Жеткіншек жаста әлеуметтену процесін қарастыру
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Жеткіншектің әлеуметтенуіне психологиялық әсер ететін топтық әдістер
Алматы - 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
І ЖЕТКІНШЕКТІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУІ ПРОЦЕСІНДЕГІ АДДИКТИВТІ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ
ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Әлеуметтенудің феномендері, механизмдері және бағыттары
2. Жеткіншек жаста тұлға дамуындағы аддиктивті мінез-құлықтың
әлеуметтік-психологиялық сипаттамасы
3. Әсер ету топтық әдістерінің әлеуметтік психологиялық
сипаттамалары және оларды жастармен жұмыс істеуде қолдану ерекшеліктері
ІІ АДДИКТВТІ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ЖАҒЫМДЫ ӘЛЕУМЕТТЕНУІНЕ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТЫҚ ӘДІСТЕРДІҢ ӘСЕР ЕТУІН ЗЕРТТЕУ
2.1 Жеткіншектердің әлеуметтенуіне байланысты жүргізетін жұмысының
негізгі бағыттары
2.2 Аддиктивті мінез-құлықты балалар мен олардың ата-аналарына арналған
коррекциялық жұмыс нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда Қазақстанда тұлғаның қалыптасу шарттарында күрделі
өзгерістер болып жатыр. Жеке тұлға – бұл адам болмысы, ең негізгісі адами
бейнесі басқа биологиялық түрде ажыратылуы. Адам әлеуметтену процесінде
жеке тұлға болып қалыптасады және индивид әлеуметтік қатынасқа түскенде
жеке тұлға болып қалыптасады. Әлеуметтену индивид әлеуметтік Мен-нің
қалыптасу процесі. Ол индивидтің барлық формаларды мәдениетті, тәрбие мен
оқытуды меңгергенін қарастырады.
Бұл процесс тәрбие нәтижесі ретінде болады. Яғни әлеуметтенудің екі
жақты бағыттары болады: адамның өзі әлеуметтік дағдыларды игеру үшін барлық
күш жігерін салады, және қоғам тәрбиелеу мен оқыту арқылы мәдениетке оны
қалыптастырады.
Жеткіншек өмірінде болып жатқандардың барлығын әлеуметтену факторы
ретінде қарастыруға болады.
Қазіргі таңда түрлі қоғамдық институттар мен ұйымдардың қарастыратыны
жастардың қоғамдық және рухани дағдарыс шарттарына бейімделу мәселесі болып
отыр. Бұл заңды да, өйткені нақ осы жастардың жағдайы қоғамның болашағына
және оны дамытуына әсері айтарлықтай жеткілікті қоғамның сақталынып қалуы
үшін әлеуметтік рольдерді дұрыс орындау үшін қажетті сапаларды түсіну үшін
өсіп келе жатқан ұрпақтарға білімнің көмегі зор.
Өзгерген әлеуметтік-экономикалық шарттарда бұл мәселе өзекті болып
келеді. Осымен байланысты жеткіншектің тұлғалық дамуының белсенділігі үшін
практикалық психология аумағында жинақталған әдістер мен топтық әдістемелер
қорын қолдану ұсынылады.
Әлеуметтендіру шартындағы бұл жұмысты біз әлеуметтік – белгілі бағалы
бағдардың және жеткіншектің үрейлену деңгейінің көрінуімен түсінеміз.
Зерттеу мақсаты: жеткіншектің әлеуметтенуіне психологиялық әсер ететін
топтық әдістерді анықтау.
Зерттеу нысанасы: жеткіншектің әлеуметтену процесі.
Зерттеу пәні: жеткіншектің әлеуметтенуіне топтық әдістердің
психологиялық әсері.
Болжам: тұлғалық өлшемдегі тренинг жеткіншектердің үрейлік деңгейін
түсіруі мен әлеуметтік-белгілі бағалы бағдардың қалыптасуына әсер етеді.
Зерттеу міндеттері:
1. Жеткіншек жаста әлеуметтену процесін қарастыру.
2. Әсер ететін топтық әдістердің әлеуметтік-психологиялық сипаттамасын
біліп, оларды жастармен жұмыс істеуде қолдануды үйрену.
3. Әсер ететін топтық әдістерге әлеуметтік психологиялық сипаттамасын
құрастыру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі – жеке тұлғаның дамуы мен
қалыптасуына мәдени-тарихи теориясы Л.С.Выготский; іс-әрекет теориясы
А.Н.Леонтьев; мотивациялық процесс Дж-Арткинсон, Х.Хекхазуент негіздерінен
алынды. Ал психикалық даму ерекшелігі Е.Е.Климов, М.Р.Гинзбург, Э.Штрангер
еңбектері колданылды. Тренингті топтық жұмыс Ф.Ферлз, В.Саттир, М.Эриксон,
Р.Дилтс еңбектері құрайды.
Зерттеу әдістері:
- Психология ғылымының принциптері мен категориялық аппаратты қолданумен
байланысты зерттеу мәселесі бойынша психологиялық және педагогикалық
шығу тегінің жалпыламасы мен анализі.
- Әсер ететін топтық әдістерге, сондай-ақ нәтижесін белгілеп алуға
бағытталған белгілеу және бақылау эксперименттер;
Эмпирикалық берілгендердің сандық және сапалық анализ әдістері.
Зерттеудің теориялық мәні – аддиктивті мінез-құлықтың психологиялық
сипаттамасы арқылы олардың факторларына, түрлеріне, себептеріне және
аддиктивті бала мен отбасына толық талдау жасалынды.
Зерттеудің практикалық мәні – аддиктивт мінез-құлықты түзету жұмыстарын
ұйымдастыруда психологиялық білім негіздерін пайдалануда зерттеудің негізгі
қағидалары мен тұжырымдамаларын мектептерде қолдануға болады
Жұмыстың құрылымы – дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Зерттеу базасы: Алматы облысындағы А.Гайдар атындағы №35 жалпы білім
беру мектептері болып табылады.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең - зерттелініп жатқан мәселе бойынша маңызды
психологиялық-педагогикалық шығу тегін үйрену мен маңызды ережелерінің
анализін қарастырады.
Екінші кезең – жеткіншектің әлеуметтенуіне әсер ететін топтық
әдістердің диагностикасы бойынша эмпирикалық материалдың жинақталуы,
эксперименталды кезең.
Үшінші кезең – эксперименталды зерттеулердің мазмұны мен жүргізудің
өңдеу, эмпирикалық материалдарды интерпретациялау процесі.
І ЖЕТКІНШЕКТІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУІ ПРОЦЕСІНДЕГІ АДДИКТИВТІ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ
ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Әлеуметтенудің феномендері, механизмдері және бағыттары
Тұлғаның әлеуметтену процесі жайында қоғамның дамуының түрлі
этаптарында көптеген ғалымдар қарастырып өтті. Олардың ішінде З.Фрейд,
Ж.Пиаже, Б.Ананьев, Б.П.Парыгин, С.Л.Рубинштейн, К.А.Абульханова –
Славская, И.С.Кон, Д.И.Фельдштейн, Н.В.Дельин, М.П.Дубинина, А.Ф.Помес.
Олардың әрқайсысы өздерінің концепциясына сай әлеуметтену түсінігіне
түрлі анықтамалар беріп өткен. Психологиялық сөздікте келесі анықтама
берілген: Әлеуметтену – бұл эволюциялық процесс. Ол субъектінің әлеуметтік
тәжірибені қайта жасау мен меңгерудің қорытындысында бағдарлармен
байланысты, яғни субъектінің өзі индивидуалды іс-әрекетте, коммуникация
факторында өзі жүзеге асырады.
Жай сөзбен айтқанда, әлеуметтену – бұл индивид әрекет үлгісіне,
әлеуметтік нормалар мен бағалыларды түсіну процесі. Әлеуметтену процесінде
индивидтің қоршағандарының барлығы қатысады: отбасы, көршілер, бала бақша,
мектептегі құрдастары, көптеген ақпараттар және т.б. Д.Смензер бойынша
әлеуметтену үшін үш фактордың әрекеті қажет: күту, әрекеттің өзгеруі және
осы күтулерге сәйкес ұмтылыстар. Оның ойынша тұлғаның қалыптасу процесі 3
түрлі сатыда болады:
- үлкендердің әрекетіне балалардың еліктеуі мен соны қайталау сатысы;
- ойын сатысы, егер балалар жүріс-тұрысты рөлдердің орындалуы ретінде
екенін түсінген жағдайда;
- топтық ойындар сатысы.
Әлеуметтену түсінігі тәрбие, оқу, тұлға дамуы түсініктерімен
байланысты.
Күтпеген жердегі әлеуметтік әсер ету кез келген әлеуметтік жағдайда
екі немесе одан да көп индивидтер өзара әрекеттескенде орын болады. Мысалы,
үлкендердің өздерінің мәселесі жайындағы әңгімелер балаға жеткілікті түрде
қатты әсер етеді, бірақ мұны тәрбиелеу процесі деп айтуға жеткіліксіз.
Бала түрлі әсерелерге енжар қабылдамай, ал субъекттің белсенді
позициясына объекттің әлеуметтік әсеріне біртіндеп қосыла отырып
әлеуметтенеді. Бала белсенді, өйткені ол балада қажеттіліктер бар, егер
тәрбие осы қажеттіліктерді ескеретін болса, онда бұл баланың белсенділігін
дамытуға икемдейді. Егер де тәрбиешілер баланың белсенділігін тыныш отыр
деп төмендететін болса, онда деформацияланған, енжар тұлғаны қалыптастыруы
мүмкін. Баланың белсенділігі толығымен жоғалады, соның нәтижесінде тұлға
әлеуметтік бейімделмеген, үрейленген болып қалыптасады немесе белсенділік
түрлі компенсаторлық амалдар арқылы жүзеге асуы мүмкін.
Баланың әлеуметтенуінің элементтерін З.Фрейд көрсетіп өткен. Фрейд
бойынша тұлға 3 элементтен тұрады: ид - қанағаттануға ұмтылуға түрткі
болатын энергияның шығу тегі; эго - тұлғаның бақылауын шынайы принцип
негізіне орындайтын және супер эго, немесе өнегелі бағалы элемент.
Әлеуметтенуді З.Фрейд тұлғаның үш құрастырушы элементтің нәтижесінде
болады деп айтқан. Бұл процесте Фрейд 4 сатыны көрсетеді, олардың әрқайсысы
эрогенді зонадағы дененің белгілі бір бөліктерімен байланысты: оральды,
анальды, фамиалық және жыныстық кемелденген фаза.
Француз психологы Ж.Пиаже тұлғаның дамудағы түрлі сатыдағы идеяларды
сақтай отырып, индивидтің танымдық құрылымының дамуына акцент жасап,
олардың тәжірибеге және әлеуметтік әсерлерге байланысты келесі құрылымды
жасады.
Көптеген психологтар мен соцологтар әлеуметтену процесі адамның өмір
сүру барысында жалғаса беретінін көрсетеді. Ал бұл дегеніміз адам өмір сүру
барысында әлеуметтік қатынасқа түседі, және мұның арқасында оның
психикасында өзгерістер болуы мүмкін. Алайда психиканың дамуы және
әлеуметтену түсініктері ұқсас емес.
Әлеуметтену дегеніміз психиканың өзгеруі мен тұлғаның қалыптасуы.
Психика дамуының әлеуметтік процестерге қатысы болғанымен, тұлға дамуы тек
әлеуметтенуге ғана ұқсас емес. Мұндай дамулар кем дегенде екі процестің
көмегімен жасалынады.
• Әлеуметтену
• Тұлғаның өзінің дамуы.
Баланың ата-анасы әлеуметтенгендіктен, индивидке әсер етуден
әлеуметтену басталады, ал бала алғашқыда тек биологиялық болмыс ретінде
әсер етсе, кейін ол үлкендермен әрекеттесе алуға икемделіп және кейін
өзіндегі іс-әрекетіндегі әлеуметтік тәжірибесін қайталау.
Тұлға дами отырып басқа адамға әсер ете алатындай әлеуметтік
қатынастағы субъект ретінде қалыптасады, бірақ рефлексияның, сананың
биологиялық күшіне адам өзін әлеуметтік объект ретінде әсер етеді. Мұндай
әсерлер әлеуметтену болып саналмайды, бірақ тұлғаның дамуына негіз бола
алады.
Тұлғаның әлеуметтену құрылымын қарастырайық:
Тұлғаның әлеуметтену құрылымын анықтау екі аспектідегі анализден
тұрады: статикалық және динамикалық әлеуметтенудің статикалық және
динамикалық құрылымын сәйкесінше шартты түрде белгілеуге болады. Сонымен
қатар олардың жеке ішкі өзгерістерінің түрлі дәрежелері ескерілмейді.
Осыларға ең алдымен тұлға мен қоғамды жатқызу керек, сондай-ақ сол
әлеуметтік білімдер олардың өзара қарым-қатынас жасау процесіне
икемдейтіндерді де.
Тұлға түсінігі адамдағы әлеуметтік белгілерді, яғни бір жағынан
табиғат бөлігі, екінші жағынан индивид болып келетін белгілерді көрсетеді.
Бұл оның қоғамдық болмысы, ол тек қоғаммен бірге немесе тек оның негізінде
дамиды. Әлеуметтену процесін анықтаушы факторы микроорта - өмір сүруде
тұлғаға тікелей өзара әрекеттесетін әлеуметтік-политикалық, идеологиялық,
политикалық, экономикалық факторлардың бірігуін көрсететін объективті
шынайылық.
Тұлғаның әлеуметтенуінің статикалық құрылымы қоғамның даму кезеңіне
қатысты анализге нақты жақындауға мүмкіндік береді. Алайда, жоғарыда
аталған статикалық құрылымның элементтері дамудың өзгерістің үнемі
анықтаулары болмайды. Сондықтан тұлғаның әлеуметтенуінің статикалық
құрылымының негізгі элементтердің анализі олардың қозғалысы, өзгерістері,
өзара әректтесуі бұл процестің динамикалық құрылымын зерттеуге алып келеді.
Динамикалық құрылым статикалық құрылымның элементтерінің өзгерістерін
мойындауына негізделеді.
Әлеуметтену үш топқа бөлуге болатын көп факторлар арқылы жасалады (№1
кесте): [18. 25 б.].
Осылайша әлеуметтену түсінігіне тұлғаны оқыту, тәрбиелеу, дамыту
түсініктері кіреді. Алайда әлеуметтенудің бағыттары, механизмдері және
феномендері бар.
Таблица №1. Тұлғаны әлеуметтендіретін факторлар
Отбасы
Микроқоғам
Тәрбиелеу институттары
Религиоздық ұйымдар
Түр
Этнос
Тұрғылықты жері
Аудандық шарттар
Ақпарат құралдары
Мәдениет
Елді мекен
Мемлекет
Қоғам
Әлеуметтік-психологиялық зерттеулерде қалыпты әрекеттерді көлемді
жоспарда қарастыру керек, адамның жеке әрекеттерін ғана емес, сонымен қатар
жасалған әрекеттің әлеуметтік ортасын да таңдау қажет. Әрекетті талдау
кезінде тұлға әлеуметтену кезінде төрт ортада болатынын ескеру қажет.
- қалыпты жүріс тұрыс;
- әлеуметтік-психологиялық адаптация;
- ауытқушылық қылық;
- дұрыс емес қылықтар.
Қалыпты әрекет өрісі тұлғаның қалыптасу немесе қалыптаспауы. Ереже,
Кодекс, Заң және т.б. немесе салт-дәстүрге байланысты әдеттер түрінде
көрінетін формалар арқылы көрінетіндер арқылы анықталған. Бұл өрісте
тұлғаның даму процесі дисциплинарлық, заңдық, этикалық, мүмкін болатын
технологиялық қалыптармен танысады және оларды орындауға міндетті қалыпты
әрекет түсінігі анықталмағандықтан, әрекетті бағалау әрекет түрлеріне және
шекарасы мен қалыпты әрекет түрлері бірқалыпты болады. Бұл мәселе тікелей
немесе жанама түрде әсер ететін көрсеткіштер әлеуметтік сапалар, әдеттер
түрі 20-дан 300-ге дейін есептеледі, бұлардың барлығы зерттеу тапсырмалары
мен автордың компетностілігіне байланысты (толығымен [112] зерттеу 30
позициядан астам нормалық әрекетті бес топқа бөлген.
1. Қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түсе алуы:
- басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсе алуға және әңгімеге араласуға
мүмкіндік беретін минималды әрекеттер;
- кімде-кіммен әңгімеге түсе алу;
- қызық мәселедегі әңгімеге түсе алуы, оны талқылап әңгімелесушінің
сұрақтарына жауап бере алуы;
- басқа адамға оны тыңдап отырғаныңызды білдіріп, әңгімені ақылға
қонымды ескертулермен аяқтағаныңызды білдіртіңіз;
- басқа адамды тыңдап, оған өзіңіздің қызығушығылыңызды көрсетіңіз.
2. Әңгімелесушіге өзіңіздің позицияңызды білдіре алу:
- Сізге оның әрекеттерінен ұнайтындарды жақсы сөзбен жеткізу;
- Сізге деген жасағандарына алғыс білдіретініңзді оған айту;
- өзінің күшіне сенімсіз болса, қолдау көрсету;
- көмек сұрау;
- қандай-да бір жұмысты қалай істеу керек екенін түсіндіру;
- арызға, шағымға көңіл бөлу;
- оның көзқарасы сіздікінен қарағанда өнімсіз екенін көрсету;
- өзіңіздің қанағаттанбағаныңызды тікелей және адал білдіріңіз.
3. Басқа адамның ойына көңіл бөле алуы:
- оның мақтауға тұратынын және оны бағалайтыныңызды білдіру;
- басқа адамның уайымына көңіл бөліп (эмпатия), өзіңіздің
түсінетініңізді білдіріңіз;
- кешірім сұрау;
- көрсетілгендерді орындап, нұсқауларды қатал меңгере білу;
- басқа адамның тілегін ескеру,
- сәтсіздікке рационалды әсерлену,
- басқа адамның ашуын түсіне алу.
4. Адамдармен қарым-қатынасты жоспарлай алу:
- Сіз неге қол жеткізгіңіз келеді және ол қаншалықты шынайы екенін
шешіңіз;
- арнайы ақпаратты таңдай алуы;
- жұмысты орындау үшін шарттар жасай алу;
- жеке қабілеттерді дұрыс бағалау;
- қиын, күрделі әңгімелерден қашпай, оларға дайын болу;
- приоретные мәселелерді белгілеп қою.
5. Агрессивті әрекеттің альтернативін құрастыра білу:
- өзінің сезімдерін анықтау;
- үзілістер жібермей, өзін басқару;
- талас-тартыста компромисті шешім таба білу [11].
Басқа психологтар тұлғаның қалыпты белгілерін былай санайды:
1. Сіздің әлеміңізге қызығушылық.
2. Өмір философиясы мен өмір мағынасының болуы.
3. Бағалылардың иерархиясының болуы.
4. Шындықты әзілмен қабылдап бағалауға қабілеттілігі.
5. Сыртқы және ішкі өзгерістерге әсерленуге қабілетті тұлғаның бүтіндігі.
6. Рухани байланысты құрастыру қабілеті.
7. Қоғамның қалыпына әрекеттердің сәйкестігі.
8. Қоғамдық мақсаттарға бағыну [88].
Тұлғаның әрекетінің қалыпты сапаларының мұндай жіктеулері кеңінен
тараған. Сонымен бірге оларды практикалық қолданулардың белгілі бір қиындық
тудырады. Мысалы, тұлға әлеуметтену барысында қалыптастырған бағалылардың
иерархиясын жағымды сапа болып саналады. Бірақ-та қылмыскерлерде өздерінің
бағалау иерархиясы бар, олар тұлға әрекетінде қалыпты емес. Индивидуалдық
көрсеткіштері қалыпты әрекеттердің толық көлемді көрсеткіштері болып
саналмайды. Олардың apriori анализінен тұлға жағымды әлеуметтік статусқа ие
деп қорытынды жасау мүмкін емес. Әрбір ұсынылған көрсеткіштің жалған екені
әшкереленуі мүмкін. Және бұл қалыпты және ауытқушылық әрекеттері бар
адамдардың тұлғалық сапалардың салыстырмалы анализін мүмкін етпейді.
Зерттеулерде ұсынылған топтардың санына тәуелсіз әлеуметтік типтегі
адамдардың жіктелуі кездеседі. Әлеуметтік бағыттылық критерийі, лидерлік
сапалардың болуы немесе болмауы қорғаныш деңгейі және басқалар қалыптылық
алабы болып табылады. Оларға жататыны:
- жағымды әлеуметтік қондырғылар;
- тұлғаның күшті типі;
- интеллекттің жоғарғы деңгейі;
- агрессиялық тенденцияның болмауы;
- әлеуметтік қайырымдылық сезімнің дамуы;
- қарым-қатынасқа түсушілік;
- конформизм және басқалар [93].
Мысал ретінде көрсетілген зерттеулер іс-әрекеттегі қалыптылық
бағасының бірдей еместігін көрсетеді. Осының өзінде де әрекетті
қалыптандыру анықталған көрсеткіш бойынша қажет. Мысалы, таривті қойылымдар
мен окладтардың реттеу кезінде іскерлік және мамандандырылған сапалардың
бағалау көрсеткіштерінің және еңбек нәтижесін бағалау өнімі бірден-бір
шарты болып келеді. Келесі көрсеткіштерді қолданады:
- маманданған шеберлік;
- қосымша жұмысты, өзінің қызметіне қатысты жауапкершілікті талап ететін
күрделі жұмысты орындауы;
- жұмыста шығармашылық көрсету (конкурста, семинарларда қатысу, жаңа
әлеуметтік әдебиеттерді қарау);
- жаңа техникалық, экономикалық, ұйымдастыру және басқа шешулердің
өңделуіне қатысу;
- өзбетінше жұмыста жұмыс істеу;
- тапсырмаларды өз уақытында орындау;
- жұмысты сапалы орындау және басқа көрсеткіштер.
3М американдық компонияларда операторларды аттестациялау кезінде
жұмыстың 15 белгісін ескереді және мамандық білімдер, байқаушылық, назар
салушылық, жинақылық, мобильрілік деңгейінің, бір жұмыстан екінші жұмысқа
ауысу қабілеті және т.б. арасындағы адамның орны.
Ең маңызды детальді көрсету керек: барлық классификацияларда тұлғаның
өнегелі-этикалық құрылымына тікелей қатысы бар көрсеткіштер аталып өтеді,
өйткені бұл – маманданған сапаларды, мұндай ауыртпашылықтарды көтере
алмайды. Жеке зерттеулер стратегиясын талқылауға сүйене отырып көрсетілген
ерекшеліктер методологиялық және әдістемелік зерттеудің таңдауының негізгі
қиындығымен бекітіледі.
Ауытқушылықты әрекеттегі балалардың типтік классификациясының негізіне
әлеуметтік белгілер жатады. Оны 1914 ж. А.И.Зак әлемге таратқан. Балалар үш
типке бөлінген.
Бірінші тип – кездейсоқ қылмыскерлер. Үлкендер арасына қарағанда жиі
кездеседі. Ауытқушылықтың психологиялық механизмі жеңіл: балалар құқықты
білмей, заңды бұзады, қылмыс жасағанын түсіне алмайды. Бірақ қаңғыбастықтың
болуы отбасының толығымен шашырауы, жалғыздық болғанда. А.И.Зактың ойынша,
қаңғыбас балаларды тәрбиелеу оңай, жай жағдайда бір орында өмір сүреді,
өздерін дұрыс ұстайды.
Екінші тип – қылмыскер балаларға туыла пайда болған нашар
тұқымқуалаушылық, психофизиологиялық ұйымдар жатады.
Үшінші тип – ең кең таралғаны. Мұндай балалардың қылмысқа баруына екі
күш себепті – аштық пен суықтық.
ХХ ғасырдың 20-шы жылдары Ресей үшін негізгі мәселе панасыздық болды.
Сондықтан қылмыстық деңгейдегі ауытқушылықтарға арналған классификациялар
болды. Қылмыскер балаларды 5 топқа бөлді.
Бірінші топ – эмоционалды және құмарлы субъекттері. Олардың жалпы саны
40%-ға жетті. Типтік бейнелер келесідей: құмарлық, өздерінің
қажеттіліктерін қанағаттандыру – жыныстық эмоциясы, апетит, азарт эмоциясы,
өнегелі дефектілік дұрыстауға икемделеді.
Екінші топ - әлсіз ерікті, еріксіз жалқау субъектілер. Тәрбиелеу
әсерлерге оңай беріледі, бірақ басқалардың әсеріне қатты тәуелді. Мұндай
балалар 25%-ға жетеді.
Үшінші топ – қиялшылдар. Бұл қызметтік арманшылдар, жақсыға немесе
жаман нәрсеге алып келетін елестеулері барлар. Тәрбиелеу педагогтың
шеберлігіне байланысты. Мұндай балалар 15%.
Төртінші топ - өнегелі және ақылды.
Бесінші топ – психоневротиктер мен психикалық аурулар.
Төртінші және бесінші топтағы балалар психопедагогикалық әсерлерге
берілуі қиын [10]. Психологиялық әдебиеттерде ауытқушылық әрекеттегі
қатысушыларды әлеуметтік тасталынған, жіберілген, тәрбиелеуі қиын, қалыпты
емес және қиын әрекеттегілер деп атайды. Қиын оқушылар деген термин өте
кеңінен таратылған. Бұл термин әдетте өздерінің психологиялық
ерекшеліктеріндегі балалар үлкендермен қарым-қатынас жасауда қолданылатын
мағынада.
Әрекеттегі нормативтіліктің алдымен тұлғаның әлеуметтену барысындағы
әсерінің сипаты мен құрылу шарты әлеуметтік нормалар, олардың түрлерін
ғылыми тұрғыдан қарастыру қажет. Зерттеушілер келген қорытынды: әлеуметтік
норма ең алдымен өмірдегі қызмет барысында салт-дәстүр түрінде қалыптасады.
Салт-дәстүр адамдардың бірігіп іс-әрекет еткенде қарама-қарсылық,
үйлесімділіктің болмағандығы қатынасты реттеу үшін пайда болды. Сондықтан
салт-дәстүр гаммасы еңбек өміріне икемделген ортада әрекет еткендіктен,
олар әрқашанда жеткілікті. Мысалы, әдет-ғұрыпта аң аулау кезінде бір-біріне
кедергі келтірмей, қиындықта көмектесіп, жалпы олжадан артық алмау, және
т.б. Егерде кімде-кім кеңінен тараған әдет-ғұрыпты бұзатын болса, қоғам
мүшелері оларға кедергі жасаған, бұзушыларды қоғамнан қуып жіберген.
Әдет-ғұрып еңбек процесінде кіріспе және қатынасты қалыптастыру үшін
қажет [5]. Бұл жағдайда әдет-ғұрып пен салт-дәстүр адамның әрекетін
реттеуде негізгі құрал болып табылады.
Бұл фондасубъектік бейненің нормативтілігін және оқу процесінде
ауытқыған оқушыларды зерттеу қажет, өйткені, балалар мен жеткіншектердің
әлеуметтенуі олардың қоршаған ара-қатынасындағы барлық сфераларды алады.
Тұлға индивиудалды деңгейде әлеуметтенуде бірнеше процестерден өтеді:
- Адамдардың тұлғалары бір-бірімен өзара әрекеттескенде қалыптасады.
Мұндай өзара әрекеттер мынандай факторларға, яғни жасына, ақыл-ой
деңгейіне, жынысына байланысты сипатталады:
- сондай-ақ қоршаған орта бала тұлғасына әсер етуі мүмкін;
- тұлға жеке индивидуалды тәжірибе негізінде қалыптасады;
- тұлғаның қалыптасуының маңызды аспектісі мәдениет болып табылады.
Әлеуметтенудің басушы феноменіне әлеуметтік нормалар, әдет-ғұрып,
қызығушылық және т.б. әсер ететін әрекеттегі стереотиптерді түсінуін
жатқызу қажет.
Әрекеттегі стереотиптер тұқымқулаушылық сигналдық жолмен қалыптасады,
яғни ерте балалық шақта үлкендерге еліктеу арқылы олар өте тұрақты және
психикалық бірікпегендіктің негізінде болуы мүмкін (мысалы, отбасы, этнос).
Әлеуметтенудің бірнеше әлеуметтік-психологиялық механизмдері бар:
Идентификация – бұл индивидті қоршағандарға тән түрлі әрекет
нормаларын ұғатын кейбір адамдар немесе топтармен біріктіреді.
Идентификацияға мысал ретінде жыныстық-рөлдік типизация – индивидтің
психикалық ерекшеліктері және әрекеті ұсынылған жыныс үшін алынғаны болады.
Еліктеу әрекет мөрін, басқа адамның тәжірибесін (мәнерін, қозғалысын,
әрекетін, т.с.с.) саналы және санасыз түрде қайталау болып табылады.
Сендіру (внушение) – ішкі тәжірибені, ойларды, сезімдерді, араласатын
адамдардың психикалық жағдайын санасыз түрде қайталау процесі.
Әлеуметтік фасилитация – бір адамның әрекеті басқа адамдардың
әрекетіне түрткі болады, нәтижесінде олардың қызметтері еркін және
қарқынды болады (фасилитация жеңілдену деген мағына береді).
Комформдылық – қоршаған адамдардың пікірімен және олармен сырттай
келісуді түсіну.
Ғалымдар, соның ішінде З.Фрейдте мынадай әлеуметтенудің төрт
психологиялық механизмін көрсетті.
Имитация – бала қандай да бір әрекет моделін қайталауға талпыну.
Еліктеуге ата-анасы, туысы, достары және т.б. үлгі болуы мүмкін.
Идентификация – сол немесе басқа ортаға жататынын түсіну тәсілі.
Идентификация арқылы балалар ата-ана, туыс, көрші, достардың әрекетін,
олардың бағасын, нормасын, өздерінің жеке әрекет үлгісін қабылдайды.
Ұят – басқа адамдардың реакциясына байланысты әшкерелеу мен масқара
болуды уайымдау.
Айып сезімі – басқа адамдардан тәуелсіз өздерін жазалаумен байланысты
әшкерелеу мен масқара болуды уайымдау.
Имитация мен идентификация белгілі бір әрекет типін ұғынуға
бағытталғандықтан позитивті механизм болып табылады. Ұялу мен айып
әрекеттің белгілі бір үлгілеріне тосқауыл келтіретіндіктен жағымсыз
негативті механизмдер. Зигмунд Фрейдтің айтуынша, ұят пен айып сезімі бір-
бірімен тығыз байланысқан. Алайда олардың арасында белгілі бір айырмашылық
бар. Ұят әдетте сізді масқара қылып және әшкереледі деген сезімдермен
байланыстырады. Бұл сезім индивидтің басқа адамдар әрекетін қабылдауға
бағытталған. Айып сезімі де ішкі уайымдаулар мен өздерінің әрекетін адами
бағалаумен байланысты. Бұл жерде жазалау ар-ұждар формасында өз-өзінен
жасалады.
Әлеуметтенудің негізгі бағыттары адамның өмір әрекетінің шеттік
ортасымен сәйкес келеді. Әрекеттік, эмоционалды-сезімталдық, танымдық,
тұрмыстық, моральді-өнегелі, тұлғааралық.
Басқаша айтқанда әлеуметтену процесінде адамдар өздерін қалай ұстау
керек, қоршаған табиғи және әлеуметтік әлемді қалай тану керек екенін,
әртүрлі жағдайларға эмоционалды әсерленуге, өздерінің тұрақтарын
ұйымдастыруға, біріккен іс-әрекетте және тұлғааралық қатынасқа қалай
нәтижелі қатысу керек екенін үйренеді.
Аддиктивті мінез-құлықты жеткіншектер дегеніміз - мінез-құлықтары
қоғамда қабылданған стандарттар және нормалардан ауытқуы. М. Раттер (1987)
көрсеткендей, психологиялық қиындықтар, сонымен қатар уақытша эмоционалды
бұзылыстар және мінез- құлық ауытқуы балалардың көпшілігінде жиі кездеседі.
Бұл- даму процесінің бөлінбейтін бөлігі. Шетел және отандық психологтар
және социологтар қауіпті топ балалары санының өсуін көрсетіп отыр. Мысалы,
голланд зерттеушісі М.де Винтер (1997) зерттеуі бойынша, 1970 жылдардан
1990 жылдарға дейін осы қауіпті топ балаларының саны едәуір өскен және
қазіргі уақытта 18 жасқа дейінгі жалпы жеткіншектердің (психикасы қалыпты
дамудағы жеткіншектер ішінде) 20%-ын құрап отыр. Осындай көрініс басқа да
дамыған елдерде байқалады. Қоғам және ең алдымен мұғалімдер және ата-аналар
осы ауытқуларды жеңуде көптеген күштерін жұмсауда.
Аддиктивті мінез-құлықты жеткіншектердің мәселесін шешу жайлы В.Г.
Баженова, А.Д. Жұмабаев, А.М. Қарабаев, Э.И. Шинибекова, Г.А. Уманов, В.В.
Трифонов, Л.В. Лысенко, Р.К. Мамбетова, А.К. Дүйсебаев, В.П. Кривошеев,
Д.К. Казымбетов секілді Қазақстандық зерттеушілер өз еңбектерінде
қарастырған. Аталған авторлардың еңбектерінде жалпы мектепте білім алатын
девиантты балалар мен жеткіншектердің түрлі категорияларының диагностикасы,
түзету және оңалту, алдын-алу мәселесі тереңінен қамтылған.
Ғалымдар және практиктер девиантты балалар тобына түрлі
категориялардағы балаларды жатқызады. Олар дарынды деп аталатын,
қабілеттері айқын көрінетін балалар және түрлі мәселелері бар гиперактивті
балаларды да қиын деп санауға болады.
Көптеген авторлар басты өз назарларын мінез- құлықтары девиантты деп
аталатын девиантты мінез-құлықты жеткіншектер бөлігіне аударады.
Педагогикалық әдебиеттерде девиантты мінез-құлық деп қоғамда,
әлеуметтік ортада, ұжымда қабылданаған әлеуметтік-өнегелік нормалар және
құндылықтардан ауытқу, әлеуметтік нормалар және мәдени құндылықтарды игеру
процесінің, сонымен қатар қоғамда, өз ортасында өзін-өзі дамыту және
көрсету процестерінің бұзылуы ретінде түсіндіріледі.
Медициналық әдебиеттерде девиантты мінез-құлық деп берілген қоғамда
қабылданған тұлғааралық өзара қарым-қатынас нормаларынан ауытқу деп
түсіндіреді: психикалық саулық сияқты жүйке-психикалық бұзылыстары
шеңберінде жасалатын іс- әрекеттер, істер.
Психологиялық әдебиеттерде әлеуметтік-қоғамдық және өнегелілік
норамалардан ауытқыған мінез-құлық девиантты деп аталады (В.В. Ковалев,
1979), немесе қоғамда қабылданаған нормаларды бұзу, қоғамдық қолайлылыққа,
айналасындағыларға, өзіне зиян келтіруден көрініс табатын қақтығыстарды
шешудің қателі қоғамға қарсы үлгі ретінде анықталады.
Көрсетілген бірнеше ерекшеліктерге қарамастан, барлық авторлар
девиациялардың басты критериилері берілген қоғамда қабылданған нормалардан
ауытқу деп есептейді [2].
Әлеуметтік норма - әлеуметтік топтар, ұжымдар немесе адамдар іс-
әрекетінің немесе мінез-құлқының белгілі бір интервалы, нақты қоғамда
тарихи қалыптасқан мөлшер, шек. Әлеуметтік норма түсінігі белгілі бір
көрсеткіштердің кең диапазон жиынтығы. Әлеуметтік нормалар тарихи
өзгермелі. Кеше норма деп есептелетін, бүгін ауытқу және керісінше болуы
мүмкін. Қазіргі қалыптасып отырған қоғамда кейбір нормалардың бұзылып және
кейбіреулерінің толық қалыптаспауынан, қалыптасу мәселесі, нормаларды
қолдану және талдау мөлшерден тыс қүрделі іске айналуда.
Бүгінгі таңда В.М. Димов пікірінше, адам өміріне физикалық және
әлеуметтік қауіп төндіре, әлеуметтік құбылыстарды бұза отырып әсер ететін
әлеуметтік норма категориясын анықтайтын принципті критерии болып
табылады. Бұл норманы девиациядан ерекшелейтін шек болып табылады.
әлеуметтік құбылыстардың идентификациялануын күрделендіретін екі жақты
бірқатар шекаралық жағдайлар туындайтыны шындық.
Критериялардың, шектеулердің анықталмағандығы, қандай да бір мінез-
құлық актілері үшін жауапкершіліктің айқын және түсінікті шараларының
жоқтығы шектеу шекарасы өрісінің кеңеюімен шарттасатын девианттылық
қалыптасуына негіз болады [3].
Дұрыс емес мінез-құлық туралы түсінік:
Норма түсінігі ең күрделі және анықталмаған ғылыми түсініктерге жатады.
Шын мәнінде ешқандай да норма жоқ, бірақ қалыпты емес аймағы басталатын
түрлі вариациялар, одан ауытқудың сан алуан түрлері кездеседі.
Мұндай шекара еш жерде жоқ және бұл мәнде норма қандай да бір орташа
мәннен ауытқу ретінде түсіндіріледі, осыған байланысты көптеген істер таза
күйде кездеспейді, әрқашанда қалыпты емес формалардың қоспасымен жүріп
отырады. Сондықтан да қалыпты және қалыпты емес мінез-құлық арасында нақты
бір шекара болмайды.
Бірақ ауытқулар саны сендіретіндей санға жеткенде, қалыпты емес мінез-
құлық туралы айтуға құқылымыз. Қалыпты емес мінез-құлық формалары уақытша
және ауыспалы мінез-құлықты көрсете отырып, қалыпты адамдарда да кездесуі
мүмкін, бірақ адамдарда созылмалы, тұрақты мінез-құлық формалары ретінде
кездесу де мүмкін. Осы көзқарастан мінез-құлықтың барлық қалыпты емес
формалары келесі топтарға бөлінуі мүмкін: 1) қысқа мерзімді және кездейсоқ
формалар (сандырақтау, ұмытшақтық, маскүнемдік т.с.с); 2) ұзақмерзімді және
тұрақты жағдайлар (невроздар, психоздар, жан ауруының кейбір формалары);
3) бүкіл өмір барысындағы мінез-құлық дефектілері [4].
Қиын мінез-құлықты балалардың пайда болу себептерін қарастырайық:
Қалай түзеу қажеттігін білуден бұрын, алдымен нені түзеу қажеттігін,
яғни девиантты мінез-құлық себептерін түсіну қажет. Авторлардың кәсіптеріне
(психиатр, психолог және т.б) және олардың теориялық көзқарастарына
байланысты қалыпты мінез-құлықтан ауытқу себептерінің бірнеше жіктеулері
белгілі.
Нормадан ауытқыған мінез-құлықтың дәстүрлі себептерін қарастыратын
болсақ, олар екі топқа бөлінеді:
- психикалық және психофизиологиялық бұзылыстармен байланысты себептер;
- әлеуметтік және психологиялық сипаттағы себептер;
Жеткіншектерге және жеткіншектерге қатысты қарастыратын болсақ, жас
ерекшелік дағдарыстарымен байланысты себептерді жеке топқа ерекшелеу қажет.
Олардың әрқайсысына жеке тоқталайық:
Психикалық және психофизиологиялық бұзылыстармен байланысты себептер:
М. Раттер (1987) берілгендері бойынша, психикалық ауытқумен балалардың 5-
15%-ті зардап шегеді. Бұл тек тексерілуге келетін балалар көрсеткіші.
Тексерілмейтіні қаншама. М. Раттер бойынша мәселені шешуге педиатрлар және
медицинамен байланысы жоқ педагогтар, психологтар және әлеуметтік
қызметкерлер қатысулары қажет. Әрине олар диагноз қоя алмайды, бірақ
симптомдарды анықтап кеңес бере алады. Симптомдардың ішінен М.Раттер ең
алдымен келесілерін ерекшелейді:
- Бала мінез-құлқының оның жасына және жынысына сәйкес келетін
нормативтерге тепе-тең болу. Мысалы, жақындарымен айырылысқандағы үрейдің
болуы сәбилік жастағы балаға тән, бірақ сирек кездесетін жағдай және
жеткіншектер үшін қалыпты емес;
- Бұзылыстардың ұзақ уақыт сақталуы. Қысқа мерзімді қорқыныш, талма,
бір істі орындауға ниеттің болмауын балалардың көпшілігі басынан кешіреді.
Егер де осы және басқа да бұзылыстар ұзақ уақытқа сақталса, ол қалыптан
ауытқуды білдіреді;
- Балалардың мінез-құлықтарындағы және эмоционалды жағдайындағы толқу;
- Күнделікті мінез-құлқымен салыстырғанда, әсіресе қалыпты даму және
жетілу көзқарасынан түсіндіру қиындық тудырғандағы, бала мінез-құлқында
өзгерістердің пайда болуы
- Ауыр және жиі қайталанатын симптомдардың пайда болуы. Мысалы, ата-
ана баласына кітап оқу салдарынан, балада түңгі қорқыныш пайда болды. Егер
бұл жағдай туралы ата-анасы айтса, ешқандай көңіл бөлудің қажеті жоқ. Ал
егер, бала түн ортасында жылап оянуын жиілетсе, оған басқаша қарау қажет;
Белгілі болғандай, шектеулі болатын, бір симптомға ерекше көңіл бөлудің
қажеті жоқ. Егер бірқатар симптомдар бірмезгілде байқалып, психикалық
өмірдің түрлі жақтарына қатысты болса, оған басқаша қарау қажет.
Айтылғандардың барлығын бала дамып және өмір сүріп жатқан ортамен сәйкес
бағалау қажет шығар. Қоғамдағы этникалық, әлеуметтік және мәдени
ерекшеліктерге түсіністікпен қарау өте маңызды.
Кейде нормадан ауытқыған мінез-құлық мәселесі психиатриялық тұрғыда
объективті ретінде қарастырылады. Сонымен, мінез акцентуациялары (А.Е.
Личко, 1983), яғни есею мөлшері бойынша өткірленетін немесе жазылатын
уақытша мінез өзгерістері туралы концепция кең тараған. Бірақ бұл көзқарас
жалғыз емес. Нормадан ауытқыған мінез-құлыққа көптеген ғалымдар
есептегендей, тек психикалық аномалиялар ғана емес, олардың ықпалымен
қалыптасатын, тұлғаның психологиялық ерекшеліктері де негіз болады.
Әлеуметтік және психологиялық сипаттағы себептер:
Әлеуметтік сипаттағы ортақ себептердің бірі - қоғамның жеткіншектерге
қарым-қатынасы болып табылады. Түсіндірме: жеткіншектік жас кезеңінің және
қиын жеткіншектер мәселелері, қоғам жеткіншектерді ерекше адамдар тобы деп
қарастырып, оларға ерекше құқықтар бере бастаған уақыттан пайда болды. М.Де
Винтер өз зерттеулерінде ХVІІІ ғасырға дейін медицинада, философияда,
педагогикада қиын жеткіншектер, балалық және жеткіншектік кезеңдерге
қатысты мәселелердің туындамағаны туралы тарихи берілгендер келтірген. Орта
ғасырларда балалар жеті жастан бастап үлкендер әлеміне енген, өтпелі, қиын
жас мәселелері болмаған. Тек ХVІІІ ғасырда арнайы көңілді қажет ететін,
ерекше топ ретінде балалардың негізгі ерекшеліктері түзілді. Бұл кезеңде
қоғамда өз балаларының рухани және физикалық қолайлылықтарына қатысты ата-
аналар міндеттері анықталды, жанұядағы эмоционалды қарым-қатынастың ерекше
типі қалыптасты. Балар үшін үрде мектепке бару міндеті енгізілді. Келесі
ғасырда жеткіншектерге қатысты бақылау біртіндеп әлеуметтену терминіне
алмастырылды, және оның негізгі бағыттары критериилері анықталды. Тек
бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін ата-аналар балалардың көмекшілері және
құлы деген көзқарас қалыптасты. Қоғам жеткіншектерге көп көңіл бөлген
сайын және оларға ерекше құқықтар берген сайын, олардың қиын жас мәселесі
өткір бола бастады [5].
Психологиялық және әлеуметтік сипаттағы себептер арасынан дәстүрлі
түрде келесілерді ерекшелейді:
1) құқықтық және өнегелі сана дефектілері;
2) тұлға қажеттіліктерінің мазмұны;
3) мінез ерекшеліктері;
4) эмоционалы-еріктік сфера ерекшеліктері.
Белгілі болғандай, жеткіншек мінез-құлқындағы қиындықтар тұлғаның дұрыс
емес дамуы және тап болған қолайсыз жағдайлар, сонымен қатар тәрбиенің
кемшіліктері нәтижелерінің үйлесуімен түсіндіріледі. Жеткіншектік
кезеңдегі жиі кездесетін девианттылықтың себептерін бірқатар ғалымдар
тұлға қалыптасу процесінің аяқталмауы, жанұя және айналасындағылардың теріс
ықпалы, жеткіншектің өзі кіретін топ құндылықтары және нормалары
талаптарына тәуелді болуы деп атайды. Сонымен қатар, жеткіншектердің
нормадан ауытқитын мінез-құлқы өзін-өзі көрсету, шындыққа немесе үлкендер
талаптарына қарсылық болып табылады.
Үлкендер нормасына, құндылықтарына, және үлкендер тарапынан қойылатын
талаптарға агрессивті қарсылық көрсету, сонымен қатар өз тобының
ережелеріне еру қысқа мерзімді қиын мінез-құлық себептерінің кең тараған
түрі екенін ескеру қажет. Олар жеңіл өткеретін мәселелер болып табылады.
Ересектер өсіп келе жатқан балаларына қарым-қатынасын қайта қарастырса,
мәселе өзінен-өзі шешіледі. Жеткіншектік және субмәдениет мәселелері және
олардың тараптарынан ересектер ықпалынан қорғану жағдайларын әр уақытта
зерттеушілер ерекшелеп отырды, өйткені ол жеткіншектердің жас ерекшелік
өзгерістерімен байланысты. 13-17 жаста жеткіншектер және жеткіншектер өз
топтарының түрлі ықпалдарына бейім келеді.
Баланы есірткі дәмін көруге итермелейтін себептерінің бірі өз қатырынан
қалып қалмау деп аталады, барлығы сияқты болу (31%). Қылмыстық тәжірибеде
осылайша таралады. Балалардың 50-80% тінің есептеуінше, бұл жағдай
жеткіншектердің өзара қарым-қатынасы барысында жүзеге асады (В.В.
Королев,1992). Көптеген зерттеушілердің пайымдауларынша, психологиялық
мінездің негізгі себептерінің бірі деп балалардың, әсіресе жеткіншектердің
өзіндік бағалауларының төмендігін атайды. Өзіндік баға, яғни басқа адамдар
арасында адамның өз мүмкіндіктерін, қасиеттерін және орындарын бағалауы
мінез-құлықтың маңызды реттеушісі болып табылады.
Адамның айналасындағы адамдармен қарым-қатынасы, сыншылдығы, өзіне
талап қоюы, сәттілік және сәтсіздіктерге қатынасы ең алдымен өзіндік бағаға
тәуелді. Адамның притязаниясы және мүмкіндіктері арасындағы сәйкессіздіктер
психологиялық күйзеліс, әсіресе жеткіншектің эмоционалды күйінумен өтетін
үлкендермен қақтығыстарға бейімділігінің жоғары болуына жетелейді. Жас
ерекшеліктеріне байланысты кейбір кезеңдерде жеткіншектерге өз
мүмкіншіліктерінің және тұлға ретінде өз жекелілігін адекватты емес бағалау
тән. Әлеуметтік сипаттағы себептірдің кең тараған түрлерінің бірі бала
дамып және өмір сүріп отырған орта ортаның әлеуметтік ықпалы болып
табылады. Әлеуметтік қолайсыз ортада дами отырып, жеткіншек оның нормаларын
және құндылықтарын игереді. Олар қоғамда қабылданаған нормаларға қарсы
болса да, бала үшін олар өте орынды, өйткені басқа әлеуметтік ортада оның
тәжірибесі жоқ [6].
Ортаның материалды деңгейі төмен, әлеуметтік қолайлы жағдай да себеп
болуы мүмкін. Егер мұндай ортада тәрбиеленген баланың моральді нормалары
және құндылықтары, өмірін дербес жоспарлау дағдылары қалыптаспаса, ол
қоғамда қабылданған нормаларды аттап кетуі мүмкін, мінез-құлқы алғашында өз
өмірі жағдайларына қарсылық, кейін келе өз өмір сүру деңгейін (ұрлақ,
алдау) көтеру мақсатында заң бұзуға бару. Мұның себебі әлеуметтік және
материалды қолайлы орта болуы мүмкін. Моральді нормалардың толық
қалыптаспауы, дамудағы ауытқулар, үлкендермен қақтығыстар негізінде қолайлы
атмосферада тәрбиеленіп отырған бала, қызық іздеп кетуі немесе қолайсыз
ортадан қолдау тауып, оның заңдары мен нормаларына ере бастауы мүмкін.
Жас ерекшелік дағдарыстарымен байланысты себептер:
Баланың мектеп жасындағы дамуы әрқашанда тегіс өтпейді. 7 жастан 17
жасқа дейін өсіп келе жатқан адам жас ерекшелік дамуының бірнеше кезеңінен
өтеді, олардың әр қайсысында физикалық және психологиялық жағдайлар елеулі
өзгерістерге ұшырап, эмоционалды және коммуникативті қабылдау өзгереді. Осы
жерде балалардың барлығы өз ойларын, сезімдерін және іс-әрекеттерін жақсы
игере бермейді. Түсініктердің бұзылуы, арман және дағдылар жылдам өзгеріп
отырады. Бала болып жатқан өзгерістерді сезінуге және оларға бейімделуге
үлгермейді, нәтижесінде өзіне деген сенімсіздік, басқа адамдарға сенімділік
төмендейді, қақтығысқа бейімділік немесе депрессияға бейімділік пайда
болады. Осылайша, балалар және жеткіншектер мектептік кезеңде дағдарыс
жағдайларына (грек тілінен аударғанда crisis ауыспалы пункт, шешім, үкім)
бірнеше рет тап болады. Осыған сәйкес көптеген балалар осы кезеңдерде
девиантты мінез-құлықты жеткіншектер категориясында болады.
Жас ерекшелік дағдарыстары бір кезеңен екінші кезеңге өту барысында
қақтығыстық жағдайлардың айқын немесе әлсіз байқалуының шартты белгісі
ретінде қарастырылады. Р.С. Немов жас ерекшелік дағдарысын депрессивті
жағдайлармен, қанағаттанбаумен, сонымен қатар ішкі (тұлғалық) және сыртқы
(өзара тұлғалық) сипаттағы күрделі шешілетін мәселелермен өтетін, адам
психикалық дамуындағы тежелу ретінде анықтайды. Оның пікірінше, жас
ерекшелік дағдарыстары бір физикалық немесе психологиялық жастан
келесісіне өту барысында пайда болады. Жас ерекшелік дағдарыстары тұлғаның
қалыпты дамуы үшін қажет және адамның әлеуметтік қарым-қатынастар, іс-
әрекеттері, сезімдері аймағындағы жаңа құрылымдардың пайда болуымен
қамтамасыз етеді.
Осылайша кез-келген дағдарыс конструктивті және бұзу сипатындағы
бастауда болады. Жағымсыз даму-өтпелі кезеңде жүретін позитивті
процесстердің теріс жақтары. Алғашқы қызығушылықтардың бұзылуы, негативизм,
оппозициялық- баланың жаңа мораль және құндылықтар жүйесінің жасау тәсілі
ғана. Баланың бойында болатын өзгерістер сапасы көбінесе үлкендердің
келеңсіз жағдайларға әсерлену көріністеріне байланысты. Қауіпті келеңсіз
көріністерді байқамауға болмайды, өйткені олар жақсылап бекіп және дамуы
мүмкін, бірақ шектен тыс қаталдық орнатуға болмайды: бұл жағдай сондай-ақ
келеңсіз көріністердің бекуіне және мінездің патологиялық өзгеруіне әкеліп
соғуы мүмкін [7].
Мектеп жасындағы балалардың даму процесін шартты түрде екі кезеңге
бөлуге болады: кіші мектептік кезең (6-7 жастан 10-11жасқа дейін) және
орташа және үлкен мектептік кезең (10-11 жастан 16-17 жасқа дейін). Белгілі
болғандай, екінші кезең жеткіншектік кезең (10-11жастан 13-14 жасқа дейін)
және ерте жасөспірімдік кезең (13-14 жастан 16-17 жасқа дейін). Бір
кезеңнен екінші кезеңге өту барысындағы дағдарыстардың жалпы себебі тұлға
даму деңгейінің баланың шынайы мүмкіндіктеріне сәйкес келмеуі болып
табылады (іс-әрекет, қарым-қатынас, эмоционалды-еріктік сфера). Кіші
мектептік кезеңнен жеткіншектік кезеңге өтудегі дағдарыс ағзаның
физиологиялық өзгерістерімен, үлкендер қалыптастыратын қарым-қатынастармен,
және тұлғалық дамумен салыстырғанда интеллектуалды дамудың алды-алатын
дамумен байланысты болатыны жалпы белгілі.
Бірақ жеткіншектік және ерте жасөспірімдік жастағы дағдарыс жағдайлары
мектеп оқушыларын әр жылы күтіп тұрады. Жеткіншектік жас - есею, жетілу,
еркектену жасы. Сондықтан да бұл кезеңде өзгерістер жылдам байқалып және
болып отырады. Американ психологы А.Гезелл (цит. И.С. Кон 1980) мінез-
құлықтың маңызды және тән ерекшеліктерін сипаттай отырып, жеткіншектік
кезеңнің жіктелуін және кезеңдерін құрастырды.
10 жаста бала бірқалыпты, өмірді жеңіл қабылдайтын, сенгіш, ата-
аналармен жақсы қарым-қатынаста, сырт келбетіне онша мән бермейтін алтын
жас болып табылады.
11 жаста ағзаның қайта құрылуы басталады, бала шапшаң бола бастайды,
көңіл-күйі өзгергіш, құрбыларымен жиі ұрысып, ата-аналарына қарсылық
көрсете бастайды.
12 жаста мұндай өткірлік ішінара жойыла бастайды, өмірге деген
көзқарасы позитивті бола бастайды, бала жанұясынан автономды болып және
бірмезгілде құрбыларының ықпалы артады. Бұл жастың негізгі белгілері-
ойшылдық, қалжыңды түсіну, шыдамдылық, жеткіншек өз инициативасын белсенді
көрсетіп, өзінің сырт келбетін күтіп және қарама-қарсы жыныс өкілдеріне
қызығушылық білдіре бастайды.
13 жаста ішкі әлеміне көңіл бөлу, интроверттілік жетекші бола бастайды.
Балалар өздерін сынай бастайды және сандарға сезгіш келеді, жеке қалуға
бейім, психологияға қызығушылық білдіре бастайды, ата-аналарына сын көзбен
қарап, достықты таңдай бастайды. Болып жатқан соматикалық өзгерістердің
нәтижесінде көңіл-күйдің толқуы өте жиі болады.
14 жаста интроверсия экстраверсиямен алмастырылады, жеткіншек күшті,
экспансивті болып, қарым-қатынасқа бейім, өзіне сенімділігі артып, басқа
адамдарға және олардың айырмашылықтарына қызығушылық пайда бола бастайды.
Көтеріңкі қарым-қатынаста экспансивтілік жиі байқалады,яғни шатастыратын
сұрақтар қоюға бейімділік және қарам-қатынастағы адамдар реакциясын талдау.
Жеткіншектерді тұлға сөзі қызықтырады, психология мәселелерін талдауды,
өзі туралы талқылауларды және басқа адамдармен салыстырғанды ұнатады,
референтті персоналар және топтардан өзінің жеке белгілерін тани отырып,
белсенді идентифициаланады. Он бес жастағылардың маңыздылығын бірыңғай
формуламен көрсетуге болмайды, өйткені жекелік ерекшеліктер жылдам
жетіледі. Бұл жаста жалпы жаңа құрылым жеткіншек қарым-қатынасының
жанұясында және мектепте қысымды болуына негіз болатын рухтың күшеюі болып
табылады. Еркіндікке ұмтылу өзіндік бақылаудың өсуімен үйлесіп және сана
өзіндік тәрбиенің бастамасы болуы позитив болып табылады. Бұл жеткіншектің
жаралануын және зиянды әрекеттер ықпалын қабылдау деңгейін көтереді.
Белгілі бір топ мүшесі болу және жаңа идентифициаланған топтарға
қажеттілік күшейеді.
15 жаста қайтадан тепе-теңдік орнап, өмірге құштарлық өседі, ішкі
дербестілік, эмоционалды тұрақтылық, қарым-қатынас, болашаққа ұмтылу
күшейеді.
Бұл жерде жас ерекшеліктерінің жуық сипаты келтірілген. Шынайы
жағдайларда жеткіншектің өсіп-жетілуі және мәдени-әлеуметтік
ерекшеліктерінің жылдамдығының мәні өте жоғары. Бұл жіктеудің мәні өте зор,
себебі, ол жас ерекшеліктерін ескере отырып жеткіншекпен қарым-қатынасқа
құру және түзеуге және оқушылардың дамуын және оқушылар ұжымын болжауға
мүмкіндік береді [8].
Сонымен қатар психофизиологиялық және әлеуметтік себептер келтірілетін
аралас жіктеулер түрлері де жасалған. В. Клайн психотерапевт көзқарасынан
құқық бұзушы жеткіншектердің алты типін ерекшелейді:
1. Ол жай ғана басты қатырады. Мінез-құлықтары келеңсіз іс-әрекеттермен
шектелетін жеткіншектер. Мысалы, үйге кеш келеді, алдайды, сабақтан қашу,
киноға билетсіз бару. Мұндай жеткіншектер әрқашанда іні-қарындастарын
ренжітеді және мазаларын алады, көршісінің көлігінің дөңгелегінің желін
шығарады, есірткі тартып көреді. Әзілқойлар рұқсатсыз құжаты болмаса да
көлікті айдап кетеді, көршінің есігін немесе мектеп қабырғаларын бояп
кетеді.
2. Ата-ана жауы. мұндай жеткіншектердің нашар мінез-құлқының себебі
ата-анасының екеуінен де немесе біреуінен өш алу болып табылады. Уақыт өте
келе ата-аналарға қатысты жауластық соғысқа айналуы мүмкін. Кей жағдайларда
жеткіншек-баласының жау болуы ата-аналарына күтпеген жағдай болады. Олар
осы уақыт аралығында жағымсыз сезімдерді басып жүргенін түсінбейді,енді
олар сыртқа шықты.
3. Бұзылған бала. Мұндай баланы асоциалды бағыттағы тұлға деп атайды.
Не ақыл-ой, не эмоционалды дамуында ешқандай да ауытқу жоқ. Бірақ мінез-
құлқында ауытқуы бары анық - құқық бұзушылармен қатынаста. Бұл жағдай бала
қолайсыз жанұяда өскенін білдіреді. Енді ол өзінің қосымша ортасының
заңдарымен өмір сүреді. Ол қылмыстық әлемнің нормаларынқабылдаған және оған
бағынады.
4. Органик. Бұл баланың бас миы жараланған немесе ақыл-ой дамуы
тежелген. Бұл тежелген бала, оның тәртіп бұзуы ақыл-ойының әлсіздігімен
және өз іс-әрекеттерін бағалау қабілетінің жоқтығымен түсіндіріледі.
Өкінішке орай, құрбылары мұндай балаларды мазақтайды немесе қорлайды,
сондықтан да олар басқалар сияқты емес.
5. Психотиктер. Бұл ақыл-ойы толық емес, науқас балалар, олар үшін
галлюцинациялар, түрлі мазасыз ойлар тән.
6. Жынды ұрық. (дурная семья). Жеткіншектердің бұл типін бірінші
психопаттар деп атайды, олар үшін бүкіл өмірі бойы созылмалы құқық бұзу
тән, бұл жерде еш нәрсе көмектеспейді. Бұл ауытқу ерте жастан, жиі жағдайда
мектепке дейінгі жылдарда пайда болады. Мұндай бала жазаланғанына
қарамастан әрқашанда асоциалды істер жасайды. Оны үрейдің өзі тоқтата
алмайды, ол қалыпты, тәртіпті мінез-құлық ережелерін игере алмайды. Ол
ешкімді шынайы жақсы көрмейді. Онда жауапкершілік, сезімдері жоқ, оған
сенуге болмайды. Ол ұялу және кінәлілік сезімдерін білмейді. [9]
Баланың қандай мінез-құлқы нормадан ауытқыған болып табылады?
Кез-келген мінез-құлықтағы мүмкін ауытқуларды бағалау үшін
критериилердің бірнеше түрлері қолданылады:
Баланың жас ерекшеліктеріне және жыныстық ерекшеліктеріне сәйкес
келетін нормативтер:
Мінез-құлықтың бірқатар ерекшеліктері тек белгілі бір жастағы балалар
үшін ғана қалыпты болып табылады. Мысалы, бала үшін суланған жөргек ата-
аналарды ерекше мазаламайды, және көптеген балалар 4-5 жасқа дейін төсекте
суланып жата береді. Сонымен қатар он жастағы балалармен ұқсас жағдай
кездесе бермейді, сондықтан да бұл жастағылар үшін ұқсас жағдайлар нормадан
ауытқу ретінде қарастырылады. Дәл осы сияқты жаңадан тәй-тәй басып келе
жатқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Жеткіншектің әлеуметтенуіне психологиялық әсер ететін топтық әдістер
Алматы - 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
І ЖЕТКІНШЕКТІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУІ ПРОЦЕСІНДЕГІ АДДИКТИВТІ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ
ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Әлеуметтенудің феномендері, механизмдері және бағыттары
2. Жеткіншек жаста тұлға дамуындағы аддиктивті мінез-құлықтың
әлеуметтік-психологиялық сипаттамасы
3. Әсер ету топтық әдістерінің әлеуметтік психологиялық
сипаттамалары және оларды жастармен жұмыс істеуде қолдану ерекшеліктері
ІІ АДДИКТВТІ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ЖАҒЫМДЫ ӘЛЕУМЕТТЕНУІНЕ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТЫҚ ӘДІСТЕРДІҢ ӘСЕР ЕТУІН ЗЕРТТЕУ
2.1 Жеткіншектердің әлеуметтенуіне байланысты жүргізетін жұмысының
негізгі бағыттары
2.2 Аддиктивті мінез-құлықты балалар мен олардың ата-аналарына арналған
коррекциялық жұмыс нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда Қазақстанда тұлғаның қалыптасу шарттарында күрделі
өзгерістер болып жатыр. Жеке тұлға – бұл адам болмысы, ең негізгісі адами
бейнесі басқа биологиялық түрде ажыратылуы. Адам әлеуметтену процесінде
жеке тұлға болып қалыптасады және индивид әлеуметтік қатынасқа түскенде
жеке тұлға болып қалыптасады. Әлеуметтену индивид әлеуметтік Мен-нің
қалыптасу процесі. Ол индивидтің барлық формаларды мәдениетті, тәрбие мен
оқытуды меңгергенін қарастырады.
Бұл процесс тәрбие нәтижесі ретінде болады. Яғни әлеуметтенудің екі
жақты бағыттары болады: адамның өзі әлеуметтік дағдыларды игеру үшін барлық
күш жігерін салады, және қоғам тәрбиелеу мен оқыту арқылы мәдениетке оны
қалыптастырады.
Жеткіншек өмірінде болып жатқандардың барлығын әлеуметтену факторы
ретінде қарастыруға болады.
Қазіргі таңда түрлі қоғамдық институттар мен ұйымдардың қарастыратыны
жастардың қоғамдық және рухани дағдарыс шарттарына бейімделу мәселесі болып
отыр. Бұл заңды да, өйткені нақ осы жастардың жағдайы қоғамның болашағына
және оны дамытуына әсері айтарлықтай жеткілікті қоғамның сақталынып қалуы
үшін әлеуметтік рольдерді дұрыс орындау үшін қажетті сапаларды түсіну үшін
өсіп келе жатқан ұрпақтарға білімнің көмегі зор.
Өзгерген әлеуметтік-экономикалық шарттарда бұл мәселе өзекті болып
келеді. Осымен байланысты жеткіншектің тұлғалық дамуының белсенділігі үшін
практикалық психология аумағында жинақталған әдістер мен топтық әдістемелер
қорын қолдану ұсынылады.
Әлеуметтендіру шартындағы бұл жұмысты біз әлеуметтік – белгілі бағалы
бағдардың және жеткіншектің үрейлену деңгейінің көрінуімен түсінеміз.
Зерттеу мақсаты: жеткіншектің әлеуметтенуіне психологиялық әсер ететін
топтық әдістерді анықтау.
Зерттеу нысанасы: жеткіншектің әлеуметтену процесі.
Зерттеу пәні: жеткіншектің әлеуметтенуіне топтық әдістердің
психологиялық әсері.
Болжам: тұлғалық өлшемдегі тренинг жеткіншектердің үрейлік деңгейін
түсіруі мен әлеуметтік-белгілі бағалы бағдардың қалыптасуына әсер етеді.
Зерттеу міндеттері:
1. Жеткіншек жаста әлеуметтену процесін қарастыру.
2. Әсер ететін топтық әдістердің әлеуметтік-психологиялық сипаттамасын
біліп, оларды жастармен жұмыс істеуде қолдануды үйрену.
3. Әсер ететін топтық әдістерге әлеуметтік психологиялық сипаттамасын
құрастыру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі – жеке тұлғаның дамуы мен
қалыптасуына мәдени-тарихи теориясы Л.С.Выготский; іс-әрекет теориясы
А.Н.Леонтьев; мотивациялық процесс Дж-Арткинсон, Х.Хекхазуент негіздерінен
алынды. Ал психикалық даму ерекшелігі Е.Е.Климов, М.Р.Гинзбург, Э.Штрангер
еңбектері колданылды. Тренингті топтық жұмыс Ф.Ферлз, В.Саттир, М.Эриксон,
Р.Дилтс еңбектері құрайды.
Зерттеу әдістері:
- Психология ғылымының принциптері мен категориялық аппаратты қолданумен
байланысты зерттеу мәселесі бойынша психологиялық және педагогикалық
шығу тегінің жалпыламасы мен анализі.
- Әсер ететін топтық әдістерге, сондай-ақ нәтижесін белгілеп алуға
бағытталған белгілеу және бақылау эксперименттер;
Эмпирикалық берілгендердің сандық және сапалық анализ әдістері.
Зерттеудің теориялық мәні – аддиктивті мінез-құлықтың психологиялық
сипаттамасы арқылы олардың факторларына, түрлеріне, себептеріне және
аддиктивті бала мен отбасына толық талдау жасалынды.
Зерттеудің практикалық мәні – аддиктивт мінез-құлықты түзету жұмыстарын
ұйымдастыруда психологиялық білім негіздерін пайдалануда зерттеудің негізгі
қағидалары мен тұжырымдамаларын мектептерде қолдануға болады
Жұмыстың құрылымы – дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Зерттеу базасы: Алматы облысындағы А.Гайдар атындағы №35 жалпы білім
беру мектептері болып табылады.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең - зерттелініп жатқан мәселе бойынша маңызды
психологиялық-педагогикалық шығу тегін үйрену мен маңызды ережелерінің
анализін қарастырады.
Екінші кезең – жеткіншектің әлеуметтенуіне әсер ететін топтық
әдістердің диагностикасы бойынша эмпирикалық материалдың жинақталуы,
эксперименталды кезең.
Үшінші кезең – эксперименталды зерттеулердің мазмұны мен жүргізудің
өңдеу, эмпирикалық материалдарды интерпретациялау процесі.
І ЖЕТКІНШЕКТІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУІ ПРОЦЕСІНДЕГІ АДДИКТИВТІ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ
ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Әлеуметтенудің феномендері, механизмдері және бағыттары
Тұлғаның әлеуметтену процесі жайында қоғамның дамуының түрлі
этаптарында көптеген ғалымдар қарастырып өтті. Олардың ішінде З.Фрейд,
Ж.Пиаже, Б.Ананьев, Б.П.Парыгин, С.Л.Рубинштейн, К.А.Абульханова –
Славская, И.С.Кон, Д.И.Фельдштейн, Н.В.Дельин, М.П.Дубинина, А.Ф.Помес.
Олардың әрқайсысы өздерінің концепциясына сай әлеуметтену түсінігіне
түрлі анықтамалар беріп өткен. Психологиялық сөздікте келесі анықтама
берілген: Әлеуметтену – бұл эволюциялық процесс. Ол субъектінің әлеуметтік
тәжірибені қайта жасау мен меңгерудің қорытындысында бағдарлармен
байланысты, яғни субъектінің өзі индивидуалды іс-әрекетте, коммуникация
факторында өзі жүзеге асырады.
Жай сөзбен айтқанда, әлеуметтену – бұл индивид әрекет үлгісіне,
әлеуметтік нормалар мен бағалыларды түсіну процесі. Әлеуметтену процесінде
индивидтің қоршағандарының барлығы қатысады: отбасы, көршілер, бала бақша,
мектептегі құрдастары, көптеген ақпараттар және т.б. Д.Смензер бойынша
әлеуметтену үшін үш фактордың әрекеті қажет: күту, әрекеттің өзгеруі және
осы күтулерге сәйкес ұмтылыстар. Оның ойынша тұлғаның қалыптасу процесі 3
түрлі сатыда болады:
- үлкендердің әрекетіне балалардың еліктеуі мен соны қайталау сатысы;
- ойын сатысы, егер балалар жүріс-тұрысты рөлдердің орындалуы ретінде
екенін түсінген жағдайда;
- топтық ойындар сатысы.
Әлеуметтену түсінігі тәрбие, оқу, тұлға дамуы түсініктерімен
байланысты.
Күтпеген жердегі әлеуметтік әсер ету кез келген әлеуметтік жағдайда
екі немесе одан да көп индивидтер өзара әрекеттескенде орын болады. Мысалы,
үлкендердің өздерінің мәселесі жайындағы әңгімелер балаға жеткілікті түрде
қатты әсер етеді, бірақ мұны тәрбиелеу процесі деп айтуға жеткіліксіз.
Бала түрлі әсерелерге енжар қабылдамай, ал субъекттің белсенді
позициясына объекттің әлеуметтік әсеріне біртіндеп қосыла отырып
әлеуметтенеді. Бала белсенді, өйткені ол балада қажеттіліктер бар, егер
тәрбие осы қажеттіліктерді ескеретін болса, онда бұл баланың белсенділігін
дамытуға икемдейді. Егер де тәрбиешілер баланың белсенділігін тыныш отыр
деп төмендететін болса, онда деформацияланған, енжар тұлғаны қалыптастыруы
мүмкін. Баланың белсенділігі толығымен жоғалады, соның нәтижесінде тұлға
әлеуметтік бейімделмеген, үрейленген болып қалыптасады немесе белсенділік
түрлі компенсаторлық амалдар арқылы жүзеге асуы мүмкін.
Баланың әлеуметтенуінің элементтерін З.Фрейд көрсетіп өткен. Фрейд
бойынша тұлға 3 элементтен тұрады: ид - қанағаттануға ұмтылуға түрткі
болатын энергияның шығу тегі; эго - тұлғаның бақылауын шынайы принцип
негізіне орындайтын және супер эго, немесе өнегелі бағалы элемент.
Әлеуметтенуді З.Фрейд тұлғаның үш құрастырушы элементтің нәтижесінде
болады деп айтқан. Бұл процесте Фрейд 4 сатыны көрсетеді, олардың әрқайсысы
эрогенді зонадағы дененің белгілі бір бөліктерімен байланысты: оральды,
анальды, фамиалық және жыныстық кемелденген фаза.
Француз психологы Ж.Пиаже тұлғаның дамудағы түрлі сатыдағы идеяларды
сақтай отырып, индивидтің танымдық құрылымының дамуына акцент жасап,
олардың тәжірибеге және әлеуметтік әсерлерге байланысты келесі құрылымды
жасады.
Көптеген психологтар мен соцологтар әлеуметтену процесі адамның өмір
сүру барысында жалғаса беретінін көрсетеді. Ал бұл дегеніміз адам өмір сүру
барысында әлеуметтік қатынасқа түседі, және мұның арқасында оның
психикасында өзгерістер болуы мүмкін. Алайда психиканың дамуы және
әлеуметтену түсініктері ұқсас емес.
Әлеуметтену дегеніміз психиканың өзгеруі мен тұлғаның қалыптасуы.
Психика дамуының әлеуметтік процестерге қатысы болғанымен, тұлға дамуы тек
әлеуметтенуге ғана ұқсас емес. Мұндай дамулар кем дегенде екі процестің
көмегімен жасалынады.
• Әлеуметтену
• Тұлғаның өзінің дамуы.
Баланың ата-анасы әлеуметтенгендіктен, индивидке әсер етуден
әлеуметтену басталады, ал бала алғашқыда тек биологиялық болмыс ретінде
әсер етсе, кейін ол үлкендермен әрекеттесе алуға икемделіп және кейін
өзіндегі іс-әрекетіндегі әлеуметтік тәжірибесін қайталау.
Тұлға дами отырып басқа адамға әсер ете алатындай әлеуметтік
қатынастағы субъект ретінде қалыптасады, бірақ рефлексияның, сананың
биологиялық күшіне адам өзін әлеуметтік объект ретінде әсер етеді. Мұндай
әсерлер әлеуметтену болып саналмайды, бірақ тұлғаның дамуына негіз бола
алады.
Тұлғаның әлеуметтену құрылымын қарастырайық:
Тұлғаның әлеуметтену құрылымын анықтау екі аспектідегі анализден
тұрады: статикалық және динамикалық әлеуметтенудің статикалық және
динамикалық құрылымын сәйкесінше шартты түрде белгілеуге болады. Сонымен
қатар олардың жеке ішкі өзгерістерінің түрлі дәрежелері ескерілмейді.
Осыларға ең алдымен тұлға мен қоғамды жатқызу керек, сондай-ақ сол
әлеуметтік білімдер олардың өзара қарым-қатынас жасау процесіне
икемдейтіндерді де.
Тұлға түсінігі адамдағы әлеуметтік белгілерді, яғни бір жағынан
табиғат бөлігі, екінші жағынан индивид болып келетін белгілерді көрсетеді.
Бұл оның қоғамдық болмысы, ол тек қоғаммен бірге немесе тек оның негізінде
дамиды. Әлеуметтену процесін анықтаушы факторы микроорта - өмір сүруде
тұлғаға тікелей өзара әрекеттесетін әлеуметтік-политикалық, идеологиялық,
политикалық, экономикалық факторлардың бірігуін көрсететін объективті
шынайылық.
Тұлғаның әлеуметтенуінің статикалық құрылымы қоғамның даму кезеңіне
қатысты анализге нақты жақындауға мүмкіндік береді. Алайда, жоғарыда
аталған статикалық құрылымның элементтері дамудың өзгерістің үнемі
анықтаулары болмайды. Сондықтан тұлғаның әлеуметтенуінің статикалық
құрылымының негізгі элементтердің анализі олардың қозғалысы, өзгерістері,
өзара әректтесуі бұл процестің динамикалық құрылымын зерттеуге алып келеді.
Динамикалық құрылым статикалық құрылымның элементтерінің өзгерістерін
мойындауына негізделеді.
Әлеуметтену үш топқа бөлуге болатын көп факторлар арқылы жасалады (№1
кесте): [18. 25 б.].
Осылайша әлеуметтену түсінігіне тұлғаны оқыту, тәрбиелеу, дамыту
түсініктері кіреді. Алайда әлеуметтенудің бағыттары, механизмдері және
феномендері бар.
Таблица №1. Тұлғаны әлеуметтендіретін факторлар
Отбасы
Микроқоғам
Тәрбиелеу институттары
Религиоздық ұйымдар
Түр
Этнос
Тұрғылықты жері
Аудандық шарттар
Ақпарат құралдары
Мәдениет
Елді мекен
Мемлекет
Қоғам
Әлеуметтік-психологиялық зерттеулерде қалыпты әрекеттерді көлемді
жоспарда қарастыру керек, адамның жеке әрекеттерін ғана емес, сонымен қатар
жасалған әрекеттің әлеуметтік ортасын да таңдау қажет. Әрекетті талдау
кезінде тұлға әлеуметтену кезінде төрт ортада болатынын ескеру қажет.
- қалыпты жүріс тұрыс;
- әлеуметтік-психологиялық адаптация;
- ауытқушылық қылық;
- дұрыс емес қылықтар.
Қалыпты әрекет өрісі тұлғаның қалыптасу немесе қалыптаспауы. Ереже,
Кодекс, Заң және т.б. немесе салт-дәстүрге байланысты әдеттер түрінде
көрінетін формалар арқылы көрінетіндер арқылы анықталған. Бұл өрісте
тұлғаның даму процесі дисциплинарлық, заңдық, этикалық, мүмкін болатын
технологиялық қалыптармен танысады және оларды орындауға міндетті қалыпты
әрекет түсінігі анықталмағандықтан, әрекетті бағалау әрекет түрлеріне және
шекарасы мен қалыпты әрекет түрлері бірқалыпты болады. Бұл мәселе тікелей
немесе жанама түрде әсер ететін көрсеткіштер әлеуметтік сапалар, әдеттер
түрі 20-дан 300-ге дейін есептеледі, бұлардың барлығы зерттеу тапсырмалары
мен автордың компетностілігіне байланысты (толығымен [112] зерттеу 30
позициядан астам нормалық әрекетті бес топқа бөлген.
1. Қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түсе алуы:
- басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсе алуға және әңгімеге араласуға
мүмкіндік беретін минималды әрекеттер;
- кімде-кіммен әңгімеге түсе алу;
- қызық мәселедегі әңгімеге түсе алуы, оны талқылап әңгімелесушінің
сұрақтарына жауап бере алуы;
- басқа адамға оны тыңдап отырғаныңызды білдіріп, әңгімені ақылға
қонымды ескертулермен аяқтағаныңызды білдіртіңіз;
- басқа адамды тыңдап, оған өзіңіздің қызығушығылыңызды көрсетіңіз.
2. Әңгімелесушіге өзіңіздің позицияңызды білдіре алу:
- Сізге оның әрекеттерінен ұнайтындарды жақсы сөзбен жеткізу;
- Сізге деген жасағандарына алғыс білдіретініңзді оған айту;
- өзінің күшіне сенімсіз болса, қолдау көрсету;
- көмек сұрау;
- қандай-да бір жұмысты қалай істеу керек екенін түсіндіру;
- арызға, шағымға көңіл бөлу;
- оның көзқарасы сіздікінен қарағанда өнімсіз екенін көрсету;
- өзіңіздің қанағаттанбағаныңызды тікелей және адал білдіріңіз.
3. Басқа адамның ойына көңіл бөле алуы:
- оның мақтауға тұратынын және оны бағалайтыныңызды білдіру;
- басқа адамның уайымына көңіл бөліп (эмпатия), өзіңіздің
түсінетініңізді білдіріңіз;
- кешірім сұрау;
- көрсетілгендерді орындап, нұсқауларды қатал меңгере білу;
- басқа адамның тілегін ескеру,
- сәтсіздікке рационалды әсерлену,
- басқа адамның ашуын түсіне алу.
4. Адамдармен қарым-қатынасты жоспарлай алу:
- Сіз неге қол жеткізгіңіз келеді және ол қаншалықты шынайы екенін
шешіңіз;
- арнайы ақпаратты таңдай алуы;
- жұмысты орындау үшін шарттар жасай алу;
- жеке қабілеттерді дұрыс бағалау;
- қиын, күрделі әңгімелерден қашпай, оларға дайын болу;
- приоретные мәселелерді белгілеп қою.
5. Агрессивті әрекеттің альтернативін құрастыра білу:
- өзінің сезімдерін анықтау;
- үзілістер жібермей, өзін басқару;
- талас-тартыста компромисті шешім таба білу [11].
Басқа психологтар тұлғаның қалыпты белгілерін былай санайды:
1. Сіздің әлеміңізге қызығушылық.
2. Өмір философиясы мен өмір мағынасының болуы.
3. Бағалылардың иерархиясының болуы.
4. Шындықты әзілмен қабылдап бағалауға қабілеттілігі.
5. Сыртқы және ішкі өзгерістерге әсерленуге қабілетті тұлғаның бүтіндігі.
6. Рухани байланысты құрастыру қабілеті.
7. Қоғамның қалыпына әрекеттердің сәйкестігі.
8. Қоғамдық мақсаттарға бағыну [88].
Тұлғаның әрекетінің қалыпты сапаларының мұндай жіктеулері кеңінен
тараған. Сонымен бірге оларды практикалық қолданулардың белгілі бір қиындық
тудырады. Мысалы, тұлға әлеуметтену барысында қалыптастырған бағалылардың
иерархиясын жағымды сапа болып саналады. Бірақ-та қылмыскерлерде өздерінің
бағалау иерархиясы бар, олар тұлға әрекетінде қалыпты емес. Индивидуалдық
көрсеткіштері қалыпты әрекеттердің толық көлемді көрсеткіштері болып
саналмайды. Олардың apriori анализінен тұлға жағымды әлеуметтік статусқа ие
деп қорытынды жасау мүмкін емес. Әрбір ұсынылған көрсеткіштің жалған екені
әшкереленуі мүмкін. Және бұл қалыпты және ауытқушылық әрекеттері бар
адамдардың тұлғалық сапалардың салыстырмалы анализін мүмкін етпейді.
Зерттеулерде ұсынылған топтардың санына тәуелсіз әлеуметтік типтегі
адамдардың жіктелуі кездеседі. Әлеуметтік бағыттылық критерийі, лидерлік
сапалардың болуы немесе болмауы қорғаныш деңгейі және басқалар қалыптылық
алабы болып табылады. Оларға жататыны:
- жағымды әлеуметтік қондырғылар;
- тұлғаның күшті типі;
- интеллекттің жоғарғы деңгейі;
- агрессиялық тенденцияның болмауы;
- әлеуметтік қайырымдылық сезімнің дамуы;
- қарым-қатынасқа түсушілік;
- конформизм және басқалар [93].
Мысал ретінде көрсетілген зерттеулер іс-әрекеттегі қалыптылық
бағасының бірдей еместігін көрсетеді. Осының өзінде де әрекетті
қалыптандыру анықталған көрсеткіш бойынша қажет. Мысалы, таривті қойылымдар
мен окладтардың реттеу кезінде іскерлік және мамандандырылған сапалардың
бағалау көрсеткіштерінің және еңбек нәтижесін бағалау өнімі бірден-бір
шарты болып келеді. Келесі көрсеткіштерді қолданады:
- маманданған шеберлік;
- қосымша жұмысты, өзінің қызметіне қатысты жауапкершілікті талап ететін
күрделі жұмысты орындауы;
- жұмыста шығармашылық көрсету (конкурста, семинарларда қатысу, жаңа
әлеуметтік әдебиеттерді қарау);
- жаңа техникалық, экономикалық, ұйымдастыру және басқа шешулердің
өңделуіне қатысу;
- өзбетінше жұмыста жұмыс істеу;
- тапсырмаларды өз уақытында орындау;
- жұмысты сапалы орындау және басқа көрсеткіштер.
3М американдық компонияларда операторларды аттестациялау кезінде
жұмыстың 15 белгісін ескереді және мамандық білімдер, байқаушылық, назар
салушылық, жинақылық, мобильрілік деңгейінің, бір жұмыстан екінші жұмысқа
ауысу қабілеті және т.б. арасындағы адамның орны.
Ең маңызды детальді көрсету керек: барлық классификацияларда тұлғаның
өнегелі-этикалық құрылымына тікелей қатысы бар көрсеткіштер аталып өтеді,
өйткені бұл – маманданған сапаларды, мұндай ауыртпашылықтарды көтере
алмайды. Жеке зерттеулер стратегиясын талқылауға сүйене отырып көрсетілген
ерекшеліктер методологиялық және әдістемелік зерттеудің таңдауының негізгі
қиындығымен бекітіледі.
Ауытқушылықты әрекеттегі балалардың типтік классификациясының негізіне
әлеуметтік белгілер жатады. Оны 1914 ж. А.И.Зак әлемге таратқан. Балалар үш
типке бөлінген.
Бірінші тип – кездейсоқ қылмыскерлер. Үлкендер арасына қарағанда жиі
кездеседі. Ауытқушылықтың психологиялық механизмі жеңіл: балалар құқықты
білмей, заңды бұзады, қылмыс жасағанын түсіне алмайды. Бірақ қаңғыбастықтың
болуы отбасының толығымен шашырауы, жалғыздық болғанда. А.И.Зактың ойынша,
қаңғыбас балаларды тәрбиелеу оңай, жай жағдайда бір орында өмір сүреді,
өздерін дұрыс ұстайды.
Екінші тип – қылмыскер балаларға туыла пайда болған нашар
тұқымқуалаушылық, психофизиологиялық ұйымдар жатады.
Үшінші тип – ең кең таралғаны. Мұндай балалардың қылмысқа баруына екі
күш себепті – аштық пен суықтық.
ХХ ғасырдың 20-шы жылдары Ресей үшін негізгі мәселе панасыздық болды.
Сондықтан қылмыстық деңгейдегі ауытқушылықтарға арналған классификациялар
болды. Қылмыскер балаларды 5 топқа бөлді.
Бірінші топ – эмоционалды және құмарлы субъекттері. Олардың жалпы саны
40%-ға жетті. Типтік бейнелер келесідей: құмарлық, өздерінің
қажеттіліктерін қанағаттандыру – жыныстық эмоциясы, апетит, азарт эмоциясы,
өнегелі дефектілік дұрыстауға икемделеді.
Екінші топ - әлсіз ерікті, еріксіз жалқау субъектілер. Тәрбиелеу
әсерлерге оңай беріледі, бірақ басқалардың әсеріне қатты тәуелді. Мұндай
балалар 25%-ға жетеді.
Үшінші топ – қиялшылдар. Бұл қызметтік арманшылдар, жақсыға немесе
жаман нәрсеге алып келетін елестеулері барлар. Тәрбиелеу педагогтың
шеберлігіне байланысты. Мұндай балалар 15%.
Төртінші топ - өнегелі және ақылды.
Бесінші топ – психоневротиктер мен психикалық аурулар.
Төртінші және бесінші топтағы балалар психопедагогикалық әсерлерге
берілуі қиын [10]. Психологиялық әдебиеттерде ауытқушылық әрекеттегі
қатысушыларды әлеуметтік тасталынған, жіберілген, тәрбиелеуі қиын, қалыпты
емес және қиын әрекеттегілер деп атайды. Қиын оқушылар деген термин өте
кеңінен таратылған. Бұл термин әдетте өздерінің психологиялық
ерекшеліктеріндегі балалар үлкендермен қарым-қатынас жасауда қолданылатын
мағынада.
Әрекеттегі нормативтіліктің алдымен тұлғаның әлеуметтену барысындағы
әсерінің сипаты мен құрылу шарты әлеуметтік нормалар, олардың түрлерін
ғылыми тұрғыдан қарастыру қажет. Зерттеушілер келген қорытынды: әлеуметтік
норма ең алдымен өмірдегі қызмет барысында салт-дәстүр түрінде қалыптасады.
Салт-дәстүр адамдардың бірігіп іс-әрекет еткенде қарама-қарсылық,
үйлесімділіктің болмағандығы қатынасты реттеу үшін пайда болды. Сондықтан
салт-дәстүр гаммасы еңбек өміріне икемделген ортада әрекет еткендіктен,
олар әрқашанда жеткілікті. Мысалы, әдет-ғұрыпта аң аулау кезінде бір-біріне
кедергі келтірмей, қиындықта көмектесіп, жалпы олжадан артық алмау, және
т.б. Егерде кімде-кім кеңінен тараған әдет-ғұрыпты бұзатын болса, қоғам
мүшелері оларға кедергі жасаған, бұзушыларды қоғамнан қуып жіберген.
Әдет-ғұрып еңбек процесінде кіріспе және қатынасты қалыптастыру үшін
қажет [5]. Бұл жағдайда әдет-ғұрып пен салт-дәстүр адамның әрекетін
реттеуде негізгі құрал болып табылады.
Бұл фондасубъектік бейненің нормативтілігін және оқу процесінде
ауытқыған оқушыларды зерттеу қажет, өйткені, балалар мен жеткіншектердің
әлеуметтенуі олардың қоршаған ара-қатынасындағы барлық сфераларды алады.
Тұлға индивиудалды деңгейде әлеуметтенуде бірнеше процестерден өтеді:
- Адамдардың тұлғалары бір-бірімен өзара әрекеттескенде қалыптасады.
Мұндай өзара әрекеттер мынандай факторларға, яғни жасына, ақыл-ой
деңгейіне, жынысына байланысты сипатталады:
- сондай-ақ қоршаған орта бала тұлғасына әсер етуі мүмкін;
- тұлға жеке индивидуалды тәжірибе негізінде қалыптасады;
- тұлғаның қалыптасуының маңызды аспектісі мәдениет болып табылады.
Әлеуметтенудің басушы феноменіне әлеуметтік нормалар, әдет-ғұрып,
қызығушылық және т.б. әсер ететін әрекеттегі стереотиптерді түсінуін
жатқызу қажет.
Әрекеттегі стереотиптер тұқымқулаушылық сигналдық жолмен қалыптасады,
яғни ерте балалық шақта үлкендерге еліктеу арқылы олар өте тұрақты және
психикалық бірікпегендіктің негізінде болуы мүмкін (мысалы, отбасы, этнос).
Әлеуметтенудің бірнеше әлеуметтік-психологиялық механизмдері бар:
Идентификация – бұл индивидті қоршағандарға тән түрлі әрекет
нормаларын ұғатын кейбір адамдар немесе топтармен біріктіреді.
Идентификацияға мысал ретінде жыныстық-рөлдік типизация – индивидтің
психикалық ерекшеліктері және әрекеті ұсынылған жыныс үшін алынғаны болады.
Еліктеу әрекет мөрін, басқа адамның тәжірибесін (мәнерін, қозғалысын,
әрекетін, т.с.с.) саналы және санасыз түрде қайталау болып табылады.
Сендіру (внушение) – ішкі тәжірибені, ойларды, сезімдерді, араласатын
адамдардың психикалық жағдайын санасыз түрде қайталау процесі.
Әлеуметтік фасилитация – бір адамның әрекеті басқа адамдардың
әрекетіне түрткі болады, нәтижесінде олардың қызметтері еркін және
қарқынды болады (фасилитация жеңілдену деген мағына береді).
Комформдылық – қоршаған адамдардың пікірімен және олармен сырттай
келісуді түсіну.
Ғалымдар, соның ішінде З.Фрейдте мынадай әлеуметтенудің төрт
психологиялық механизмін көрсетті.
Имитация – бала қандай да бір әрекет моделін қайталауға талпыну.
Еліктеуге ата-анасы, туысы, достары және т.б. үлгі болуы мүмкін.
Идентификация – сол немесе басқа ортаға жататынын түсіну тәсілі.
Идентификация арқылы балалар ата-ана, туыс, көрші, достардың әрекетін,
олардың бағасын, нормасын, өздерінің жеке әрекет үлгісін қабылдайды.
Ұят – басқа адамдардың реакциясына байланысты әшкерелеу мен масқара
болуды уайымдау.
Айып сезімі – басқа адамдардан тәуелсіз өздерін жазалаумен байланысты
әшкерелеу мен масқара болуды уайымдау.
Имитация мен идентификация белгілі бір әрекет типін ұғынуға
бағытталғандықтан позитивті механизм болып табылады. Ұялу мен айып
әрекеттің белгілі бір үлгілеріне тосқауыл келтіретіндіктен жағымсыз
негативті механизмдер. Зигмунд Фрейдтің айтуынша, ұят пен айып сезімі бір-
бірімен тығыз байланысқан. Алайда олардың арасында белгілі бір айырмашылық
бар. Ұят әдетте сізді масқара қылып және әшкереледі деген сезімдермен
байланыстырады. Бұл сезім индивидтің басқа адамдар әрекетін қабылдауға
бағытталған. Айып сезімі де ішкі уайымдаулар мен өздерінің әрекетін адами
бағалаумен байланысты. Бұл жерде жазалау ар-ұждар формасында өз-өзінен
жасалады.
Әлеуметтенудің негізгі бағыттары адамның өмір әрекетінің шеттік
ортасымен сәйкес келеді. Әрекеттік, эмоционалды-сезімталдық, танымдық,
тұрмыстық, моральді-өнегелі, тұлғааралық.
Басқаша айтқанда әлеуметтену процесінде адамдар өздерін қалай ұстау
керек, қоршаған табиғи және әлеуметтік әлемді қалай тану керек екенін,
әртүрлі жағдайларға эмоционалды әсерленуге, өздерінің тұрақтарын
ұйымдастыруға, біріккен іс-әрекетте және тұлғааралық қатынасқа қалай
нәтижелі қатысу керек екенін үйренеді.
Аддиктивті мінез-құлықты жеткіншектер дегеніміз - мінез-құлықтары
қоғамда қабылданған стандарттар және нормалардан ауытқуы. М. Раттер (1987)
көрсеткендей, психологиялық қиындықтар, сонымен қатар уақытша эмоционалды
бұзылыстар және мінез- құлық ауытқуы балалардың көпшілігінде жиі кездеседі.
Бұл- даму процесінің бөлінбейтін бөлігі. Шетел және отандық психологтар
және социологтар қауіпті топ балалары санының өсуін көрсетіп отыр. Мысалы,
голланд зерттеушісі М.де Винтер (1997) зерттеуі бойынша, 1970 жылдардан
1990 жылдарға дейін осы қауіпті топ балаларының саны едәуір өскен және
қазіргі уақытта 18 жасқа дейінгі жалпы жеткіншектердің (психикасы қалыпты
дамудағы жеткіншектер ішінде) 20%-ын құрап отыр. Осындай көрініс басқа да
дамыған елдерде байқалады. Қоғам және ең алдымен мұғалімдер және ата-аналар
осы ауытқуларды жеңуде көптеген күштерін жұмсауда.
Аддиктивті мінез-құлықты жеткіншектердің мәселесін шешу жайлы В.Г.
Баженова, А.Д. Жұмабаев, А.М. Қарабаев, Э.И. Шинибекова, Г.А. Уманов, В.В.
Трифонов, Л.В. Лысенко, Р.К. Мамбетова, А.К. Дүйсебаев, В.П. Кривошеев,
Д.К. Казымбетов секілді Қазақстандық зерттеушілер өз еңбектерінде
қарастырған. Аталған авторлардың еңбектерінде жалпы мектепте білім алатын
девиантты балалар мен жеткіншектердің түрлі категорияларының диагностикасы,
түзету және оңалту, алдын-алу мәселесі тереңінен қамтылған.
Ғалымдар және практиктер девиантты балалар тобына түрлі
категориялардағы балаларды жатқызады. Олар дарынды деп аталатын,
қабілеттері айқын көрінетін балалар және түрлі мәселелері бар гиперактивті
балаларды да қиын деп санауға болады.
Көптеген авторлар басты өз назарларын мінез- құлықтары девиантты деп
аталатын девиантты мінез-құлықты жеткіншектер бөлігіне аударады.
Педагогикалық әдебиеттерде девиантты мінез-құлық деп қоғамда,
әлеуметтік ортада, ұжымда қабылданаған әлеуметтік-өнегелік нормалар және
құндылықтардан ауытқу, әлеуметтік нормалар және мәдени құндылықтарды игеру
процесінің, сонымен қатар қоғамда, өз ортасында өзін-өзі дамыту және
көрсету процестерінің бұзылуы ретінде түсіндіріледі.
Медициналық әдебиеттерде девиантты мінез-құлық деп берілген қоғамда
қабылданған тұлғааралық өзара қарым-қатынас нормаларынан ауытқу деп
түсіндіреді: психикалық саулық сияқты жүйке-психикалық бұзылыстары
шеңберінде жасалатын іс- әрекеттер, істер.
Психологиялық әдебиеттерде әлеуметтік-қоғамдық және өнегелілік
норамалардан ауытқыған мінез-құлық девиантты деп аталады (В.В. Ковалев,
1979), немесе қоғамда қабылданаған нормаларды бұзу, қоғамдық қолайлылыққа,
айналасындағыларға, өзіне зиян келтіруден көрініс табатын қақтығыстарды
шешудің қателі қоғамға қарсы үлгі ретінде анықталады.
Көрсетілген бірнеше ерекшеліктерге қарамастан, барлық авторлар
девиациялардың басты критериилері берілген қоғамда қабылданған нормалардан
ауытқу деп есептейді [2].
Әлеуметтік норма - әлеуметтік топтар, ұжымдар немесе адамдар іс-
әрекетінің немесе мінез-құлқының белгілі бір интервалы, нақты қоғамда
тарихи қалыптасқан мөлшер, шек. Әлеуметтік норма түсінігі белгілі бір
көрсеткіштердің кең диапазон жиынтығы. Әлеуметтік нормалар тарихи
өзгермелі. Кеше норма деп есептелетін, бүгін ауытқу және керісінше болуы
мүмкін. Қазіргі қалыптасып отырған қоғамда кейбір нормалардың бұзылып және
кейбіреулерінің толық қалыптаспауынан, қалыптасу мәселесі, нормаларды
қолдану және талдау мөлшерден тыс қүрделі іске айналуда.
Бүгінгі таңда В.М. Димов пікірінше, адам өміріне физикалық және
әлеуметтік қауіп төндіре, әлеуметтік құбылыстарды бұза отырып әсер ететін
әлеуметтік норма категориясын анықтайтын принципті критерии болып
табылады. Бұл норманы девиациядан ерекшелейтін шек болып табылады.
әлеуметтік құбылыстардың идентификациялануын күрделендіретін екі жақты
бірқатар шекаралық жағдайлар туындайтыны шындық.
Критериялардың, шектеулердің анықталмағандығы, қандай да бір мінез-
құлық актілері үшін жауапкершіліктің айқын және түсінікті шараларының
жоқтығы шектеу шекарасы өрісінің кеңеюімен шарттасатын девианттылық
қалыптасуына негіз болады [3].
Дұрыс емес мінез-құлық туралы түсінік:
Норма түсінігі ең күрделі және анықталмаған ғылыми түсініктерге жатады.
Шын мәнінде ешқандай да норма жоқ, бірақ қалыпты емес аймағы басталатын
түрлі вариациялар, одан ауытқудың сан алуан түрлері кездеседі.
Мұндай шекара еш жерде жоқ және бұл мәнде норма қандай да бір орташа
мәннен ауытқу ретінде түсіндіріледі, осыған байланысты көптеген істер таза
күйде кездеспейді, әрқашанда қалыпты емес формалардың қоспасымен жүріп
отырады. Сондықтан да қалыпты және қалыпты емес мінез-құлық арасында нақты
бір шекара болмайды.
Бірақ ауытқулар саны сендіретіндей санға жеткенде, қалыпты емес мінез-
құлық туралы айтуға құқылымыз. Қалыпты емес мінез-құлық формалары уақытша
және ауыспалы мінез-құлықты көрсете отырып, қалыпты адамдарда да кездесуі
мүмкін, бірақ адамдарда созылмалы, тұрақты мінез-құлық формалары ретінде
кездесу де мүмкін. Осы көзқарастан мінез-құлықтың барлық қалыпты емес
формалары келесі топтарға бөлінуі мүмкін: 1) қысқа мерзімді және кездейсоқ
формалар (сандырақтау, ұмытшақтық, маскүнемдік т.с.с); 2) ұзақмерзімді және
тұрақты жағдайлар (невроздар, психоздар, жан ауруының кейбір формалары);
3) бүкіл өмір барысындағы мінез-құлық дефектілері [4].
Қиын мінез-құлықты балалардың пайда болу себептерін қарастырайық:
Қалай түзеу қажеттігін білуден бұрын, алдымен нені түзеу қажеттігін,
яғни девиантты мінез-құлық себептерін түсіну қажет. Авторлардың кәсіптеріне
(психиатр, психолог және т.б) және олардың теориялық көзқарастарына
байланысты қалыпты мінез-құлықтан ауытқу себептерінің бірнеше жіктеулері
белгілі.
Нормадан ауытқыған мінез-құлықтың дәстүрлі себептерін қарастыратын
болсақ, олар екі топқа бөлінеді:
- психикалық және психофизиологиялық бұзылыстармен байланысты себептер;
- әлеуметтік және психологиялық сипаттағы себептер;
Жеткіншектерге және жеткіншектерге қатысты қарастыратын болсақ, жас
ерекшелік дағдарыстарымен байланысты себептерді жеке топқа ерекшелеу қажет.
Олардың әрқайсысына жеке тоқталайық:
Психикалық және психофизиологиялық бұзылыстармен байланысты себептер:
М. Раттер (1987) берілгендері бойынша, психикалық ауытқумен балалардың 5-
15%-ті зардап шегеді. Бұл тек тексерілуге келетін балалар көрсеткіші.
Тексерілмейтіні қаншама. М. Раттер бойынша мәселені шешуге педиатрлар және
медицинамен байланысы жоқ педагогтар, психологтар және әлеуметтік
қызметкерлер қатысулары қажет. Әрине олар диагноз қоя алмайды, бірақ
симптомдарды анықтап кеңес бере алады. Симптомдардың ішінен М.Раттер ең
алдымен келесілерін ерекшелейді:
- Бала мінез-құлқының оның жасына және жынысына сәйкес келетін
нормативтерге тепе-тең болу. Мысалы, жақындарымен айырылысқандағы үрейдің
болуы сәбилік жастағы балаға тән, бірақ сирек кездесетін жағдай және
жеткіншектер үшін қалыпты емес;
- Бұзылыстардың ұзақ уақыт сақталуы. Қысқа мерзімді қорқыныш, талма,
бір істі орындауға ниеттің болмауын балалардың көпшілігі басынан кешіреді.
Егер де осы және басқа да бұзылыстар ұзақ уақытқа сақталса, ол қалыптан
ауытқуды білдіреді;
- Балалардың мінез-құлықтарындағы және эмоционалды жағдайындағы толқу;
- Күнделікті мінез-құлқымен салыстырғанда, әсіресе қалыпты даму және
жетілу көзқарасынан түсіндіру қиындық тудырғандағы, бала мінез-құлқында
өзгерістердің пайда болуы
- Ауыр және жиі қайталанатын симптомдардың пайда болуы. Мысалы, ата-
ана баласына кітап оқу салдарынан, балада түңгі қорқыныш пайда болды. Егер
бұл жағдай туралы ата-анасы айтса, ешқандай көңіл бөлудің қажеті жоқ. Ал
егер, бала түн ортасында жылап оянуын жиілетсе, оған басқаша қарау қажет;
Белгілі болғандай, шектеулі болатын, бір симптомға ерекше көңіл бөлудің
қажеті жоқ. Егер бірқатар симптомдар бірмезгілде байқалып, психикалық
өмірдің түрлі жақтарына қатысты болса, оған басқаша қарау қажет.
Айтылғандардың барлығын бала дамып және өмір сүріп жатқан ортамен сәйкес
бағалау қажет шығар. Қоғамдағы этникалық, әлеуметтік және мәдени
ерекшеліктерге түсіністікпен қарау өте маңызды.
Кейде нормадан ауытқыған мінез-құлық мәселесі психиатриялық тұрғыда
объективті ретінде қарастырылады. Сонымен, мінез акцентуациялары (А.Е.
Личко, 1983), яғни есею мөлшері бойынша өткірленетін немесе жазылатын
уақытша мінез өзгерістері туралы концепция кең тараған. Бірақ бұл көзқарас
жалғыз емес. Нормадан ауытқыған мінез-құлыққа көптеген ғалымдар
есептегендей, тек психикалық аномалиялар ғана емес, олардың ықпалымен
қалыптасатын, тұлғаның психологиялық ерекшеліктері де негіз болады.
Әлеуметтік және психологиялық сипаттағы себептер:
Әлеуметтік сипаттағы ортақ себептердің бірі - қоғамның жеткіншектерге
қарым-қатынасы болып табылады. Түсіндірме: жеткіншектік жас кезеңінің және
қиын жеткіншектер мәселелері, қоғам жеткіншектерді ерекше адамдар тобы деп
қарастырып, оларға ерекше құқықтар бере бастаған уақыттан пайда болды. М.Де
Винтер өз зерттеулерінде ХVІІІ ғасырға дейін медицинада, философияда,
педагогикада қиын жеткіншектер, балалық және жеткіншектік кезеңдерге
қатысты мәселелердің туындамағаны туралы тарихи берілгендер келтірген. Орта
ғасырларда балалар жеті жастан бастап үлкендер әлеміне енген, өтпелі, қиын
жас мәселелері болмаған. Тек ХVІІІ ғасырда арнайы көңілді қажет ететін,
ерекше топ ретінде балалардың негізгі ерекшеліктері түзілді. Бұл кезеңде
қоғамда өз балаларының рухани және физикалық қолайлылықтарына қатысты ата-
аналар міндеттері анықталды, жанұядағы эмоционалды қарым-қатынастың ерекше
типі қалыптасты. Балар үшін үрде мектепке бару міндеті енгізілді. Келесі
ғасырда жеткіншектерге қатысты бақылау біртіндеп әлеуметтену терминіне
алмастырылды, және оның негізгі бағыттары критериилері анықталды. Тек
бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін ата-аналар балалардың көмекшілері және
құлы деген көзқарас қалыптасты. Қоғам жеткіншектерге көп көңіл бөлген
сайын және оларға ерекше құқықтар берген сайын, олардың қиын жас мәселесі
өткір бола бастады [5].
Психологиялық және әлеуметтік сипаттағы себептер арасынан дәстүрлі
түрде келесілерді ерекшелейді:
1) құқықтық және өнегелі сана дефектілері;
2) тұлға қажеттіліктерінің мазмұны;
3) мінез ерекшеліктері;
4) эмоционалы-еріктік сфера ерекшеліктері.
Белгілі болғандай, жеткіншек мінез-құлқындағы қиындықтар тұлғаның дұрыс
емес дамуы және тап болған қолайсыз жағдайлар, сонымен қатар тәрбиенің
кемшіліктері нәтижелерінің үйлесуімен түсіндіріледі. Жеткіншектік
кезеңдегі жиі кездесетін девианттылықтың себептерін бірқатар ғалымдар
тұлға қалыптасу процесінің аяқталмауы, жанұя және айналасындағылардың теріс
ықпалы, жеткіншектің өзі кіретін топ құндылықтары және нормалары
талаптарына тәуелді болуы деп атайды. Сонымен қатар, жеткіншектердің
нормадан ауытқитын мінез-құлқы өзін-өзі көрсету, шындыққа немесе үлкендер
талаптарына қарсылық болып табылады.
Үлкендер нормасына, құндылықтарына, және үлкендер тарапынан қойылатын
талаптарға агрессивті қарсылық көрсету, сонымен қатар өз тобының
ережелеріне еру қысқа мерзімді қиын мінез-құлық себептерінің кең тараған
түрі екенін ескеру қажет. Олар жеңіл өткеретін мәселелер болып табылады.
Ересектер өсіп келе жатқан балаларына қарым-қатынасын қайта қарастырса,
мәселе өзінен-өзі шешіледі. Жеткіншектік және субмәдениет мәселелері және
олардың тараптарынан ересектер ықпалынан қорғану жағдайларын әр уақытта
зерттеушілер ерекшелеп отырды, өйткені ол жеткіншектердің жас ерекшелік
өзгерістерімен байланысты. 13-17 жаста жеткіншектер және жеткіншектер өз
топтарының түрлі ықпалдарына бейім келеді.
Баланы есірткі дәмін көруге итермелейтін себептерінің бірі өз қатырынан
қалып қалмау деп аталады, барлығы сияқты болу (31%). Қылмыстық тәжірибеде
осылайша таралады. Балалардың 50-80% тінің есептеуінше, бұл жағдай
жеткіншектердің өзара қарым-қатынасы барысында жүзеге асады (В.В.
Королев,1992). Көптеген зерттеушілердің пайымдауларынша, психологиялық
мінездің негізгі себептерінің бірі деп балалардың, әсіресе жеткіншектердің
өзіндік бағалауларының төмендігін атайды. Өзіндік баға, яғни басқа адамдар
арасында адамның өз мүмкіндіктерін, қасиеттерін және орындарын бағалауы
мінез-құлықтың маңызды реттеушісі болып табылады.
Адамның айналасындағы адамдармен қарым-қатынасы, сыншылдығы, өзіне
талап қоюы, сәттілік және сәтсіздіктерге қатынасы ең алдымен өзіндік бағаға
тәуелді. Адамның притязаниясы және мүмкіндіктері арасындағы сәйкессіздіктер
психологиялық күйзеліс, әсіресе жеткіншектің эмоционалды күйінумен өтетін
үлкендермен қақтығыстарға бейімділігінің жоғары болуына жетелейді. Жас
ерекшеліктеріне байланысты кейбір кезеңдерде жеткіншектерге өз
мүмкіншіліктерінің және тұлға ретінде өз жекелілігін адекватты емес бағалау
тән. Әлеуметтік сипаттағы себептірдің кең тараған түрлерінің бірі бала
дамып және өмір сүріп отырған орта ортаның әлеуметтік ықпалы болып
табылады. Әлеуметтік қолайсыз ортада дами отырып, жеткіншек оның нормаларын
және құндылықтарын игереді. Олар қоғамда қабылданаған нормаларға қарсы
болса да, бала үшін олар өте орынды, өйткені басқа әлеуметтік ортада оның
тәжірибесі жоқ [6].
Ортаның материалды деңгейі төмен, әлеуметтік қолайлы жағдай да себеп
болуы мүмкін. Егер мұндай ортада тәрбиеленген баланың моральді нормалары
және құндылықтары, өмірін дербес жоспарлау дағдылары қалыптаспаса, ол
қоғамда қабылданған нормаларды аттап кетуі мүмкін, мінез-құлқы алғашында өз
өмірі жағдайларына қарсылық, кейін келе өз өмір сүру деңгейін (ұрлақ,
алдау) көтеру мақсатында заң бұзуға бару. Мұның себебі әлеуметтік және
материалды қолайлы орта болуы мүмкін. Моральді нормалардың толық
қалыптаспауы, дамудағы ауытқулар, үлкендермен қақтығыстар негізінде қолайлы
атмосферада тәрбиеленіп отырған бала, қызық іздеп кетуі немесе қолайсыз
ортадан қолдау тауып, оның заңдары мен нормаларына ере бастауы мүмкін.
Жас ерекшелік дағдарыстарымен байланысты себептер:
Баланың мектеп жасындағы дамуы әрқашанда тегіс өтпейді. 7 жастан 17
жасқа дейін өсіп келе жатқан адам жас ерекшелік дамуының бірнеше кезеңінен
өтеді, олардың әр қайсысында физикалық және психологиялық жағдайлар елеулі
өзгерістерге ұшырап, эмоционалды және коммуникативті қабылдау өзгереді. Осы
жерде балалардың барлығы өз ойларын, сезімдерін және іс-әрекеттерін жақсы
игере бермейді. Түсініктердің бұзылуы, арман және дағдылар жылдам өзгеріп
отырады. Бала болып жатқан өзгерістерді сезінуге және оларға бейімделуге
үлгермейді, нәтижесінде өзіне деген сенімсіздік, басқа адамдарға сенімділік
төмендейді, қақтығысқа бейімділік немесе депрессияға бейімділік пайда
болады. Осылайша, балалар және жеткіншектер мектептік кезеңде дағдарыс
жағдайларына (грек тілінен аударғанда crisis ауыспалы пункт, шешім, үкім)
бірнеше рет тап болады. Осыған сәйкес көптеген балалар осы кезеңдерде
девиантты мінез-құлықты жеткіншектер категориясында болады.
Жас ерекшелік дағдарыстары бір кезеңен екінші кезеңге өту барысында
қақтығыстық жағдайлардың айқын немесе әлсіз байқалуының шартты белгісі
ретінде қарастырылады. Р.С. Немов жас ерекшелік дағдарысын депрессивті
жағдайлармен, қанағаттанбаумен, сонымен қатар ішкі (тұлғалық) және сыртқы
(өзара тұлғалық) сипаттағы күрделі шешілетін мәселелермен өтетін, адам
психикалық дамуындағы тежелу ретінде анықтайды. Оның пікірінше, жас
ерекшелік дағдарыстары бір физикалық немесе психологиялық жастан
келесісіне өту барысында пайда болады. Жас ерекшелік дағдарыстары тұлғаның
қалыпты дамуы үшін қажет және адамның әлеуметтік қарым-қатынастар, іс-
әрекеттері, сезімдері аймағындағы жаңа құрылымдардың пайда болуымен
қамтамасыз етеді.
Осылайша кез-келген дағдарыс конструктивті және бұзу сипатындағы
бастауда болады. Жағымсыз даму-өтпелі кезеңде жүретін позитивті
процесстердің теріс жақтары. Алғашқы қызығушылықтардың бұзылуы, негативизм,
оппозициялық- баланың жаңа мораль және құндылықтар жүйесінің жасау тәсілі
ғана. Баланың бойында болатын өзгерістер сапасы көбінесе үлкендердің
келеңсіз жағдайларға әсерлену көріністеріне байланысты. Қауіпті келеңсіз
көріністерді байқамауға болмайды, өйткені олар жақсылап бекіп және дамуы
мүмкін, бірақ шектен тыс қаталдық орнатуға болмайды: бұл жағдай сондай-ақ
келеңсіз көріністердің бекуіне және мінездің патологиялық өзгеруіне әкеліп
соғуы мүмкін [7].
Мектеп жасындағы балалардың даму процесін шартты түрде екі кезеңге
бөлуге болады: кіші мектептік кезең (6-7 жастан 10-11жасқа дейін) және
орташа және үлкен мектептік кезең (10-11 жастан 16-17 жасқа дейін). Белгілі
болғандай, екінші кезең жеткіншектік кезең (10-11жастан 13-14 жасқа дейін)
және ерте жасөспірімдік кезең (13-14 жастан 16-17 жасқа дейін). Бір
кезеңнен екінші кезеңге өту барысындағы дағдарыстардың жалпы себебі тұлға
даму деңгейінің баланың шынайы мүмкіндіктеріне сәйкес келмеуі болып
табылады (іс-әрекет, қарым-қатынас, эмоционалды-еріктік сфера). Кіші
мектептік кезеңнен жеткіншектік кезеңге өтудегі дағдарыс ағзаның
физиологиялық өзгерістерімен, үлкендер қалыптастыратын қарым-қатынастармен,
және тұлғалық дамумен салыстырғанда интеллектуалды дамудың алды-алатын
дамумен байланысты болатыны жалпы белгілі.
Бірақ жеткіншектік және ерте жасөспірімдік жастағы дағдарыс жағдайлары
мектеп оқушыларын әр жылы күтіп тұрады. Жеткіншектік жас - есею, жетілу,
еркектену жасы. Сондықтан да бұл кезеңде өзгерістер жылдам байқалып және
болып отырады. Американ психологы А.Гезелл (цит. И.С. Кон 1980) мінез-
құлықтың маңызды және тән ерекшеліктерін сипаттай отырып, жеткіншектік
кезеңнің жіктелуін және кезеңдерін құрастырды.
10 жаста бала бірқалыпты, өмірді жеңіл қабылдайтын, сенгіш, ата-
аналармен жақсы қарым-қатынаста, сырт келбетіне онша мән бермейтін алтын
жас болып табылады.
11 жаста ағзаның қайта құрылуы басталады, бала шапшаң бола бастайды,
көңіл-күйі өзгергіш, құрбыларымен жиі ұрысып, ата-аналарына қарсылық
көрсете бастайды.
12 жаста мұндай өткірлік ішінара жойыла бастайды, өмірге деген
көзқарасы позитивті бола бастайды, бала жанұясынан автономды болып және
бірмезгілде құрбыларының ықпалы артады. Бұл жастың негізгі белгілері-
ойшылдық, қалжыңды түсіну, шыдамдылық, жеткіншек өз инициативасын белсенді
көрсетіп, өзінің сырт келбетін күтіп және қарама-қарсы жыныс өкілдеріне
қызығушылық білдіре бастайды.
13 жаста ішкі әлеміне көңіл бөлу, интроверттілік жетекші бола бастайды.
Балалар өздерін сынай бастайды және сандарға сезгіш келеді, жеке қалуға
бейім, психологияға қызығушылық білдіре бастайды, ата-аналарына сын көзбен
қарап, достықты таңдай бастайды. Болып жатқан соматикалық өзгерістердің
нәтижесінде көңіл-күйдің толқуы өте жиі болады.
14 жаста интроверсия экстраверсиямен алмастырылады, жеткіншек күшті,
экспансивті болып, қарым-қатынасқа бейім, өзіне сенімділігі артып, басқа
адамдарға және олардың айырмашылықтарына қызығушылық пайда бола бастайды.
Көтеріңкі қарым-қатынаста экспансивтілік жиі байқалады,яғни шатастыратын
сұрақтар қоюға бейімділік және қарам-қатынастағы адамдар реакциясын талдау.
Жеткіншектерді тұлға сөзі қызықтырады, психология мәселелерін талдауды,
өзі туралы талқылауларды және басқа адамдармен салыстырғанды ұнатады,
референтті персоналар және топтардан өзінің жеке белгілерін тани отырып,
белсенді идентифициаланады. Он бес жастағылардың маңыздылығын бірыңғай
формуламен көрсетуге болмайды, өйткені жекелік ерекшеліктер жылдам
жетіледі. Бұл жаста жалпы жаңа құрылым жеткіншек қарым-қатынасының
жанұясында және мектепте қысымды болуына негіз болатын рухтың күшеюі болып
табылады. Еркіндікке ұмтылу өзіндік бақылаудың өсуімен үйлесіп және сана
өзіндік тәрбиенің бастамасы болуы позитив болып табылады. Бұл жеткіншектің
жаралануын және зиянды әрекеттер ықпалын қабылдау деңгейін көтереді.
Белгілі бір топ мүшесі болу және жаңа идентифициаланған топтарға
қажеттілік күшейеді.
15 жаста қайтадан тепе-теңдік орнап, өмірге құштарлық өседі, ішкі
дербестілік, эмоционалды тұрақтылық, қарым-қатынас, болашаққа ұмтылу
күшейеді.
Бұл жерде жас ерекшеліктерінің жуық сипаты келтірілген. Шынайы
жағдайларда жеткіншектің өсіп-жетілуі және мәдени-әлеуметтік
ерекшеліктерінің жылдамдығының мәні өте жоғары. Бұл жіктеудің мәні өте зор,
себебі, ол жас ерекшеліктерін ескере отырып жеткіншекпен қарым-қатынасқа
құру және түзеуге және оқушылардың дамуын және оқушылар ұжымын болжауға
мүмкіндік береді [8].
Сонымен қатар психофизиологиялық және әлеуметтік себептер келтірілетін
аралас жіктеулер түрлері де жасалған. В. Клайн психотерапевт көзқарасынан
құқық бұзушы жеткіншектердің алты типін ерекшелейді:
1. Ол жай ғана басты қатырады. Мінез-құлықтары келеңсіз іс-әрекеттермен
шектелетін жеткіншектер. Мысалы, үйге кеш келеді, алдайды, сабақтан қашу,
киноға билетсіз бару. Мұндай жеткіншектер әрқашанда іні-қарындастарын
ренжітеді және мазаларын алады, көршісінің көлігінің дөңгелегінің желін
шығарады, есірткі тартып көреді. Әзілқойлар рұқсатсыз құжаты болмаса да
көлікті айдап кетеді, көршінің есігін немесе мектеп қабырғаларын бояп
кетеді.
2. Ата-ана жауы. мұндай жеткіншектердің нашар мінез-құлқының себебі
ата-анасының екеуінен де немесе біреуінен өш алу болып табылады. Уақыт өте
келе ата-аналарға қатысты жауластық соғысқа айналуы мүмкін. Кей жағдайларда
жеткіншек-баласының жау болуы ата-аналарына күтпеген жағдай болады. Олар
осы уақыт аралығында жағымсыз сезімдерді басып жүргенін түсінбейді,енді
олар сыртқа шықты.
3. Бұзылған бала. Мұндай баланы асоциалды бағыттағы тұлға деп атайды.
Не ақыл-ой, не эмоционалды дамуында ешқандай да ауытқу жоқ. Бірақ мінез-
құлқында ауытқуы бары анық - құқық бұзушылармен қатынаста. Бұл жағдай бала
қолайсыз жанұяда өскенін білдіреді. Енді ол өзінің қосымша ортасының
заңдарымен өмір сүреді. Ол қылмыстық әлемнің нормаларынқабылдаған және оған
бағынады.
4. Органик. Бұл баланың бас миы жараланған немесе ақыл-ой дамуы
тежелген. Бұл тежелген бала, оның тәртіп бұзуы ақыл-ойының әлсіздігімен
және өз іс-әрекеттерін бағалау қабілетінің жоқтығымен түсіндіріледі.
Өкінішке орай, құрбылары мұндай балаларды мазақтайды немесе қорлайды,
сондықтан да олар басқалар сияқты емес.
5. Психотиктер. Бұл ақыл-ойы толық емес, науқас балалар, олар үшін
галлюцинациялар, түрлі мазасыз ойлар тән.
6. Жынды ұрық. (дурная семья). Жеткіншектердің бұл типін бірінші
психопаттар деп атайды, олар үшін бүкіл өмірі бойы созылмалы құқық бұзу
тән, бұл жерде еш нәрсе көмектеспейді. Бұл ауытқу ерте жастан, жиі жағдайда
мектепке дейінгі жылдарда пайда болады. Мұндай бала жазаланғанына
қарамастан әрқашанда асоциалды істер жасайды. Оны үрейдің өзі тоқтата
алмайды, ол қалыпты, тәртіпті мінез-құлық ережелерін игере алмайды. Ол
ешкімді шынайы жақсы көрмейді. Онда жауапкершілік, сезімдері жоқ, оған
сенуге болмайды. Ол ұялу және кінәлілік сезімдерін білмейді. [9]
Баланың қандай мінез-құлқы нормадан ауытқыған болып табылады?
Кез-келген мінез-құлықтағы мүмкін ауытқуларды бағалау үшін
критериилердің бірнеше түрлері қолданылады:
Баланың жас ерекшеліктеріне және жыныстық ерекшеліктеріне сәйкес
келетін нормативтер:
Мінез-құлықтың бірқатар ерекшеліктері тек белгілі бір жастағы балалар
үшін ғана қалыпты болып табылады. Мысалы, бала үшін суланған жөргек ата-
аналарды ерекше мазаламайды, және көптеген балалар 4-5 жасқа дейін төсекте
суланып жата береді. Сонымен қатар он жастағы балалармен ұқсас жағдай
кездесе бермейді, сондықтан да бұл жастағылар үшін ұқсас жағдайлар нормадан
ауытқу ретінде қарастырылады. Дәл осы сияқты жаңадан тәй-тәй басып келе
жатқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz