мүмкіндігі мен шектеулерден; кәсіпорынның ішкі мүмкіндіктері
мен шектеулер; тәуекелділігінен.
Ішкі мүмкіндіктермен шектеулер еңбек, қаржы және материалды
ресурстармен анықталады: сыртқы құрамы жағынан қарастыратын болсақ,
экономикалық, технологиялық, құқықтық т.б. деп жеткізуге болады. Кәсіпорын
қызметінің мақсат жүйесі мынандай шарттарды орындауы қажет:
- әр деңгейдегі басшылар өзінен төмендегілерге жеңіл
түрлендіріп жеткізе алатын болуы үшін атқарымды болуы керек;
- ұзақ және қысқа мерзімді мақсаттардың арасында, уақыт
бойынша байланыс болуы керек,
- ішкі мүмкіндіктер нақты жағдайлармен үйлесімді болуы үшін,
мақсат қайталанып қаралып тұруы қажет;
- мақсат ресурстар мен қуатты біріктіруге жағдай жасау
керек;
- жалғыз емес, бірнеше мақсат қою қажет;
- мақсат кәсіпорын қызметін жан-жақты қамтуы қажет.
Жоғарыдағы шарттарды жүзеге асыруға болады, мақсатты жоспарлауды
түйелі тетігі бар болса. Қойылған мақсатқа жету, жоспарлау
кезінде қалай бөлшектенуіне байланысты. Әртүрлі мақсат бір-бірімен әр
түрлі байланыста болуы мүмкін:
- бәсеке мақсаттар, яғни бір мақсатқа жету үшін екіншісіне тежеу
арқалы;
- кей мақсатқа жету, басқа мақсаттың жүзеге асуына жол ашып
беруі;
- байланыссыз мақсаттар.
Жоспарлаудың қызметі (міндеті). Жоспарлаудың қызметінің құрамына
мыналарды қосуға болады. Жоспар құрудың күрделігін азайту жоспарлаудың
ең негізгі міндеті болып, объектілер мен құбылыстарды жоспарлауға
кездесетін қиындықтардан өту жолдарын ойластыру. Бұл үшін жоспарлау
кезінде маңызды байланыстар мен тәуелділікті анықтау, оларды бір
модулге біріктіріп, қызмет әсерінің аумағын шектейтін және біртұтас
жоспардың құрылымдық элементтердің бірі болып есептеледі. Осындай
тәсілді жоспарлау процесін жекелеген есептемелерге бөлшектеп жоспарды
әзірлеу және оны жүзеге асыру процесін жеңілдетеді, сонымен қатар
жоспардың орындалу барысын бақылау.
Уәждемелеу. Жоспарлау процессінің көмегімен кәсіпорынның материалды
және зиялы әлеуметін тиімді пайдалануына ынтагерлік
білдіруі керек.
Болжамдау. Жоспарлаудың қызметтерінің бірі болып болжамдау
есептеледі, сыртқы жағдайды және ішкі ортаны дәлірек болжау, барлық
факторлардың жүйелі талдау арқылы болжамның сапасы жоспардың да сапасы
болып табылады.
Қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Жоспарлау тәуелділік факторын
есепке алып отыру керек. Тәуелділік жасамау немесе мөлшерін азайту
мақсатында.
Онтайландыру. Жоспарлаудың бұл қызметі ресурстарды пайдаланудың
тиімді жағдайын қамтамасыз ету.
Үйлестіру және біріктіру қызметі. Жоспарды дайындау және
оны жүзеге асыру барысында адамдарды біріктіріп, жанжалдың
алдын алу және кәсіпорынның әр түрлі қызметтерінің
бірігуін ескеру.
Реттеу қызметі. Жоспарлаудың көмегімен кәсіпорын жұмыскерлерінің
барлығы үшін бір тұтас тәртіп жасалынады.
Бақылау қызметі. Жоспарлау өндірістік - шаруашылық қызметті бақылау
жүйесінің тиімді құруға және барлық бөлімшелердің жұмысын
талдауға мүмкіндік береді.
Құжаттау қызметі. Жоспарлау өндірістік - шаруашылық қызметті
құжат түрінде көрсетуді қамтамасыз етеді.
Тәрбиелеу және үйрету қызметі. Жоспарлаудың тәрбиелік мәні
бар және жіберген қателерді талдау арқылы үйретуге
мүмкіндік жасайды.
Жоспарлау тәсілі жоспарлаудың түріне байланысты болады және
екі мәселені қарастырамыз:
а) жоспарлаудың бағыты;
б) жоспар параметрлерін негізін құралы.
Жоспарлаудың үш бағытын атап көрсетуге болады; үдемелі,
ретрогратты және айналмалы.
Үдемелі жоспарлау (төменнен жоғарыға қарай тәсілі). Бұл
жоспарлау тәсілі кәсіпорынның төменгі денгейін жоғарыға қарай
жоспарланады. Кәсіпорынның төменгі бөлімдері өздерінің егжей-тегжей
жоспарын жасайды, ал жоғарғы басшылар осы жоспарлы біріктіру арқылы
кәсіпорын жоспарын жасайды.
Ретрогратты жоспарлау (жоспардан төмен). Бұл жағдай алдымен
кәсіпорынның жалпы жоспары жасалынып, бөлімшілерге көрсеткіштерді
жіктеу жолымен таратылады. Сонымен қатар төменгі бөлімшелер келіп
түскен жоспарды өзінің деңгейіне байланысты түрлендіру
қажет.
Айналымды жоспарлау екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде
(Жоғарыдан төмен) басты мақсаттар бойынша ағынды жоспар жасалынады.
Екінші кезеңде (Төменнен жоғарыға) жіктелген көрсеткіштер жүйесі
бойынша нақты жоспар жасалынады. Сонымен қатар жоспарға ең
сәтті шешімдер қабылданады.
ІІ. КӘСІПОРЫН ҚАРАЖАТЫН ЖОСПАРЛАУ
2.1 Кәсіпорын қаражатын жоспарлаудың мақсаты және міндеттері
Кәсіпорынның қаражат жоспары - ақшалай қаражат түсімі мен
шығысының мөлшерін көрсететін құжат. Кәсіпорынның табысы мен
шығынның бағыты, бюджетке төленетін төлемді ескере отырып
теңгерім жасау.
Нарықты экономика қаражатты жоспарлау әдіснамасына, қаражаттың
кәсіпорынды басқарудағы шаруашылық тұтқасындағы орны мен
қызметіне елеулі өзгерістер енгізеді. Өндірістік - шарушылық
қызметте тиімділіктің өсуіне ынталандырудағы маңызын
күшейтті. Қаражат жоспарларында директивті бағыт (басшылық нұсқау)
мөлшері азайды. Ақшалай қаражат мөлшерін қалыптастыру, бөлу
және оны қалай пайдалану жолдарын, кәсіпорындардың өздері таңдап
алатын болады. Қаражат жоспары мен оны бақылаудың жаңа
әдіснамасы шаруашылық құжаттары мен бюджеттің өзара қатынасын
белгілі бір жүйеге келтіреді. Бұл жағынан қарағанда, қаражат
жоспарын жасау тәртібі біршама жеңілдетілді. Екінші жағынан
қаражат қызметкерлерінің жоспар жасаудағы жауапкершілігі арта
түсті. Кәсіпорынның даму стратегиясын анықтауда қауіп мөлшері
ұлғайды; табыспен жұмыс істеу немесе тақырға отыру .
Сондықтан қаражат қорын тиімді пайдалану шаруашылықтың
жүргізу стратегиясы мен техникасында, жаңартымдар мен қаражаттандыру
тұрғысында шешім қабылдау кезінде ең негізгі өлшем болып
табылады. Кәсіпорындарды нарықты басқару концепциясы, басшылар мен
мамандардың назарын шет елдердің қаражатты жоспарлау тәсілдеріне
назар аударуға мәжбір етті. Шет елдерде пайдаланатын
тәсілдерді білу, жаңа мамандарды жұмысқа қабылдауда кәсіпорын
басшыларының негізгі талаптарының біріне айналды.
Қаржыны жоспарлау қаржы қарым - қатынастарын кең
көлемде қамтиды. Мұндай қарым – қатынастарға мыналар жатады:
- кәсіпорындар мен шаруашылық, жүргізуші субъектілер
арасындағы өнімді өткізу процесіндегі (жұмыс, қызмет көрсету)
немесе коммерциялық несие айырбасы кезіндегі;
- кәсіпорынның меншік иелері, еңбекшіл ұжымды және жекелеген
жұмыскермен еңбек ақы төлеу барысындағы;
- ортақ міндетті атқаруға құрылған қаражат ресурсының
орталық қорын ұйымдастыру және ондағы ресурсты пайдалану
кезіндегі бірлестіктің құрамына кіретін шаруашылық ұжымдары
арасындағы;
- бюджетке, бюджеттен тыс қорларға төлем төлеу кезінде
және бюджет бойынша бөлінген қаржыны бөлісу кегіндегі
бірлестікпен,
кәсіпорындар және мемлекеттік бюджет арасындағы;
- алынған несие және оның пайыз төлемін төлеу кезіндегі
кәсіпорындар және коммерциялық банкпен арадағы;
- кәсіпорынның мүлік сақтандыру кезіндегі кәсіпорын және сақтандыру
мекемелерімен арадағы;
Қаражат жоспары бұл қатынастарды бір жүйеге келтіріп,
кәсіпорын қызметінің арқасында жеткен жетістіктің қаражат
нәтижесін алдын ала көріп отыруға мүмкіндік береді.
Стратегиялық және тактикалық жоспарында белгіленген мақсатқа жету
үшін қаражат ағымын қалай пайдалану жолын ұйымдастыруға
көмектеседі. Қаражат жоспарының негізгі мақсаты, болашақтағы
шығындарды кәсіпорынның қаражат мүмкіндігімен теңгерімге
келтіру.
Қаражат жоспарын жасау барысында мынандай мәселелердің қарастырылуы
керек:
● меншікті қаражат ресурсының көзі және оның мөлшерін анықтау
(табыс, амортизациялық аударым, орныты пассивтер және т.б.)
● құнды қағаздар шығару, несе, қарыз алу арқылы сырттан
қаражат ресурсын тарту жөнінде шешім қабылдау;
● кәсіпорынға қажетті қаражат ресурсының мөлшерін анықтап,
ішкі шаруашылық қажеттігіне болама бөліс мөлшерін анықтау, артық
қаражатты басқа кәсіпорындарға үлес ақы, табыс алу
мақсатында жұмсау;
● жоспарланған инвестицияның (күрделі қаражы жұмсалымы) экономикалық
тиімділігі мен мақсатқа сай екенін нақтылау;
● өндірістің тиімділігін арттыру, табыс табу мақсатында,
кәсіпорынның өндірістік қуатын, негізгі қорларын және айналым
қаражатын тиімді пайдалану мүмкіндігін зерттеу;
● басшы мекемелер, банк және мемлекеттік бюджетпен кәсіпорын арасындағы
қаражат қатынасын анықтау.
Қаражат жоспары кәсіпорында жоспарлы - экономика және
қаражат бөлімдерінде жасалынады. Жеке қаражат бөлімдері
негізінен ірі және орташа кәсіпорындарда құралады. Бөлімнің
құрамына мыналар кіреді:
● қаражат жоспарлау бөлімі;
●қаражат және шаруашылық жағдайын талдау бөлімі;
● кассалық операция бөлімі.
Қаражат бөлімінің жоспарлау бағытындағы қызметі:
● барлық ресурстарды тиімді пайдалану және ішкі шаруашылық
мүмкіндіктерін толық жұмылдыра отырып қажетті есептеулер
арқылы қаражат жоспарының жобаларын жасау;
● белгіленген мерзім ішінде несиелік сұраулар және кассалық
жоспарларды құрастырып банк бөлімшелеріне ұсыныс және оны
талқылауға қатысу;
● өнімді сату жоспарын құруға қатысу. Жылдық баланстық табысты
және табыстылық көрсеткіштерін анықтау;
● автоматизациялық төлемнің жоспарлы мөлшерін анықтау және оны
негізгі қорды қалпына келтіру және күрделі жөндеуге бөлу;
● меншікті айналым қаражатының элементтері мен нормаларын анықтауға
қатысу;
● негізгі қорды күрделі жөндеуден өткізу жоспарын жасау;
● баланстық табысты және амортиззациялы төлемді бөлу жоспарын
жасау;
● ғылыми - зерттеу және тәжиребелік - конструкторлық жұмыстарды қаржылау
жоспарын жасауға қатысу:
● жеткізу мен мердігерлердің кінәрат - талаптары бойынша есеп-
қисап жасау;
● тоқсандық қаражат көрсеткіштерін айларға бөлу;
● қаражат жоспарының көрсеткіштерін және одан шығатын тапсырмалар,
шектеулер және нормаларды кәсіпорынның барлық бөлімшелерін жеткізу;
● айлық оперативтік қаражат жоспарын жасау;
● ақшалай сипаттамадағы өнімді өткізу және табыстың оперативтік жоспарын
жасау;
● тауарлы өнімді жөнелтудің оперативтік жоспарын жасау;
● нормадан жоғары босалқы қор жиналып қалмас үшін тауарлы материалды
құндылықтарды жеткізу ісін бақылау;
● қаражат, несе және кассалық жоспарлаудың орындалуын қамтамасыз
ету;
● төлемдерді бақылау;
● күнделікті оперативті есеп-қисап жүргізу.
2.2 Қаражат жоспарының құрылымы
Қаражат жоспары табыс пен шығыстың теңгерімдік, сонымен
қатар теңгерімнің баптарын анықтайтын есеп айырысу формасы түрінде
құрылады.
Табыс пен шығыс теңгерімі мынадай бөлімшелерден тұрады:
- табыс пен қаражат түсімі ;
- шығыс және қаржы аударымы;
- бюджетке төлем;
- бюджет бойынша қаржы бөлу.
Қаражат жоспарының көрсеткіштерінің құрамы әртүрлі
дәрежеде бөлшектелген болуы мүмкін, сондықтан қаражат
жоспарының нысанын жоғары мекемелермен және жоспар
ұсынылған мекемелермен (қаражат және салық мекемелері)
келісілген болуы керек. Жекелеген баптар неғұрлым егжей-тегжейлі
қарастырылған болса, соғұрлым қабылдаған қаражат жоспарындағы
шешімдер сенімді және негізделген болады.
Қаражат жоспары мынадай мәліметтердің негізінен
жасалады:
- жоспар жасап отырған мерзімнің алдындағы 2-3 жылдық
бухгалтерлік баланыстың нақты деректері;
- өнімді өндіру және өткізу жопарының көрсеткіштері;
- өндірістің шығын сметасы немесе кәсіпорынның өнім өндіруге,
жасалған жұмыстар мен көрсетілген қызметке жұмсалған қаражат
қорытындысы;
- әлеуметтік және мәдени - тұрмыстық объектілерді ұстауға
кететін шығын сметасы;
- инвестиция мен күрделі қаржы жұмсалымының мөлшері жөніндегі деректер;
- негізгі қорлар мен айналым қаражатының өзгерістері жөніндегі
деректер;
- өткізу бағасының есептеулері;
- амортизациялық аударымның нормалары;
- меншікті айналым қаражатының мөлшері;
- бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төленетін төмен өтелімінің
мөлшерлемесі;
- шығынның жекелеген баптарына қойылған шектеулер шамасы,
мысалы фирмалық киім, өкілдік және іссапар шығындары,
қоршаған ортаға шығарылған зиянды заттар үшін төлем;
- өнімді сатып алушы , шикізат жеткізуші, несие берген банк және
салық жөнінде бюджетпен есептеу шарттары.
2.3 Кәсіпорынның қаражат жоспарын әзірлеу әдістемесі
Қаражат жоспарын құру алгоритмі мынадай кезеңдерден
құралады:
- кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау;
- табыс пен қаражаттың түсуін жоспарлау ;
- шығын және аударым жарнасын жоспарлау;
- қаражат жоспарын тексеру.
Жоғарыда айтылған кезеңдерді жеке-жеке қарастырамыз.
2.3.1 Табыс пен қаражаттың түсуін жоспарлау
Табыс және қаражат түсімін жоспарлау өнеркәсіптің жоспар жылындағы
ақша ағыны қозғалысының есептеріне жүгіне отырып, жасалады.
Ақша ағымының қозғалысын есептеудің негізгі мақсаты, кәсіпорын
шаруашылық қызметінің арасындағы ақша қозғалысын бақылауға
мүмкіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І КӘСІПОРЫН-ЖОСПАРЛАНАТЫН НЕГІЗГІ ОБЪЕКТІЛЕРДІҢ БІРІ
1.1. Жоспар нысаны және оның түрлері
1.2. Жоспарлаудың негізгі обьектілері
1.3. Жоспарлаудың түрін таңдауға әсер ететін факторлар және жоспарды
ұйымдастыру
ІІ КӘСІПОРЫН ҚАРАЖАТЫН ЖОСПАРЛАУ
2.1. Кәсіпорын қаражатын жоспарлаудың мақсаты және міндеттері
2.2. Қаражат жоспарының құрылымы
2.3. Кәсіпорынның қаражат жоспарын әзірлеу әдістемесі
2.3.1Табыс пен қаражаттың түсуін жоспарлау
2.3.2Шығын және аударым жарнасын жоспарлау
2.3.3Кәсіпорынның қаражат жоспарын тексеру
2.3.4Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау
ІІІ Кәсiпорынның қаржылық стратегияСЫН қалыптастыру
3.1. Кәсiпорындардың қаржылық белсендiлiгiн арттыру жолдары мен олардың
iс-әрекетiнiң тиiмдiлiгiн арттырудың негiзгi бағыттары
3.2. Кәсiпорынның қаржылық портфелiн қалыптастыру және Ұтымды басқаруда
қаржылық стратегиялар құралдарын жасау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Кәсіпорын экономикадағы ең негізгі буын болып
табылады. Егер кәсіпорындар тиімді жұмыс істесе, олардың өзара
қатынастары орында және тиімді болса, соғұрлым жалпы
экономика тиімді болуына мүмкіндік мол болады. Сондықтан
кәсіпорынды басқару, жұмысын ұйымдастыру ең негізгі
мәселелердің бірі болып табылады.
Сыртқы ортаның өзгерісінің жылдамдығына байланысты, тек
қана ішкі және ағынды мәселеге ғана көңіл аудару арқылы
кәсіпорынның қызыметін тиімді ету мүмкін емес. Сыртқы
ортадағы, жеткізушілер мен сатып алушылардағы өзгерістер,
бәсекеліктің өсуі, ғылым мен техникадағы өзгерістер
жағдайына болашақтағы кәсіпорынның жағдайын анықтау барған
сайын қиынға айналып барады.
Сондықтан, алда жасалынатын жұмыстардың жоспарын жасау
қажеттігі күннен - күнге артып келеді. Ол жоспардың сапасы,
құны және жоспар жасауға кететін уақыттың шамасы кәсіпорын
жұмысының тиімділігін арттыратыны сөзсіз. Ғылым мен техниканың
қарқынды дамуының арқасында күнделікті есеп - қисаптарды компьютерлер
арқылы дәл жылдам жасау мүмкіндігі толық қамтамасыз етілді деп
айтуға болады. Сондықтан қазіргі заманда мамандардан жағдайды
талдап, болашақты көргендік пен болжамай білуді талап етеді. Осы
талаптан алғанда менің дипломдық жұмысымның тақырыбы
өзекті мәселені қамтиды.
Жоспарлау кәсіпорынды басқарудағы ең маңызды буын болып
табылады.
Дипломдық жұмысымның мақсаты жоспарлаудың нәтижесінде кәсіпорынның
барлық бөлімшелерінің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етуін
зерттеу. Төменде, әр тарауда кішігірім кіріспеде, жоспарлаудың
мәні мен маңызы тағыда нақтылап айтылады.
Бұл жұмыстың барысында мынадай мәселелерді қарастырғым келеді:
- жоспардың түрлері, оның бір-бірінен айырмашылығын;
- әр жоспардың алдында қойған мақсаттары мен атқаратын
қызметін;
- жоспарды жасауға қажетті материалдар, ол материалдарды
жинау, сақтау және талдау тәсілдері, сонымен қатар олардың
құнын;
- әр жоспарды құру күнделігіне, жоспар жасалған мерзімнің ұқасатығының
әсерін;
- жоспардың кәсіпорынның қызметі мен өндіретін өніміне
байланысты күрделілігін;
- жоспарлау барысында қолданылатын тәсілдер мен әдіснамалардың
түрлерін;
- жоспарлау ісінде статистикалық мәліметтердің атқаратын орнын;
- жоспарлау ісіне мәліметтің құрамы мен құрылымының әсерін;
- жоспардың сапасын;
- жоспарға ағымды өзгерісер енгізу мүмкіндігі және оның
өнеркәсіп қызметінің нәтижесіне әсерін;
- қаражат жоспарының басқа жоспарлармен байланысы мен өзара
әсерлерлесін;
- жоспарлау ісінде мамандардың атқаратын орнын.
Адам баласы қандайда бір істі бастамас бұрын: қай іспен
айналысу керек, қашанға, қалай және ол үшін қандай қаражатты
пайдаланатынын тиянақты ойластырып алады. Сондықтан, кез-келген
қызметте алдымен мақсатты және оған жету жолын белгілеп алу
керек.
Алдына мақсат қою үшін көргендік, болжам, жоспар керек.
Сонымен жоспар мақсатын анықтауға және оны орындауға
қажетті құралдың бірі болып саналады.
Жоспарлау процесі төрт этаптан құралады:
- жалпы мақсатты анықтау;
- жалпы мақсатты кезеңдерге бөліп, әр кезеңнің өз мақсатын
нақты, дәлірек анықтау;
- мақсатқа жетудің жолдары мен қажетті қаражаттың мөлшерін анықтау;
- нақты көрсеткіштерді жоспармен салыстыру арқылы мақсатқа жету
барысын қадағалау.
Кәсіпорында жоспарлау жүйесін жасау белгілі бір мөлшерде
шығынды қажет етеді. Бірақ өндірісті тиімді ұйымдастыру
барысында түсетін түсім бұл шығынды анықтайды. Сондықтан ішкі
жоспарлаудың өндірістік емес шығын деп қарау дұрыс деп айтуға
болмайды. Бұл жағынан қарағанда , өндірістік емес еңбекке жата
тұра жоспарлау еңбек өнімділігін арттыруға себепкер болады
. Өндірістік емес еңбек деп қарастыратын кәсіпорындар оған
қажетті шығынды азайтуға тырысады.
Қазiргi кезде көпшiлiк кәсiпорындар дамудың болашақтағы бағыттары мен
түрлерiн ғылыми әдiстемелiк негiздеу, кәсiпорынды дамыту мақсаты мен
сыртқы, қаржылық ортаға ыңғайлану арқылы қаржылық iс-әрекеттi саналы
басқару қажеттiлiгiн мойындауда. Елдегi макроэкономикалық көрсеткiштерде,
нарықты мемлекеттiк реттеу жүйесiнде, қаржылық нарық конъюнктурасында
елеулi өзгерiстер орын алғанда және соған байланысты белгiсiздiктер пайда
болғанда қаржылық стратегия кәсiпорынның қаржылық iс-әрекетiн келешекте
басқарудың маңызды құралы болып табылады. Қаржылық стратегия кәсiпорынның
жалпы даму мiндеттерi мен қаржылық идеялогиялары және оған қол жеткiзудiң
бiршама ұтымды жолдарын таңдау арқылы анықталатын қаржылық iс-өрекеттiң
ұзақ мерзiмдi мақсаттар жүйесiн қамтиды.
Отандық және шетелдiк компаниялар бәсекелестiгi жағдайында iшкi және
сыртқы қаржылық орта факторларының мүмкiн өзгерiстерiне ыңғайластырылған
қаржылық стратегия құрмай кәсiпорын құру және дамыту қиынға соғады. Мұндай
жағдайда кәсiпорынның жеке құрылымдық бөлiмшелерiнiң қаржылық шешiмдерi
әртүрлі сипат алып қарама-қайшылықтар туындайды және қаржылық iс-әрекеттiң
тиiмдiлiгiн төмендетедi.
Жаңа коммерциялық мүмкiндiктерге байланысты кәсiпорынның шаруашылық iс-
әрекетiнiң түбегейлi өзгеруi қаржылық стратегияны жасаудың алғышарты болып
табылады. Мұндай мақсаттарды жүзеге асыру өндiрiстiк ассортименттердi
өзгертудi, жаңа өндiрiстiк технологияларды енгiзудi, өнiмдi өткiзудiң жаңа
нарықтарын игерудi және т. б. талап етедi. Мұндай жағдайда кәсiпорынның
қаржылық белсендiлiгiнiң едәуiр артуы және оның қаржылық iс-әрекет аясын
кеңейту нақты қаржылық стратегияларын жасауды қамтамасыз ететiн болжамды
сипатта болады.
Қазiргi отандық экономикалық зерттеулерде макроэкономикалық қаржылық
саясатқа қарағанда кәсiпорынның қаржылық iс-әрекетi, iшкi және сыртқы
нарықтарда ұтымды қаржылық стратегияларды жасау мәселелерi өте аз
зерттелген. Айтылған мәселенiң теориялық және қолданбалы жақтарының аз
зерттелгендiгi осы дипломдық-ғылыми жұмыстың маңыздылығына негiз болды.
Кәсіпорынды қайта құру өте қиын жағдайда, яғни сырттан
келетін шикізат, қуат өндіргіштер, айналым қорының жетіспеушілігі және
бюджеттік қаражаттың шектеулілігі өндіріс сферасын ынталандыруға толық
мүмкіндік бермейді. Тәжірибеден белгілі, нашар жұмыс істейтін
кәсіпорындарда жоспарлауды ұйымдастыру мәселесі нашар жолға
қойылған. Сондықтан, шаруашылықты тиімді жүргізу шараларын кәсіпорын
деңгейінде қарастыру қажет. Мұндай мәселені жүзеге асыру үшін әрбір
кәсіпорында стратегиялық жоспарлау жақсы жолға қойылған болуы
керек. Нарықты экономикаға сай өндірісті басқару және
ұйымдастыру тетігін дұрыс жолға қойылған жоспарлаусыз жасау
барлық жағдайда жақсы нәтиже бере бермейді.
1. КӘСІПОРЫН - ЖОСПАРЛАНАТЫН НЕГІЗГІ ОБЪЕКТІЛЕРДІҢ БІРІ
1.1. Жоспар нысаны және оның түрлері
Жалпы жағдайда жоспарлануды болашақта не жасау керек
екендігі туралы шешім қабылдау деп қарастыруға болады.
Жоспарлаудың нәтижесі болып басшы органдардың не, қашан,
қайда және қалай жасалу керек екендігі туралы шешімдері
табылады. Жоспарлау барысында әртүрлі нұсқаулар қарастырылып, соның
ішінен тиімдісі таңдалады. Басшының шешімі төменгі бөлімшелерге
тартылып , оларға өз жоспарын құруға негіз болады. Жоспар
дегеніміз - алда күтіп тұрған жағдайды ескере отырып жасалған
мақсат, оны іске асыру жолдары және кәсіпорын қызметкерлерінің
іс әрекеттері туралы шешім дайындау, оның әртүрлі нұсқауларын
қарастырып, салыстыру нәтижесінде тиімдісін таңдау.
Жоспарлы шешім қабылдау әр қашан ресурстарды пайдаланумен
байланысты. Қысқаша айтқанда жоспар кәсіпорынның ресурсын пайдаланудың
бір нұсқасы болып табылады. Сондықтан, кәсіпорынның ресурсы
жоспарлауды қажет етеді.
Ресурсты жоспарлаудың мақсаты - оны пайдалануды
оңтайландыру болып табылады.
Ресурстарды жоспарлау оның шығынның мөлшерін, бағытын және
пайдалану мерзімін, пайдалану тәртібін, өзара
ауыстырылымдығын қарастырады.
Ресурсты жіктеу әртүрлі болуы мүмкін, сондықтан жиі
кездесетін талаптарды атап өтейік:
Еңбек ресурстары. Еңбек ресурстары деп - еліміздің еңбекке
қабілетті, денсаулығы мен білімі бар тұрғындарын айтамыз.
Еңбек ресурстары сан және сапа жағынан бағаланады. Сан
жағынан бағалау, еңбек ресурстарының санының көрсеткіштерімен
сипатталады. Еңбек қабілеті бар тұрғындар екі группаға бөлінеді:
экономика жағынан белсенді және белсенсіз.
Экономика жағынан белсенділерге мыналар жатады: халық
шаруашылығына еңбек етіп жатқандар, өзін-өзі жұмыспен қамтамасыз
етіп жүрген жұмыскерлер: балалы әйелдер; әскери қызметкерлер;
жәрдем ақы алатын жұмыссыздар.
Экономика жағынан белсенсіздерге мыналар жатады: еңбек ету
жасындағы оқушылар; еңбек ету жасындағы мүгедектер; бас бостандығынан
айырылған адамдар; уақытша жұмыссыздар.
Экономикалық белсенді және белсенсіздердің ара салмағы кейбір
мемлекеттік - экономикалық, саяси және демографиялық факторларға
байланысты.
Еңбек ресурсының құрамының сапсы мыналар арқылы
сипатталады: денсаулық дәрежесі; білім және біліктілік
дәрежесі; жұмыскерлердің жыныстық жас шама құрамы; жұмыскерлердің
мұқтаждары.
Кәсіпорын еңбек ресурсы дегеніміз - оның мамандары. Шет ел
мамандары кәсіпорынның құрамын мүлік және адам капиталы
түрінде қарастырады, оның ішінде бастысы болып адам
есептеледі. Еңбек ресурсының кәсіпорында алатын орны мына
факторлар арқылы анықталады:
- қазіргі замандағы өндіріс ғылымды және үлкен қаржыны
қажет ететіндігіне байланысты, мамандарға қойылатын талаптар
да өсті;
- бәсекенің өсуіне байланысты, өнімнің сапасы және оның
ғылыми- техникалық дәрежесіне баса назар аударыла бастайды,
оның деңгейі кәсіпорынның мамандарына байланысты;
- жаңа технологиялар енгізудің қажеттілігі еңбекке
шығармашылықпен қарауға және жоғары дәрежедегі маман болуды
қажет етеді;
- еңбектің ұжымдық түрі ұлғайып келеді, сондықтан бірге
қимыл жасау, ынтымақтастық, қарама - қайшылық тәрізді мәселелер
пайда болады;
- қызметкерлердің еңбегі, мемлекеттік кәсіпорындардың өзінде
де кәсіпкерлік мағына болып отыр.
Жоғарыда айтылған факторлар, еңбек ресурсын
жоспарлауда қызметкердің жекелеген қасиетін, әрбіреуінің жеке
мүдделігі мен еңбекке деген шығармашылық қатынасын есепке
алуды қажет етеді.
Мамандарды өндірістің тиімділігін көрсететін әлеумет ретінде
мынандай аспектілер қарастырылады:
- мамандарды таңдау, орналастыру және оны дәрежесін көрсету
жөнінде орынды жоспарлаған саясат;
- дайындау, қайта дайындау және мамандық деңгейін көрсету;
- кәсіпорынның мамандар құрамының тұрақтылығын және икемділігін
қамтамасыз ету;
- қызметкерлерді моральді және материалды ынталандыру;
Мамандардың құрамы кәсіпорын өндірісінің құрамымен
анықталады. Барлық жұмыскерлер екі категорияға бөлінеді: өндірістк
және өндірістік емес деп.
Атқаратын міндетіне байланысты жұмысшы және қызметші болып
бөлінеді.
Кәсіпорынның мүлкіне қатысы бойынша меншік иесі және жалданушы
жұмыскерлер болып бөлінеді.
Кәсіпорындарда еңбек ресурсын жоспарлауда мынадай көрсеткіштер
қарастырылады:
- жұмысшы мамандардың саны мен құрамы;
- еңбек өнімділігі;
- еңбек ақы;
- жұмыс күшінің қажеттілігі және маман дайындау мәселесі;
- қол еңбегінің мөлшерін азайту ;
- мамандар резерві ;
- жұмыс уақытының нормасы, өндірім, өндіріс программасының еңбек
сиымдылығы, өндіріс циклының ұзақтығы және т.б.
Өндірістік қор. Кәсіпорын жұмысшылары еңбек құралдарының көмегімен
еңбек заттарына әсер ету арқылы дайын өнім шығарады. Ақшалай
түрде бағаланған еңбек құралдары кәсіпорынның өндіріс қорын
құрайды. Өндіріс процесіндегі атқаратын қызметіне, оның бағасының
дайын өнімге ауысу тәсіліне, еңбек құралы және еңбек затын
қайта өндіруде атқаратын роліне байланысты негізгі және айналымды
қор болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндірістік қор - өндірістік қордың өндіріске ұзақ
мерзімде қатысып, өзінің алғашқы түрін сақтай отырып, бағасын
дайындаған өнімде пайдалануға байланысты, белгілі бір мөлшерде
беріліп отыратын өндірістік қордың бөлігі. Оларды күрделі
қаржы жұмсаламы арқылы толақтырылады.
Негізгі өндірістік қор кәсіпорынның материалды- техникалық
негізін құрайды, сондықтан жоспарлаудың ең негізгі объектісі болып
табылады. Оның мөлшері кәсіпорынның өндірістік қуаты мен еңбек
құралдарының техникалық деңгейін көрсетеді. Нақты экономика
жағдайда негізгі қор экономикалық өсуді, өндірісті сәйкестендіруді,
сапаны жақсартуды, ғылыми–техникалық деңгейін және өнімнің
бәсекеге жарамдылығын қамтамасыз ететін басты фактор деп
саналады. Өнеркәсіпте негізгі өндірістік қор әртүрлі мақсаттарға
пайдаланатын, көптеген әртүрлі еңбек құралдарын қамтиды.
Негізгі өндіріс қорын жоспарлаудың мақсаты - кәсіпорынның
стратегиялық және тактикалық мақсатына жетуді қамтамасыз
ететін негізгі қордың құрамын және құрылысының тиімді
мөлшерін табу және белсенді элементтердің қызметін дұрыс
ұйымдастыру.
Негізгі қорды жоспарлау барысында мынадай
көрсеткіштер қарастырамыз:
- негізгі қорды қарқынды және интенсивті пайдалану;
- еңбектік қормен жарақтандырылуы, қор қайтарымы, өнімнің іс қор
сиымдылығы;
- күрделі құрылыс бойынша шаралар және негізгі қорды
жаңғырту;
- машина паркінің мөлшері мен құрылымы;
- кәсіпорынның өндірістік қуаты және оның бөлімшелері:
- жаңа өндірістік қуаттар мен негізгі қорды іске қосу;
- құрал жабдықтардың жұмыс істеу кестесі және т.б.
Негізгі қордан заңда көрсетілген тәртіп бойынша бюджетке
төлем төленеді. Төлемді есептеу нысаны кесте 1 - де
келтірілген.
Өндіріс процесінде негізгі қормен қатар кәсіпорынның
айналым қоры болу керек. Айналым қоры- өндірістік қордың әрбір
өндіріс циклы кезінде түгел пайдаланылатын бөлігі және оның
құны дайын өнім құнына толық ауысады. Бұл қордың мөлшері,
өнім өндіру қаншаға, өссе сондай пропорцияда өседі. Ғылыми-
техниканың жаңалықтарын пайдалану арқылы, өнімді өндіруге
кететін шығынды азайтуға болады. Айналым қоры 4 бөліктен
тұрады, олар:
• өндірістік босалқы қор;
• аяқталмай қалған өндіріс;
• жартылай дайын меншікті өнім;
• болашақтағы шығын.
Кесте 1. – Төлемді есептеу нысаны
№ Көрсеткіштер Жылдық жоспар
2006 ж
1 Өндірістік және өндірістік емес негізгі 539928
қордың жоспарлы кезеңнің басындағы құны
2 Салықтан босатылған, жеңілдік берілген
негізгі қорлар:
Барлығы: 97285
Оның ішінде :
Қысқа мерзімге аренда берілген негізгі қор 15387
3 Салық төленген негізгі қордың құны 442643
(1 жол-2 жол)
4 Негізгі қордың тозуы (орташа 45 %) 199290
5 Негізгі қордың салық салынатын бөлігінің 243353
құны (3 жол-4 жол)
6 Салық мөлшерлемесі (4%) 0,04
7 Салық мөлшері (5 жол *6 жол) 9734
Айналым қоры өнімді өткізу мен шикізат сатып алуы
үздіксіз процеске айналдыруға қажетті элемент. Оларға мыналар
жатады: дайын өнімнің қоры, ақшалай қор,шикізат сатып алуға,
материал, отын, энергия, еңбек ақы төлеуге арналған қор. Айналым қоры
дайын өнімді тұтынушыға айналу ортасы арқылы өткізуді
қамтамасыз етеді. Айналым қоры және айналыс қоры аталамдар мен
қатар айналым қаражаты деген аталымды қолданамыз: ол айналым қоры
мен айналыс қорының ақшалай сипатталғандағы түрі. Айналым қаражаты
жоспарлау объектісіне жатады.
Айналым қоры мен айналыс қорының жоспарлау көрсеткіштеріне мыналар
жатады:
- шикізаттың аталымдары мен мөлшері, материалдардың,
отындардың, жартылай дайын өнімдердің, бөлшектер, негізгі қорды
жөндеуге қажетті босалқы заттар;
- аяқталмаған өнім қоры , меншікті аяқталмаған өнім,
бөлшектері;
- өнімді және оның бөлшектерін дайындау үшін кететін
тауарлы- материалды құндылықтардың шығынының нормасы;
- материалды ресурстарды пайдаланудың тиімділігі;
- сапа көрсеткіші сенімділігі, бәсекелестігі өнімнің,
шыдамдылығы.
Инвестиция. Инвестиция құрамына қаржы және материалды ресурстарға
қоса мүлікті және интелектуалды құндылықтардың кәсіпкерлік
және де басқа іс- қимылға пайда табу мақсатында қосуға
болатын барлық түрі кіреді.
Маңыздылығына байланысты жоспарлауға инвестицияның үш түрін
жатқызуға болады:
- нақты- материалды өндіріске ұзақ мезімді қаржыландыру;
- қаржылық –құнды қағаз және мүліктік құқық салып алу;
- интелектуалды, мамандарға, лицензия, ноу-хау, ғылыми
зерттеулерді қаржыландыру.
Инвестициялық қызметті жоспарлау объектісі ретінде жаңадан
құрылған және жаңғыртылған негізгі қор, айналымды қор, құнды
қағаздар, ақыл-ой құндылығы, ғылыми-техникалық өнім қарастырылады. Мысалы
инвестициялық объекті ретінде жерді қарастыруға болады.
Кәсіпорынның стратегиясының бір элементі болып протфельдік
стратегия табылады. Протфельдік стратегия мыналарды қарастырады:
- кәсіпорын немесе оның акцияларын сатып алу;
- бірлескен кәсіпорын құру;
- тиімсіз және болашағы жоқ өндірістік саладан бірте-
бірте шығып кету;
- кәсіпорынды, оның кейбір бөлімшелерін немесе акцияларын
сату;
- бос ресурстарды, капитал түрінде орналастыру.
Кәсіпкерлік дарын. Кәсіпкерлік дарын ресурс ретінде қабылдау,
барлық жағдайда дұрыс деп атауға болмайды. Ол өндірістік
қызмет пен коммерциялық қызметі оңтайлы пайдалану, жаңалықтарды
пайдалану, жұмысқа жауапкершілікпен қарау және қызметкерлердің жекелеген
қасиетіне байланысты. Кәсіпкерлік табиғаттың берген дарыны.
Кәсіпкерлік дарынды тәрбиелеу оңай шаруа емес . Бұл арада
адамның ойлау қаблеті, оның қимылының себептері, эмоциясы, шешім
қабылдауға және оны іске асырудағы шыдамдылығы негізгі мәселе
болып табылады. Жоспарлы шешімдерді қалай болса адамдар қабылдайды,
сондықтан қаншама маңызды болғанымен техникалық құралдар тек
көмекші ғана болып табылады.
1.2 Жоспарлаудың негізгі обьектілері
Нарықты экономика жоспарлаудың барлық элементтерін қайта
қарастыруға мәжбүр етті. Кеңес үкіметі кезінде халық шаруашылығының
жоспары болатын. Жоспарлау экономиканы басқару жүйесі экономиканың
дамуына байланысты түрін өзгертеді. Біздің елімізде экономиканы
басқару мынандай жағдайларда қалыптасқан болатын:
- мемелекеттік кәсіпорындардың басымдылығы, ол дегеніміз
мемлекеттік меншік басым деген сөз;
- кәсіпорындар арасындағы шаруашылық байланысы қатал
белгіленеді;
- шаруашылық субъектісінің өндірістік - шаруашылық дербестігі
шектеулі болады;
- өндірісті шоғырландыру , өндірістің мақсаты шаруашылықты
есеп тиімділігі емес, халық шаруашылығы тиімділігіне бағытталады;
- біртұтас халық шаруашылығы кешенінің тұйықтығы.
Мұндай жағдайда халық шаруашылғын жоспарлаудың мынадай
принциптері негізге алынады:
- біртұтас халық шаруашылығы кшенін басқарудың бір ортаға
шоғырландыру;
- жоспарлау басқарудың басқа қызметтерінен жоғары бағаланады,
атап айтқанда жоспар қалай орындалу керек болды;
- мемлекет тұрғысынан қатал бақылау;
- жоспар шешімдері басшылық нұсқау болып табылады;
Халық шаруашылығы жоспарының негізгі мақсаттары:
- қоғамдық өндіріс дамуының үдемелері үйлесімділікті
қамтамасыз ету, тұрақты үйлесімді өсу және халық шаруашылық
кешендерін оңтайлы орналастыру;
- экономиканың барлық бөлімдерін аз шығын жасай отырып халық
шаруашылығының жоғары нәтижесіне жетуге бағыттау;
- қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың жан-жақты үдемелі формаларын
пайдалануды дамыту;
- ғылыми-техкалық жаңалықтарды жылдам ендіру;
- өндірістік қор, материалдар және еңбек ресурстарын дұрыс
пайдалануды жақсарту, табыстың тиімділігін өсіру.
Экономикалық даму тарихы жоспарлау - басқарудың ең бір
маңызды құралдарының бірі екенін дәлелдейді. Жоспарлау тиімді
болады, егер мына жағдайда қолданылса: біріншіден, экономикалық
даму барысының нақты шарттарын есепке ала отырып жасалынса;
екіншіден, басқарудың басқа да тәсілдерімен есептеп
жасалынса.
1 ) Жоспарлы шешімнің міндеттілігі тұрғысынан
қарастырсақ бағыттама (басшы) және ниет жоспары деп
бөлуімізге болады.
Бағыттама (басшы) жоспарлау міндетті түрде орындалуы
қажет шешімдер дайындау процессі деп қарастырамыз . Кеңестік
халық шаруашылық жоспар белгілі бір адреске бағытталған
болады және тым бөлшектеп жатуды қажет етпейді. Мысалы:
қоршаған ортаны қорғау ; қорғаныс; әлеуметтік саясат; экономиканың
құрылымын қайта құру. Жоспарлау мамандары бағыттама жоспары
нарықты экономикаға қайшы емес екенін көрсетеді.
Ниетті жоспарлау басшылық жоспарлауға керісінше, орындауға
міндетті емес жоспар. Ниет жоспарының құрамында міндетті тапсырмалардың
болуы мүмкін, бірақ оның саны шектеулі. Жалпы алғанда, ол
бағыттаушы, ұсыныс ретінде қолданылады.
Ниет жоспарының тапсырмалары индикатор деп саналады.
Индикатор-әлеуметтік - экономикалық саясатты қалыптастыру барысында
мемлекеттік басқару мекемелерінің таңдап алған экономиканың даму
жағдайын және бағытын сипаттайтын көрсеткіш, сонымен қатар осы
көрсеткіштерге жету үшін мемлекет тарапынан шаруашылық
процессіне әсер ету мөлшерін белгілейді.
Ниет жоспары кішігірім деңгейдегі объектілер үшін де
пайдалануға болады. Болашақ жоспарды жасауда ниет жоспары
қолданылады, ал ағынды жоспарлауда - басшылық жоспар
пайдаланады. Көптеген шет ел зерттеушілер міндет пен жоспардың
өзгешелігін жетік түсіну керек екенін атап көрсетеді. Жоспарға
қарағанда міндет нақты шара қолдану үшін шешім қабылдаушымен
байланысты.
Мынадай мысал қарастырайық.
Компания бес жылдық ниет жоспары бойынша жұмыс
істейді. Онда көздеген мақсатқа жету үшін мыналар
жоспарланған :
• өндірістік қуатты өсіру;
• өнімді жақсарту жолдарын кеңейту;
• іскер мамандарды жұмысқа тарту.
Кейбір бөлімшелер, асығыстық жасап өндіріс қуатын дамытуға, құрал-
жабдық алуға, мамандар шақыруға міндет алып қояды. Бір жылдан
кейін міндет өзгеріп кетті, сондықтан, күрделі қаржы
жұмсалымының құрамы басқаша болуы керек екені түсінікті. Егер
асығыстың болмаған жағдайда, келесі жоспар кезінде есептеу
барысында капиталды дұрыс пайдалану нәтижесіне жетуге
болар еді.
2) Жоспар жасалынатын мерзімнің мөлшеріне байланысты
және жоспарлы есептеулерді бөлшектеу дәрежесіне байланысты
жоспарлар ұзақ, орташа және қысқа мерзімді болып,
табылады.
Ұзақ мерзімді жоспар. Ұзақ мерзімді болашақ жоспарлар 5
жылдан артық мерзімдерге, жасалынады. Мысалы: 10, 15 және 20
жыл. Мұндай жоспарлар кәсіпорынның ұзақ мерзімді стратегиясын
(әлеуметтік, экономикалық, ғылыми-техникалық даму) анықтайды.
Ұзақ мерзімді (болашақ) жоспарлауды болжам жасаудан
айыра білу керек. Нысаны бойынша олар ұқсас процесс, ал
мағынасы жағынан әр түрлі болып келеді. Болжам жасау – ғылыми
негізделген ықтималды үлгі негізінде құрылған жоспарлау
объектісінің болашақтағы дамуын анықтайтын көргенді процесс.
Бұл жағынан қарағанда болжам жасау, ұзақ мерзімді жоспарлаудың
бір этапы болып табылады. Сонымен қатар, кейбір әлеуметтік -
экономикалық процесстер үшін болжам жасау өз алдына басқару
қызметін атқаруы мүмкін. Сондай – ақ, кейбір процесстер мен
құбылыстарды жоспарлау мүмкін болмауы, ал басқару барысында
есепке алу керек, мысалы; демографиалық процесстер, әлеуметтік өмір.
Макроэкономикалық деңгейде болжам жасау мыналар үшін
жасалынуы мүмкін: жалпы ішкі және ұлттық өнім; еңбек ресурсы;
еңбек өнімділігі; өндіріс қоры; күрделі қаражы жұмсау; ағынды
нарықтандыру; қаражат ағымдары т.б. Кішігірім деңгейде, яғни шаруашылық
субъектілерінде мыналарға болжам жасауға болады: баға деңгейі;
еңбек күшінің құны; өнім өткізу көлемі; нарықтағы алар орны;
табыс және тиімділік; негізгі бәсекелестер; ғылым мен техникалық
зерттеулер мен әзірлемелер; қажетті күрделі қаржы; тәуекелділік.
Орташа мерзімдік жоспар: 1 жылдан 5 жылға дейін уақытты
қамтиды. Кейбір кәсіпорындарда бұл жоспар, ағынды жоспардың
орнына пайдаланады. Ағымды жоспар 1 жылға дейін қамтиды.
3) Жоспар шешімнің мазмұны бойынша стратегиялық,
тактикалық және шұғыл - күнтізбелікті жоспар болып бөлінеді.
Стратегиялық жоспарлау. Ұзақ мерзімге және шаруашылық
субъектілеріне негізгі бағытын анықтауға арналады. Стратегиялық
жоспарлау барысында мынадай шешімдер қабылданады: табыскерлік
бағытындағы қызметтік қалай дамыту керек; табыскерліктің жаңа
бағыттарын анықтау; тұтынушылардың қажетін қанағатандыруды
ынталандыру; нарықтық сұранысты қанағаттандыру үшін не жасау
керек; қай нарықта қызмет жасау; қандай өнім және көрсету
керек; табыскерлікті кімдермен бірге жасауға болады. Стратегиялық
жоспарлаудың негізгі мақсаты кәсіпорынның сыртқы және ішкі
ортаның серіпіністі дамуы жағдайында тиімді жұмыс жасауға
мүмкіндік жасау болып табылады. Стратегиялық жоспар нәтижесінде
кәсіпорын болашақтағы мақсатын анықтап, соған жетудің
жолдарын белгілейді.
Тактикалық жоспарлау. Егер стратегиялық жоспарлаудың мақсаты
кәсіпорынға жаңа мүмкіндіктер іздеу болса, тактикалық жоспар
сол мүмкіндіктерді жүзеге асыруға жағдай жасау, ал шұғыл -
күнтізбелік жоспар оларды жүзеге асыру болып табылады.
Тактикалық жоспар нәтижесінде кәсіпорынның әлеуметтік және
экономикалық дамуының жоспары жасалынады, яғни өндірістік,
шаруашылық және әлеуметтік қызметтерін толық қамтитын
бағдарлама түрінде жасалынады.
Тактикалық жоспар негізінде мыналар жүзеге асады:
кәсіпорынның құрамындағы бөлімшелер арасындағы байланыс
анықталады; ғылыми негізделген өндіріс; негізгі қызметтер бойынша
бюджет (смета) жасалынады және оның орындалуына бақылау жасалынады.
Жақсы жасалынған жоспар үйлестірудің негізін құрайды, ал
бақылау жасау жоспар және үйлестірусіз мүмкін емес.
Шұғыл - күнтізбекті жоспар. Кәсіпорын қызметін жоспарлаудың ақырғы
этапы болып есептеледі. Шұғыл - күнтізбелік жоспарының міндетті
тактикалық жоспардың көрсеткіштерін дәлірек анықтау арқылы
кәсіпорынның күнделікті жұмысын ұйымдастыру.
4) Жоспарлау теориясы мен тәжірибесінде жоспарлаудың
басқада түрлері қолданылуы мүмкін. Жоспарлауда мынандай шарттар
бар:
а) қамту деңгейі бойынша :
- жалпы жоспарлау барлық проблеманы қамтиды;
- жекелеген облыс және параметрлерді қамтитын ішінара
жоспарлау;
б) жоспарлау объектілері бойынша :
- стратегиялық және тактикалық мақсаттарды анықтауға
арналған нысанылы жоспарлау;
- мақсатқа жету үшін қажетті қаражатты анықтау үшін
(құрал- жабдық, жұмыскерлер, қаражат, ақпаратты жолдау) қаражат
жоспары;
- нақтылы бағдарлама әзірлеу және жүзеге асыруға
байланысты бағдарлама жоспарлары; мысалы өндіріс және
өнімді өткізу бағдарламасын жоспарлау;
- іс-әрекетті жоспарлау, мысалы; арнайы сауда, мамандарды
жалдау;
в) сала бойынша жоспарлау:
- өнімді өткізуді жоспарлау (өнімді өткізу мақсаты, іс-әрекет
бағдарламасы, өнім өткізуге қажетті шығын, өнім өткізуді
дамыту);
- өндірісті жоспарлау (өндіріс бағдарламасы, өндірісті дайындау,
өндірістің барысы);
- жұмыскерлерді жоспарлау (қажеттілікті анықтау, жалдау,
мамандарды қайта дайындау, жұмыстан шығару);
- сатып алуды жоспарлау (қажеттілікті анықтау, сатып алу,
ортақ мүліктерді сату);
- қаражатты жоспарлау;
г) ауқымдылығы бойынша жоспарлау:
- берілген контурмен шектелген біріктірме жоспарлау;
- егжей – тегжей жоспарлау, мысалы; жоспарланып отырған
процесс немесе объектіні егжей – тегжей сипаттамасы және
есептемесі;
д) мәліметтердің өзгеруін есепке алу бойынша;
- қатал жоспарлау;
- икемді жоспарлау;
1.3 Жоспарлаудың түрін таңдауға әсер ететін факторлар және жоспарды
ұйымдастыру
Жоспарлаудың түрін талдауға, көптеген факторлар әсер етеді.
Негізгі фактор болып, кәсіпорынның немен кәсіп ететіні есептеледі.
Мысалы; киім-кешек шығаратын кәсіпорын өз өнімінің бір-екі жылдан ұзаққа
жоспарламайды, ал кеме жасайтын кәсіпорында 5-10 жылдан кем
болмауы керек.
Жоспарлаудың түріне әсер ететін көптеген факторлардың
ішінен үш топты бөлуге болады:
а) кәсіпорынның кәсібіне байланысты, мысалы; қаражатты
шоғырлануды механикаландыру және автоматтандыру деңгейі кәсіпорынның
географиялық орналасуы және т.б.
б) сыртқы ортаның факторлары , мысалы; мемлекеттік реттеу
жүйесі, бәсекеліктің деңгейі мен сипаты;
в) жоспарлаудың ерекшелігіне байланысты, мәселелер, мысалы;
толықтығы, егжей – тегжейлігі, дәлдігі, анықтығы, икемділігі,
тиімділігі және пайдалылығы т.б.
Кәсіпорынның жоспары өзінің мазмұны бойынша қарамағындағы
ресурсты тиімді пайдалану және өнімді тиімді өткізуге
бағытталған шаралардың жиынтығынан құралады. Жоспарлау жүйесінің
табыстылығы мен тиімділігі оның ұйымдастыру жағдайына
байланысты болады.
Жоспарлау жүйесінің негізгі элементтері ретінде мыналарды
қарастырамыз:
а) ұйымдастырушы құрылымды құрайтын қызметкерлер;
б) жоспарлау тетігі;
в) жоспардың шешімдерін негіздеу, қабылдау және жүзеге
асыру (жоспарлау процесі);
г) жоспарлау процесін қамтамасыз ететін құрал-жабдықтар
(ақпараттық, техникалық, математика - бағдарлаулар, ұйымдастырушы және
лингвистикалық).
Барлық жоспарлауды ұйымдастыру жүйесі, өндіріс пен басқару
процессін жетілдіруге ыңғайлы жағдай жасау мүмкіндіктеріне
бағытталуы керек.
Жоспар қызметкерлері. Жоспар қызметкерлерінің қатарына
барлық жоспарлау мәселесіне қатысы бар маман қызметкерлер
кіреді.
Кейбіреулері үшін, жоспарлау негізгі міндеті болса,
кейбіреулері үшін қосымша міндет болуы мүмкін.
- мамандарды жинау ( іздестіру, таңдау және жалдау);
- мамандарды орналастыру;
- белсенділігін және сыйақы мөлшерін ескере отырып, тапсырмалармен
қамтамасыз ету;
- дәрежесін өсіру;
- қызметтен босату (тұрақтамаушылық, босату).
Жоспар қызметкерлерінің ролінің өсуін мына мәселелер арқылы
түсіндіруге болады:
- өндірістегі күрделі қаржы жұмсау және ғылымның қажеттігінің
өсуі;
- бәсекелестік жағдайында өнімнің сапасы мен ғылыми - техникалық
деңгейінің артықшылығының өсуі;
- барлық жұмысшылардың еңбегінің шығармашылықтығының өсуі;
- техникамен технологияның күрделігінің өсуіне байланысты,
еңбектің ұжымдық мәнінің өсуіне;
- еңбекте кәсіпкерліктің дамуы.
Шет елдерде жоспарлау бөлімінің мамандырының жасы 30 -
дан 45-ке дейінгі қызметкерлерден құралады. 30-дан жасы
кішілердің тәжірибесі аз деп есептелінсе, 45- тан жоғарылар өз
мүмкіндіктерін пайдаланып біткен деп есептелінеді.
Жоспарлаудың ұйымдастырушылық құрылымы. Жоспарлаудың ұйымдастырушы
құрылымы әртүрлі факторларға байланысты болады, олардың ішінен
мыналарды атап өткен жөн болады:
- өндірістің мамандану дәрежесі, яғни негізгі өнімнің
жалпы өндіріс өніміне қатынасы;
- жаппай өндіріс деңгейі , яғни бір түрлі өніснің шығару
мөлшері;
- шаруашылық субъектісінің ұйымдық - құқықтық түрі;
- шаруашылық субъектісінің құрамына кіретін өндірістік
бірліктердің байланысының тығыздығы;
- шаруашылық субъектісі мен оның бірлестіктерінің мөлшері:
өндіріс көлемі; жұмысшы саны; негізгі өндіріс қорының құны;
- шаруашылық субъектісінің құрылымы: өндірістік бірліктердің және
құрылымдық бөлімшелердің құрамы; өндіріс көлемі бойынша өзара
қатынастары;
- сыртқы өндірістік – шаруашылық байланыс;
- жеткізушілер мен тұтынушылардың саны;
- мамандардың құрылымы мен құрамы, және олардың материалды-
техникалық базасы;
- кәсіпорынның ғылыми - техникалық жаңашылдықтың дамуына және
жаңашылдық саясаты;
- өнімнің сапасы, өнімнің ғылыми – техникалық және бәсекелестік
деңгейі;
- ресурстарды пайдаланудың тиімділігі;
- өндірісті, еңбекті және басқаруды ұйымдастыру тәсілдері және де
басқалар.
Ұйымдастыру құрылымының қасиеттері жоғарыда айтылғандармен ғана
шектеліп қоймайды. Сонымен қатар, әлеуметтік - психологиялық,
идеялогиялық, еңбек ұжымының имандық қасиеттері әсер де етеді.
Әрбір кәсіпорын ұйымдастырушы құрылымын жоспарлауды өз
еркімен таңдап алады. Сонда да, кәсіпорындардың үлгі ретінде жиі
кездесетін кейбір тобын бөліп көрсетуге болады.
Мұндай жеткізуге салалық белгі негіз бола алады.
Кәсіпорындардың салалық белгі бойынша үш топқа бөлуге болады:
салалық, көп салалы және сала аралық.
Салалы топқа өнеркәсіптің бір саласында жұмыс жасайтын кәсіпорындар
жатады. Мұндай шаруашылық субъектілерінде жоспарлауды ұйымдастырушының
құрылымы қарапайым. Кейбіреулеріне жоспарлау бір орталықтан
жүргізіледі, орталықтың міндетті бөлімшелерге жүктелген .
Жоспарлау тетігі. Жоспарлау тетігі ретінде жоспар шешімін
қабылдау және оны жүзеге асыру үшін қажетті құрал - жабдық
пен тәсілдің жиынтығын қарастырамыз.
Егер ұйымдастырушы, құрылым жоспарлау жүйесінің сыртқы бейнесін
сипаттайтын болса, жоспарлау тетігі оның ішкі бейнесін, мән-
мағынасын сипаттайды.
Жоспарлау тетігіне мыналар кіреді: жоспарлаудың мақсаты мен
міндетті; жоспарлаудың қызметі ; жоспарлаудың тәсілдері.
Енді осы мәселелерді жеке-жеке қарастырамыз. Жоспарлаудың мақсаты
мен міндеттері. Нарықты экономика кәсіпорынның мақсаты мен
міндеттеріне елеулі өзгерістер енгізуі, жоспарлы экономика
кезінде олар басқарушы мекемелердің көрсетуімен анықталады. Нарықты
экономика кезінде тұтынушылардың қажетіне байланысты кәсіпорын өздері
анықтайды.
Жалпы жағдайда мақсатты анықтау дегеніміз:
Болашақта жасалатын қимыл туралы жоспарлы шешім
қабылдау деп қарастыруымызға болады. Қалған бөлімшелердің
мақсаттары бір-бірімен тығыз байланыста болуы керек. Тек
осындай жағдайда ғана кәсіпорын қызметінің барлық жағына мән
бере қарауға мүмкіндік болады.
Тек қана жоғары бөлімнің басшылары ғана мақсат пен
міндетті кәсіпорынның бөлімшелерінің кәсіпорынның жалпы мақсаты
мен тиімді байланыстыруға мүмкіндігі бар.
Кәсіпорынның мақсаты мен оған жету жолындағы міндеттерін бір
жүйеге келтіру кәсіпорынның стратегиясын анықтайды. Саясат
мақсатқа жетудің тетігін жасау үшін әзірленеді. Оның үстіне,
жоғарғы бөлімнің мақсаты төменгі бөлімнің де мақсаты болуы
керек. Кәсіпорын қызметін күнделікті басқару саясат өте қажет. Ол
шешуді қажет ететін мәселелерді анықтауға және оны тұжырымдауға
мүмкіндік береді, адамдардың қызметінің нәтижесін мақсатқа жету
жолындағы тексеруге, әртүрлі жағдайдың қалай дамитындығы болжауға,
мақсаттың маңыздылығын анықтауға, мақсатты қою және жүзеге асыру
барысында, басқару жүйесінің қызметкерлерінің тәжірибесін талдау.
Кәсіпорынның мақсат жүйесі бес құрамнан байланысты болады:
кәсіпорынның мүмкіндігі мен шектеулерден; кәсіпорынның ішкі мүмкіндіктері
мен шектеулер; тәуекелділігінен.
Ішкі мүмкіндіктермен шектеулер еңбек, қаржы және материалды
ресурстармен анықталады: сыртқы құрамы жағынан қарастыратын болсақ,
экономикалық, технологиялық, құқықтық т.б. деп жеткізуге болады. Кәсіпорын
қызметінің мақсат жүйесі мынандай шарттарды орындауы қажет:
- әр деңгейдегі басшылар өзінен төмендегілерге жеңіл
түрлендіріп жеткізе алатын болуы үшін атқарымды болуы керек;
- ұзақ және қысқа мерзімді мақсаттардың арасында, уақыт
бойынша байланыс болуы керек,
- ішкі мүмкіндіктер нақты жағдайлармен үйлесімді болуы үшін,
мақсат қайталанып қаралып тұруы қажет;
- мақсат ресурстар мен қуатты біріктіруге жағдай жасау
керек;
- жалғыз емес, бірнеше мақсат қою қажет;
- мақсат кәсіпорын қызметін жан-жақты қамтуы қажет.
Жоғарыдағы шарттарды жүзеге асыруға болады, мақсатты жоспарлауды
түйелі тетігі бар болса. Қойылған мақсатқа жету, жоспарлау
кезінде қалай бөлшектенуіне байланысты. Әртүрлі мақсат бір-бірімен әр
түрлі байланыста болуы мүмкін:
- бәсеке мақсаттар, яғни бір мақсатқа жету үшін екіншісіне тежеу
арқалы;
- кей мақсатқа жету, басқа мақсаттың жүзеге асуына жол ашып
беруі;
- байланыссыз мақсаттар.
Жоспарлаудың қызметі (міндеті). Жоспарлаудың қызметінің құрамына
мыналарды қосуға болады. Жоспар құрудың күрделігін азайту жоспарлаудың
ең негізгі міндеті болып, объектілер мен құбылыстарды жоспарлауға
кездесетін қиындықтардан өту жолдарын ойластыру. Бұл үшін жоспарлау
кезінде маңызды байланыстар мен тәуелділікті анықтау, оларды бір
модулге біріктіріп, қызмет әсерінің аумағын шектейтін және біртұтас
жоспардың құрылымдық элементтердің бірі болып есептеледі. Осындай
тәсілді жоспарлау процесін жекелеген есептемелерге бөлшектеп жоспарды
әзірлеу және оны жүзеге асыру процесін жеңілдетеді, сонымен қатар
жоспардың орындалу барысын бақылау.
Уәждемелеу. Жоспарлау процессінің көмегімен кәсіпорынның материалды
және зиялы әлеуметін тиімді пайдалануына ынтагерлік
білдіруі керек.
Болжамдау. Жоспарлаудың қызметтерінің бірі болып болжамдау
есептеледі, сыртқы жағдайды және ішкі ортаны дәлірек болжау, барлық
факторлардың жүйелі талдау арқылы болжамның сапасы жоспардың да сапасы
болып табылады.
Қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Жоспарлау тәуелділік факторын
есепке алып отыру керек. Тәуелділік жасамау немесе мөлшерін азайту
мақсатында.
Онтайландыру. Жоспарлаудың бұл қызметі ресурстарды пайдаланудың
тиімді жағдайын қамтамасыз ету.
Үйлестіру және біріктіру қызметі. Жоспарды дайындау және
оны жүзеге асыру барысында адамдарды біріктіріп, жанжалдың
алдын алу және кәсіпорынның әр түрлі қызметтерінің
бірігуін ескеру.
Реттеу қызметі. Жоспарлаудың көмегімен кәсіпорын жұмыскерлерінің
барлығы үшін бір тұтас тәртіп жасалынады.
Бақылау қызметі. Жоспарлау өндірістік - шаруашылық қызметті бақылау
жүйесінің тиімді құруға және барлық бөлімшелердің жұмысын
талдауға мүмкіндік береді.
Құжаттау қызметі. Жоспарлау өндірістік - шаруашылық қызметті
құжат түрінде көрсетуді қамтамасыз етеді.
Тәрбиелеу және үйрету қызметі. Жоспарлаудың тәрбиелік мәні
бар және жіберген қателерді талдау арқылы үйретуге
мүмкіндік жасайды.
Жоспарлау тәсілі жоспарлаудың түріне байланысты болады және
екі мәселені қарастырамыз:
а) жоспарлаудың бағыты;
б) жоспар параметрлерін негізін құралы.
Жоспарлаудың үш бағытын атап көрсетуге болады; үдемелі,
ретрогратты және айналмалы.
Үдемелі жоспарлау (төменнен жоғарыға қарай тәсілі). Бұл
жоспарлау тәсілі кәсіпорынның төменгі денгейін жоғарыға қарай
жоспарланады. Кәсіпорынның төменгі бөлімдері өздерінің егжей-тегжей
жоспарын жасайды, ал жоғарғы басшылар осы жоспарлы біріктіру арқылы
кәсіпорын жоспарын жасайды.
Ретрогратты жоспарлау (жоспардан төмен). Бұл жағдай алдымен
кәсіпорынның жалпы жоспары жасалынып, бөлімшілерге көрсеткіштерді
жіктеу жолымен таратылады. Сонымен қатар төменгі бөлімшелер келіп
түскен жоспарды өзінің деңгейіне байланысты түрлендіру
қажет.
Айналымды жоспарлау екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде
(Жоғарыдан төмен) басты мақсаттар бойынша ағынды жоспар жасалынады.
Екінші кезеңде (Төменнен жоғарыға) жіктелген көрсеткіштер жүйесі
бойынша нақты жоспар жасалынады. Сонымен қатар жоспарға ең
сәтті шешімдер қабылданады.
ІІ. КӘСІПОРЫН ҚАРАЖАТЫН ЖОСПАРЛАУ
2.1 Кәсіпорын қаражатын жоспарлаудың мақсаты және міндеттері
Кәсіпорынның қаражат жоспары - ақшалай қаражат түсімі мен
шығысының мөлшерін көрсететін құжат. Кәсіпорынның табысы мен
шығынның бағыты, бюджетке төленетін төлемді ескере отырып
теңгерім жасау.
Нарықты экономика қаражатты жоспарлау әдіснамасына, қаражаттың
кәсіпорынды басқарудағы шаруашылық тұтқасындағы орны мен
қызметіне елеулі өзгерістер енгізеді. Өндірістік - шарушылық
қызметте тиімділіктің өсуіне ынталандырудағы маңызын
күшейтті. Қаражат жоспарларында директивті бағыт (басшылық нұсқау)
мөлшері азайды. Ақшалай қаражат мөлшерін қалыптастыру, бөлу
және оны қалай пайдалану жолдарын, кәсіпорындардың өздері таңдап
алатын болады. Қаражат жоспары мен оны бақылаудың жаңа
әдіснамасы шаруашылық құжаттары мен бюджеттің өзара қатынасын
белгілі бір жүйеге келтіреді. Бұл жағынан қарағанда, қаражат
жоспарын жасау тәртібі біршама жеңілдетілді. Екінші жағынан
қаражат қызметкерлерінің жоспар жасаудағы жауапкершілігі арта
түсті. Кәсіпорынның даму стратегиясын анықтауда қауіп мөлшері
ұлғайды; табыспен жұмыс істеу немесе тақырға отыру .
Сондықтан қаражат қорын тиімді пайдалану шаруашылықтың
жүргізу стратегиясы мен техникасында, жаңартымдар мен қаражаттандыру
тұрғысында шешім қабылдау кезінде ең негізгі өлшем болып
табылады. Кәсіпорындарды нарықты басқару концепциясы, басшылар мен
мамандардың назарын шет елдердің қаражатты жоспарлау тәсілдеріне
назар аударуға мәжбір етті. Шет елдерде пайдаланатын
тәсілдерді білу, жаңа мамандарды жұмысқа қабылдауда кәсіпорын
басшыларының негізгі талаптарының біріне айналды.
Қаржыны жоспарлау қаржы қарым - қатынастарын кең
көлемде қамтиды. Мұндай қарым – қатынастарға мыналар жатады:
- кәсіпорындар мен шаруашылық, жүргізуші субъектілер
арасындағы өнімді өткізу процесіндегі (жұмыс, қызмет көрсету)
немесе коммерциялық несие айырбасы кезіндегі;
- кәсіпорынның меншік иелері, еңбекшіл ұжымды және жекелеген
жұмыскермен еңбек ақы төлеу барысындағы;
- ортақ міндетті атқаруға құрылған қаражат ресурсының
орталық қорын ұйымдастыру және ондағы ресурсты пайдалану
кезіндегі бірлестіктің құрамына кіретін шаруашылық ұжымдары
арасындағы;
- бюджетке, бюджеттен тыс қорларға төлем төлеу кезінде
және бюджет бойынша бөлінген қаржыны бөлісу кегіндегі
бірлестікпен,
кәсіпорындар және мемлекеттік бюджет арасындағы;
- алынған несие және оның пайыз төлемін төлеу кезіндегі
кәсіпорындар және коммерциялық банкпен арадағы;
- кәсіпорынның мүлік сақтандыру кезіндегі кәсіпорын және сақтандыру
мекемелерімен арадағы;
Қаражат жоспары бұл қатынастарды бір жүйеге келтіріп,
кәсіпорын қызметінің арқасында жеткен жетістіктің қаражат
нәтижесін алдын ала көріп отыруға мүмкіндік береді.
Стратегиялық және тактикалық жоспарында белгіленген мақсатқа жету
үшін қаражат ағымын қалай пайдалану жолын ұйымдастыруға
көмектеседі. Қаражат жоспарының негізгі мақсаты, болашақтағы
шығындарды кәсіпорынның қаражат мүмкіндігімен теңгерімге
келтіру.
Қаражат жоспарын жасау барысында мынандай мәселелердің қарастырылуы
керек:
● меншікті қаражат ресурсының көзі және оның мөлшерін анықтау
(табыс, амортизациялық аударым, орныты пассивтер және т.б.)
● құнды қағаздар шығару, несе, қарыз алу арқылы сырттан
қаражат ресурсын тарту жөнінде шешім қабылдау;
● кәсіпорынға қажетті қаражат ресурсының мөлшерін анықтап,
ішкі шаруашылық қажеттігіне болама бөліс мөлшерін анықтау, артық
қаражатты басқа кәсіпорындарға үлес ақы, табыс алу
мақсатында жұмсау;
● жоспарланған инвестицияның (күрделі қаражы жұмсалымы) экономикалық
тиімділігі мен мақсатқа сай екенін нақтылау;
● өндірістің тиімділігін арттыру, табыс табу мақсатында,
кәсіпорынның өндірістік қуатын, негізгі қорларын және айналым
қаражатын тиімді пайдалану мүмкіндігін зерттеу;
● басшы мекемелер, банк және мемлекеттік бюджетпен кәсіпорын арасындағы
қаражат қатынасын анықтау.
Қаражат жоспары кәсіпорында жоспарлы - экономика және
қаражат бөлімдерінде жасалынады. Жеке қаражат бөлімдері
негізінен ірі және орташа кәсіпорындарда құралады. Бөлімнің
құрамына мыналар кіреді:
● қаражат жоспарлау бөлімі;
●қаражат және шаруашылық жағдайын талдау бөлімі;
● кассалық операция бөлімі.
Қаражат бөлімінің жоспарлау бағытындағы қызметі:
● барлық ресурстарды тиімді пайдалану және ішкі шаруашылық
мүмкіндіктерін толық жұмылдыра отырып қажетті есептеулер
арқылы қаражат жоспарының жобаларын жасау;
● белгіленген мерзім ішінде несиелік сұраулар және кассалық
жоспарларды құрастырып банк бөлімшелеріне ұсыныс және оны
талқылауға қатысу;
● өнімді сату жоспарын құруға қатысу. Жылдық баланстық табысты
және табыстылық көрсеткіштерін анықтау;
● автоматизациялық төлемнің жоспарлы мөлшерін анықтау және оны
негізгі қорды қалпына келтіру және күрделі жөндеуге бөлу;
● меншікті айналым қаражатының элементтері мен нормаларын анықтауға
қатысу;
● негізгі қорды күрделі жөндеуден өткізу жоспарын жасау;
● баланстық табысты және амортиззациялы төлемді бөлу жоспарын
жасау;
● ғылыми - зерттеу және тәжиребелік - конструкторлық жұмыстарды қаржылау
жоспарын жасауға қатысу:
● жеткізу мен мердігерлердің кінәрат - талаптары бойынша есеп-
қисап жасау;
● тоқсандық қаражат көрсеткіштерін айларға бөлу;
● қаражат жоспарының көрсеткіштерін және одан шығатын тапсырмалар,
шектеулер және нормаларды кәсіпорынның барлық бөлімшелерін жеткізу;
● айлық оперативтік қаражат жоспарын жасау;
● ақшалай сипаттамадағы өнімді өткізу және табыстың оперативтік жоспарын
жасау;
● тауарлы өнімді жөнелтудің оперативтік жоспарын жасау;
● нормадан жоғары босалқы қор жиналып қалмас үшін тауарлы материалды
құндылықтарды жеткізу ісін бақылау;
● қаражат, несе және кассалық жоспарлаудың орындалуын қамтамасыз
ету;
● төлемдерді бақылау;
● күнделікті оперативті есеп-қисап жүргізу.
2.2 Қаражат жоспарының құрылымы
Қаражат жоспары табыс пен шығыстың теңгерімдік, сонымен
қатар теңгерімнің баптарын анықтайтын есеп айырысу формасы түрінде
құрылады.
Табыс пен шығыс теңгерімі мынадай бөлімшелерден тұрады:
- табыс пен қаражат түсімі ;
- шығыс және қаржы аударымы;
- бюджетке төлем;
- бюджет бойынша қаржы бөлу.
Қаражат жоспарының көрсеткіштерінің құрамы әртүрлі
дәрежеде бөлшектелген болуы мүмкін, сондықтан қаражат
жоспарының нысанын жоғары мекемелермен және жоспар
ұсынылған мекемелермен (қаражат және салық мекемелері)
келісілген болуы керек. Жекелеген баптар неғұрлым егжей-тегжейлі
қарастырылған болса, соғұрлым қабылдаған қаражат жоспарындағы
шешімдер сенімді және негізделген болады.
Қаражат жоспары мынадай мәліметтердің негізінен
жасалады:
- жоспар жасап отырған мерзімнің алдындағы 2-3 жылдық
бухгалтерлік баланыстың нақты деректері;
- өнімді өндіру және өткізу жопарының көрсеткіштері;
- өндірістің шығын сметасы немесе кәсіпорынның өнім өндіруге,
жасалған жұмыстар мен көрсетілген қызметке жұмсалған қаражат
қорытындысы;
- әлеуметтік және мәдени - тұрмыстық объектілерді ұстауға
кететін шығын сметасы;
- инвестиция мен күрделі қаржы жұмсалымының мөлшері жөніндегі деректер;
- негізгі қорлар мен айналым қаражатының өзгерістері жөніндегі
деректер;
- өткізу бағасының есептеулері;
- амортизациялық аударымның нормалары;
- меншікті айналым қаражатының мөлшері;
- бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төленетін төмен өтелімінің
мөлшерлемесі;
- шығынның жекелеген баптарына қойылған шектеулер шамасы,
мысалы фирмалық киім, өкілдік және іссапар шығындары,
қоршаған ортаға шығарылған зиянды заттар үшін төлем;
- өнімді сатып алушы , шикізат жеткізуші, несие берген банк және
салық жөнінде бюджетпен есептеу шарттары.
2.3 Кәсіпорынның қаражат жоспарын әзірлеу әдістемесі
Қаражат жоспарын құру алгоритмі мынадай кезеңдерден
құралады:
- кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау;
- табыс пен қаражаттың түсуін жоспарлау ;
- шығын және аударым жарнасын жоспарлау;
- қаражат жоспарын тексеру.
Жоғарыда айтылған кезеңдерді жеке-жеке қарастырамыз.
2.3.1 Табыс пен қаражаттың түсуін жоспарлау
Табыс және қаражат түсімін жоспарлау өнеркәсіптің жоспар жылындағы
ақша ағыны қозғалысының есептеріне жүгіне отырып, жасалады.
Ақша ағымының қозғалысын есептеудің негізгі мақсаты, кәсіпорын
шаруашылық қызметінің арасындағы ақша қозғалысын бақылауға
мүмкіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz