Қоғамға қауіпті әрекет
Қылмыстық құқық және криминология кафедрасы
Диплом жұмысы
Жауаптылықты жеңілдететін жағдайда адам өлтіру.
Алматы 2008
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1-ТАРАУ КІСІ өЛТІРУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ – ҚұҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Кісі өлтіру қылмысының түсінігі және
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Кісі өлтіру қылмысының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2-ТАРАУ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫ ЖЕҢІЛДЕТЕТІН ЖАҒДАЙДА КІСІ ӨЛТІРУ КІСІ ӨЛТІРУДІҢ
ТҮРІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 34
2.1. Жаңа туған сәбиді анасының
өлтіруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 34
2.2. Жан күйзелісі жағдайында болған адам
өлтіру ... ... ... ... ... ... ... . ... 38
2.3. Қажетті қорғану шегінен шығу кезінде жасалған кісі
өлтіру ... ... ..42
2.4. Қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шаралардың шегінен шығу
кезінде жасалған кісі
өлтіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛЃАН ЄДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикаының заңнамалары азаматтардың денсаулығын қорғауға
кепіл береді, яғни Қазақстан Республикасының Конституциясы адамды (оның
құқықтары мен бостандықтары) ең жоғарғы құндылығы деп танып, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын тану, сақтау және қорғау –
мемлекеттің міндеті деп жариялады. Осы мақсатпен мемлекет әртүрлі шаралар
мен әдістер қолданады және қабылдайды. Олар саяси, экономикалық, құқықтық,
әлеуметтік, мәдени, ғылыми, медициналық, санитарлық-гигиеналық сипатта
болуы мүмкін. Олардың барлығы өзінің маңызы жағынан әртүрлі, олардың
әрқайсысының қолданылу аясы бар. Бірақ жалпы алғанда олардың барлығы адам
мен азамттың физикалық және психикалық денсаулығын сақтауға және бекітуге
бағытталған.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында өмір сүру жеңгейі төмен түсіп
жатыр. Конституц бойынша кепілге қарамастан мемлекеттің өз азаматтарының
өмірі мен денсаулығын қажетті деңгейде ұстап тұруға мүмкіндігі болмады.
Өмірдің ұзақтығы қысқарды, халық денсаулығы нашарлай бастады.
Бұл дипломдық жұмыстың тақырыбының көкейкестілігі, біріншіден,
Қазақстан Республикасының азаматтық қоғам, құқықтық, демократиялық мемлекет
болып, қалыптасу кезеңіндегі қажетті қорғаныстың маңызды функцияларымен
байланысты. Қоғамдағы құқықтық реформаларды әрі жетілдіру мақсатында 2002
жылдың орта шенінде ‘’Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының
концепциясы’’ да жарық көрді. Құқықтық жүйе элементі ретінде қажетті
қорғаныс-құқық бұзушылықты болдырмауға ықпал етеді, заңдылықтың, құқықтық
тәртіптің кепілі болып табылады. Қажетті қорғаныс туралы заң нормаларын
дұрыс қолдану халықты қылмыстылықпен күресуге кеңінен тартудың маңызды
шарты болып табылады. Сондықтан, қоғамға қауіпті қол сұғушылыққа қарсы
заңға сәйкес қорғанған тұлғаларды негізсіз жауапкершілікке тартудың әрбір
жағдайы құқық бұзушылықпен күресуге үлкен зиян келтіреді.
Теориялық - тәжірибелік жағынан қажетті қорғанысты зерттеудің
маңыздылығы тақырыпқа қатысты көптеген теориялық - тәжірибелік мәселелердің
дискуссиялығымен түсіндіріледі. Бұл құқық қорғау органдарының тәжірибесінде
кері әсерін тигізуде. Қылмыстық шабуылдан қорғану кезінде немесе қорғануға
байланысты жасалатын әрекеттерді құқықтық бағалау кезінде туындайтын
көптеген даулы сұрақтар тергеу, прокуратура, сот органдарының әрқайсымен
әрқалай шешіледі, кей кездерде бір іс боынша әртүрлі сот инстанциялары бір-
біріне қарама-қайшы үкімдер шығарып жатады. Көптеген жағдайларда бұл заң
актілерінде, Жоғарғы сот қаулыларында нақты нұсқаулардың жоқтығымен
түсіндіріледі.
Дүние жүзілік қауымдастықта лайықты орын алуды мұрат ете отырып
Қазақстан Республикасы өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адамды, оның
өмірін, құқығымен бостандықтарын атайды. Ол өз азаматын туа біткен
ажырамас құқығы мен бостандығын танып, белгілі бір кепілдіктер береді.
Адамды оның өмірін, денсаулығын, басқа да игіліктермен заңды мүделерін
қауіпті қолсұғушылықтардан қорғау қылмыстық құқықтық міндеті деп танылған.
Бұл міндетті жүзеге асыру жолында қылмыстық заң адамның маңызды деген
игіліктеріне нұқсан келтіретін іс - әрекеттерді қылмыс деп танып,
қылмыскерлерге қатаң жаза қолдану мүмкіндігін көздейді.
Мұндай қылмыстың қоғамға қауіптілігі сол, ол адамның ең қымбат
қазынасы оның өміріне қол сұғады. Адам өмірі өтелуге жатпайды, және де оған
сай келерлік эквивалент немесе мүде, құндылық жоқ. Адамның өміріне қарсы
бағытталған қылмыстар аса қауіпті қылмыстар қатарына жатқызылған. Оның
қауіптілік дәрежесі қылмыскер әрекетінің тікелей адамның өмірін қиюға
бағытталуы. Адам және оның өмірі басқа қоғамдағы игіліктерге қарғанда
дәрежесі өте жоғары, оны басқа игіліктермен салыстыруға болмайды деуге
болады. Сөз болып отырған қылмыстың қоғамға қауіптілігінің ерекше болғанына
қарамастан осы тұрғыда қылмыспен қарсы күрес жүргізуге қылмыстық құқық және
социологияда заңды мәселелер мен пікірлер айтылған. Осы құрамды қылмысты
саралау, оны ұқсас қылмыс құрамдарынан ажырату көп қиындықтар туғызады.
1995 жылы 30 тамызда Республикалық референдумда қабылданған Қазақстан
Республикасының конституциясында белгіленген, әрбір азамат өзінің құқықтары
мен бостандығын қорғауға құқылы.[1]
Қылмыстық құқық теориясындағы әлі күнге дейінгі даулы мәселелердің
бірі адам өлтіру (ауырлатылған және жеңілдетілген) кезінде келген зардап
пен оның шегін анықтау болып табылады.
Мұндай кемшіліктер сот, тергеу тәжірбиесі ісі кезінде көптеп
қателіктер жіберіледі. Біздің мемлекетімізде адам өмірін қорғауға барынша
мән беріледі.
Ел басы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына арнаған
жолдауында қоғамдағы ең басты игілік – адам оның өмірі, денсаулығы,
бостандығы екендігін ескере келіп мұндай асыл қазынаға құқыққа қайшы әрекет
етушілерге заңды жауапкершілік қолдануы қажеттігін бірнеше рет айтқан еді.
Қоғамдық қатнастарды реттеуші құралдардың бірі – заң салалары болып
табылады.
Антик ойшыл Протогор “ Адам – барлық заттың өлшемі” деп айтып кеткен
еді. Қоғамның ең басты құндылығы және байлығы – адам және оның өмірі
саналады. Адам өміріне қолсұғушылықты қылмыстық заң ең ауыр қылмыстарға
жатқызады, және ол үшін аса қатал жауапкершілікті тағайындап отырады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің ерекше бөлімінің басы
жеке адамдарға қарсы бағытталған қылмыстар көрсетілген және оған
жауапкершілік тағайындалған. 1959 жылғы КСРО қылмыстық кодексімен
салыстырғанда қазіргі 1997 жылғы қабылданған қылмыстық кодексінде адам және
оның құқықтары мен бостандықтарын жоғары бағалайды. Сол себептен қазіргі
қылмыстық кодекстің ерекше бөлімі жеке адамға қарсы бағытталған
қылмыстармен басталады. Осы қылмыстарды жасағандығы үшін ең қатаң жаза
тағайындауда. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің ең басты
мақсаты болып адамдарды және азаматтарды қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау
болып табылады. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында қылмыс
құрамын жоятын 7 мән – жайды атап көрсеткен. Олар қажетті қорғану, қол
сұғушылық жасаған адамды ұстау кезінде зиян келтіру, аса қажеттілік, орынды
тәуекел, күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу, бұйрықты немесе өкімді
орындау. Азаматтардың әрекетін қажетті қорғану жағдайында болғанын растау
үшін бір қатар жағдайлар заңды талап етеді, заң талаптарына сай қажетті
қорғануы тиіс. Қажетті қорғану тек қоғамға қауіпті қол сұғу жағдайында ғана
рұқсат етіледі. Қол сұғушылық бұл заңмен қорғалатын мүдделерге қарсы
бағытталған әрекет. Қоғамға қауіпті әрекет ол тек қол сұғушылық пен ғана
емес, ол тұлғалардың мүделеріне қауіп төндіруі мүмкін.
Бұл жұмыстың мақсаты:
а) ҚР ҚК 96-102 баптарында көрсетілген қылмыс құрамдарының мазмұнын
ашу;
б) бұл тарау қылмыстарын түрлік белгілері бойынша саралау;
в)жеңілдетілген жағдайда кісі өлтірудің түолерін қарастыру;
г) бұл қылмыстарды қарау кезінде туындайтын қиындықтарды көрсету.
Соңғы кездердегі әлеуметтік өзгерістер, экономикалық дағдарыс, саяси
өмірдегі тұрақсыздық және т.б. обьективті жаңалықтар еліміздегі қылмыстың
күрт өсуіне себепкер болды. Бұндай келеңсіз құбылыс адам өміріне
бағытталған қылмыстарға тән.
1-ТАРАУ. КІСІ өЛТІРУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚұҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ.
1. Кісі өлтіру қылмысының түсінігі және құрамы.
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық мемлекет құру барысында
адамды (өмірін) ең құнды байлығы ретінде қарастырады. Қазақстан
Республикасының 1995 жылы 30-тамызда референдумдада қабылданған
Конституцияның 1-ші бабында айтылғандай: Республиканың ең қымбат қазынасы -
адам және адам өмірі құқықтары мен бостандықтары. Конституцияда жеке қол
сұғылмаушылыққа кепілдік берілген.[2]
Адам құқығы туралы бүкіл әлемдік декларацияның 3-бабында: әрбір адам
өмір сүруге, бостандығына, жеке қолсұғылмаушылыққа құқығы бар - деп
көрсетілген. Бұл құқықтарын шектеуге ешкімніңде құқықтары жоқ. Заңда
көрсетілгеннен басқа жағдайларда адам құқығын шектеуге қандайда болсын
негіз болуы тиіс емес. Сондықтан бұл құқық әр уақытта да заңмен қорғалады.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтары үзілместей бір жалғаспалылықты
білдіреді. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодекстің басты мақсаты
болып адам мен азаматтардың құқықтарын қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау
болып табылады. Осыған байланысты Республикамызда адам өмірі мен
денсаулығын қорғауға байланысты біршама іс шаралар жүргізілуде. Адамның
және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады.
Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке адамды қорғауға, адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғауда әруақытта артықшылықтар берілген.
Әрбір жеке адамның өмірі – ол адам өміріндегі айтарлықтай маңызды
болып табылады. Себебі адам өмірі – оның негізгі құндылығы. Осыған
байланысты адам өмірін қорғау мәселесі – жалпы мемлекеттің, қоғамның,
әрбір азаматтың негізгі борышы.
Жеке тұлғаға қарсы қылмыстар дегеніміз -адам мен азаматтардың
отбасының, кәмелетке толмағандардың мүдесіне, бостандықтары мен
конституциялық құқығына, жыныстық бостандығына, ары мен абыройына, қадір-
қасиктіне, өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігіне қарсы бағытталған
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті әрекет.
Осындай қылмыстардың салдарынан адамның өміріне, денсаулығына, заңды
құқығы мен бостандығына залал келуі немесе қауіп төнуі әбден мүмкін. Жеке
адамға қарсы қылмыста кез-келген ауырлықта жәбірленушіге материалдық және
моральдық, физикалық шығын келуі мүмкін.
Қылмыстық құқық жүйесіндегі ерекше орын алатын қылмыс өмірге қарсы
қылмыстар болып табылады. Тәжірбиеде кеңінен көп тараған қылмыстар кісі
өлтіру қылмысы болып табылады. Адамның өмірін қиятын аса қауіпті қылмыс
болып өмірге қарсы қылмыс жатады. Қасақана кісі өлтіру қылмысын - өмірге
қарсы қылмыстардың арасынан ең ауыры деп көрсеткен.[3]
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодекстің 96-бабында айтылғандай
кісі өлтіру - басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза келтіру деп
жариялайды. Кісі өліру қылмысы қоғамға қауіпті, қылмыстық құқыққа қарсы
әрекет болып табылады. Қоғамға қауіпті дегеніміз демократиялық қоғамдық
қатынасқа қауіпті болуын айтамыз. Кез – келген басқа адамға қасақана қаза
келтіру жауаптылық көздейтін қоғамға қауіпті және қылмыстық құқыққа қарсы
болып табыла бермейді. Әскери соғыс уақытында, қажетті қорғану жағдайында,
өлім жазасына кесілген сот үкімін орындау жағдайында кісі өлтіру үшін
жауаптылық жоқ. Кейбір авторлар анықтамасында кісі өлтіруді қоғамға
қауіпті, қылмыстық құқыққа қайшы қасақана басқа адамға қаза келтіруді
айтады.[4]
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқықығында кісі өлтіру қылмысы
жасалуына байланысты үш түрлі топқа бөледі:
1) Ауырлатылған немесе жеңілдетілген жағдайынсыз кісі өлтіру демек бұл
қарапайым кісі өлтіру;
2) Ауырлатылған жағдайында кісі өлтіру;
3) Жеңілдетілген жағдайында кісі өлтіру;
Қылмыс обьектісі – қылмыстық іс - әрекетті жасаған адамның не нәрсеге
қол сұғып отырғандығы және қылмыс нәтиежесінде неге зиян келтіреді немесе
неге зиян келтіруі мүмкін.[5]
Қылмыстық іс - әрекеттің қоғамдық қауіптілігі оның қол сұғып отырған
игілігінің қаншалықты құнды және маңызды екендігіне, сондай – ақ осы
игілікке келтіретін зиянның қаншалықты мөлшерде екендігіне байланысты.
Қылмыс обьектісінің заңдық тізбегі Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінің 2 – бабында берілген. Бұл адамның, азаматтың құқығы, бостандығы
мен заңды мүддесі және ұйымның меншігі, құқығы мен заңды мүддесі және
қоғамдық, тәртіп пен тәртіпсіздік, қоршаған орта, конституциялық құрылыс
және адамзаттың қауіпсіздігі.
Тіпті қылмыстың жалпы құрамына талдау жасаған кезде де, сонымен қатар
қылмыстың жекелеген топтарына талдау жасағанда да, қылмыс обьектісіне
арналған арнайы зерттеулерде көптеген мәселерді әлі күнге дейін бір жақты
шешілмеген, осы тұрғыдан кейде қарама-қайшы пікірлер баршылық.
Шет елдер сөздерінің сөздігінде “обьект” сөзі латынның “objectum”-
қандай болсада қызмет, әрекет бағытталған зат, құбылыс екендігін айтамыз.
Қылмыстық құқықы теориясы дәстүрлі түрде қылмыс обьектісін қол сұғудан
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынас ретінде қарайды. Әдебиеттерде
бұл көзқарас жалпыға ортақ болып табылады.
Дегенмен, кейбір авторлар осы анықтаудың әділ екендігін жалпы алғанда
келісе отырып, қылмыс обьектісінің теориясы қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастың жалпы әмбебап теориясы болып танылуы мүмкін емес,
себебі ол кейбір жағдайларда әсіресе жеке адамға қарсы қылмысты талдау
кезінде іске жарамайды деп есептейді. Өмірлік мүдде құқығымен қорғалатын
құқықтық игілік ретінде обьект теориясына қайта оралу мүмкіндігін негізге
алған А.В.Наумов осындай пікірді жақтайды.[6] Қылмыс обьектісін мүдде
түсінігі арқылы айқындауды біз Е.І.Қайыржановтың жұмыстарынан да табамыз.
[7]
Қылмыстық құқық теориясына Б.С.Никифоров ұсынған тұжырымдама кеңінен
таралуда, ол обьектіні зерттеуге оның құрылымдық элементтері арқылы келуді
негіз ретінде ұсынады. Аталған концепцияның кең таралғандығына қарамастан,
обьектімен қылмыс затының, қоғамдық қатнастардың құрылымдылық
элементтерінің арақатынасы проблемасы барынша даулы болып табылады. [8]
Бірқатар криминалистер қоғамдақ қатынастың екі элементін көрсеткен:
қатынасқа қатысушылар мен олардың өзара байланысынан тұрады деп санайды.
А.А.Пионтковский қоғамдық қатынас құрылымында мынандай негізгі
бөліктерді атап көрсетеді: қатынасқа қатысушылар, олардың арасындағы
белгілі бір түрдегі өзара байланыс, сондай-ақ материалдық дүниедегі қандай
да болмасын бір зат бар. [9]
Қоғамдық қатынас дегеніміз – бұл күрделі әлеуметтік құбылыс. Қоғамдағы
барлық адамадар өздерінің әлеуметтік қажеттіліктерін, мүдделерін жұзеге
асыра, міндеттерін орындай отырып, өзінің мінез-құлқына жауап бере отырып
өзара көптеген және сан алуан байланыстар жасайды және мұндай
байланыстардың болмауы мүмкін емес. Осы байланыстардың өзі қоғамдық
қатынастар болып табылады.
Әлеуметтік байланыстарды бұзу жолымен қылмыс жасауға қоғамға пайдалы
қызметті орындаудың орнына субьект қоғамға қауіпті әрекет істейтіндігін
көрсетеді сонымен бірге, ол қатынасқа қатысушыларға немесе қоғамдық
қатынасы затына зиян келтіре отырып қоғамдық мәні бар затына қызметті бұзу
жолымен қоғамдық қатынастар жүйесін іштей бұзады.
Қылмыс обьектісі туралы жалпы ілім обьектіні жіктеу мәселесіне тікелей
байланысты. Атап айтқанда, қандай қоғамдық қатынасқа тікелей және ең
алдымен зиян келтіретіндігі туралы мәселені нақтылау мақсатында қылмыстық
құқық теориясында жалпы, топтық және тікелей обьектіні бөліп көрсету орын
алған. Қылмыс обьектісі бұл қылмыстық қол сұғушылықтың не нәрсеге
бағытталғанын және ол неге істелінеді, немесе осы іс әрекетпен қандай залал
келтіретіндігін немесе келтіру қаупін білдіреді. Қылмыстық құқық ғылымы
қылмыстың қоғамға қауіптілігі ең алдымен қол сұғу обьектісіне байланысты
дейді. [10]
Жеке тұлғаларға қарсы қылмыстардың топтық обьектісі болып жеке
тұлғаның қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып
табылады.
Қылмыстық құққық теориясында кісі өлтірудің түсінігінше қылмыстық
құқықтық классикалық және әлеуметтік мектептерінің өкілдері беріп кеткен
анықтамаға қайта оралу тенденциясы байқалады. Олар кісі өлтіруге мынадай
түсінік берген, құқықпен қорғалатын өмірлік мүдде. Бұл жерде жынысына,
әлеуметтік жағдайына, діни ұстанымына, денсаулық жағдайына, жүріс тұрысына
және жәбірленушінің басқа да тұлғалық мінездемесіне мән бермейді. Негізінен
обьект дегеніміз заңмен қорғалатын мүдде. Қандай да болмасын қылмыс
белгілі бір мүддеге қолсұғады. Кез – келген қылмыстар қоғамға зардап
келтіреді немесе келтіруі мүмкін. Қылмыстың топтық обьектісі болып қоғамдық
қатынастар және олардың қатысушылары болып табылады. Қылмыстық құқықтың
басты мақсаты болып қылмыстық қолсұғушылықтан қоғамдық қатынастарды қорғау
болып табылады. Қылмыстық қолсұғушылықтың обьектісі болып қоғамдық
қатынастардың қатысушылары ретінде (жеке) тұлға болуы мүмкін. Қасақана кісі
өлтіру кезінде, кінәлі адамның өміріне тікелей қол сұғады. Өмірге қарсы
қылмыстың, соның ішінде кісі өлтіру қылмысының тікелей объектісі болып
адамның өмірі табылады. Заң ол адамның азаматтығына, ұлтына және нәсіліне,
шыққан тегіне және жасына, әлеуметтік жағдайына, немен айналасатына,
денсаулық ахуалына, біліміне, және де т.б. жағдайларына қарамай тең түрде
бірдей қорғайды. Адамның туылғаннан өлгенге дейінгі аралығы адамның өмірі
болып саналады. Заң адамды туылғаннан өлгенше қорғайды. Ешкімнің де адамның
өмірін қиюға құқығы жоқ. Өмірге қастандық жасау обьектісінің бар – жоғы
туралы мәселені шешу үшін оның (өмірдің) бастапқы және ақырғы кезеңдерін
анықтау қажет. Өлген адамның өлтірілуі мүмкін еместігі ескерілгендіктен
жасалған қылмысты саралауға адамның өлімінің басталу сәтін анықтау мәселесі
үлкен мәнге ие болады. Кейбір авторлар, нәрестенің ананың құрсағынан толық
бөлініп шығуы немесе алғаш тыныс алуын адамның бастапқы өмір кезеңі деп
санайды.[11] Дегенмен көпшілік ғалым – криминалистер шартты бастапқы өмірі
деп туу процесінің өзін, немесе бастапқы физиологиялық тууды айтады. Туу
процесі бастала бергенде адамның өмірін қылмыстық заңмен қорғау керек, -
деп көрсеткен А.А.Пионтковский.[12]
Адам өмірі туралы айтатын болсақ, нәрестенің ананың құрсағынсыз
тіршілік етуін айтамыз. Құрсақтан өзінше тіршілік етуге белгілі бір уақыт
аралығын алады. Нәрестенің құрсақтан тыс өзіндік қызметі бір уақытта
дамымайды (тыныс алуы, қан алмасуы, тамақтануы, есжиуы, және т.б. жайттар).
Адам өмірінің басталу шекарасын анықтау өте қиын.
Аурухана немесе стационарлық перзентхана жаѓдайындаѓы құрсақтаѓы
нєрестенің µмір с‰руге қаблеттілігі немесе құрсақтан тыс µмірге жарамды
уақыты, кезі болып тєжірбиеде 7 айлық немесе жоѓары жастаѓыларды санайды.
Ананың құрсаѓындаѓы нєресте бұл жаста, дамыѓан, анық бір қасиетке ие,
қызметшілік органдарының жоѓарѓы қарқынды дамыѓан сатысына жеткен, яѓни
нєресте ананың құрсаѓынан тыс µмір с‰руге дайын кезі деп кµрсетеді.
Осы кµзқарас бойынша, құрсақтаѓы нєрестенің барлық даму сатыларынан
µтіп µмір с‰руге дайын кезін адам µмірінің бастапқы кезі деп мойындауѓа
болады, осыдан кейін бұны жою кісі µлтіру деп саналуы м‰мкін. Жаңа туылатын
нєрестені адам санасына қалыптастыру ‰шін ол нєрестені нақты кµруі,
физиологиялық туу басталѓанша, нақты нєресте туралы кµруі немесе елес
м‰мкіншілігі адам санасында жаңа субьект немесе µзіндік µмір с‰ретін адам
ретінде кµрініс табуы м‰мкін емес. Осыѓан байланысты ананың құрсаѓындаѓы
нєрестеге қарсы єрекет, бірақ құрсақтаѓы нєрестенің µмірге қабілеті
жетілгені тұлѓаның санасына нақты адам µлтіру туралы ой келмейді.
Құрсақтаѓы 8 – 9 айлық нєрестеге қандай да болмасын құралмен ж‰ктіліктен
єдейі, қасақана айыру ‰шін жасалѓан анасының немесе бµгде адамның єрекеті
олардың санасына тірі адамды µлтіргендігі туралы ой келмейді.
Гроздинский М.М. адамның бастапқы µмірі деп Нєрестенің алѓаш тыныс
алуы, немесе алѓаш тыныс алмаѓан бірақ ананың құрсаѓынан бµлініп шыққан
кезі деп кµрсеткен.[13]
Жаңа туылѓан нєресте µздігімен µмір с‰ре алмаса да, ананың құрсаѓынан
толық бµлінген кезі адамның бастапқы µмірі болып саналады.
Шаргородский, нєрестенің алѓаш дем алуы немесе, кіндігінің бµлінуі ол
адам µмірінің бастапқы кезі кµзқарас ұстануда. Кейбір жаѓдайлрда, жаңадан
туылѓан нєресте кµзге кµрінгенмен біршама уақыт бойы тыныс алмауы м‰мкін.
Кіндігінің бµлінуі немесе ананың құрсаѓынан толық бµлінуі адам µмірінің
бастапқы кезеңі болып табылуы м‰мкін. Ананың кіндігімен жалѓасқан, бірақ та
алѓаш дыбыс берген, жєнеде алѓаш тыныс алѓан жаңа туылѓан нєресте медицина
тєжірбиесінде кµптеп кездесуде. Нєрестенің ананың құрсаѓынан толық бµлінген
жаѓдайда немесе жартылай шыққанда оны жоюѓа жасалѓан єрекеті қоѓамдық
қауіптілік маѓынасын µзгертпейді. Осыѓан байланысты кінєлі нєрестені кµріп
жєне оны жояды. Жоѓарыда кµрсетілген жаѓдайда нєресте толық жетілген барлық
керекті сапаѓа жеткен кезі болып саналады. Дегенмен нєресте єлде болсын
адамның кµзіне кµрінбесе де, анасының жаѓдайы, жайы, кµзге кµрінерліктей
белгілер беруі м‰мкін. Жаңа туылып жатқан нєрестені жою адам µлтіру деп
саналуы тиіс.
Тұлѓаның санасында, жаңа туылѓан нєрестеге жасалѓан қарсы єрекеті,ол,
құрсақтаѓы нєрестені немесе ж‰ктілікті айыру емес, оның єрекеті жаңадан
туылатын нєрестені µлтіру болып табылады.
Б.С.Утевский, жаңадан туылмақшы нєрестені жою барлық жаѓдайларда адам
µлтіру болып табылады, - деп санайды.
Сонымен адам µмірінің бастапқы кезі болып физиологиялық тууды айтамыз.
Бұл уақытта нєресте толық жетілген, барлық даму қарқынан µткен, µзіндік
µмір с‰руге дайын кезі деп айтуѓа болады. Жаңа субьект ретінде дайын бір
тұлѓа деуге болады. Осы уақытта нєрестеге қарсы єрекет адам µлтіру болып
табылуы м‰мкін. Осы аралықтан бастап адамда құқық қабілеттілік басталады.
Қылмыстық құқық теориясында және сот тәжірбиесінде кісі өлтірудегі
қолсұғу обьектінің өмірінің басталу сәті ретінде физиологиялық туудың
басталуын таниды. Сондықтан да қылмыстық заң туылып жатқан баланың өз
бетінше өмір сүруінінің басталғанына қарамастан адам өмірін оның туылу
кезеңінен бастап қорғайды. Алайда туу кезеңінің басталуына дейін адамның
ұрығына қол сұғушылықты кісі өлтіру ретінде қарастыруға болмайды, мұндай
жағдайда кінәлі қылмыстық жауапкершілікке денеге ауыр зақым келтіргені үшін
немесе заңсыз қылмыстық аборт жасағаны үшін жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Адамның µмірі анық бір жалѓаспалылықты білдіреді. Олай болса адам
µмірінің аяқталуы ол да бір процесс.
өмірлік процестің табиѓи аяқталуы - µлім болып табылады. Адам µмірінің
тоқтауы нақты бір уақыт аралыѓын алады, ол єрт‰рлі кезеңдерден µтеді.
өмірлік бір ѓана процестің тоқтауы µлім болып табылмайды. Мысалы: тыныс
алуының тоқтауы, ж‰рек соѓуының тоқтауы.
Медицина ѓылымында µлімді 2 т‰рге бµлген:
1. Клиникалық µлім,
2. Биологиялық µлім.[14]
Клиникалық µлім тыныс алудың тоқтауы немесе ж‰рек соѓуының (жұмысының)
тоқтауын сипаттайды. Клиникалық µлім кезеңінде аз ѓана уақыт аралыѓында
µмірлік процестер тоқтамайды айырмасу процестері жалѓаса беруі м‰мкін.
Клиникалық µлім 5 – 7 минутқа созылады, одан кейін қайтарусыз µлім
кезеңіне µтеді.[15]Қазіргі медицина ѓылымының дамуына байланысты клиникалық
µлім келген адамѓа µміріне қайтадан қалпына келтіріп жатқандары кездесуде.
Клиникалық µлім келген адамѓа белгілі бір уақыт аралыѓында адамның µмірін
қайтадан қалпына келтіруге болады. Тоқтаѓан тыныс алуының қайтадан тыныс
алып кетуі, тоқтап қалѓан ж‰рек соѓуының соѓып кетуіне єрекеттер жасау
болып табылады. Адамѓа клиникалық µлім єкелу кісі µлтіруге оқталу болып
табылады. Клиникалық µлімнің жалѓасы ретінде биологиялық µлім болып
табылады. Биологиялық µлім кезінде адамның ми қабының бұзылуы, орталық
ж‰йке ж‰йесі қызметінің тоқтауы, организмнің µмірлік функцияларын қалпына
келтіру м‰лдем болмай қалуы. Адам соңѓы кезі болып биологиялық µлімді
айтамыз. Қателесіп тірі адамға балап өлген адамға қолсұғуды (физиологиялық
немесе биологиялық өлім басталған соң) кісі өлтіруге оқталу деп санау
қажет. ‡міттен айырылѓан наухас адамды жєне µзін - µзі µлтіруге тілек
білдірген адамды µлтіруге заң қарсы. Адам µмірін сақтау ‰шін дєрігер
барынша к‰ресуге міндетті. Єрбір азаматтың µмірі қылмыстық заңмен бірдей
қорѓалады. Адамның жеке тұлѓалық қасиеттері қылмыстық құқық ѓылымына жєне
єділ сот органына єсер етпеуі тиіс. Тєртібі жақсы адамның да жаман адамның
да µмірі бірдей дєрежеде, бұны қылмыстық заң ескеруі міндетті емес. Осыѓан
байланысты бұл жаѓдай қоѓамдық қауіптілік дєрежесін анықтаѓанда, қылмысты
ашу жєне мотивін анықтаѓанда ескерлуі м‰мкін. Кісі µлтіру қылмысының
жєбірлеушісін зерттеу, маңызды криминологиялық мєселе болып табылады. Осы
қылмыстың не себептен істелуін, жаѓдайын, қылмысты жасауѓа не
итермелегендігі, жєне де осы қылмысты болдырмау ‰шін шара қолдануда маңызы
µте зор.
Кісі өлтіру қылмысының обьективтік жаѓы. Қылмыстың обьективтік жаѓы –
бұл қылмыстық заңмен қорѓалатын қоѓамдық қатынасқа қоѓамѓа қауіпті
қолсұѓушылық, болѓан оқиѓаның сыртқы кµрінісін бейнелейтін, субьектінің
қоѓамѓа қауіпті єрекет немесе єрекетсіздігімен басталып жєне қылмыстың
салдарымен аяқталатын процесс болып табылады.
Қылмыстың обьективтік жаѓының белгілері:[16]
1. Субьектінің қоѓамѓа қауіпті єрекеті (єрекет немесе єрекетсіздік)
2. Қылмыстық салдар (нєтиеже)
3. Қылмыстық нәтижемен әрекеттің арасындағы себепті байланыс
4. Қылмыс жасаудың жағдайы және тәсілі, уақыты, орны
Адам өлтірудің обьективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен
көрінеді. Адам өлтіру әрекетпен де немесе әрекетсізбен де жасалуы мүмкін.
Адам өлтіру негізінен көбінесе әрекет арқылы жүзеге асырлады. Яғни белсенді
әрекет ету арқылы жасалуы мүмкін. Кісі өлтіру қылмысының обьективтік жағы
деп басқа адамға қаза келтіретін қоғамға қауіпті әрекет (әрекет немесе
әрекетсіздік) болып табылады.
Қылмыстың обьективтік жағы - қылмыстық жауаптылықтың маңызды
алғышарттары болып табылады. Қылмыстың обьективтік жағы - қылмыстық
жауаптылықтың негізі деуге болады.
Адам өмірін физикалық немесе психикалық ықпал ету арқылы айыруға
болады. Адам өмірін күш қолданып та (жарақаттау, тұншықтыру, уландыру,
т.б.) психикалық ықпал жасап та (қорқытып, үрейлендіріп, жалған лақап
таратып, т.б.) айыруға болады.
Қоғамда көптеп кездесетін кісі өлтіру қылмысы белсенді әрекет ету
арқылы жасалады. Тәжірбиеде кісі өлтірудің түрі ретінде күш қолданып кісі
өлтірулер көптеп кездесуде. Яғни кінәлі жәбірленушінің оқпен атылатын және
суық қаруды, өзге де заттарды пайдаланумен, уландыру, жарылыс жасау, басқа
да әдістерді қолдану арқылы өмірін қияды. Адам өлтіру қылмысы кінәлі өзінің
білегінің күшімен немесе қандай да болмасын құралды пайдалану арқылы
жасалуы мүмкін. Кінәлі өзінің білек күшін қолданып адам өлтіру ол қолымен
қылқындырып өлтіру, ұрып – соғып өлтіру және де т.б. айтуға болады. Бұндай
қылмыстар алдын – ала ойластырылмаған және табан асты бола қалған кісі
өлтіруде кездеседі. Әр түрлі құралдарды (кастет, кинжал, у пышақ),
механиздерді (қару, тапнаша) қолдану арқылы жасалған кісі өлтіруді, кінәлі
тұлғаның әрекетінің негізінде кісі өлтіру деп қарастыруымыз қажет. Адам
өлтіру сонымен бірге жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы
мүмкін. Әдетте жүрек – қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін
адамдарды жүйкесіне зақым келтіру жолымен адамды өмірінен айыру жиі
кездеседі. Соңғы уақыттарда адам жүйкесіне әсер ету нысандарымен
әдістерінің көбейе түсуінің нәтиежесінде психикалық әсер ету жолымен адам
өлтіру мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде. Кінәлінің психикалық әрекеті
жәбірленушіге бағытталады, дегенмен бұл жәбірленушінің жеке денсаулық
ахуалы, қалпына байланысты. Қылмыскер жүрегі ауыратын адамға инфарктқа алып
келетін қасақана мәліметтер айтуы арқылы жәбірленушінің өліп кетуіне әкеліп
соғады. Өзінің қылмыстық жоспарын орындау үшін жан ауруына ұшыраған немесме
жасөспірім қолданған, есі дұрыс және белгілі бір жасқа жеткен қылмыс
субьектісі болуы мүмкін. Олай болса, өмірге қарсы қылмыстың көрініс табуы
немесе жәбірленушіге тікелей әсер ету арқылы нәтиежесінде оған өлім келуі,
немесе тек басқа күш қолдану арқылы жәбірленушіге өлім әкелуін айтамыз.
Кісі өлтіру қылмысы тек белсенді әрекет ету арқылы ғана емес сонымен
қатар әрекетсіздік арқылы жасалуы мүмкін. Бұл негізінен мынадай жағдайда
болуы мүмкін. Кінәлі адам біреуді өмірден айыру мақсатымен өлімге араша
тұра алатын және осыған тікелей міндетті бола тұрса да әректсіздік жолымен
оған өлім қаупін туғызады және өлімге жол береді. Әрекетсіздік жолымен
адам өлтіру дегеніміз өлімге араша тұратын адамның өз міндетін орындамауы
нәтиежесінде жәбірленушінің қаза болуы. Егерде кінәлі тұлғаға өлімнің алдын
– алу міндеттемелері жүктелген болса, онда кісі өлтіру кінәлінің
әрекетсіздігі арқылы жасалуы мүмкін.
Қоғамға қауіпті әрекет. Қоғамға қауіпті әрекет немесе қоғамға қауіпті
әрекетсіздік барлық қылмыстардың міндетті белгісі болып табылады. Соның
ішінде қылмыстық іс - әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) обьективтік
жағының аса маңызды нышаны болып табылады. Әрекет сырт жағынан адамның
белсенді мінез - құлқымен айғақтайды. Бұл жағдай әрдайым дене қозғалысынан
көрініс береді, ал мұндай қозғалыс әдетте бірнеше дене қозғалысын
біріктіреді (мысалы: кісі өлтірушінің тапаншамен оқ атуы көздеумен, одан
тапаншаның шүріппесін басып қалумен байланысты дене қозғалыстарынан
тұрады.) Қоғамға қауіпті іс - әрекет болып қылмыстық заңмен қорғалатын
обьектілерге зиянын тигізетін, болмаса залал келтіруге тікелей қауіп
төндіретін әрекет саналады. Егер де іс - әрекеттер қоғамға қауіпсіз болса,
онда олар қылмысты әрекет деп танылмайды, және де қылмыстық жауаптылыққа
тартылмайды. Әрбір қылмыстық іс - әрекет немесе әрекетсіздік қылмыстық заң
қорғайтын обьектілерге оларға елеулі зиян келтіруі немесе зиян келтіру
тікелей нақты қауіп төнуі мүмкін. Адамның әрекеті немесе әрекетсіздігі
еркін білдіретін іс- қимылы болып табылады. Адам іс – қимылының сыртқы
өмірдегі процестерден айырмашылығы, оның (адамның) саналы, бір мақсатты
көздейтін сипатты көрсетеді. Қылмыстық әрекет – бұл тұлғаның сыртқы
көрінісіндегі қоғамға қауіпті акт, яғни сол адамның өзінің сыртқы дене
қозғалысы және адам санасымен бақылануы арқылы жүзеге асырлуын
айтамыз.[17]Қылмыстық әрекетсіздік – бұл тұлғаның сыртқы көрінісіндегі
қоғамға қауіпті акт, яғни тұлғаның белгілі бір әрекетті саналы түрде
істемеуі, демек бұл әрекетті істеу міндетті немесе орындауға мүмкіндігі
болған жағдайда. Белсенді әрекет немесе әрекетсіздік жолы арқылы қасақана
кісі өлтіру жасалуы мүмкін. Қандай да болмасын кісі өлтіру қылмысының
жасалу әрекеттері әртүрлі. Кінәлі кісі өлтіру кезінде тек қана өзінің
білек күшінің көмегімен жәбірленушіге қаза келтіруі мүмкін. (мысыалы:
қолымен қылқындырып өлтіру, аяғымен немесе қолымен соғу, жардан итеріп
жіберу және т.б.) Кінәлі кісі өлтіру үшін жеңілдірек болуы үшін әртүрлі
құралды қолдану арқылы өзнің білек күшін жұмсауы мүмкін. (мысалы:
жәбірленушіге пышақпен, балтамен, таспен және т.б. заттармен соққы берілуі
мүмкін.) Кінәлінің білек күші маңызды (аз, әлсіз) болмауы мүмкін, бірақ
оған қуатты күшті қолдануы нәтиежесінде жәбірленушіге өлім әкелуі мүмкін.
(мысалы: тапаншамен ату, у мен улау , өртеу және т.б.)
Сонымен қатар, психикалық әрекет ету арқылы жәбірленушіге қаза
келтіруге болады. Бәрінен бұрын бұл жәбірленушіге тікелей психикалық
әрекетін айтамыз. Адамға күшті психикалық әрекет психикалық жарақат әкелуі
нәтиежесінде терең психикалық уайымдау нәтиежесінде болатын оған қаза
әкеледі. Кісі өлтіру қылмысы кезінде әрекетсіздігі үшін жауаптылық туындауы
ол тұлға белгілі бір әрекетті істеуге міндетті немесе істеу мүмкіншілігі
болған жағдайда, яғни істемегені үшін оны айыптайды.
Кінәлінің қоғамға қажетті әрекеттердің істеу міндеттерінің туындауы.
Мысалы: Дәрігер өзінің міндетін орындамауы
1. Адамдардың арасындағы жеке қатынастар бойынша;
мысалы: жас баланы міндеттемесіне алған тұлға өз міндеттемесін
орындамауы
2. Шарт бойынша;
3. Заң немесе басқа да нормативтік акт бойынша;
4. Тұлғаның қызметтік немесе кәсіби міндеттері бойынша; Мысалы: өзін -
өзі күте алмайтын адамды (соқыр) күтуге шарт жасасқан адам
міндеттемесін орындамауы
5. Кінєлінің жеке міндеттемелері бойынша; Мысалы: кінєлі жєбірлушіні
қауіпті жаѓдайѓа қалдырѓан жаѓдайда жєне оны құтқару ‰шін ешқандай
шара қолданбауын айтамыз
Кінәлінің әрекет етуінің негізгі бағалау мүмкіншілігі субьективтік
критерилері:
Сол адамның (кінәлінің) білу мүмкіншілігі, білімі, дәрежесі,
тәжірбиесі, денсаулық жағдайы, сол нақты қалыпты жағдайда әрекет етуге
талап етуі бойынша жоғарғы белсенді әрекет етуге мүмкіншілігін бар - жоғын
ескеруі керек.
Адам µлтіру обьективтік жаѓының келесі белгісі қылмыстың зардабы
жєбірленушінің µлімі болып табылады. Қылмыстық салдар - бұл қылмыстық
заңмен қорғалатын қоғамдық қатынас және оның қатысушыларына қылмыстық
әрекет немесе әрекетсіздікпен обьектіге келген нақты дәл немесе басқа да
зардап.[18] Қылмыс көптеген зардаптар әкелуі мүмкін. Кісі өлтіру қылмысы,
мысалы, адамға өлім келтіреді, бірақ та жәбірленушінің жақындарына маңызды
моральдық, ал кей кездерде материалдық залал келтіреді. Нақты қолсұғу
обьектіге келген зардап салдар құрам элементі болып табылады. Қалған
зардапты салдар құрамнан тыс болып саналады. Қасақана кісі өлтірудің
зардапты салдардың бәрінен, адамға өлім келуі қасақана кісі өлтірудің құрам
элементі болып табылады. Салдар - бұл материалдық сипатта ол нақты және
анық жәбірленушінің өлімі. Бұндай салдардың келмеуі қылмыстың
аяқталғандығын жоққа шығарады. Қоѓамѓа қауіпті зардаптың адам µлімінің
болуы – бұл қылмыстың обьективтік жаѓының міндетті нышаны. Адам µлтірудің
барлық т‰рлері жєбірленушінің µмірін жоюѓа келіп тіреледі. Кісі µлтіру
қылмысы материалдық құрамѓа жататын қылмыс болып табылады. өмірді айыруѓа
тікелей қасақаналық болѓанымен қылмыстық зардаптың - µлімнің болмай қалуы
кінєлінің єрекетіне оқталѓандыѓы, адам µлтіруге оқталѓандық ретінде
саралауѓа негіз береді. Адам қаза таппаса бұл қылмыс аяқталѓан болѓан болып
саналмайды. Адамѓа µлім келмей қылмыстық салдар жоқ санауѓа негіз береді.
Себепті байланыс - материалдық қылмыстардың обьективтік жағының
нышаны. Жеке адамның қоғамға қауіпті зардаптардың туындағаны үшін
жауаптылығы зардаптар ол жасаған қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздікпен себепті байланыста болғанда ғана келтіруі мүмкін. Себепті
байланыстардың обьективтік мән - жайының қылмыстық құқық үшін де
айтарлықтай маңызы бар.
Себепті байланыс қылмыстық құқықта қылмыстың обьективтік жағының
элементі ретінде қоғамға қауіпті әрекетпен (әрекет немесе әрекетсіздік)
және келген залалды салдардың (қылмыстық нәтиеже) арасындағы байланысты
айтамыз. Себепті байланыс қасақана кісі өлтірудің құрамын талдау кезінде
маңызды белгісі болып табылады. Тұлғаның әрекет немесе әрекетсздігі және
жәбірленушіге өлім келуі арасындағы себепті байланысты анықтау кісі өлтіру
үшін қылмыстық жауаптылықтың қажетті мән - жай болып табылады. Себепті
байланыстың болмауы кісі өлтіру құрамын жоққа шығарады. Себепті байланыс
обьективтік байланыстың нысандарының арасынан бірі болып табылады.
Себепті байланыс - бұл бір немесе бірнеше құбылыстардың (себеп) өзара
әрекеттесуімен туындайтын басқа (салдар) құбылыс. Себепті байланыстағы
қылмыстық салдар болып уақыт өте осы нәтижеге алып келетін әрекеттермен
(әрекетсіздіктер) себеп, салдардан әрқашан да ерте пайда болады.
Себеп пен салдардың арасындағы уақыт әртүрлі болуы мүмкін. Бірақ ол
қылмыс құрамының бары немесе жоғы екендігін жөніндегі мәселені шешуге әсер
етпейді. Себепті байланыс егер тұлғаның әрекеті немесе әрекетсіздігі
кезінде нақтылы зиянды салдардың туындау мүмкіндігін қалыптастырса ғана
қылмыс құрамының элементі болып табылады.
Адам өлтірудің нышаны ретінде - айыптының іс - әрекеті мен
жәбірленушінің өлімі арасындағы себептік байланыс. Адам өлтіру кезінде,
өлім әрекет жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі бір уақыт өткенннен
кейін жүзеге асуы мүмкін. Келтірілген зардапты кінә деп жүктеу үшін болған
өлім мен субьектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі арасындағы себептік
байланыстың болуы негіз болып табылады. Әрекет пен зардаптың арасында
себептік байланыс болмаған кезде тұлға жасаған әрекеті үшін ғана жауап
береді. Кінәлінің әрекеті немесе әрекетсіздігі мен жәбірленуші өлімі
арасындағы себепті байланыта бұл қылмыстар бойынша міндетті болады.
Қарастырып отырған қылмыс жәбірленушінің өлімі туындаған кезде ғана
аяқталған деп саналады. Және де өлімнің бірден немесе біраз уақыт өткеннен
кейін туындауы маңызды емес. Кісі өлтіру ретінде адамды заңға қайшы
өмірінен айыруды тани аламыз. Қылмыс нәтиежесінің кездейсоқ емес, айыпты
әрекетінің зардабы болуы міндетті шарт. Адам өлтіру - басқа адамға құқыққа
қарсы қаза келтіруді айтамыз. Егер адам заңды жолмен өлтірсе, ондай
әрекеттерге өлім жазасына кесілген адамды өлтіру, қажетті қорғану шегінен
асып кетпей қол сұғушыны өлтіру (қылмыстық кодекстің 32 бабы), қауіпті
қылмыскерді ұстаған кезде оны лажсыздан өлтіру (қылмыстық кодекстің 33
бабы) Өлтіруге тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру үшін оқталғандық
жасалған болып табылады, ал өлтіруге жанама ниет болған кезде кінәлі адамға
нақты зиян келтірген үшін ғана жауап береді (мысалы, қасақана денсаулыққа
зиян келтіргені үшін) жатқызуға болады. Қасақана кісі өлтіру қылмысының
көрсетілген көзқарасын жариялай, мынадай қорытындылауға болады,
субьектінің әрекеті (әрекетсіздігі) өлімнің себебі болып табылады тек мына
жағдайда, егерде олардың жасауының оның (зардаптың) туындауына нақтылы
мүмкіншілік туғызған жағдайда.
Қасақана кісі өлтіру қылмысының обьективтік жағының мәселесін
зерттеуде орны мен уақыты, тәсілі мен құралы, қылмыстың барлық орналасу
жағдайынына жеткілікті зерттеуге көңіл бөлу қажет. Көрсетілген мән - жай
қылмыстың обьективтік жағының өзіндік белгісі болмайды. Дегенмен бұл
мәселелерді кісі өлтіру қылмысының қоғамдық қауіптілігін бағалауға толық
мүмкіндік береді, және де оны жасаудың тәсілінің обьективтік шартын құрады.
Қасақана кісі өлтірудің жасалуының уақытын зерттеу мәселесі маңызды маңызы
болып табылады. Қылмыс іс уақыты қылмыс құрамының нышаны ретінде қылмыс
жасалатын белгілі бір уақыт кезеңі болып табылады. Көпшілік қасақана
қылмыстар кешке және түнде жасалады. Кісі өлтіру қылмысының жартысы
кешкісін жасалады. Сонымен қатар көпшілік қылмыстар (мысалы: ұрлық қылмысы)
адамнан жасырын жерде жасалады. Кісі өлтіру қылмысының орнына келетін
болсақ, көп жағдайда жеке жағымсыз қатынас негізінде ғимараттардың
іштерінде жасалады. Қылмыс істелген жер - қылмыс жасалған белгілі бір
аумақ. Қылмыс жасаудың тәсілі деп анықталған қылмыскердің қолдануының
тәртібі, тәсілі, қозғалысының ретін әдісін айтамыз. Сонымен қатар қылмыс
істеу тәсілі деп қылмыскердің қылмыс жасау үшін қолданған амалдары мен айла
шараларын айтамыз. Қылмыс істеу тәсілі де қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің
барлығына немесе дәрежесіне өте жиі әсер етуі мүмкін, сондықтан ол (тәсіл)
іс - әрекеттің қоғамдық қауіптілігін жоғарылатқан жағдайда заң шығарушы оны
қылмыстың тиісті құрамының нышандары қатарына енгізеді. Қылмыс жасаудың
тәсілі ол қандай игілікке қолсұғуына байланысты. Кісі өлтіру қылмысының
обьектісі адам өмірі бұл қылмыс жасауының сипатын көрсетеді. Кісі өлтіру
қылмысының тәсілін анықтау қылмыстың қоғамдық қауіптілгін, қылмыскер
тұлғасын дұрыс бағалау маңызы маңызды болып табылады. Және де қасақана кісі
өлтіру қылмысының алдың - алу және ескерту үшін өте маңызды болып табылады.
Құқыққолдану тәжірбиеде жәбірленушіге нақты сол немесе басқа да жарақат
салу кезінде ниеттің нақты бағытын анықтау кезінде ерекше қиындық
туғызады. Осындай бағытталғандықтың қандай белгілермен соттау үшін
тәжірбиелік қызметшілер әрдайым біле бермейді. Ең алдымен бұл обьективтік
белгілер болып табылады: өмірге немесе денсаулыққа залал келтірудің тәсілі,
құралымен затының қолданудың ерекшелігі, жарақаттың санымен локализациясы,
қылмыс жасаудың жағдайы, жәбірленушімен айыптының арасындағы
өзарақатнасының сипаты, төнген қауіптің мазмұны мен нақтылығы, криминалдық
акт кезінде және де одан кейін айыптының тәртібі. Кей уақытта құқыққолдану
тәжірбиеде ниет бағытының әртүрлеріне керекті көңіл бөліне бермейді. Яғни
заңда тікелей көрсетілмеген, дегенмен қылмыстық құқық теориясында толық
талқыланған деуге болады. Бұл қылмыстар көбінесе өмірге қарсы және
денсаулыққа қарсы қылмыстар ісінде кездеседі. Кінәлі ниет бағытының
анықталмағандығы, дегенмен кінәлі өзінің әрекетінің нәтижесінде салдардың
тумай қоймайтынын біледі, бірақ жеткілікті жағдайда анық көре алмайды.
Фактілі түскен салдар нәтижесінде кінәлі жауаптылықты көтереді, әркезде де
тәжірбиеде дұрыс түсіне бермейді. Қылмыс істеген жағдай - қылмыс жасалатын
обьективтік шарттар. Қылмыс істеудің құралдары мен қарулары - солардың
көмегімен қылмыс жаслған құралдар мен басқа да керек жарақтар. Қылмыскердің
қандай құралды қолданғаны да іс - әрекеттің қоғамдық қауіптілік дәрежесіне
айтарлықтай әсер етеді.
Кісі өлтіру қылмысының субъективтік жаѓы. Қылмыстың субьективтік жағы
кінә (қасақана немесе абайсызда), ниеті мен мақсатын қамтиды және де қылмыс
жасау кезіндегі тұлғаның жай - күйі болып табылады.
Кінә - бұл қоғамға қауіпті іс - әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік)
жасаудағы тұлғаның психикалық қатынасы және оған қасақана немесе абайсыздық
нысанында салдарының болуы табылады.
Қылмыстық жауаптылыққа және жазалаушылыққа тек қана қылмыс жасаған
кінәлі, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қасақана немесе абайсызда жасаған
қоғамға қауіпті әрекетте жасаған тартылады. Қасақана кісі өлтірудің
субьективтік жағын толық және терең талдау келесі себептер бойынша аса
маңызды:
Біріншіден қылмысты жасаған тұлғаның ішкі жан дүниесін зерттеу көп
жағдайда қиын деңгейде болады ұқыпты зерттеуді талап етеді.
Екіншіден заң басқа қылмыстардың субьективтік жағын суреттеуге
қарағанда кісі өлтіруге қылмысы кезінде әртүрлі психикалық күйзеліс
жағдайына жіліктеп (деталдап) және толықтырып көрсетеді.
Үшіншіден біржақты субьективтік жағы бойынша кісі өлтіру қылмысы
өлімге әкелумен байланысты басқа қылмыстардан айырмашылығы бар.
Субьективтік жағы бойынша кісі өлтірудің түрлерін анықтауға болады.
Субьективтік жағына жеткілікті көңіл бөлмеу бұл қылмыстарды саралауда
едәуір қателесуге алып келеді.
Адам өлтірудің субьективтік жағы - тек қана қасақаналықпен жүзеге
асырлады. Адам өлтіру кезінде қасақаналық тікелей және жанама ниетті
қамтиды. Тікелей қасақаналық кезінде кінәлі өзінің басқа адамның өміріне
қол сұғып отырғандығын сезеді, оның (кінәлінің) әрекеті іс жүзінде өлімге
соқтыруы мүмкін екендігіне немесе қалай да өлімге әкелетіндігін біледі және
өлімнің болуын тілеп іс - әрекет жасайды. Қасқана кісі өлтіру кезінде
айыпты қылмысты әрекет немесе әрекетсіздік жасау барысында себепті
байланыстың даму барысының детальді білу талап етілмейді. Нақты
әрекетінінің мазмұнын сезіну жеткілікті шарт болып табылады. Тікелей
қасақаналықта айыпты өзінің әрекетінің нәтиежесінде жәбірленушіге өлім
әкелетінің алдың - ала сезеді. Айыпты өзінің әрекетінің салдарынан
жәбірленушіге өлім әкелетінің алдың - ала ойлайды және де сол ойды жүзеге
асыру үшін талпынады. Кісі өлтірудің тікелей қасақаналық кезінде айыпты
жәбірленушінің өлімін тілейді. Сонымен қатар жауаптылықтың болуын ұғынады
және де қоғамға қауіпті әрекет екенін сезінеді. Жанама қасақаналықпен адам
өлтіру кезінде кінәлі өзінің әрекеті арқылы адам өміріне қатер
төндіретіндігін мойындайды сезінеді, осы әрекеттің нәтиежесінде оның өлуі
мүмкін екендігін біледі, өлімнің болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде
жол береді не өлімнің болу - болмауына немқұрайдылық танытады. Тікелей
қасақана ниетпен жанама қасақана ниеттің мағынасы бойынша айырмашылығы жоқ
деуге болады. Бұлардың айырмасы деп қасақана кісі өлтіруде айыпты
жәбірленушінің өліміннің келуін және де онымен қоймай қоятының алдын - ала
біледі. Жанама қасақананлықта айыпты жәбірленуші өліміннің мүмкіншілігін
немесе айқындылығын көреді.[19] Осы жағдайда жәбірленуші өлімінің
орындалмауы мүмкін еместігін көрген кезде айыпты тікелей қасақаналықпен
әрекет етеді. А.Н.Трайнин, тілемей айыптының саналы түрде жол беру
нәтиежені болжау жанама ниет, яғни зардаптың болуы да мүмкін немесе
зардаптың болмауыда мүмкін деп ойлауы, көрсеткен. Жанама қасақаналық
еріктілік кезеңі жәбірленушінің өлімін келуін тілемеу, бірақ саналы түрде
оған жол беруі болып табылады. Жанама қасақаналық кезінде тұлға қылмыстық
салдардың болуын тілемейді, немесе басқа бір мақсатқа жетуін көздейді. Осы
бір мақсатқа жету барысында тұлға жәбірленушінің өлімінің мүмкіншілігінің
келуіне саналы түрде жол береді. Тұлға әрекетімен келетін салдарына
тілегендіктің болмауы келетін салдарға тұлғаның немқұрайды қарауы болып
табылады. Осындай салдарға айыптының қатнасы қылмыстық құқық ғылымына
өзіндік негіз қылмыстық немқұрайлық деп кінәлілік нысанын айтуға болады.
Сондай - ақ айта кетер нәрсе жанама қасақаналық кезінде қылмыстың салдарына
саналы түрде жол беру бұл зардаптың төнуіне тұлғаның немқұрайлы қараумен
қана байланысты емес кей - жағдайда салдардың төнуін анық қаламауында
көрініс табады. Субьект өз іс - әрекетін жасау кезінде жәбірленушіге өлім
келмейді деп үміттенуі мүмкін, бірақ нақтылы және дәл жағдайларда және
өзінің төнуін болдыртпау мүмкіншілігін бола тұрса да жүзеге асырмайды.
Жәбірленушінің өлімінің төнбеуін тұлға қандай да бір (авос) кездейсоқ
жағдайларға байланысты төнбеуі мүмкіндігіне сенеді. А.А.Пионтковский атап
өткендей "АВОС" сену яғни ешнәрсеге сену деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысы
Жауаптылықты жеңілдететін жағдайда адам өлтіру.
Алматы 2008
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1-ТАРАУ КІСІ өЛТІРУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ – ҚұҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Кісі өлтіру қылмысының түсінігі және
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Кісі өлтіру қылмысының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2-ТАРАУ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫ ЖЕҢІЛДЕТЕТІН ЖАҒДАЙДА КІСІ ӨЛТІРУ КІСІ ӨЛТІРУДІҢ
ТҮРІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 34
2.1. Жаңа туған сәбиді анасының
өлтіруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 34
2.2. Жан күйзелісі жағдайында болған адам
өлтіру ... ... ... ... ... ... ... . ... 38
2.3. Қажетті қорғану шегінен шығу кезінде жасалған кісі
өлтіру ... ... ..42
2.4. Қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шаралардың шегінен шығу
кезінде жасалған кісі
өлтіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛЃАН ЄДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикаының заңнамалары азаматтардың денсаулығын қорғауға
кепіл береді, яғни Қазақстан Республикасының Конституциясы адамды (оның
құқықтары мен бостандықтары) ең жоғарғы құндылығы деп танып, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын тану, сақтау және қорғау –
мемлекеттің міндеті деп жариялады. Осы мақсатпен мемлекет әртүрлі шаралар
мен әдістер қолданады және қабылдайды. Олар саяси, экономикалық, құқықтық,
әлеуметтік, мәдени, ғылыми, медициналық, санитарлық-гигиеналық сипатта
болуы мүмкін. Олардың барлығы өзінің маңызы жағынан әртүрлі, олардың
әрқайсысының қолданылу аясы бар. Бірақ жалпы алғанда олардың барлығы адам
мен азамттың физикалық және психикалық денсаулығын сақтауға және бекітуге
бағытталған.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында өмір сүру жеңгейі төмен түсіп
жатыр. Конституц бойынша кепілге қарамастан мемлекеттің өз азаматтарының
өмірі мен денсаулығын қажетті деңгейде ұстап тұруға мүмкіндігі болмады.
Өмірдің ұзақтығы қысқарды, халық денсаулығы нашарлай бастады.
Бұл дипломдық жұмыстың тақырыбының көкейкестілігі, біріншіден,
Қазақстан Республикасының азаматтық қоғам, құқықтық, демократиялық мемлекет
болып, қалыптасу кезеңіндегі қажетті қорғаныстың маңызды функцияларымен
байланысты. Қоғамдағы құқықтық реформаларды әрі жетілдіру мақсатында 2002
жылдың орта шенінде ‘’Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының
концепциясы’’ да жарық көрді. Құқықтық жүйе элементі ретінде қажетті
қорғаныс-құқық бұзушылықты болдырмауға ықпал етеді, заңдылықтың, құқықтық
тәртіптің кепілі болып табылады. Қажетті қорғаныс туралы заң нормаларын
дұрыс қолдану халықты қылмыстылықпен күресуге кеңінен тартудың маңызды
шарты болып табылады. Сондықтан, қоғамға қауіпті қол сұғушылыққа қарсы
заңға сәйкес қорғанған тұлғаларды негізсіз жауапкершілікке тартудың әрбір
жағдайы құқық бұзушылықпен күресуге үлкен зиян келтіреді.
Теориялық - тәжірибелік жағынан қажетті қорғанысты зерттеудің
маңыздылығы тақырыпқа қатысты көптеген теориялық - тәжірибелік мәселелердің
дискуссиялығымен түсіндіріледі. Бұл құқық қорғау органдарының тәжірибесінде
кері әсерін тигізуде. Қылмыстық шабуылдан қорғану кезінде немесе қорғануға
байланысты жасалатын әрекеттерді құқықтық бағалау кезінде туындайтын
көптеген даулы сұрақтар тергеу, прокуратура, сот органдарының әрқайсымен
әрқалай шешіледі, кей кездерде бір іс боынша әртүрлі сот инстанциялары бір-
біріне қарама-қайшы үкімдер шығарып жатады. Көптеген жағдайларда бұл заң
актілерінде, Жоғарғы сот қаулыларында нақты нұсқаулардың жоқтығымен
түсіндіріледі.
Дүние жүзілік қауымдастықта лайықты орын алуды мұрат ете отырып
Қазақстан Республикасы өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адамды, оның
өмірін, құқығымен бостандықтарын атайды. Ол өз азаматын туа біткен
ажырамас құқығы мен бостандығын танып, белгілі бір кепілдіктер береді.
Адамды оның өмірін, денсаулығын, басқа да игіліктермен заңды мүделерін
қауіпті қолсұғушылықтардан қорғау қылмыстық құқықтық міндеті деп танылған.
Бұл міндетті жүзеге асыру жолында қылмыстық заң адамның маңызды деген
игіліктеріне нұқсан келтіретін іс - әрекеттерді қылмыс деп танып,
қылмыскерлерге қатаң жаза қолдану мүмкіндігін көздейді.
Мұндай қылмыстың қоғамға қауіптілігі сол, ол адамның ең қымбат
қазынасы оның өміріне қол сұғады. Адам өмірі өтелуге жатпайды, және де оған
сай келерлік эквивалент немесе мүде, құндылық жоқ. Адамның өміріне қарсы
бағытталған қылмыстар аса қауіпті қылмыстар қатарына жатқызылған. Оның
қауіптілік дәрежесі қылмыскер әрекетінің тікелей адамның өмірін қиюға
бағытталуы. Адам және оның өмірі басқа қоғамдағы игіліктерге қарғанда
дәрежесі өте жоғары, оны басқа игіліктермен салыстыруға болмайды деуге
болады. Сөз болып отырған қылмыстың қоғамға қауіптілігінің ерекше болғанына
қарамастан осы тұрғыда қылмыспен қарсы күрес жүргізуге қылмыстық құқық және
социологияда заңды мәселелер мен пікірлер айтылған. Осы құрамды қылмысты
саралау, оны ұқсас қылмыс құрамдарынан ажырату көп қиындықтар туғызады.
1995 жылы 30 тамызда Республикалық референдумда қабылданған Қазақстан
Республикасының конституциясында белгіленген, әрбір азамат өзінің құқықтары
мен бостандығын қорғауға құқылы.[1]
Қылмыстық құқық теориясындағы әлі күнге дейінгі даулы мәселелердің
бірі адам өлтіру (ауырлатылған және жеңілдетілген) кезінде келген зардап
пен оның шегін анықтау болып табылады.
Мұндай кемшіліктер сот, тергеу тәжірбиесі ісі кезінде көптеп
қателіктер жіберіледі. Біздің мемлекетімізде адам өмірін қорғауға барынша
мән беріледі.
Ел басы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына арнаған
жолдауында қоғамдағы ең басты игілік – адам оның өмірі, денсаулығы,
бостандығы екендігін ескере келіп мұндай асыл қазынаға құқыққа қайшы әрекет
етушілерге заңды жауапкершілік қолдануы қажеттігін бірнеше рет айтқан еді.
Қоғамдық қатнастарды реттеуші құралдардың бірі – заң салалары болып
табылады.
Антик ойшыл Протогор “ Адам – барлық заттың өлшемі” деп айтып кеткен
еді. Қоғамның ең басты құндылығы және байлығы – адам және оның өмірі
саналады. Адам өміріне қолсұғушылықты қылмыстық заң ең ауыр қылмыстарға
жатқызады, және ол үшін аса қатал жауапкершілікті тағайындап отырады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің ерекше бөлімінің басы
жеке адамдарға қарсы бағытталған қылмыстар көрсетілген және оған
жауапкершілік тағайындалған. 1959 жылғы КСРО қылмыстық кодексімен
салыстырғанда қазіргі 1997 жылғы қабылданған қылмыстық кодексінде адам және
оның құқықтары мен бостандықтарын жоғары бағалайды. Сол себептен қазіргі
қылмыстық кодекстің ерекше бөлімі жеке адамға қарсы бағытталған
қылмыстармен басталады. Осы қылмыстарды жасағандығы үшін ең қатаң жаза
тағайындауда. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің ең басты
мақсаты болып адамдарды және азаматтарды қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау
болып табылады. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында қылмыс
құрамын жоятын 7 мән – жайды атап көрсеткен. Олар қажетті қорғану, қол
сұғушылық жасаған адамды ұстау кезінде зиян келтіру, аса қажеттілік, орынды
тәуекел, күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу, бұйрықты немесе өкімді
орындау. Азаматтардың әрекетін қажетті қорғану жағдайында болғанын растау
үшін бір қатар жағдайлар заңды талап етеді, заң талаптарына сай қажетті
қорғануы тиіс. Қажетті қорғану тек қоғамға қауіпті қол сұғу жағдайында ғана
рұқсат етіледі. Қол сұғушылық бұл заңмен қорғалатын мүдделерге қарсы
бағытталған әрекет. Қоғамға қауіпті әрекет ол тек қол сұғушылық пен ғана
емес, ол тұлғалардың мүделеріне қауіп төндіруі мүмкін.
Бұл жұмыстың мақсаты:
а) ҚР ҚК 96-102 баптарында көрсетілген қылмыс құрамдарының мазмұнын
ашу;
б) бұл тарау қылмыстарын түрлік белгілері бойынша саралау;
в)жеңілдетілген жағдайда кісі өлтірудің түолерін қарастыру;
г) бұл қылмыстарды қарау кезінде туындайтын қиындықтарды көрсету.
Соңғы кездердегі әлеуметтік өзгерістер, экономикалық дағдарыс, саяси
өмірдегі тұрақсыздық және т.б. обьективті жаңалықтар еліміздегі қылмыстың
күрт өсуіне себепкер болды. Бұндай келеңсіз құбылыс адам өміріне
бағытталған қылмыстарға тән.
1-ТАРАУ. КІСІ өЛТІРУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚұҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ.
1. Кісі өлтіру қылмысының түсінігі және құрамы.
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық мемлекет құру барысында
адамды (өмірін) ең құнды байлығы ретінде қарастырады. Қазақстан
Республикасының 1995 жылы 30-тамызда референдумдада қабылданған
Конституцияның 1-ші бабында айтылғандай: Республиканың ең қымбат қазынасы -
адам және адам өмірі құқықтары мен бостандықтары. Конституцияда жеке қол
сұғылмаушылыққа кепілдік берілген.[2]
Адам құқығы туралы бүкіл әлемдік декларацияның 3-бабында: әрбір адам
өмір сүруге, бостандығына, жеке қолсұғылмаушылыққа құқығы бар - деп
көрсетілген. Бұл құқықтарын шектеуге ешкімніңде құқықтары жоқ. Заңда
көрсетілгеннен басқа жағдайларда адам құқығын шектеуге қандайда болсын
негіз болуы тиіс емес. Сондықтан бұл құқық әр уақытта да заңмен қорғалады.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтары үзілместей бір жалғаспалылықты
білдіреді. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодекстің басты мақсаты
болып адам мен азаматтардың құқықтарын қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау
болып табылады. Осыған байланысты Республикамызда адам өмірі мен
денсаулығын қорғауға байланысты біршама іс шаралар жүргізілуде. Адамның
және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады.
Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке адамды қорғауға, адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғауда әруақытта артықшылықтар берілген.
Әрбір жеке адамның өмірі – ол адам өміріндегі айтарлықтай маңызды
болып табылады. Себебі адам өмірі – оның негізгі құндылығы. Осыған
байланысты адам өмірін қорғау мәселесі – жалпы мемлекеттің, қоғамның,
әрбір азаматтың негізгі борышы.
Жеке тұлғаға қарсы қылмыстар дегеніміз -адам мен азаматтардың
отбасының, кәмелетке толмағандардың мүдесіне, бостандықтары мен
конституциялық құқығына, жыныстық бостандығына, ары мен абыройына, қадір-
қасиктіне, өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігіне қарсы бағытталған
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті әрекет.
Осындай қылмыстардың салдарынан адамның өміріне, денсаулығына, заңды
құқығы мен бостандығына залал келуі немесе қауіп төнуі әбден мүмкін. Жеке
адамға қарсы қылмыста кез-келген ауырлықта жәбірленушіге материалдық және
моральдық, физикалық шығын келуі мүмкін.
Қылмыстық құқық жүйесіндегі ерекше орын алатын қылмыс өмірге қарсы
қылмыстар болып табылады. Тәжірбиеде кеңінен көп тараған қылмыстар кісі
өлтіру қылмысы болып табылады. Адамның өмірін қиятын аса қауіпті қылмыс
болып өмірге қарсы қылмыс жатады. Қасақана кісі өлтіру қылмысын - өмірге
қарсы қылмыстардың арасынан ең ауыры деп көрсеткен.[3]
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодекстің 96-бабында айтылғандай
кісі өлтіру - басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза келтіру деп
жариялайды. Кісі өліру қылмысы қоғамға қауіпті, қылмыстық құқыққа қарсы
әрекет болып табылады. Қоғамға қауіпті дегеніміз демократиялық қоғамдық
қатынасқа қауіпті болуын айтамыз. Кез – келген басқа адамға қасақана қаза
келтіру жауаптылық көздейтін қоғамға қауіпті және қылмыстық құқыққа қарсы
болып табыла бермейді. Әскери соғыс уақытында, қажетті қорғану жағдайында,
өлім жазасына кесілген сот үкімін орындау жағдайында кісі өлтіру үшін
жауаптылық жоқ. Кейбір авторлар анықтамасында кісі өлтіруді қоғамға
қауіпті, қылмыстық құқыққа қайшы қасақана басқа адамға қаза келтіруді
айтады.[4]
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқықығында кісі өлтіру қылмысы
жасалуына байланысты үш түрлі топқа бөледі:
1) Ауырлатылған немесе жеңілдетілген жағдайынсыз кісі өлтіру демек бұл
қарапайым кісі өлтіру;
2) Ауырлатылған жағдайында кісі өлтіру;
3) Жеңілдетілген жағдайында кісі өлтіру;
Қылмыс обьектісі – қылмыстық іс - әрекетті жасаған адамның не нәрсеге
қол сұғып отырғандығы және қылмыс нәтиежесінде неге зиян келтіреді немесе
неге зиян келтіруі мүмкін.[5]
Қылмыстық іс - әрекеттің қоғамдық қауіптілігі оның қол сұғып отырған
игілігінің қаншалықты құнды және маңызды екендігіне, сондай – ақ осы
игілікке келтіретін зиянның қаншалықты мөлшерде екендігіне байланысты.
Қылмыс обьектісінің заңдық тізбегі Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінің 2 – бабында берілген. Бұл адамның, азаматтың құқығы, бостандығы
мен заңды мүддесі және ұйымның меншігі, құқығы мен заңды мүддесі және
қоғамдық, тәртіп пен тәртіпсіздік, қоршаған орта, конституциялық құрылыс
және адамзаттың қауіпсіздігі.
Тіпті қылмыстың жалпы құрамына талдау жасаған кезде де, сонымен қатар
қылмыстың жекелеген топтарына талдау жасағанда да, қылмыс обьектісіне
арналған арнайы зерттеулерде көптеген мәселерді әлі күнге дейін бір жақты
шешілмеген, осы тұрғыдан кейде қарама-қайшы пікірлер баршылық.
Шет елдер сөздерінің сөздігінде “обьект” сөзі латынның “objectum”-
қандай болсада қызмет, әрекет бағытталған зат, құбылыс екендігін айтамыз.
Қылмыстық құқықы теориясы дәстүрлі түрде қылмыс обьектісін қол сұғудан
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынас ретінде қарайды. Әдебиеттерде
бұл көзқарас жалпыға ортақ болып табылады.
Дегенмен, кейбір авторлар осы анықтаудың әділ екендігін жалпы алғанда
келісе отырып, қылмыс обьектісінің теориясы қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастың жалпы әмбебап теориясы болып танылуы мүмкін емес,
себебі ол кейбір жағдайларда әсіресе жеке адамға қарсы қылмысты талдау
кезінде іске жарамайды деп есептейді. Өмірлік мүдде құқығымен қорғалатын
құқықтық игілік ретінде обьект теориясына қайта оралу мүмкіндігін негізге
алған А.В.Наумов осындай пікірді жақтайды.[6] Қылмыс обьектісін мүдде
түсінігі арқылы айқындауды біз Е.І.Қайыржановтың жұмыстарынан да табамыз.
[7]
Қылмыстық құқық теориясына Б.С.Никифоров ұсынған тұжырымдама кеңінен
таралуда, ол обьектіні зерттеуге оның құрылымдық элементтері арқылы келуді
негіз ретінде ұсынады. Аталған концепцияның кең таралғандығына қарамастан,
обьектімен қылмыс затының, қоғамдық қатнастардың құрылымдылық
элементтерінің арақатынасы проблемасы барынша даулы болып табылады. [8]
Бірқатар криминалистер қоғамдақ қатынастың екі элементін көрсеткен:
қатынасқа қатысушылар мен олардың өзара байланысынан тұрады деп санайды.
А.А.Пионтковский қоғамдық қатынас құрылымында мынандай негізгі
бөліктерді атап көрсетеді: қатынасқа қатысушылар, олардың арасындағы
белгілі бір түрдегі өзара байланыс, сондай-ақ материалдық дүниедегі қандай
да болмасын бір зат бар. [9]
Қоғамдық қатынас дегеніміз – бұл күрделі әлеуметтік құбылыс. Қоғамдағы
барлық адамадар өздерінің әлеуметтік қажеттіліктерін, мүдделерін жұзеге
асыра, міндеттерін орындай отырып, өзінің мінез-құлқына жауап бере отырып
өзара көптеген және сан алуан байланыстар жасайды және мұндай
байланыстардың болмауы мүмкін емес. Осы байланыстардың өзі қоғамдық
қатынастар болып табылады.
Әлеуметтік байланыстарды бұзу жолымен қылмыс жасауға қоғамға пайдалы
қызметті орындаудың орнына субьект қоғамға қауіпті әрекет істейтіндігін
көрсетеді сонымен бірге, ол қатынасқа қатысушыларға немесе қоғамдық
қатынасы затына зиян келтіре отырып қоғамдық мәні бар затына қызметті бұзу
жолымен қоғамдық қатынастар жүйесін іштей бұзады.
Қылмыс обьектісі туралы жалпы ілім обьектіні жіктеу мәселесіне тікелей
байланысты. Атап айтқанда, қандай қоғамдық қатынасқа тікелей және ең
алдымен зиян келтіретіндігі туралы мәселені нақтылау мақсатында қылмыстық
құқық теориясында жалпы, топтық және тікелей обьектіні бөліп көрсету орын
алған. Қылмыс обьектісі бұл қылмыстық қол сұғушылықтың не нәрсеге
бағытталғанын және ол неге істелінеді, немесе осы іс әрекетпен қандай залал
келтіретіндігін немесе келтіру қаупін білдіреді. Қылмыстық құқық ғылымы
қылмыстың қоғамға қауіптілігі ең алдымен қол сұғу обьектісіне байланысты
дейді. [10]
Жеке тұлғаларға қарсы қылмыстардың топтық обьектісі болып жеке
тұлғаның қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып
табылады.
Қылмыстық құққық теориясында кісі өлтірудің түсінігінше қылмыстық
құқықтық классикалық және әлеуметтік мектептерінің өкілдері беріп кеткен
анықтамаға қайта оралу тенденциясы байқалады. Олар кісі өлтіруге мынадай
түсінік берген, құқықпен қорғалатын өмірлік мүдде. Бұл жерде жынысына,
әлеуметтік жағдайына, діни ұстанымына, денсаулық жағдайына, жүріс тұрысына
және жәбірленушінің басқа да тұлғалық мінездемесіне мән бермейді. Негізінен
обьект дегеніміз заңмен қорғалатын мүдде. Қандай да болмасын қылмыс
белгілі бір мүддеге қолсұғады. Кез – келген қылмыстар қоғамға зардап
келтіреді немесе келтіруі мүмкін. Қылмыстың топтық обьектісі болып қоғамдық
қатынастар және олардың қатысушылары болып табылады. Қылмыстық құқықтың
басты мақсаты болып қылмыстық қолсұғушылықтан қоғамдық қатынастарды қорғау
болып табылады. Қылмыстық қолсұғушылықтың обьектісі болып қоғамдық
қатынастардың қатысушылары ретінде (жеке) тұлға болуы мүмкін. Қасақана кісі
өлтіру кезінде, кінәлі адамның өміріне тікелей қол сұғады. Өмірге қарсы
қылмыстың, соның ішінде кісі өлтіру қылмысының тікелей объектісі болып
адамның өмірі табылады. Заң ол адамның азаматтығына, ұлтына және нәсіліне,
шыққан тегіне және жасына, әлеуметтік жағдайына, немен айналасатына,
денсаулық ахуалына, біліміне, және де т.б. жағдайларына қарамай тең түрде
бірдей қорғайды. Адамның туылғаннан өлгенге дейінгі аралығы адамның өмірі
болып саналады. Заң адамды туылғаннан өлгенше қорғайды. Ешкімнің де адамның
өмірін қиюға құқығы жоқ. Өмірге қастандық жасау обьектісінің бар – жоғы
туралы мәселені шешу үшін оның (өмірдің) бастапқы және ақырғы кезеңдерін
анықтау қажет. Өлген адамның өлтірілуі мүмкін еместігі ескерілгендіктен
жасалған қылмысты саралауға адамның өлімінің басталу сәтін анықтау мәселесі
үлкен мәнге ие болады. Кейбір авторлар, нәрестенің ананың құрсағынан толық
бөлініп шығуы немесе алғаш тыныс алуын адамның бастапқы өмір кезеңі деп
санайды.[11] Дегенмен көпшілік ғалым – криминалистер шартты бастапқы өмірі
деп туу процесінің өзін, немесе бастапқы физиологиялық тууды айтады. Туу
процесі бастала бергенде адамның өмірін қылмыстық заңмен қорғау керек, -
деп көрсеткен А.А.Пионтковский.[12]
Адам өмірі туралы айтатын болсақ, нәрестенің ананың құрсағынсыз
тіршілік етуін айтамыз. Құрсақтан өзінше тіршілік етуге белгілі бір уақыт
аралығын алады. Нәрестенің құрсақтан тыс өзіндік қызметі бір уақытта
дамымайды (тыныс алуы, қан алмасуы, тамақтануы, есжиуы, және т.б. жайттар).
Адам өмірінің басталу шекарасын анықтау өте қиын.
Аурухана немесе стационарлық перзентхана жаѓдайындаѓы құрсақтаѓы
нєрестенің µмір с‰руге қаблеттілігі немесе құрсақтан тыс µмірге жарамды
уақыты, кезі болып тєжірбиеде 7 айлық немесе жоѓары жастаѓыларды санайды.
Ананың құрсаѓындаѓы нєресте бұл жаста, дамыѓан, анық бір қасиетке ие,
қызметшілік органдарының жоѓарѓы қарқынды дамыѓан сатысына жеткен, яѓни
нєресте ананың құрсаѓынан тыс µмір с‰руге дайын кезі деп кµрсетеді.
Осы кµзқарас бойынша, құрсақтаѓы нєрестенің барлық даму сатыларынан
µтіп µмір с‰руге дайын кезін адам µмірінің бастапқы кезі деп мойындауѓа
болады, осыдан кейін бұны жою кісі µлтіру деп саналуы м‰мкін. Жаңа туылатын
нєрестені адам санасына қалыптастыру ‰шін ол нєрестені нақты кµруі,
физиологиялық туу басталѓанша, нақты нєресте туралы кµруі немесе елес
м‰мкіншілігі адам санасында жаңа субьект немесе µзіндік µмір с‰ретін адам
ретінде кµрініс табуы м‰мкін емес. Осыѓан байланысты ананың құрсаѓындаѓы
нєрестеге қарсы єрекет, бірақ құрсақтаѓы нєрестенің µмірге қабілеті
жетілгені тұлѓаның санасына нақты адам µлтіру туралы ой келмейді.
Құрсақтаѓы 8 – 9 айлық нєрестеге қандай да болмасын құралмен ж‰ктіліктен
єдейі, қасақана айыру ‰шін жасалѓан анасының немесе бµгде адамның єрекеті
олардың санасына тірі адамды µлтіргендігі туралы ой келмейді.
Гроздинский М.М. адамның бастапқы µмірі деп Нєрестенің алѓаш тыныс
алуы, немесе алѓаш тыныс алмаѓан бірақ ананың құрсаѓынан бµлініп шыққан
кезі деп кµрсеткен.[13]
Жаңа туылѓан нєресте µздігімен µмір с‰ре алмаса да, ананың құрсаѓынан
толық бµлінген кезі адамның бастапқы µмірі болып саналады.
Шаргородский, нєрестенің алѓаш дем алуы немесе, кіндігінің бµлінуі ол
адам µмірінің бастапқы кезі кµзқарас ұстануда. Кейбір жаѓдайлрда, жаңадан
туылѓан нєресте кµзге кµрінгенмен біршама уақыт бойы тыныс алмауы м‰мкін.
Кіндігінің бµлінуі немесе ананың құрсаѓынан толық бµлінуі адам µмірінің
бастапқы кезеңі болып табылуы м‰мкін. Ананың кіндігімен жалѓасқан, бірақ та
алѓаш дыбыс берген, жєнеде алѓаш тыныс алѓан жаңа туылѓан нєресте медицина
тєжірбиесінде кµптеп кездесуде. Нєрестенің ананың құрсаѓынан толық бµлінген
жаѓдайда немесе жартылай шыққанда оны жоюѓа жасалѓан єрекеті қоѓамдық
қауіптілік маѓынасын µзгертпейді. Осыѓан байланысты кінєлі нєрестені кµріп
жєне оны жояды. Жоѓарыда кµрсетілген жаѓдайда нєресте толық жетілген барлық
керекті сапаѓа жеткен кезі болып саналады. Дегенмен нєресте єлде болсын
адамның кµзіне кµрінбесе де, анасының жаѓдайы, жайы, кµзге кµрінерліктей
белгілер беруі м‰мкін. Жаңа туылып жатқан нєрестені жою адам µлтіру деп
саналуы тиіс.
Тұлѓаның санасында, жаңа туылѓан нєрестеге жасалѓан қарсы єрекеті,ол,
құрсақтаѓы нєрестені немесе ж‰ктілікті айыру емес, оның єрекеті жаңадан
туылатын нєрестені µлтіру болып табылады.
Б.С.Утевский, жаңадан туылмақшы нєрестені жою барлық жаѓдайларда адам
µлтіру болып табылады, - деп санайды.
Сонымен адам µмірінің бастапқы кезі болып физиологиялық тууды айтамыз.
Бұл уақытта нєресте толық жетілген, барлық даму қарқынан µткен, µзіндік
µмір с‰руге дайын кезі деп айтуѓа болады. Жаңа субьект ретінде дайын бір
тұлѓа деуге болады. Осы уақытта нєрестеге қарсы єрекет адам µлтіру болып
табылуы м‰мкін. Осы аралықтан бастап адамда құқық қабілеттілік басталады.
Қылмыстық құқық теориясында және сот тәжірбиесінде кісі өлтірудегі
қолсұғу обьектінің өмірінің басталу сәті ретінде физиологиялық туудың
басталуын таниды. Сондықтан да қылмыстық заң туылып жатқан баланың өз
бетінше өмір сүруінінің басталғанына қарамастан адам өмірін оның туылу
кезеңінен бастап қорғайды. Алайда туу кезеңінің басталуына дейін адамның
ұрығына қол сұғушылықты кісі өлтіру ретінде қарастыруға болмайды, мұндай
жағдайда кінәлі қылмыстық жауапкершілікке денеге ауыр зақым келтіргені үшін
немесе заңсыз қылмыстық аборт жасағаны үшін жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Адамның µмірі анық бір жалѓаспалылықты білдіреді. Олай болса адам
µмірінің аяқталуы ол да бір процесс.
өмірлік процестің табиѓи аяқталуы - µлім болып табылады. Адам µмірінің
тоқтауы нақты бір уақыт аралыѓын алады, ол єрт‰рлі кезеңдерден µтеді.
өмірлік бір ѓана процестің тоқтауы µлім болып табылмайды. Мысалы: тыныс
алуының тоқтауы, ж‰рек соѓуының тоқтауы.
Медицина ѓылымында µлімді 2 т‰рге бµлген:
1. Клиникалық µлім,
2. Биологиялық µлім.[14]
Клиникалық µлім тыныс алудың тоқтауы немесе ж‰рек соѓуының (жұмысының)
тоқтауын сипаттайды. Клиникалық µлім кезеңінде аз ѓана уақыт аралыѓында
µмірлік процестер тоқтамайды айырмасу процестері жалѓаса беруі м‰мкін.
Клиникалық µлім 5 – 7 минутқа созылады, одан кейін қайтарусыз µлім
кезеңіне µтеді.[15]Қазіргі медицина ѓылымының дамуына байланысты клиникалық
µлім келген адамѓа µміріне қайтадан қалпына келтіріп жатқандары кездесуде.
Клиникалық µлім келген адамѓа белгілі бір уақыт аралыѓында адамның µмірін
қайтадан қалпына келтіруге болады. Тоқтаѓан тыныс алуының қайтадан тыныс
алып кетуі, тоқтап қалѓан ж‰рек соѓуының соѓып кетуіне єрекеттер жасау
болып табылады. Адамѓа клиникалық µлім єкелу кісі µлтіруге оқталу болып
табылады. Клиникалық µлімнің жалѓасы ретінде биологиялық µлім болып
табылады. Биологиялық µлім кезінде адамның ми қабының бұзылуы, орталық
ж‰йке ж‰йесі қызметінің тоқтауы, организмнің µмірлік функцияларын қалпына
келтіру м‰лдем болмай қалуы. Адам соңѓы кезі болып биологиялық µлімді
айтамыз. Қателесіп тірі адамға балап өлген адамға қолсұғуды (физиологиялық
немесе биологиялық өлім басталған соң) кісі өлтіруге оқталу деп санау
қажет. ‡міттен айырылѓан наухас адамды жєне µзін - µзі µлтіруге тілек
білдірген адамды µлтіруге заң қарсы. Адам µмірін сақтау ‰шін дєрігер
барынша к‰ресуге міндетті. Єрбір азаматтың µмірі қылмыстық заңмен бірдей
қорѓалады. Адамның жеке тұлѓалық қасиеттері қылмыстық құқық ѓылымына жєне
єділ сот органына єсер етпеуі тиіс. Тєртібі жақсы адамның да жаман адамның
да µмірі бірдей дєрежеде, бұны қылмыстық заң ескеруі міндетті емес. Осыѓан
байланысты бұл жаѓдай қоѓамдық қауіптілік дєрежесін анықтаѓанда, қылмысты
ашу жєне мотивін анықтаѓанда ескерлуі м‰мкін. Кісі µлтіру қылмысының
жєбірлеушісін зерттеу, маңызды криминологиялық мєселе болып табылады. Осы
қылмыстың не себептен істелуін, жаѓдайын, қылмысты жасауѓа не
итермелегендігі, жєне де осы қылмысты болдырмау ‰шін шара қолдануда маңызы
µте зор.
Кісі өлтіру қылмысының обьективтік жаѓы. Қылмыстың обьективтік жаѓы –
бұл қылмыстық заңмен қорѓалатын қоѓамдық қатынасқа қоѓамѓа қауіпті
қолсұѓушылық, болѓан оқиѓаның сыртқы кµрінісін бейнелейтін, субьектінің
қоѓамѓа қауіпті єрекет немесе єрекетсіздігімен басталып жєне қылмыстың
салдарымен аяқталатын процесс болып табылады.
Қылмыстың обьективтік жаѓының белгілері:[16]
1. Субьектінің қоѓамѓа қауіпті єрекеті (єрекет немесе єрекетсіздік)
2. Қылмыстық салдар (нєтиеже)
3. Қылмыстық нәтижемен әрекеттің арасындағы себепті байланыс
4. Қылмыс жасаудың жағдайы және тәсілі, уақыты, орны
Адам өлтірудің обьективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен
көрінеді. Адам өлтіру әрекетпен де немесе әрекетсізбен де жасалуы мүмкін.
Адам өлтіру негізінен көбінесе әрекет арқылы жүзеге асырлады. Яғни белсенді
әрекет ету арқылы жасалуы мүмкін. Кісі өлтіру қылмысының обьективтік жағы
деп басқа адамға қаза келтіретін қоғамға қауіпті әрекет (әрекет немесе
әрекетсіздік) болып табылады.
Қылмыстың обьективтік жағы - қылмыстық жауаптылықтың маңызды
алғышарттары болып табылады. Қылмыстың обьективтік жағы - қылмыстық
жауаптылықтың негізі деуге болады.
Адам өмірін физикалық немесе психикалық ықпал ету арқылы айыруға
болады. Адам өмірін күш қолданып та (жарақаттау, тұншықтыру, уландыру,
т.б.) психикалық ықпал жасап та (қорқытып, үрейлендіріп, жалған лақап
таратып, т.б.) айыруға болады.
Қоғамда көптеп кездесетін кісі өлтіру қылмысы белсенді әрекет ету
арқылы жасалады. Тәжірбиеде кісі өлтірудің түрі ретінде күш қолданып кісі
өлтірулер көптеп кездесуде. Яғни кінәлі жәбірленушінің оқпен атылатын және
суық қаруды, өзге де заттарды пайдаланумен, уландыру, жарылыс жасау, басқа
да әдістерді қолдану арқылы өмірін қияды. Адам өлтіру қылмысы кінәлі өзінің
білегінің күшімен немесе қандай да болмасын құралды пайдалану арқылы
жасалуы мүмкін. Кінәлі өзінің білек күшін қолданып адам өлтіру ол қолымен
қылқындырып өлтіру, ұрып – соғып өлтіру және де т.б. айтуға болады. Бұндай
қылмыстар алдын – ала ойластырылмаған және табан асты бола қалған кісі
өлтіруде кездеседі. Әр түрлі құралдарды (кастет, кинжал, у пышақ),
механиздерді (қару, тапнаша) қолдану арқылы жасалған кісі өлтіруді, кінәлі
тұлғаның әрекетінің негізінде кісі өлтіру деп қарастыруымыз қажет. Адам
өлтіру сонымен бірге жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы
мүмкін. Әдетте жүрек – қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін
адамдарды жүйкесіне зақым келтіру жолымен адамды өмірінен айыру жиі
кездеседі. Соңғы уақыттарда адам жүйкесіне әсер ету нысандарымен
әдістерінің көбейе түсуінің нәтиежесінде психикалық әсер ету жолымен адам
өлтіру мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде. Кінәлінің психикалық әрекеті
жәбірленушіге бағытталады, дегенмен бұл жәбірленушінің жеке денсаулық
ахуалы, қалпына байланысты. Қылмыскер жүрегі ауыратын адамға инфарктқа алып
келетін қасақана мәліметтер айтуы арқылы жәбірленушінің өліп кетуіне әкеліп
соғады. Өзінің қылмыстық жоспарын орындау үшін жан ауруына ұшыраған немесме
жасөспірім қолданған, есі дұрыс және белгілі бір жасқа жеткен қылмыс
субьектісі болуы мүмкін. Олай болса, өмірге қарсы қылмыстың көрініс табуы
немесе жәбірленушіге тікелей әсер ету арқылы нәтиежесінде оған өлім келуі,
немесе тек басқа күш қолдану арқылы жәбірленушіге өлім әкелуін айтамыз.
Кісі өлтіру қылмысы тек белсенді әрекет ету арқылы ғана емес сонымен
қатар әрекетсіздік арқылы жасалуы мүмкін. Бұл негізінен мынадай жағдайда
болуы мүмкін. Кінәлі адам біреуді өмірден айыру мақсатымен өлімге араша
тұра алатын және осыған тікелей міндетті бола тұрса да әректсіздік жолымен
оған өлім қаупін туғызады және өлімге жол береді. Әрекетсіздік жолымен
адам өлтіру дегеніміз өлімге араша тұратын адамның өз міндетін орындамауы
нәтиежесінде жәбірленушінің қаза болуы. Егерде кінәлі тұлғаға өлімнің алдын
– алу міндеттемелері жүктелген болса, онда кісі өлтіру кінәлінің
әрекетсіздігі арқылы жасалуы мүмкін.
Қоғамға қауіпті әрекет. Қоғамға қауіпті әрекет немесе қоғамға қауіпті
әрекетсіздік барлық қылмыстардың міндетті белгісі болып табылады. Соның
ішінде қылмыстық іс - әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) обьективтік
жағының аса маңызды нышаны болып табылады. Әрекет сырт жағынан адамның
белсенді мінез - құлқымен айғақтайды. Бұл жағдай әрдайым дене қозғалысынан
көрініс береді, ал мұндай қозғалыс әдетте бірнеше дене қозғалысын
біріктіреді (мысалы: кісі өлтірушінің тапаншамен оқ атуы көздеумен, одан
тапаншаның шүріппесін басып қалумен байланысты дене қозғалыстарынан
тұрады.) Қоғамға қауіпті іс - әрекет болып қылмыстық заңмен қорғалатын
обьектілерге зиянын тигізетін, болмаса залал келтіруге тікелей қауіп
төндіретін әрекет саналады. Егер де іс - әрекеттер қоғамға қауіпсіз болса,
онда олар қылмысты әрекет деп танылмайды, және де қылмыстық жауаптылыққа
тартылмайды. Әрбір қылмыстық іс - әрекет немесе әрекетсіздік қылмыстық заң
қорғайтын обьектілерге оларға елеулі зиян келтіруі немесе зиян келтіру
тікелей нақты қауіп төнуі мүмкін. Адамның әрекеті немесе әрекетсіздігі
еркін білдіретін іс- қимылы болып табылады. Адам іс – қимылының сыртқы
өмірдегі процестерден айырмашылығы, оның (адамның) саналы, бір мақсатты
көздейтін сипатты көрсетеді. Қылмыстық әрекет – бұл тұлғаның сыртқы
көрінісіндегі қоғамға қауіпті акт, яғни сол адамның өзінің сыртқы дене
қозғалысы және адам санасымен бақылануы арқылы жүзеге асырлуын
айтамыз.[17]Қылмыстық әрекетсіздік – бұл тұлғаның сыртқы көрінісіндегі
қоғамға қауіпті акт, яғни тұлғаның белгілі бір әрекетті саналы түрде
істемеуі, демек бұл әрекетті істеу міндетті немесе орындауға мүмкіндігі
болған жағдайда. Белсенді әрекет немесе әрекетсіздік жолы арқылы қасақана
кісі өлтіру жасалуы мүмкін. Қандай да болмасын кісі өлтіру қылмысының
жасалу әрекеттері әртүрлі. Кінәлі кісі өлтіру кезінде тек қана өзінің
білек күшінің көмегімен жәбірленушіге қаза келтіруі мүмкін. (мысыалы:
қолымен қылқындырып өлтіру, аяғымен немесе қолымен соғу, жардан итеріп
жіберу және т.б.) Кінәлі кісі өлтіру үшін жеңілдірек болуы үшін әртүрлі
құралды қолдану арқылы өзнің білек күшін жұмсауы мүмкін. (мысалы:
жәбірленушіге пышақпен, балтамен, таспен және т.б. заттармен соққы берілуі
мүмкін.) Кінәлінің білек күші маңызды (аз, әлсіз) болмауы мүмкін, бірақ
оған қуатты күшті қолдануы нәтиежесінде жәбірленушіге өлім әкелуі мүмкін.
(мысалы: тапаншамен ату, у мен улау , өртеу және т.б.)
Сонымен қатар, психикалық әрекет ету арқылы жәбірленушіге қаза
келтіруге болады. Бәрінен бұрын бұл жәбірленушіге тікелей психикалық
әрекетін айтамыз. Адамға күшті психикалық әрекет психикалық жарақат әкелуі
нәтиежесінде терең психикалық уайымдау нәтиежесінде болатын оған қаза
әкеледі. Кісі өлтіру қылмысы кезінде әрекетсіздігі үшін жауаптылық туындауы
ол тұлға белгілі бір әрекетті істеуге міндетті немесе істеу мүмкіншілігі
болған жағдайда, яғни істемегені үшін оны айыптайды.
Кінәлінің қоғамға қажетті әрекеттердің істеу міндеттерінің туындауы.
Мысалы: Дәрігер өзінің міндетін орындамауы
1. Адамдардың арасындағы жеке қатынастар бойынша;
мысалы: жас баланы міндеттемесіне алған тұлға өз міндеттемесін
орындамауы
2. Шарт бойынша;
3. Заң немесе басқа да нормативтік акт бойынша;
4. Тұлғаның қызметтік немесе кәсіби міндеттері бойынша; Мысалы: өзін -
өзі күте алмайтын адамды (соқыр) күтуге шарт жасасқан адам
міндеттемесін орындамауы
5. Кінєлінің жеке міндеттемелері бойынша; Мысалы: кінєлі жєбірлушіні
қауіпті жаѓдайѓа қалдырѓан жаѓдайда жєне оны құтқару ‰шін ешқандай
шара қолданбауын айтамыз
Кінәлінің әрекет етуінің негізгі бағалау мүмкіншілігі субьективтік
критерилері:
Сол адамның (кінәлінің) білу мүмкіншілігі, білімі, дәрежесі,
тәжірбиесі, денсаулық жағдайы, сол нақты қалыпты жағдайда әрекет етуге
талап етуі бойынша жоғарғы белсенді әрекет етуге мүмкіншілігін бар - жоғын
ескеруі керек.
Адам µлтіру обьективтік жаѓының келесі белгісі қылмыстың зардабы
жєбірленушінің µлімі болып табылады. Қылмыстық салдар - бұл қылмыстық
заңмен қорғалатын қоғамдық қатынас және оның қатысушыларына қылмыстық
әрекет немесе әрекетсіздікпен обьектіге келген нақты дәл немесе басқа да
зардап.[18] Қылмыс көптеген зардаптар әкелуі мүмкін. Кісі өлтіру қылмысы,
мысалы, адамға өлім келтіреді, бірақ та жәбірленушінің жақындарына маңызды
моральдық, ал кей кездерде материалдық залал келтіреді. Нақты қолсұғу
обьектіге келген зардап салдар құрам элементі болып табылады. Қалған
зардапты салдар құрамнан тыс болып саналады. Қасақана кісі өлтірудің
зардапты салдардың бәрінен, адамға өлім келуі қасақана кісі өлтірудің құрам
элементі болып табылады. Салдар - бұл материалдық сипатта ол нақты және
анық жәбірленушінің өлімі. Бұндай салдардың келмеуі қылмыстың
аяқталғандығын жоққа шығарады. Қоѓамѓа қауіпті зардаптың адам µлімінің
болуы – бұл қылмыстың обьективтік жаѓының міндетті нышаны. Адам µлтірудің
барлық т‰рлері жєбірленушінің µмірін жоюѓа келіп тіреледі. Кісі µлтіру
қылмысы материалдық құрамѓа жататын қылмыс болып табылады. өмірді айыруѓа
тікелей қасақаналық болѓанымен қылмыстық зардаптың - µлімнің болмай қалуы
кінєлінің єрекетіне оқталѓандыѓы, адам µлтіруге оқталѓандық ретінде
саралауѓа негіз береді. Адам қаза таппаса бұл қылмыс аяқталѓан болѓан болып
саналмайды. Адамѓа µлім келмей қылмыстық салдар жоқ санауѓа негіз береді.
Себепті байланыс - материалдық қылмыстардың обьективтік жағының
нышаны. Жеке адамның қоғамға қауіпті зардаптардың туындағаны үшін
жауаптылығы зардаптар ол жасаған қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздікпен себепті байланыста болғанда ғана келтіруі мүмкін. Себепті
байланыстардың обьективтік мән - жайының қылмыстық құқық үшін де
айтарлықтай маңызы бар.
Себепті байланыс қылмыстық құқықта қылмыстың обьективтік жағының
элементі ретінде қоғамға қауіпті әрекетпен (әрекет немесе әрекетсіздік)
және келген залалды салдардың (қылмыстық нәтиеже) арасындағы байланысты
айтамыз. Себепті байланыс қасақана кісі өлтірудің құрамын талдау кезінде
маңызды белгісі болып табылады. Тұлғаның әрекет немесе әрекетсздігі және
жәбірленушіге өлім келуі арасындағы себепті байланысты анықтау кісі өлтіру
үшін қылмыстық жауаптылықтың қажетті мән - жай болып табылады. Себепті
байланыстың болмауы кісі өлтіру құрамын жоққа шығарады. Себепті байланыс
обьективтік байланыстың нысандарының арасынан бірі болып табылады.
Себепті байланыс - бұл бір немесе бірнеше құбылыстардың (себеп) өзара
әрекеттесуімен туындайтын басқа (салдар) құбылыс. Себепті байланыстағы
қылмыстық салдар болып уақыт өте осы нәтижеге алып келетін әрекеттермен
(әрекетсіздіктер) себеп, салдардан әрқашан да ерте пайда болады.
Себеп пен салдардың арасындағы уақыт әртүрлі болуы мүмкін. Бірақ ол
қылмыс құрамының бары немесе жоғы екендігін жөніндегі мәселені шешуге әсер
етпейді. Себепті байланыс егер тұлғаның әрекеті немесе әрекетсіздігі
кезінде нақтылы зиянды салдардың туындау мүмкіндігін қалыптастырса ғана
қылмыс құрамының элементі болып табылады.
Адам өлтірудің нышаны ретінде - айыптының іс - әрекеті мен
жәбірленушінің өлімі арасындағы себептік байланыс. Адам өлтіру кезінде,
өлім әрекет жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі бір уақыт өткенннен
кейін жүзеге асуы мүмкін. Келтірілген зардапты кінә деп жүктеу үшін болған
өлім мен субьектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі арасындағы себептік
байланыстың болуы негіз болып табылады. Әрекет пен зардаптың арасында
себептік байланыс болмаған кезде тұлға жасаған әрекеті үшін ғана жауап
береді. Кінәлінің әрекеті немесе әрекетсіздігі мен жәбірленуші өлімі
арасындағы себепті байланыта бұл қылмыстар бойынша міндетті болады.
Қарастырып отырған қылмыс жәбірленушінің өлімі туындаған кезде ғана
аяқталған деп саналады. Және де өлімнің бірден немесе біраз уақыт өткеннен
кейін туындауы маңызды емес. Кісі өлтіру ретінде адамды заңға қайшы
өмірінен айыруды тани аламыз. Қылмыс нәтиежесінің кездейсоқ емес, айыпты
әрекетінің зардабы болуы міндетті шарт. Адам өлтіру - басқа адамға құқыққа
қарсы қаза келтіруді айтамыз. Егер адам заңды жолмен өлтірсе, ондай
әрекеттерге өлім жазасына кесілген адамды өлтіру, қажетті қорғану шегінен
асып кетпей қол сұғушыны өлтіру (қылмыстық кодекстің 32 бабы), қауіпті
қылмыскерді ұстаған кезде оны лажсыздан өлтіру (қылмыстық кодекстің 33
бабы) Өлтіруге тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру үшін оқталғандық
жасалған болып табылады, ал өлтіруге жанама ниет болған кезде кінәлі адамға
нақты зиян келтірген үшін ғана жауап береді (мысалы, қасақана денсаулыққа
зиян келтіргені үшін) жатқызуға болады. Қасақана кісі өлтіру қылмысының
көрсетілген көзқарасын жариялай, мынадай қорытындылауға болады,
субьектінің әрекеті (әрекетсіздігі) өлімнің себебі болып табылады тек мына
жағдайда, егерде олардың жасауының оның (зардаптың) туындауына нақтылы
мүмкіншілік туғызған жағдайда.
Қасақана кісі өлтіру қылмысының обьективтік жағының мәселесін
зерттеуде орны мен уақыты, тәсілі мен құралы, қылмыстың барлық орналасу
жағдайынына жеткілікті зерттеуге көңіл бөлу қажет. Көрсетілген мән - жай
қылмыстың обьективтік жағының өзіндік белгісі болмайды. Дегенмен бұл
мәселелерді кісі өлтіру қылмысының қоғамдық қауіптілігін бағалауға толық
мүмкіндік береді, және де оны жасаудың тәсілінің обьективтік шартын құрады.
Қасақана кісі өлтірудің жасалуының уақытын зерттеу мәселесі маңызды маңызы
болып табылады. Қылмыс іс уақыты қылмыс құрамының нышаны ретінде қылмыс
жасалатын белгілі бір уақыт кезеңі болып табылады. Көпшілік қасақана
қылмыстар кешке және түнде жасалады. Кісі өлтіру қылмысының жартысы
кешкісін жасалады. Сонымен қатар көпшілік қылмыстар (мысалы: ұрлық қылмысы)
адамнан жасырын жерде жасалады. Кісі өлтіру қылмысының орнына келетін
болсақ, көп жағдайда жеке жағымсыз қатынас негізінде ғимараттардың
іштерінде жасалады. Қылмыс істелген жер - қылмыс жасалған белгілі бір
аумақ. Қылмыс жасаудың тәсілі деп анықталған қылмыскердің қолдануының
тәртібі, тәсілі, қозғалысының ретін әдісін айтамыз. Сонымен қатар қылмыс
істеу тәсілі деп қылмыскердің қылмыс жасау үшін қолданған амалдары мен айла
шараларын айтамыз. Қылмыс істеу тәсілі де қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің
барлығына немесе дәрежесіне өте жиі әсер етуі мүмкін, сондықтан ол (тәсіл)
іс - әрекеттің қоғамдық қауіптілігін жоғарылатқан жағдайда заң шығарушы оны
қылмыстың тиісті құрамының нышандары қатарына енгізеді. Қылмыс жасаудың
тәсілі ол қандай игілікке қолсұғуына байланысты. Кісі өлтіру қылмысының
обьектісі адам өмірі бұл қылмыс жасауының сипатын көрсетеді. Кісі өлтіру
қылмысының тәсілін анықтау қылмыстың қоғамдық қауіптілгін, қылмыскер
тұлғасын дұрыс бағалау маңызы маңызды болып табылады. Және де қасақана кісі
өлтіру қылмысының алдың - алу және ескерту үшін өте маңызды болып табылады.
Құқыққолдану тәжірбиеде жәбірленушіге нақты сол немесе басқа да жарақат
салу кезінде ниеттің нақты бағытын анықтау кезінде ерекше қиындық
туғызады. Осындай бағытталғандықтың қандай белгілермен соттау үшін
тәжірбиелік қызметшілер әрдайым біле бермейді. Ең алдымен бұл обьективтік
белгілер болып табылады: өмірге немесе денсаулыққа залал келтірудің тәсілі,
құралымен затының қолданудың ерекшелігі, жарақаттың санымен локализациясы,
қылмыс жасаудың жағдайы, жәбірленушімен айыптының арасындағы
өзарақатнасының сипаты, төнген қауіптің мазмұны мен нақтылығы, криминалдық
акт кезінде және де одан кейін айыптының тәртібі. Кей уақытта құқыққолдану
тәжірбиеде ниет бағытының әртүрлеріне керекті көңіл бөліне бермейді. Яғни
заңда тікелей көрсетілмеген, дегенмен қылмыстық құқық теориясында толық
талқыланған деуге болады. Бұл қылмыстар көбінесе өмірге қарсы және
денсаулыққа қарсы қылмыстар ісінде кездеседі. Кінәлі ниет бағытының
анықталмағандығы, дегенмен кінәлі өзінің әрекетінің нәтижесінде салдардың
тумай қоймайтынын біледі, бірақ жеткілікті жағдайда анық көре алмайды.
Фактілі түскен салдар нәтижесінде кінәлі жауаптылықты көтереді, әркезде де
тәжірбиеде дұрыс түсіне бермейді. Қылмыс істеген жағдай - қылмыс жасалатын
обьективтік шарттар. Қылмыс істеудің құралдары мен қарулары - солардың
көмегімен қылмыс жаслған құралдар мен басқа да керек жарақтар. Қылмыскердің
қандай құралды қолданғаны да іс - әрекеттің қоғамдық қауіптілік дәрежесіне
айтарлықтай әсер етеді.
Кісі өлтіру қылмысының субъективтік жаѓы. Қылмыстың субьективтік жағы
кінә (қасақана немесе абайсызда), ниеті мен мақсатын қамтиды және де қылмыс
жасау кезіндегі тұлғаның жай - күйі болып табылады.
Кінә - бұл қоғамға қауіпті іс - әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік)
жасаудағы тұлғаның психикалық қатынасы және оған қасақана немесе абайсыздық
нысанында салдарының болуы табылады.
Қылмыстық жауаптылыққа және жазалаушылыққа тек қана қылмыс жасаған
кінәлі, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қасақана немесе абайсызда жасаған
қоғамға қауіпті әрекетте жасаған тартылады. Қасақана кісі өлтірудің
субьективтік жағын толық және терең талдау келесі себептер бойынша аса
маңызды:
Біріншіден қылмысты жасаған тұлғаның ішкі жан дүниесін зерттеу көп
жағдайда қиын деңгейде болады ұқыпты зерттеуді талап етеді.
Екіншіден заң басқа қылмыстардың субьективтік жағын суреттеуге
қарағанда кісі өлтіруге қылмысы кезінде әртүрлі психикалық күйзеліс
жағдайына жіліктеп (деталдап) және толықтырып көрсетеді.
Үшіншіден біржақты субьективтік жағы бойынша кісі өлтіру қылмысы
өлімге әкелумен байланысты басқа қылмыстардан айырмашылығы бар.
Субьективтік жағы бойынша кісі өлтірудің түрлерін анықтауға болады.
Субьективтік жағына жеткілікті көңіл бөлмеу бұл қылмыстарды саралауда
едәуір қателесуге алып келеді.
Адам өлтірудің субьективтік жағы - тек қана қасақаналықпен жүзеге
асырлады. Адам өлтіру кезінде қасақаналық тікелей және жанама ниетті
қамтиды. Тікелей қасақаналық кезінде кінәлі өзінің басқа адамның өміріне
қол сұғып отырғандығын сезеді, оның (кінәлінің) әрекеті іс жүзінде өлімге
соқтыруы мүмкін екендігіне немесе қалай да өлімге әкелетіндігін біледі және
өлімнің болуын тілеп іс - әрекет жасайды. Қасқана кісі өлтіру кезінде
айыпты қылмысты әрекет немесе әрекетсіздік жасау барысында себепті
байланыстың даму барысының детальді білу талап етілмейді. Нақты
әрекетінінің мазмұнын сезіну жеткілікті шарт болып табылады. Тікелей
қасақаналықта айыпты өзінің әрекетінің нәтиежесінде жәбірленушіге өлім
әкелетінің алдың - ала сезеді. Айыпты өзінің әрекетінің салдарынан
жәбірленушіге өлім әкелетінің алдың - ала ойлайды және де сол ойды жүзеге
асыру үшін талпынады. Кісі өлтірудің тікелей қасақаналық кезінде айыпты
жәбірленушінің өлімін тілейді. Сонымен қатар жауаптылықтың болуын ұғынады
және де қоғамға қауіпті әрекет екенін сезінеді. Жанама қасақаналықпен адам
өлтіру кезінде кінәлі өзінің әрекеті арқылы адам өміріне қатер
төндіретіндігін мойындайды сезінеді, осы әрекеттің нәтиежесінде оның өлуі
мүмкін екендігін біледі, өлімнің болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде
жол береді не өлімнің болу - болмауына немқұрайдылық танытады. Тікелей
қасақана ниетпен жанама қасақана ниеттің мағынасы бойынша айырмашылығы жоқ
деуге болады. Бұлардың айырмасы деп қасақана кісі өлтіруде айыпты
жәбірленушінің өліміннің келуін және де онымен қоймай қоятының алдын - ала
біледі. Жанама қасақананлықта айыпты жәбірленуші өліміннің мүмкіншілігін
немесе айқындылығын көреді.[19] Осы жағдайда жәбірленуші өлімінің
орындалмауы мүмкін еместігін көрген кезде айыпты тікелей қасақаналықпен
әрекет етеді. А.Н.Трайнин, тілемей айыптының саналы түрде жол беру
нәтиежені болжау жанама ниет, яғни зардаптың болуы да мүмкін немесе
зардаптың болмауыда мүмкін деп ойлауы, көрсеткен. Жанама қасақаналық
еріктілік кезеңі жәбірленушінің өлімін келуін тілемеу, бірақ саналы түрде
оған жол беруі болып табылады. Жанама қасақаналық кезінде тұлға қылмыстық
салдардың болуын тілемейді, немесе басқа бір мақсатқа жетуін көздейді. Осы
бір мақсатқа жету барысында тұлға жәбірленушінің өлімінің мүмкіншілігінің
келуіне саналы түрде жол береді. Тұлға әрекетімен келетін салдарына
тілегендіктің болмауы келетін салдарға тұлғаның немқұрайды қарауы болып
табылады. Осындай салдарға айыптының қатнасы қылмыстық құқық ғылымына
өзіндік негіз қылмыстық немқұрайлық деп кінәлілік нысанын айтуға болады.
Сондай - ақ айта кетер нәрсе жанама қасақаналық кезінде қылмыстың салдарына
саналы түрде жол беру бұл зардаптың төнуіне тұлғаның немқұрайлы қараумен
қана байланысты емес кей - жағдайда салдардың төнуін анық қаламауында
көрініс табады. Субьект өз іс - әрекетін жасау кезінде жәбірленушіге өлім
келмейді деп үміттенуі мүмкін, бірақ нақтылы және дәл жағдайларда және
өзінің төнуін болдыртпау мүмкіншілігін бола тұрса да жүзеге асырмайды.
Жәбірленушінің өлімінің төнбеуін тұлға қандай да бір (авос) кездейсоқ
жағдайларға байланысты төнбеуі мүмкіндігіне сенеді. А.А.Пионтковский атап
өткендей "АВОС" сену яғни ешнәрсеге сену деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz