Ерекше сот өндірісі тәртібінде істерді қарау тәртібі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ..
ЕРЕКШЕ СОТ ӨНДІРІСІНІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ ... ... ... . 5
Ерекше іс жүргізудің түсінігі, мәні мен мазмұны және азаматтық іс
жүргізуде алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Ерекше өндірістің азаматтық іс жүргізу өндірісінің басқа түрлерінен
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
ЕРЕКШЕ СОТ ӨНДІРІСІНДЕ ҚАРАЛАТЫН ІСТЕР ... ... ... . 18
Ерекше сот өндірісі тәртібінде істерді қарау тәртібі ... ... ... ... ... 18
Ерекше сот өндірісі тәртібінде қаралатын істердің жеке санаттары
бойынша іс жүргізу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ЕРЕКШЕ СОТ ӨНДІРІСІНДЕ ІСТЕРДІ ҚАРАУДЫҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ
ТӘРТІБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Ерекше өндірісте істі қозғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
Ерекше өндірісте істі сот талқылауына дайындау ... ... ... ... ... .. 65
Ерекше өндірісте істі сотта талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
Ерекше өндіріс бойынша сот шешімін шығару ... ... ... ... ... ... .. 69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . . 75
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Азаматтық процесстегі
ерекше өндіріс тақырыбына жазылған. Аталған диплом жұмысында ерекше іс
жүргізудің түсінігін, мәні мен мазмұнын, азаматтық іс жүргізуде алатын
орнын, ерекше өндірістің өндірістің басқа түрлерінен айырмашылығын, ерекше
сот өндірісі тәртібінде істерді қарау тәртібін, ерекше сот өндірісі
тәртібінде қаралатын істердің жеке санаттары бойынша іс жүргізу тәртібін,
ерекше сот өндірісінде қаралатын істердің процессуалдық тәртібін ашуға
бағытталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес, азаматтарға соттық қорғану құқығы мен бостандығына
кепілдік берілген. Конституциялық ережеге сәйкес, азаматтардың құқықтары
мен бостандығын қорғау үшін соттар істерді өз уақытында қарап, әділ шешім
шығаруы тиіс [1].
Азаматтық істер бойынша сот төрелігінің басты мақсаты әлеуметтік
міндеті адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін соттық қорғау болып табылады.
Бұл қоғамдық маңызы бар қажеттілік және өз алдына құқықтық және
демократиялық мемлекет құруды мақсат етіп қойған Қазақстан Республикасы
үшін маңызды міндеттердің бірі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу Кодексінің 5-бабында
"Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері азаматтардың мемлекеттің және
ұйымдардың бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін қорғау, заңдылықпен құқық тәртібін нығайту, құқық
бұзушылықтың алдын алу болып табылады [2].
Азаматтық іс жүргізудің ең маңызды міндеттері болып азаматтардың
ұйымдардың бұзылған құқықтарын немесе дауланған құқықтары мен заңды
мүдделерін және бостандықтарын қорғау, сонымен қатар, мемлекеттің және
қоғамның заңды мүдделерін қорғау болып табылады. Бұл міндеттер әрбір іс
бойынша және сот процесінің әрбір сатысында қолданылуымен нақтыланады,
бірақ ең маңыздысы жалпы юрисдикциялы сот шешімінде нақты көрініс табады.
Құқықты іске асыру және міндеттерді орындауға қол жеткізуде сот
Қазақстан Республикасында заңдылықтың нығаюына қызмет жасайды.
Азаматтық іс жүргізу негізгі үш өндіріске бөліп қарастырылады. Талап
өндірісі, ерекше талап өндірісі, ерекше өндіріс. Әрбір өндірістің өзіне тән
мақсаты мен міндеттері бар.
Біз бұл жұмысымызда азаматтық іс жүргізудің бір түрі ерекше сот
өндірісінің мақсаты мен міндеті туралы тоқталып біршама баяндадық. Ерекше
сот өндірісінің мақсаты ол – арыз берушіде белгілі бір құқықтардың немесе
міндеттердің пайда болуы, өзгеруі немесе тоқтатылуымен құқық нормаларын
байланыстыратын мән-жайларды анықтау. Ерекше сот өндірісінің түсінігі мен
мәні менің дипломдық жұмысымның нақты өзекті тақырыбы болып саналады.
Зерттеу обьектісі. Қазақстан Республикасының құқық жүйесіндегі
азаматтық іс жүргізудің үшінші түрі Ерекше сот өндірісін зерттеу, жұмыстың
обьектісі болып отыр.
Зерттеу пәні. Қазақстан Республикасы демократиялық, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде қалыптасып, нарық талаптары мен қоғам
мүдделерін, сондай-ақ халықаралық стандарттарды есепке ала отырып азаматтық
іс жүргізудің үшінші түрі ерекше сот өндірісінің құқықтық тұрғыдан
реттелуін ұйымдастыру барысында принципиалдық жаңа жолдар мен тәсілдерді
жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты мен міндеттері. Азаматтық сот
өндірісінің бір түрі ерекше сот өндірісінің түсінігі мен мәнін жан-жақты
талқылап ашу болып саналады.
Ерекше сот өндірісі азаматтық сот өндірісінің бір түрі ретінде зерттей
отырып, отандық ғалымдар өздерінің жазған оқулықтарында жан-жақты талқылап
өткен. Бұл жұмысты зерттеу барысында көбіне оқулықтар, нормативтік актілер,
жоғарғы сот қаулыларын талқылау нәтижесінде жазылды. Сонымен қатар Ресей
ғалымдарының ғылыми еңбектері кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жұмыстың жеке тараулары мен бөлімдерінде
көрсетілген мәселелерді жан-жақты қарастыру нәтижесінде қол жеткіземіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмыста Г.А. Ильясова, З.Х.Баймолдина,
Ү. Нұрмашев, П.Ф. Елисейкин. З.К. Абдуллина, М.К. Треушникова т.б
ғалымдардың еңбектері кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы. Диплом жұмысының нормативтік
құқықтық базасын Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясы,
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Сотының қаулылары құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы
зерттеудің негізгі мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Зерттеу жұмысы
кіріспеден, үш бөлімнен, сегіз бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі 77 бетті құрайды.
1. ЕРЕКШЕ СОТ ӨНДІРІСІНІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ
1. Ерекше іс жүргізудің түсінігі, мәні мен мазмұны және азаматтық іс
жүргізуде алатын орны
Қазақстан Республикасының Конституциясынының 13 бабына сәйкес,
азаматтарға соттық қорғану құқығы мен бостандығына кепілдік берілген [1].
Конституциялық ережеге сәйкес, азаматтардың құқықтары мен бостандығын
қорғау үшін соттар істерді өз уақытында қарап, әділ шешім шығаруы тиіс.
Субъективтік құқықтар мен мүдделерді қорғау қажеттілігі тек қана осы
мүдделер мен құқықтар бұзылған немесе дауланған жағдайда ғана туындамайды.
Субъективтік (тұлғалық) құқық – тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру
мақсатында құқық нормалары құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері
[3]. Кейде субъективтік құқықтарды жүзеге асыру үшін негіз болып табылатын
мән-жайларды жүзеге асыра алмайды, себебі осы құқықтарды нақтылайтын
фактілер жоқ болғандықтан, оны тиісті дәлелдемелермен тексеруді, нақтылауды
талап етеді. Сондықтан да азаматтық іс жүргізуде мүдделі тұлғаға соттық
тәртіпте оның субъективтік құқықтарын жүзеге асыруға негіз болып табылатын
заңды фактілерді анықтауға мүмкіндік беретін сот өндірісінің түрі—ерекше іс
жүргізу бар.
Ерекше өндіріс талап өндірісі мен ерекше талап өндіріcімен
салыстырғанда өзінің құрамына кіретін істердің материалдық құқықтық
табиғатымен ерекшеленеді. Ерекше өндірістің мақсаты- арыз берушіде белгілі
бір құқықтардың немесе міндеттердің пайда болуы, өзгеруі немесе
тоқтатылуымен құқық нормаларын байланыстыратын мән-жайларды анықтау [4].
Азаматтық сот өндірісінің барлық үш түрі де АІЖК-нің ережелері бойынша
қарастырылады,өйткені онда белгілі бір азаматтық істі қарастыру бойынша
сот өндірісінің барлық түріне ортақ құқық нормалары бекітілген.
Ерекше өндіріс – азаматтық іс бойынша азаматтық сот өндірісінің үшінші
түрі ретінде процессуалдық ерекшелігімен мазмұндалады.
Ерекше іс жүргізу – мүдделі тұлға үшін жеке немесе мүліктік құқықтарын
жүзеге асыруға жағдай туғызу мақсатында даусыз субъективтік құқықтардың бар
болуын немесе жоқ болуын анықтау бойынша сот өндірісін жүргізу түрі.
Ерекше сот ісі қалған азаматтық сот істерімен өзара тығыз байланысты,
өзге азаматтық істер сияқты істерді қарау тәртібін анықтайтын істің жалпы
принциптеріне негізделеді.
Азаматтық сот өндірісінің негізін қалайтын ең негізгі нормативтік акті
бұл әрине 1999 жылы 13-шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу Кодексі, осы Кодексте азаматтық сот өндірісінің үш
түрі көрсетілген: талап өндірісі, ерекше талап өндірісі және ерекше
өндіріс.
Талап қоюмен жүргізілетін сот ісі – бұл соттың субъективті құқық немесе
азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, экологиялық, жер және өзге де
құқықтық қарым-қатынастардан туындайтын дауларды талқылау мен шешу бойынша
азаматтық іс жүргізу құқық нормаларымен реттелген іс-әрекет. Талап қоюмен
жүргізілетін сот ісі субъективті азаматтық құқықтар мен міндеттерді жүзеге
асыру бойынша жеке тұлғалар арасында дауды шешуге бағытталған.
Ерекше талап қоюмен жүргізілетін істер – бұл соттың мемлекеттік
органның, жергілікті өзін-өзі басқару органының, сайлау комиссиясының,
лауазымды адамдардың шешімімен, әрекетімен (немесе әрекетсіздігімен)
сайлану немесе сайлау, референдумға қатысу құқығы бұзылды деп санайтын
азаматтардың арыздары бойынша даулы мәселелерді талқылау мен шешуге
бағытталған іс жүргізу тәртібі.
Ерекше сот өндірісінде Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу
заңнамаларына сай даусыз мәселелерді талқылау мен шешуге бағытталған сот
өндірісінің бір түрі болып саналады.
Азаматтық сот өндірісінде талап өндірісі мен ерекше талап өндірісінің
өзара ұқсастығы бар, бұл екі сот өндірісі тараптар арасындағы даулы
мәселелерді талқылау мен шешуге бағытталған. Бұл екі сот өндірісінің
ерекшелігі талап өндірісінде азаматтар арасындағы субъективті құқық немесе
азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, экологиялық, жер және өзге де
құқықтық қарым-қатынастардан туындайтын дауларды талқылау мен шешу болса,
ал екінші сот өндірісі мемлекеттік органның, жергілікті өзін-өзі басқару
органының, сайлау комиссиясының, лауазымды адамдардың шешімімен, әрекетімен
( немесе әрекетсіздігімен) сайлану немесе сайлау, референдумға қатысу
құқығы бұзылды деп санайтын азаматтардың арыздары бойынша даулы мәселелерді
талқылау мен шешуге бағытталған. Бірінші сот өндірісімен екінші сот
өндірісінің айырмашылығы міне сонда, бірақ бұл сот өндірістерінің
процессуалдық іс жүргізушілік ережелерінің ешқандай айырмашылығы жоқ. Екі
сот өндірісінде де өзара даулы құқықтар мен мүдделер бойынша тараптардың
қақтығысы болады.
Ерекше іс жүргізу – мүдделі тұлға үшін жеке немесе мүліктік құқықтарын
жүзеге асыруға жағдай туғызу мақсатында даусыз субъективтік құқықтардың бар
болуын немесе жоқ болуын анықтау бойынша сот өндірісін жүргізу түрі.
Ерекше сот өндірісінің негізгі белгілерінің бірі, ол даудың болмауы
және даулы мәселелер бойынша бір-біріне қарсы талап қоятын тараптардың
болмауында. Ерекше сот өндірісі талапкердің нақты жауапкерге тікелей талап
қоюымен емес, мүдделі тұлғаның заңды маңызы бар фактіні анықтау
мақсатындағы өтініші негізінде қозғалады. Ерекше сот өндірісі әдебиеттерде
даусыз бір жақты сот өндірісі деп сипатталады [5].
Ерекеше сот өндірісі – азаматтық сот өндірісінің бір түрі ретінде,
азаматтың құқықтық жағдайын, оның субъективтік құқықтары мен мүдделерінің
туындау, өзгеруі немесе тоқтатылуымен байланысты заңды маңызы бар
фактілердің даулы құқықтық мүдделердің бар не жоқтығын анықтауға байланысты
іс жүргізушіліктің бір түрі болып саналады. Заңды маңызы бар фактілерді
анықтаудағы азаматтың субъективтік құқықтары бір-бірімен тығыз байланыста
болады. Анықтап қарасақ азаматта мүліктік жеке құқықтар болмайды, егер ол
белгілі бір заңды маңызы бар фактімен анықталмаса, екінші жағынан ешқандай
факт заңды маңызы болмайды, егер ол белгілі бір құқықтардың туындауына,
өзгеруіне немесе тоқтатылуына әкеліп соқпаса. Сондықтан да заңды маңызы бар
фактіні анықтау барысында белгілі бір құқықтық заңды мүдделердің жәйі
туралы мәселе қозғалуы сөзсіз. Біздің ойымызша заңды маңызы бар факті мен
оған тығыз байланысты құқықтық мүддені бөліп қарауға болмайды, кейбір
авторлардың ойынша, сотта заңды маңызы бар фактіні анықтау барысында,
заңды маңызы бар факті туралы дау туындаса, онда ерекше өндірістің
тоқтатылуына әкеліп соқтырады деп ойлайды.
И.Б. Морейннің ойынша құқық және фактіні бір-бірінен ешқандай жасанды
түрде бөліп қарастырудың мүмкіндігі жоқ. Құқықтық қорытынды тек қана
фактіге негізделуі тиіс, сондықтан да, азаматтық құқықпен қатар,
анықталуы тиіс заңды фактінің дұрыстығы ерекше сот өндірісінде нақты өз
шешімін таба алмайды деп жазды.
Ал, П.Ф. Елисейкиннің ойынша кез-келген фактідегі дауда құқық туралы
дау бар, сондықтан да фактіні анықтауда дау туындаса ерекше сот өндірісі
тоқтатылады. Ерекше сот өндірісі тәртібінде заңды маңызы бар фактіні
анықтаудағы дау фактінің дұрыстығында болуы мүмкін, бұл жағдайда фактіні
анықтау сотта жалпы тәртіп бойынша талап өндірісі негізінде қаралуы керек.
Бұл ойды басқа да зерттеуші ғалымдар қолдайды [6].
Біздің ойымызша бұл авторлармен толықтай келісуге болмайды, себебі,
факті туралы туындаған дау ол міндетті түрде құқық туралы дауды
туындатпайды, құқық туралы дауды туындатпай-ақ фактінің дұрыстығы туралы
дау туындауы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу Кодексінің нормаларына
сай ерекше сот өндірісінде заңды маңызы бар фактілерді анықтау туралы істер
қаралады. Яғни бұл сот өндірісінде құқық туралы дау емес, құқықтық даусыз
сипатқа ие фактілерді анықтау туралы істер қаралады.
Құқық туралы дау туындаса, онда міндетті түрде бір-біріне заңды түрде
талап қоюмен жүгінетін тараптар болады. Құқықтық даумен бір-біріне қарама-
қарсы талап қоятын немесе, бірі жауапкер, екіншісі талапкер болып іске
қатысатын болса бұл іс ерекше сот өндірісінде қаралмайды. Ол талап
өндірісінде немесе ерекше талап өндірісінде қаралуға жатады. Ерекше сот
өндірісінде тек қана даусыз, дауласушы тараптардың қатыспауынсыз заңды
фактілерді анықтау туралы азаматтардың өтініші бойынша іс қаралады. Ерекше
сот өндірісінің басқа екі азаматтық сот өндірісінен айырмашылығы, ерекше
сот өндірісінде дауласушы тараптардың қатысуымен құқық туралы даулы істер
қаралмайды. Азаматтық сот өндірісінде ерекше сот өндірісінің алатын орны
міне осында.
Ерекше сот өндірісінде бір-біріне қарсы талап қоятын тараптар
қатыспайды және құқық туралы даулы мәселе қаралмайды.
Ерекше жүргізілетін істерді осы Кодекстің 31-38-тарауларында
белгіленген алыныстармен және толықтырулармен қоса талап қою ережелері
бойынша соттар қарайды (ҚР АІЖК 290-бап). Ерекше сот өндірісінің сотта
қаралу тәртібі жалпы талап қою ережелері бойынша соттар қарайды, бұл
ерекше сот өндірісінің талап өндірісі және ерекше талап өндірісімен
процессуалдық ұқсастығын көрсетеді. Бірақ ерекше сот өндірісі тәртібінде
қаралатын кейбір істердің өзіндік талаптары бар. Бұл туралы заң нормасында
істерді ерекше сот өндірісінде ҚР АІЖК-нің 31-38- тарауларында көрсетілген
алыныстармен және толықтырулармен соттар қарайды деп көрсетілген.
Ерекше іс жүргізу өзінің процессуалдық ерекшелігімен сипатталатын,
белгілі бір шеңберде топтасқан азаматтық істерді қарайтын, азаматтық іс
жүргізудегі үшінші бір жеке өндіріс болып саналады. Ерекше өндіріс
тәртібінде қаралатын істердің түрлері ҚР АІЖК-нің 289-бабында
қарастырылған:
заңды маңызы бар фактілерді анықтау туралы;
азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы және азаматты қайтыс болды деп
тану туралы;
азаматты әрекет қабілеті шектеулі немесе әрекетке қабілетсіз деп тану
туралы;
азаматты психиатриялық стационарға мәжбүрлеп орналастыру туралы;
заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің банкроттығы туралы;
жылжымайтын мүлікті иесіз деп тану және жылжымайтын мүлікке коммуналдық
меншік құқығын тану туралы;
азаматтық хал актілері жазуларының дұрыс еместігін анықтау туралы;
нотариаттық әрекеттерге немесе оларды жасаудан бас тартуға шағымдар
бойынша;
жоғалған ұсынбалы және ордерлік бағалы қағаздар бойынша құқықтарды қалпына
келтіру туралы;
бала асырап алу туралы;
Аралық соттардың шешімдеріне шағым жасау туралы;
Қазақстан республикасының және басқа мемлекеттің аумағында экстремизмді
немесе террористік қызметті жүзеге асыратын шетелдік немесе халықаралық
ұйымды экстремистік немесе террористік ұйым деп тану туралы өтініш бойынша
іс жүргізу.
Жоғарыда тізілген істерден басқа ерекше сот өндірісіне сол бапта
қарастырылмаған істер де қаралады. Мысалы, ерекше өндірістің ережелері
бойынша денсаулығы қалпына келтірілген азаматты әрекетке қабілетті деп тану
туралы немесе әрекет қабілеттілігін шектеуді жою туралы істер қаралуға
жатады [2].
Сонымен қатар, ерекше өндіріс тәртібінде баланың әкесі қайтыс болған
жағдайда әкелік анықталады. Жалпы, мұндай екі санаты болады – әкелікті тану
фактісін анықтау (ерекше іс жүргізу) және әкелікті анықтау (талап қою ісін
жүргізу) [4].
Келтірілген істер олар өзара бір-бірінен мазмұны жағынан және сот
әрекеттерінің бағыты мен мақсаты жағынан ажыралып тұрады. Бірақ та бұл
істер бір-біріне ұқсамағанымен, олардың бір арнаға тоғыстыратын белгі ол
ведомствалық сотта құқықтық даулардың жоқтығында. Жоғарыда келтірілген
белгі негізінде ерекше сот өндірісі талап өндірісімен және еркеше талап
өндірісінен ажыратылады. Ерекше сот өндірісінде құқықтық даудың жоқ болуын
дауласатын тараптардың жоқ болуымен сипатталады. Келтірілген негіздер
бойынша ғылыми оқу құралдарында ерекше сот өндірісіне мынадай анықтама
келтірілген, ерекше сот өндірісі—бұл мүдделі тұлғалар арасында материалдық-
құқықтық дау жоқ азаматтық істерді сотта бірінші инстанцияда қараудың
арнайы процессуалдық тәртібін белгілейтін азаматтық сот өндірісінің бір
түрі [6].
Бірақ та ерекше сот өндірісінің анықтамасы мен оның мазмұны, істердің
категориялары азаматтық іс жүргізу ғылымында әлі күнге дейін даулы мәселе
болып отыр. Ғылымда ерекше сот өндірісінің құқықтық табиғаты, сот
әрекетінің пәні және ерекше сот өндірісіне жататын істердің түрлері туралы
мәселе теориялық мәселе болып отыр.
Ерекше сот өндірісінің құқықтық табиғаты мен оның құрылымы туралы
теориялық мәселе қарап, процессуалдық ғылымның ғалымдары әртүрлі
пікірлерге келді:
1) ерекше өндірісте қаралатын істердің негізгі тірегі даусыз істер
сипатында болады [5];
2) азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын қорғаудағы соттың процессуалдық
іс-әрекетінің мақсаты мен негізділігіне негізгі мән беріледі [7];
3) ерекше сот өндірісінің пәнін, заңды маңызы бар фактілерді анықтау,
нотариат және АХАЖ органдарының іс әрекетінің заңдылығын қадағалау
негізгі құраушылар болып табылады [8].
Бірақ та, Ғылыми зерттеу әдебиеттерінде көрсетілгендей ерекше сот
өндірісінің материалдық – құқықтық және процессуалдық табиғатын зерттей
келе пәнін нақтылай көрсетуге және оның процессуалдық мақстымен
әдістерінінің құқықтылығын нақтылауға болады. Жоғарыда келтірілген пікірлер
негізінде қортындалай келе ерекше сот өндірісінің процессуалдық тәртібімен
істердің қаралау тәртібін нақтылап қарастыруға мүмкіндік бар [9].
Ерекше сот өндірісінің материалдық-құқықтық табиғатын, азаматтар мен
ұйымдардың заңды мүдделерін қорғаудың қамтамасыз ететін процессуалдық
нормалар қалыптастырады. Талап өндірісі мен Ерекше өндірісте сот
азаматтардың дауланған субъективтік құқықтарын қарайды, яғни аталған
өндірісте тек дауланған субъективтік құқықтар бойынша талап бойынша іс
қаралады.
Ерекше сот өндірісі тәртібінде азаматтардың субъективтік құқықтары
емес, олардың заңды (заңмен қорғалатын) мудделері қаралады [6].
Заңды маңызы бар фактілерді анықтау ерекше іс жүргізуде мүдделі
тұлғалардың белгілі бір субъективтік құқықтарымен міндеттерінің пайда
болуы, өзгеруі немесе тоқтатылуына әкеліп соғуы мүмкін. Сондықтан ерекше
сот өндірісінде қаралған заңды маңызы бар фактілерді анықтау азаматтардың
субъективтік құқықтарын жанама түрде болса да қорғайды деп айтуға болады.
Ерекше сот өндірісінде сот іс қараған уақытта мүдделі тұлғаның
материалдық-құқықтық мүддесін қозғайтын мән жайларды басты назарға алмайды,
керісінше істе заңды маңызы бар фактіні анықтайды. Сот анықталған факті
бойынша субъективтік құқыққа қатысты ешқандай мән жайды талқыламайды.
Егер ведомствалық сотта ерекше өндіріс тәртібінде қаралып жатқан істе
құқықтық дау туындайтын болса, онда сол сотта істі ерекше талап өндірісі
бойынша істі қайта қарауға жібереді. Сонымен қатар мүдделі тұлға осы іс
бойынша әкімшілік-территориясына байланысты қарайтын сотқа арыз бере алады.
Ерекше сот өндірісі бойынша сот әртүрлі сипаттағы фактілердің бар не
жоқтығын нақтылайды:
1) әрекет – мысалы, бала асырап алудың тіркелгендігі туралы фактіні,
некені тіркеу және бұзуды, мұраның қабылдануы, нотариалдық әрекет және
одан бас тарту туралы фактілерді.
2) оқиға – мысалы, кейбір жағдайларда адамның қайтыс болуы туралы
фактіні, туу туралы фактілер т.б.
3) жағдайлар- мысалы, туыстық қарым-қатынасты, фактілі некелік қарым-
қатынасты, азаматты әрекетке қабілетсіз деп тану туралы, азаматты
хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы фактілерді анықтайды.
Ерекше іс жүргізуде маңызды мәселелердің бірі болып факт туралы дау.
Ғалымдардың пікірі бойынша тек қана дау тек ерекше талап өндірісінде
ғана емес, ол сонымен қатар ерекше сот өндірісінде заңды фактілерді анықтау
барысында да туындап отырады оларды ерекше өндірісінде қарау мәселесі
туындап отырады, сотта заңды фактілерді қарау барысында туындаған даулы
мәселені де ерекше сот өндірісінде қарау арқылы іс жүргізіледі дейді. С.Н.
Абарамов, С.В. Бырдина және Р.Ф. Каллистратованың пікірінше заңды маңызы
бар фактілерді анықтау барысында туындаған даулар, олардың бәрі
субъективтік құқықтық мүддені қозғай бермейді дейді. Ерекше сот өндірісі
ведомствалық сотта тек қана мүдделі тұлғаның арызы бойынша қозғалады.
Азаматтық сот істеріндегі ерекше сот ісі талап қою ісіне қарағанда
құқық туралы даудың, дауласатын, қарама-қарсы заңды мүдделері бар
тараптардың жоқтығымен ерекшеленеді. Істе арызданушылар мен мүдделі
тұлғалар ғана қатысады. Ерекше сот ісі талап қою емес, біржақты сот ісі
ретінде сипатталады. Ерекше сот істерін соттар талап қою істерінің жалпы
ережелері бойынша қарайды, оған заңда бекітілген және берілген іс бойынша
сот ісінің ерекшелігін құрайтын алулар мен толықтырулар жатпайды. Істің
негізгі тобын сот төрешілері жеке қарайды. Ерекше сот ісі қалған азаматтық
сот істермен тығыз байланысты, өзге азаматтық істер сияқты істерді қарау
тәртібін анықтайтын істің жалпы принциптеріне негізделеді. Ерекше сот ісін
қарау кезінде сот ісінде әділсоттылықты тек сот, сот төрешілерінің
тәуелсіздігі, жариялылық және т.б жүзеге асыратын принцип қолданылады. Сот
талқылауы сатысында сот талқылауының ауызшалық, үздіксіздік және тікелейлік
принципі қолданылады.Тараптардың және құқық туралы даудың жоқтығынан бұл
сот ісінде тартыстық принципі барынша аз қолданылады.
Ерекше сот істері үшін дәлелдемелік құқық институттарының әрекеті тән.
Дегенмен де, оның бірқатар өзіндік ерекшеліктері бар. Ерекше сот істерін
қозғау нақты жауап берушіге қарсы талап қоюмен және талап қою арызын ұсыну
жолымен емес, заңды мағынасы бар қандай да бір мән-жайды немесе даусыз
құқықты растаудан тұратын арыз беру арқылы жүргізіледі. Арыздың мазмұны
Қазақстан Республикасы АІЖК-нің 150-бабындағы талаптарға сай болуы тиіс.
Дегенмен де ерекше сот ісінің нақты бір санаттарының арыздар мазмұнына
сақталуға тиісті өзіндік талаптар қойылады. Негізінен бұл қаралатын
істердің ерекшелігімен байланысты және сонымен шартталады. Мысалы, заңды
маңызы бар деректерді анықтау туралы, азаматты із түссіз жоғалып кетті деп
тану және кісіні өлді деп хабарлау туралы арыздарды арызданушының нақты
мақсаты көрсетілуі тиіс. Ерекше сот ісінің өзге санаттары бойынша
арыздардың мазмұны ҚРАІЖК-нің 294, 297, 303, 315, 317-2-баптарындағы
талаптарға сай болуы тиіс.
Ерекше сот істерін дайындаудың ерекшеліктері ерекше сот ісіндегі
істердің қарау тәртібін реттейтін ҚР АІЖК баптарында аталған істердің әрбір
санатының ерекшеліктерімен шартталған.
Ерекше өндірістегі заңды маңызы бар фактілерді сотпен бекіту, заңды
фактілерді соттық тәртіпте анықтау деп аталады. Ол азаматтар мен ұйымдардың
заңды мүдделерін қорғаудың кепілі болып саналады.
Құқықтық реттеу барысында мемлекет тек қана құқықтық даулы мәселелерді
реттеп қана қоймай, сонымен қатар, азаматтар мен ұйымдардың құқықтық тіркеу
кезінде даусыз құқықтық мүдделерінің де сақталуын қамтамасыз етеді. Белгілі
бір заңды фактілердегі азаматтар мен ұйымдардың заңды мүдделерін қорғау
өркениетті елдердің бәріне тән құбылыс. Сондықтан заң шығарушы алдында
аталған заңды мүдделерді тиімді қаматамасыз ету басты мақсат болып
саналады. Заңды мүдделерді әкімшілік және сот органдары өз құзыреті шегінде
қарап қамтамасыз етеді.
Бірінші топқа жалпыға мәлім фактілер және жағдайларды анықтаумен
тіркеуге байланысты мүдделерді жатқызуға болады. Белгілі мән жайларға
байланысты даусыз мүдделер әкімшілік органдар арқылы қамтамасыз етіледі.
Бұл органдармен туу туралы, некені тіркеу туралы, некені бұзу туралы,
көшірменің негізділігін, келісім шарттар растығын, атқару парағын береді.
т.б. [10].
Екінші топқа зерттеуді қажет ететін сот тәртібімен ерекше өндірісте
қаралатын мүдделерді жатқызуға болады. Бұл жағдайда тиісті заңды мүддені
қорғауда заңды фактіні анықтау сот тәртібімен ерекше сот өндірісінде
қаралады.
Кез-келген құқықты қабылдау формасында белгілі бір актімен мән-жайларды
зерттеу негізі болады. Зейнетақы алу құқығын белгілі бір факіні дәлелдеу
арқылы пайдалана алады (жас, еңбек өтілі т.б). Мұраны алу үшін мұрагерлік
құқықтық бар екендігін дәлелдеу қажет (туыстық қатынас, асырауында болуы
т.б)
Ерекше сот өндірісінде қаралатын істердің өзіне тән материалдық-
құқықтық табиғаты бар. Талап өндірісі және ерекше талап талап өндірісінде
дауланған субъективтік құқықтарды қорғау мақсатындағы арыз негізінде іс
қаралады. Ерекше сот өндірісінде заңды мүдделерге тығыз байланысты заңды
маңызы бар фактілерді анықтау бойынша іс жүргізіледі (оқиға, іс-әрекет
немесе жағдай). Ерекше сот өндірісі бойынша талапкер материалдық-құқықтық
мүддесін даулап жауапкерге талап қойылмайды.
Әрине талапкердің мүддесі тек қана процессуалдық сипатта болмайды.
Заңды маңызы бар фактіні анықтауда талапкердің заңды мүддесінің бар
екендігімен сипатталады. Бірақ та ерекше сот өндірісінде қаралатын істерде
талапкердің субъективтік құқығы қорғалмайды. Ерекше сот өндірісінде
азаматтық-құқықтық даулы істерді қарау бұл процессуалдық заңнаманың
нормасын өрескел бұзушылық болып саналады [9].
Ерекше сот өндірісінің басқа екі іс-жүргізуден айырмашылығы
субъективтік даулы мүдделердің қаралмауымен сипатталады деп айтылады.
Осыған байланысты ерекше сот өндірісі кейбір әдебиеттерде даусыз істерді
қарайтын сот өндірісі ретінде сипатталады. Бұндай қорытындымен толықтай
келісіуге болмайды. Кейбір жағдайларда ерекше сот өндірісінде сотпен
анықталатын заңды маңызы бар фактілер жалпыға мәлім болмауы мүмкін және
олардың арасында қарама-қайшылықтар болады, оны анықтау үшін сол факті
бойынша дәлелдемелер қажеттігі туындайды.
2. Ерекше өндірістің азаматтық іс жүргізу өндірісінің басқа түрлерінен
айырмашылығы
Ерекше сот өндірісі- бұл АІЖК-ң 2-бөліміне сәйкес азаматтық сот
өндірісінің айрықша бір түрі болып табылады. Заңның аталмыш бөлігінде
мұндай өндірістің үш түрі:
1) талап қою өндірісі;
2) ерекше талап өндірісі;
3) ерекше өндіріс қарастырылған.
Осыған орай, ерекше өндірістің түсінігін беру үшін, оның өзіне тән
белгісін талдау арқылы басқа өндіріс түрлерінен ара жігін ажыратып алайық.
Ерекше өндірістің, оны басқа өндіріс түрлерінен ажыратуға мүмкіндік
беретін өзіне тән белгісі - оның мақсатынан айқын көрініс табады. Ерекше
өндірістің мақсаты- азаматтық құқық жөніндегі дауларды шешу емес, заңды
маңызы бар мән-жайларды, даулануы мүмкін емес құқықтарды біржақты тәртіпке
растау және арызданушының өзінің даулануы мүмкін емес құқықтарын жүзеге
асыруымен байланысты мүдделерін қорғау болып табылады. Сондықтан да ерекше
өндірісті біржақты, дауыссыз юрисдикция деп сипаттауга болады. Енді ойланып
қарасақ, дау болмағандықтан, бұл өндірісте, сәйкесінше, тараптар да
болмайды деген сөз. Осы айтылғанды негізге ала отырып, ерекше өндірістің
басқа өндіріс түрлерінен айырмашылығы жөнінде мынандай тұжырымға келуге
болады.
Талап қою өндірісі біздің іс жүргізу бойынша азаматтық құқық жөніндегі,
екі тарап қатысатын, олардың арасындағы қатынастар азаматтық құқыққа тән
“тепе-теңдік” әдісімен реттелетін даудың болуымен сипатталады. Ерекше талап
өндірісі істері бойынша әкімшілік сипаттағы даулар қаралып, оған да екі
тарап қатысып, олардың арасындағы қатынастар әкімшілік құқыққа тән “билік
және бағынушылық” әдісімен реттеледі. Бұйрық өндірісі болса, соттың бұйрық
шығаруы арқылы жүзеге асады. Сот бұйрығы өндіріп алушының ақшалай сомаларды
өндіріп алу немесе мүлікті борышкерді немесе өндіріп алушының олардың
түсіндірмелерін тыңдау үшін шығармай-ақ және сотта іс қарамай-ақ дауыссыз
талаптар бойынша борышкерден талап ету туралы арызы бойынша шығарылған
судьяның актісі болып табылады. Сот бұйрығы соттық қорғаудың жалпы
ережелерін сақтауды қажет ететін іс жүргізушілік өндірістен тыс шығарылады.
Яғни, сот бұйрығы- бұл, мемлекеттік мәжбүрлерді жүзеге асырудың
жеделдетілген тәсілі. Ол- тура мағынадығы құқық қолданушылық акті болып
табылмайды.
Ерекше өндіріс - жоғарыда келтірілген өндіріс түрлерінен өзінің
құрамына кіретін істердің материалдық-құқықтық табиғатымен ерекшеленеді.
Мақсаты- арызданушыда белгілі бір құқықтардың пайда болуына, өзгеруіне
немесе тоқтатылуына байланысты мән-жайларды анықтау және бекіту болып
табылады.
Сонымен, мен азаматтық сот өндірісі түрлеріндегі ерекше өндірістің
басқаларынан айырмашылығын ашып көрсеттім. Енді осының негізінде “ерекше
өндіріске” түсінік беріп өтейін.
Келтірілген ерекшеліктерге орай, ерекше өндірістің төмендегідей
сипаттамасын беруге болады:
1) Ерекше өндірісте соттың міндеті азаматтық құқық жөніндегі дауды
шешу үшін емес, арызданушыда басқа тұлғаларға ешбір қарсылық,
наразылықтары, сәйкесінше бірде-бір тарап, яғни талапкер де,
жауапкер де болмайды;
2) Ерекше өндіріс істері, мазмұны арнайы нормалармен анықталатын
арызбен қорғалады;
3) Заңмен көп жағдайларда, ерекше өндіріс істерін қозғауға
мүмкіндігі бар тұлғалар шеңбері нақтыланады;
4) Ерекше өндіріс істері сотта арызданушы және мүдделі тұлғалардың
қатынасымен қаралады;
Сот талқылауына істің нәтижесіне мүдделі тұлғалар мен ұйымдардың
қатысуы сотқа әр істің барлық мән-жайларын толық және жан-жақты зерттеуге,
ал көрсетілген тұлғаларға өздерінің немесе өздеріне қорғау тапсырылған
басқа тұлғалар мен ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін тиісті
тәртіпте қорғауға мүмкіндік береді [9].
Істі өз өндірісіне ала отырып, сот істің нәтижесіне мүдделі тұлғалар
мен ұйымдардың шеңберін анықтауға және оларды іске қатыстыру (тарту)
жөніндегі шараларды қолдануға міндетті. Бұл жөнінде азаматтық заңның
“Ерекше өндіріске” арналған 30-тарауында айтылған:
“1. ... Ерекше жүргізілетін істерді сот арыз беруші мен мүдделі
адамдардың қатысуымен қарайды. Сот өндірісіне мүдделі тұлғалар мен
ұйымдарды қатыстырмау- шешімнің күшін жою негіздерінің бірі болып табылады;
5) АІЖК-ң 290-бабына сәйкес, ерекше өндірісте қаралатын істер
соттарымен азаматтық сот өндірісінің жалпы ережелері бойынша, заңмен
көзделген алыныстар мен толықтырулар ескеріле отырып қаралады;
6) Егер істі ерекше өндіріс тәртібінде қарау кезінде қайсыбір құқық
жөнінде дау туындаса, арыз қараусыз қалдырылып, мүдделі тұлғаларға, олардың
жалпы негіздер бойынша талап қою құқықтары түсіндіріледі (АІЖК 290-б., 3-
болімше). Бірақ, бұл ереже, азаматты әрекетке қабілетсіз деп тану туралы
істерге қатысты қолданылмауы тиіс. Өйткені, бұл ереже қолданылған жағдайда,
дау бойынша бір тарап болып, өз мүдделерін дербес, өздігімен қорғай
алмайтын тұлға болар еді.
Сонымен, жоғарыда келтірілген ерекше өндіріс сипаттамаларына негізделе
отырып, ерекше өндіріс түсінігін беріп өтейін: Ерекше өндіріс- бұл, заңмен
анықталған, ортақ белгісі- мүдделі тұлғалар арасында материалдық-құқықтық
дамудың болмауы болып табылатын азаматтық істер шеңберіне қатысты
қолданылатын, істерді соттың бірінші инстанциясында қараудың арнайы іс
жүргізушілік тәртібі.
Дегенмен, ерекше өндірістің түсінігі мен мәні, сонымен қатар оған
жататын істердің санаттары азаматтық іс жүргізу құқығының ғылымында даулы
мәселе болып табылады.
Ерекше өндірістің құқықтық табиғаты мен мәні турасындағы мәселені
зерттей келе процессуалист-ғалымдар түрлі қорытындыларға келеді:
1) Ерекше өндірістің түсінігі мен мәнін ашу кезінде негізгі екпін,
мұндай істердің даусыз сипатына жасалады [5];
2) Ерекше көңіл азаматтар мен ұйымдардың заңмен қорғалатын
мүдделері қорғауға бағытталған соттың іс жүргізушілік қызметінің
мақсатына бөлінеді [11].
3) басты негіз ретінде-заңи факті немесе күйді анықтауды, сонымен
қатар, нотариат және Азаматтық Хал Актілерінін Жағдайы органдары
әрекеттерінің заңдылығына бақылауды асыруды білдіретін, ерекше
өндірістің пәні алынады [12].
Бірақ, ғылыми әдебиеттерде көрсетілген, ерекше өндірістің мәнін-оған
жатқызылған істердің материалды-құқықтық және іс жүргізушілік табиғатын,
өндіріс мақсаты мен сот әділдігін жүзеге асыру тәсілдерінің сипатын талдау
нәтижесінде ғана түсінуге және жан-жақты ашуға болады.
Ерекше өндіріс тәртібімен қаралатын істердің материалды-құқықтық
ерекшелігі (өндірістерден)- азаматтардың және ұйымдардың заңды мүдделерін
қорғауды білдіреді. Жоғарыда айтылғандай талап және ерекше талап өндірісі
істері бойынша соттар бұзылған немесе дауланып жатқан субъективті
құқықтарды қорғауды жүзеге асырады.
Д.М.Чечот деген ғалымның пікірінше нотариалды әрекеттерге шағымдану,
Азаматтардың Хал Актілерін Жазу органдарының кітаптарындағы жазба
қателіктерін анықтау, мүлікті иесіз деп тану туралы шағымдар бойынша
қаралатын істер үшін ауытқу жасауға болады, яғни бұл істер талап
өндірісінде де қаралуы мүмкін [9].
Бұл пікірмен келісе отырып, оны салыстырмалы түрде біздің азаматтық
заңдарға қатысты мұндай істер санатына қолдануға болады дейді өз еңбегінде
Қазақстандық ғалым Баймолдина З.Х.:
1) нотариалды әрекеттерге және оларды жасауға бас тартуға шағымдану.
Мәселен және тұлға нотариат органдарына сыйға тарту шартын
куәландыру үшін жүгініп отыр. Нотариус аталған әрекетті
куәландырудан бас тартты. Бұл бас тарту- нотариустың бұзған
субьъективті құқықты қорғау үшін сотқа шағымдануға негіз болады
(мұнда аманаттың мүлікті билеу (басқару) құқығы бұзылып отыр).
Келтірілген мысалда іс жүзінде азаматпен нотариат органы арасында
азаматтық-құқықтық дау туындайды. Өз құқығы бұзылды деп
есептейтін тұлға іске-талапкер, ал оның құқығын бұзған нотариалды
орган-жауапкер ретінде қатысуы тиіс. Бұдан, мұндай даудың талап
өндірісі тәртібінде қаралуы тиіс екенін байқауымызға болады.
2) Азаматтық Хал Актілеріндегі Жазбалардың қателіктерін
(жаңсақтықтарын) анықтау жөнінде шағымдану. Мәселен, Азаматтық
Хал Актілері Жағдайы-органы азаматтың атын жазудағы қателікті
түзеуден бас тартты делік. Бұл бас тарту- сотқа өзінің дара
субъективті құқығын (атына деген құқық) қорғау үшін жүгінетін
азаматпен дауланады. Сондықтан да істердің бұл санатын, дәл
жоғардағысы сияқты-талап өндірісі істерінің қатарына жатқызуға
болады [13].
Ерекше өндіріс тәртібі мен субъективті құқықты емес, заңды (заңмен
қорғалатын) мүддені қорғау жүзінде асырады. Ерекше өндіріс тәртібімен істі
қарағанда сот, материалды құқықтық қатынаспен кездесетін тұлғаның тәртібін,
жүріс-тұрысын айқындамайды. Ол тек заңи фактінің бар, не жоқтығын бекітеді.
Ал заңи факт бар болған жағдайда, осыған орай қайсыбір тұлғада субъективті
құқықтың пайда болуы мәселесіне келсек, сот мұндай мәселелерді мүлде
қарастырмайды.
Егер істі ерекше өндіріс тәртібімен қарау кезінде соттың қарауына
жататын құқық туралы дау туындаса, сот іске талап өндірісі тәртібі мен
қарау туралы ұйғарым шығарады. Іс талап қою тәртібі мен оның қозғалу орны
бойынша қаралады. Арыз беруші мен басқа да мүдделі адамдарға АІЖК-ң 150-151
баптарында көзделген талаптарды-сот белгілеген мерзімде орындау қажет
екендігі түсіндіріледі. Аталмыш Кодекстің 150 және 151-баптарын ашып
қарасақ, оларда талап арыздың нысаны мен мазмұны және талап арызға қоса
тіркелген құжаттар жөнінде айтылады.
Талап арыздың нысаны мен мазмұны:
1. Талап арыз сотқа жазбаша нысанда беріледі.
2. Арызда:
1) арыз берілетін соттың атауы;
2) талап қоюшының атауы, оның тұрғылықты жері немесе, егер талап
қоюшы ұйым болса, оның тұрған жері мен банктік реквизиттері,
3) жауапкердің атауы, оның тұрғылықты жері;
4) талап қоюшының құқықтарын бұзудың немесе бұзу қаупінің мәні;
5) талап қоюшы өз талаптарын негіздейтін мән-жайлар;
6) егер талап бағалауға жатса, оның бағасы;
7) арызға қоса тіркелетін құжаттардың тізбесі көрсетілуге тиіс.
3. Арызға талап қоюшы немесе талап арызға қол қоюға және оны көрсетуге
өкілетті болған жағдайда оның өкілі қол қояды.”
Талап арызға қоса тіркелетін құжаттар:
Талап арызға:
1) жауапкерлер мен үшінші тұлғалардың санына қарай талап арыздың
көшірмесі;
2) мемлекеттік баж төлеуді растайтын құжат;
3) өкілдің өкілеттігін куәландыратын сенімхат;
4) талапкер өз талаптарын негіздейтін мән-жайларды растайтын
құжаттар;
5) оны дауға ғжағдайда нормативтік құқықтық актінің мәтіні;
6) талапкердің мерзімді кейінге қалдыру, ұзарту, сот шығындарын
төлеуден босату немесе олардың мөлшерін азайту туралы өтініші
және тағы басқалары қоса тіркеледі.
Яғни, ерекше өндіріс істерін қарау барысында азаматтық құқық жөнінде
дау туындаса, сот, өзі белгілеген мерзімде орындалушы мен мүдделі
тұлғаларға аталған әрекеттерді, демек тиісті нысанда талап арыз жазу және
оған тіркелетін қажетті құжаттарды тіркеу керекті екендігін түсіндіреді. Ал
арызданушы осы әрекеттерді сот белгілеген мерзімде орындауға міндеттенеді.
Егер ол бұл міндетті орындауға қарсы болса, сот істі аумақтық сотта қарау
ережелері бойынша басқа соттың қарауына беруі мүмкін. Соттық істі талап
өндірісі тәртібімен қарау туралы ұйғарымы белгілеген мерзімде орындалмаса,
яғни талап арыз және оған қоса тіркелетін құжаттар бермесе ерекше өндіріс
тәртібімен берілген арыз қараусыз қалдырылады.
Ерекше өндіріс тәртібімен сот, алуан түрлі сипаттағы заңи фактілердің:
1) әрекет- мысалы, асырап алу, некеге тұру және ажырасу тағы басқа
фактілердің;
2) оқиға- мысалы, тұлғаның белгілі бір уақытта және жерде қайтыс
болуы, туылуы, бақытсыз оқиға және тағы басқа фактілердің;
3) күй- мысалы, тұлғаның асырауда, некеге, әрекетке қабілетсіз болуы
фактілерінің болған-болмағандығын, бар-жоқтығын анықтайды.
Ерекше өндірістің даулы мәселелерінің бірі- факт жөніндегі дау болып
табылады.
Заңи фактілердің бар болу жөніндегі дау ерекше өндірісте орын алуы
мүмкін және мұндай даудың болуы міндетті түрде ерекше өндірістің
тоқтатылуына әкеледі деген сөз емес деген пікірлер қалыптасқан. Мұндай
пікірлерді ұстанушылардың қатарына: С.Н.Абрамов, С.В.Бырдина және
Р.Ф.Каллистратова сияқты Ресейлік ғалымдарды жатқызуға болады [14]. Олардың
ойынша, заңи фактілердің бар не жоқтығы жөніндегі кез-келген дау-азаматтық
құқық жөніндегі дау бола алмайды. Ерекше өндіріс тәртібімен қаралатын іс
тек азаматтық құқық жөніндегі дау туындағанда ғана тоқтатылуы мүмкін.
Сонымен қатар, факт жөнінде дау туындағандықтан, ерекше өндірісті тоқтату-
арызданушының заңмен қорғалатын мүдделерін қарауды қиындатады.
Екінші бір көзқарас бойынша кез-келген дау, оның ішінде факт жөніндегі
дау да, ерекше өндіріс тәртібімен қаралып жатқан істің аяқталуына әкелуі
мүмкін. Бұл көзқарас өкілдері: П.Ф.Елисейкин және Е.А.Жеруолис, ерекше
өндіріс кезінде туындаған кез-келген дау талап өндірісімен қаралуы тиіс деп
есептейді.
Менің ойымша, факт жөнінде дау мәселемізді қарағанымызда, бірінші
көзқараспен келісуіміз қажет. Өйткені біздің Азаматтық Іс Жүргізу
Кодексіміз бойынша да, сот ерекше өндіріс тәртібімен қаралатын істі тек
соттардың қарауына жататын құқық туралы дау туындағанда ғана тоқтатылады.
Мүдделі тұлғалар бұл жағдайда құқық жөніндегі дауды талап өндірісінде шеше
алады. Бұлай болмағанда, істі тоқтату арызданушыны амалсыз жағдайда
қалдырар еді: дау соттың қаралуына жатпайды, тиісінше арызданушы сотқа
талаппен жүгіне алмайды. Ал, соттан тыс тәртіпте тиісті фактіні анықтау
мүмкін емес.
Енді өз ойымды дәлелдеу үшін төмендегідей дәйек келтірейін.
Тарихқа үңілсек Кеңес Одағының өзінде, қарастырылған пікірдің алғашқысы
талап және ерекше өндірістерді бір-бірінен ажырату критерийі ретінде
алынган.
Мәселен, Л.И.Поволоцкий деген ғалымның еңбегінде ерекше өндіріс ұғымын
түсіну, оны басқа өндіріс түрлерінен ажырату үшін-соттық ерекше өндірістегі
істерді шешу кезіндегі қызметінің пәнін анықтап алу қажет делінген. Осы
белгі бойынша Поволоцкий ерекше өндіріс істерін келесі екі топқа бөлген:
Бірінші топ-сот құқық, бірақ азаматтық емес құқық жөніндегі дауларды
қарайтын істер. Мысалы, сайлаушылар тізіміндегі жаңсақтықтарға шағымдану-
сот, нақты бір азаматты сайлаушылар тізіміне қосу керек пе, әлде қоспау
керек пе деген мәселені шешеді, яғни сол азаматтың сайлау құқығы жөніндегі
дау шешіледі. Ал бұл-Конституциялық құқықтың еншісінде.
Екінші топ- сот құқық жөніндегі дауларды қарамайтын, тек заңи
фактілерді анықтайтын істер. Мысалы, хабар-ошарсыз кеткенді өлді деп
жариялау және тағы басқа.
Байқап отырсақ, бірінші топтағы істерде ерекше өндірістегі құқық
жөніндегі дауға жол беріп отыр. Яғни, ерекше өндірістегі істі тоқтатуға тек
қана азаматтық құқық жөніндегі дау ғана негіз бола алады екен.
2. ЕРЕКШЕ СОТ ӨНДІРІСІНДЕ ҚАРАЛАТЫН ІСТЕР
1. Ерекше сот өндірісі тәртібінде істерді қарау тәртібі
ҚР АІЖК-нің 290-бабының 1-тарамағында көрсетілгендей ерекше
жүргізілетін істерді ҚР АІЖК-нің 31-38 тарауларында белгіленген
алыныстармен және толықтырулармен қоса талап қою ережелері бойынша қарайды.
Талап қою өндірісінің жалпы ережелері ( іс-жүргізу қағидалары, іс-
жүргізу сатылары, дәлелдау және дәлелдемелерді бағалау тәртібі, сот
отырысының хаттамасын жүргізу,тиісті сот отырысының қаулылары, іс бойынша
процесстің тоқтатылуы, арызды қараусыз қалдыру т.б).
Сонымен қатар құқықтық дау жоқ ерекше сот өндірісінде қаралатын істерді
сотта қараудың тәртібімен істі қозғаудың айрықша ерекшелігі де бар:
1. Бұл өндірісте тараптар жоқ ( талапкер және жауапкер), сонымен
қатар арыз беруші тұлғаның басқа тұлғаға ешқандай талабы
болмайды. ҚР АІЖК-нің 209-бабы, 1-тармағына сай Ерекше
жүргізілетін істерді сот арыз беруші мен мүдделі тұлғалардың
қатысуымен қарайды.
2. Ерекше сот өндірісінде қаралатын даусыз істерді қарама-қарсы
талап қою институты қолданылмайды ( жауапкер тарапты тану,
талапкердің өз талабынан бас тартуы, тараптардың бейбіт келісім
жасауына).
3. Ерекше сот өндірісі істі қозғау ерекшелігі бойынша да айрықша
сипатталады:
– бір типті категориядағы істер бойынша істі қозғауға негіз арыз
болып саналады –шағым ( нотариаттық іс-әрекеттерге немесе оларды
жасаудан бас тартуға жасалатын шағымдар);
– айрықша санаттағы істер бойынша істі заңда көрсетілген
негіздерге сай азаматтардың тобының талабы бойынша іс қозғалады (
мысалы; АІЖК-нің 296, 302, 309-баптарында нақтыланған);
– кейбір санаттағы істер бойынша мүдделі тұлғалардың арзының
мақсаты талап етіледі (мысалы, АІЖК-нің 294-бабы).
4. Заң талаптарына сай ерекше сот өндірісінде қаралатын істердің
соттылығының айрықша ережесі белгіленген. Бұл жерде территориялық
соттылықтың жалпы ережелері қолданылмайды.Ерекше сот өндірісінде қаралатын
істерге альтернативті соттылық, келісім бойынша соттылық, іске байланысты
соттылық мүлде қолданылмайды. Ерекше сот өндірісінде қаралатын істердің
әрбір санаты бойынша өзіне тән соттылық ережесі қолданылады [6].
Ерекше өндіріс азаматтық істерді қарастыру тәртібін анықтайтын іс
жүргізудің жалпы қағидаларына негізделген.Ерекше өндіріс бойынша сот
төрелігін тек қана соттың жүзеге асыруы, соттардың тәуелсіздігі, жариялылық
және т.б. қағидалар әрекет етеді. Сот талқысы сатысында істің ауызша,
үздіксіз және тікелей жүргізілуі қағидасы қолданылады.
Тараптар мен құқық туралы даудың болмауына байланысты сайысушылық
қағидасы қолданылмайды.
Егер істі ерекше іс жүргізу тәртібін қарау кезінде соттың қарауына
жататын құқық туралы дау туындаса, сот істі талап қою тәртібімен қарау
туралы ұйғарым шығарады. Істі талап қою тәртібімен оның қозғалу орны
бойынша қаралады, ал мүдделі адамдарға олардың жалпы негіздерде талап қою
құқығы түсіндіріледі.
Ерекше сот өндірісі заңды маңызы бар мән-жайларды немесе даусыз
құқықтарды анықтап беру туралы өтінішті білдіретін арыз беру арқылы
қозғалады. Арыз беруші басқада мүдделі адамдарға ҚР АІЖК-нің 150, 151 –
баптарында көзделген талаптарды сот белгілеген мерзімінде орындау қажет
екендігі түсіндіріледі. Мүдделі адамдардың қарсылықтары болған жағдайда
азаматтық іс аумақтық сотта қаралу ережелері бойынша басқа соттың қарауына
берілуі мүмкін.
Сот ұйғарымы белгіленген мерзімде орындалмаған жағдайда арыз қараусыз
қалдырылады.
Ерекше өндіріс тәртібінде қаралатын істердің санаттары бойынша арыздың
мазмұнына өзіндік талаптар қойылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ..
ЕРЕКШЕ СОТ ӨНДІРІСІНІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ ... ... ... . 5
Ерекше іс жүргізудің түсінігі, мәні мен мазмұны және азаматтық іс
жүргізуде алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Ерекше өндірістің азаматтық іс жүргізу өндірісінің басқа түрлерінен
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
ЕРЕКШЕ СОТ ӨНДІРІСІНДЕ ҚАРАЛАТЫН ІСТЕР ... ... ... . 18
Ерекше сот өндірісі тәртібінде істерді қарау тәртібі ... ... ... ... ... 18
Ерекше сот өндірісі тәртібінде қаралатын істердің жеке санаттары
бойынша іс жүргізу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ЕРЕКШЕ СОТ ӨНДІРІСІНДЕ ІСТЕРДІ ҚАРАУДЫҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ
ТӘРТІБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Ерекше өндірісте істі қозғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
Ерекше өндірісте істі сот талқылауына дайындау ... ... ... ... ... .. 65
Ерекше өндірісте істі сотта талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
Ерекше өндіріс бойынша сот шешімін шығару ... ... ... ... ... ... .. 69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . . 75
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Азаматтық процесстегі
ерекше өндіріс тақырыбына жазылған. Аталған диплом жұмысында ерекше іс
жүргізудің түсінігін, мәні мен мазмұнын, азаматтық іс жүргізуде алатын
орнын, ерекше өндірістің өндірістің басқа түрлерінен айырмашылығын, ерекше
сот өндірісі тәртібінде істерді қарау тәртібін, ерекше сот өндірісі
тәртібінде қаралатын істердің жеке санаттары бойынша іс жүргізу тәртібін,
ерекше сот өндірісінде қаралатын істердің процессуалдық тәртібін ашуға
бағытталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес, азаматтарға соттық қорғану құқығы мен бостандығына
кепілдік берілген. Конституциялық ережеге сәйкес, азаматтардың құқықтары
мен бостандығын қорғау үшін соттар істерді өз уақытында қарап, әділ шешім
шығаруы тиіс [1].
Азаматтық істер бойынша сот төрелігінің басты мақсаты әлеуметтік
міндеті адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін соттық қорғау болып табылады.
Бұл қоғамдық маңызы бар қажеттілік және өз алдына құқықтық және
демократиялық мемлекет құруды мақсат етіп қойған Қазақстан Республикасы
үшін маңызды міндеттердің бірі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу Кодексінің 5-бабында
"Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері азаматтардың мемлекеттің және
ұйымдардың бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін қорғау, заңдылықпен құқық тәртібін нығайту, құқық
бұзушылықтың алдын алу болып табылады [2].
Азаматтық іс жүргізудің ең маңызды міндеттері болып азаматтардың
ұйымдардың бұзылған құқықтарын немесе дауланған құқықтары мен заңды
мүдделерін және бостандықтарын қорғау, сонымен қатар, мемлекеттің және
қоғамның заңды мүдделерін қорғау болып табылады. Бұл міндеттер әрбір іс
бойынша және сот процесінің әрбір сатысында қолданылуымен нақтыланады,
бірақ ең маңыздысы жалпы юрисдикциялы сот шешімінде нақты көрініс табады.
Құқықты іске асыру және міндеттерді орындауға қол жеткізуде сот
Қазақстан Республикасында заңдылықтың нығаюына қызмет жасайды.
Азаматтық іс жүргізу негізгі үш өндіріске бөліп қарастырылады. Талап
өндірісі, ерекше талап өндірісі, ерекше өндіріс. Әрбір өндірістің өзіне тән
мақсаты мен міндеттері бар.
Біз бұл жұмысымызда азаматтық іс жүргізудің бір түрі ерекше сот
өндірісінің мақсаты мен міндеті туралы тоқталып біршама баяндадық. Ерекше
сот өндірісінің мақсаты ол – арыз берушіде белгілі бір құқықтардың немесе
міндеттердің пайда болуы, өзгеруі немесе тоқтатылуымен құқық нормаларын
байланыстыратын мән-жайларды анықтау. Ерекше сот өндірісінің түсінігі мен
мәні менің дипломдық жұмысымның нақты өзекті тақырыбы болып саналады.
Зерттеу обьектісі. Қазақстан Республикасының құқық жүйесіндегі
азаматтық іс жүргізудің үшінші түрі Ерекше сот өндірісін зерттеу, жұмыстың
обьектісі болып отыр.
Зерттеу пәні. Қазақстан Республикасы демократиялық, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде қалыптасып, нарық талаптары мен қоғам
мүдделерін, сондай-ақ халықаралық стандарттарды есепке ала отырып азаматтық
іс жүргізудің үшінші түрі ерекше сот өндірісінің құқықтық тұрғыдан
реттелуін ұйымдастыру барысында принципиалдық жаңа жолдар мен тәсілдерді
жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты мен міндеттері. Азаматтық сот
өндірісінің бір түрі ерекше сот өндірісінің түсінігі мен мәнін жан-жақты
талқылап ашу болып саналады.
Ерекше сот өндірісі азаматтық сот өндірісінің бір түрі ретінде зерттей
отырып, отандық ғалымдар өздерінің жазған оқулықтарында жан-жақты талқылап
өткен. Бұл жұмысты зерттеу барысында көбіне оқулықтар, нормативтік актілер,
жоғарғы сот қаулыларын талқылау нәтижесінде жазылды. Сонымен қатар Ресей
ғалымдарының ғылыми еңбектері кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жұмыстың жеке тараулары мен бөлімдерінде
көрсетілген мәселелерді жан-жақты қарастыру нәтижесінде қол жеткіземіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмыста Г.А. Ильясова, З.Х.Баймолдина,
Ү. Нұрмашев, П.Ф. Елисейкин. З.К. Абдуллина, М.К. Треушникова т.б
ғалымдардың еңбектері кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы. Диплом жұмысының нормативтік
құқықтық базасын Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясы,
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Сотының қаулылары құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы
зерттеудің негізгі мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Зерттеу жұмысы
кіріспеден, үш бөлімнен, сегіз бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі 77 бетті құрайды.
1. ЕРЕКШЕ СОТ ӨНДІРІСІНІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ
1. Ерекше іс жүргізудің түсінігі, мәні мен мазмұны және азаматтық іс
жүргізуде алатын орны
Қазақстан Республикасының Конституциясынының 13 бабына сәйкес,
азаматтарға соттық қорғану құқығы мен бостандығына кепілдік берілген [1].
Конституциялық ережеге сәйкес, азаматтардың құқықтары мен бостандығын
қорғау үшін соттар істерді өз уақытында қарап, әділ шешім шығаруы тиіс.
Субъективтік құқықтар мен мүдделерді қорғау қажеттілігі тек қана осы
мүдделер мен құқықтар бұзылған немесе дауланған жағдайда ғана туындамайды.
Субъективтік (тұлғалық) құқық – тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру
мақсатында құқық нормалары құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері
[3]. Кейде субъективтік құқықтарды жүзеге асыру үшін негіз болып табылатын
мән-жайларды жүзеге асыра алмайды, себебі осы құқықтарды нақтылайтын
фактілер жоқ болғандықтан, оны тиісті дәлелдемелермен тексеруді, нақтылауды
талап етеді. Сондықтан да азаматтық іс жүргізуде мүдделі тұлғаға соттық
тәртіпте оның субъективтік құқықтарын жүзеге асыруға негіз болып табылатын
заңды фактілерді анықтауға мүмкіндік беретін сот өндірісінің түрі—ерекше іс
жүргізу бар.
Ерекше өндіріс талап өндірісі мен ерекше талап өндіріcімен
салыстырғанда өзінің құрамына кіретін істердің материалдық құқықтық
табиғатымен ерекшеленеді. Ерекше өндірістің мақсаты- арыз берушіде белгілі
бір құқықтардың немесе міндеттердің пайда болуы, өзгеруі немесе
тоқтатылуымен құқық нормаларын байланыстыратын мән-жайларды анықтау [4].
Азаматтық сот өндірісінің барлық үш түрі де АІЖК-нің ережелері бойынша
қарастырылады,өйткені онда белгілі бір азаматтық істі қарастыру бойынша
сот өндірісінің барлық түріне ортақ құқық нормалары бекітілген.
Ерекше өндіріс – азаматтық іс бойынша азаматтық сот өндірісінің үшінші
түрі ретінде процессуалдық ерекшелігімен мазмұндалады.
Ерекше іс жүргізу – мүдделі тұлға үшін жеке немесе мүліктік құқықтарын
жүзеге асыруға жағдай туғызу мақсатында даусыз субъективтік құқықтардың бар
болуын немесе жоқ болуын анықтау бойынша сот өндірісін жүргізу түрі.
Ерекше сот ісі қалған азаматтық сот істерімен өзара тығыз байланысты,
өзге азаматтық істер сияқты істерді қарау тәртібін анықтайтын істің жалпы
принциптеріне негізделеді.
Азаматтық сот өндірісінің негізін қалайтын ең негізгі нормативтік акті
бұл әрине 1999 жылы 13-шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу Кодексі, осы Кодексте азаматтық сот өндірісінің үш
түрі көрсетілген: талап өндірісі, ерекше талап өндірісі және ерекше
өндіріс.
Талап қоюмен жүргізілетін сот ісі – бұл соттың субъективті құқық немесе
азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, экологиялық, жер және өзге де
құқықтық қарым-қатынастардан туындайтын дауларды талқылау мен шешу бойынша
азаматтық іс жүргізу құқық нормаларымен реттелген іс-әрекет. Талап қоюмен
жүргізілетін сот ісі субъективті азаматтық құқықтар мен міндеттерді жүзеге
асыру бойынша жеке тұлғалар арасында дауды шешуге бағытталған.
Ерекше талап қоюмен жүргізілетін істер – бұл соттың мемлекеттік
органның, жергілікті өзін-өзі басқару органының, сайлау комиссиясының,
лауазымды адамдардың шешімімен, әрекетімен (немесе әрекетсіздігімен)
сайлану немесе сайлау, референдумға қатысу құқығы бұзылды деп санайтын
азаматтардың арыздары бойынша даулы мәселелерді талқылау мен шешуге
бағытталған іс жүргізу тәртібі.
Ерекше сот өндірісінде Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу
заңнамаларына сай даусыз мәселелерді талқылау мен шешуге бағытталған сот
өндірісінің бір түрі болып саналады.
Азаматтық сот өндірісінде талап өндірісі мен ерекше талап өндірісінің
өзара ұқсастығы бар, бұл екі сот өндірісі тараптар арасындағы даулы
мәселелерді талқылау мен шешуге бағытталған. Бұл екі сот өндірісінің
ерекшелігі талап өндірісінде азаматтар арасындағы субъективті құқық немесе
азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, экологиялық, жер және өзге де
құқықтық қарым-қатынастардан туындайтын дауларды талқылау мен шешу болса,
ал екінші сот өндірісі мемлекеттік органның, жергілікті өзін-өзі басқару
органының, сайлау комиссиясының, лауазымды адамдардың шешімімен, әрекетімен
( немесе әрекетсіздігімен) сайлану немесе сайлау, референдумға қатысу
құқығы бұзылды деп санайтын азаматтардың арыздары бойынша даулы мәселелерді
талқылау мен шешуге бағытталған. Бірінші сот өндірісімен екінші сот
өндірісінің айырмашылығы міне сонда, бірақ бұл сот өндірістерінің
процессуалдық іс жүргізушілік ережелерінің ешқандай айырмашылығы жоқ. Екі
сот өндірісінде де өзара даулы құқықтар мен мүдделер бойынша тараптардың
қақтығысы болады.
Ерекше іс жүргізу – мүдделі тұлға үшін жеке немесе мүліктік құқықтарын
жүзеге асыруға жағдай туғызу мақсатында даусыз субъективтік құқықтардың бар
болуын немесе жоқ болуын анықтау бойынша сот өндірісін жүргізу түрі.
Ерекше сот өндірісінің негізгі белгілерінің бірі, ол даудың болмауы
және даулы мәселелер бойынша бір-біріне қарсы талап қоятын тараптардың
болмауында. Ерекше сот өндірісі талапкердің нақты жауапкерге тікелей талап
қоюымен емес, мүдделі тұлғаның заңды маңызы бар фактіні анықтау
мақсатындағы өтініші негізінде қозғалады. Ерекше сот өндірісі әдебиеттерде
даусыз бір жақты сот өндірісі деп сипатталады [5].
Ерекеше сот өндірісі – азаматтық сот өндірісінің бір түрі ретінде,
азаматтың құқықтық жағдайын, оның субъективтік құқықтары мен мүдделерінің
туындау, өзгеруі немесе тоқтатылуымен байланысты заңды маңызы бар
фактілердің даулы құқықтық мүдделердің бар не жоқтығын анықтауға байланысты
іс жүргізушіліктің бір түрі болып саналады. Заңды маңызы бар фактілерді
анықтаудағы азаматтың субъективтік құқықтары бір-бірімен тығыз байланыста
болады. Анықтап қарасақ азаматта мүліктік жеке құқықтар болмайды, егер ол
белгілі бір заңды маңызы бар фактімен анықталмаса, екінші жағынан ешқандай
факт заңды маңызы болмайды, егер ол белгілі бір құқықтардың туындауына,
өзгеруіне немесе тоқтатылуына әкеліп соқпаса. Сондықтан да заңды маңызы бар
фактіні анықтау барысында белгілі бір құқықтық заңды мүдделердің жәйі
туралы мәселе қозғалуы сөзсіз. Біздің ойымызша заңды маңызы бар факті мен
оған тығыз байланысты құқықтық мүддені бөліп қарауға болмайды, кейбір
авторлардың ойынша, сотта заңды маңызы бар фактіні анықтау барысында,
заңды маңызы бар факті туралы дау туындаса, онда ерекше өндірістің
тоқтатылуына әкеліп соқтырады деп ойлайды.
И.Б. Морейннің ойынша құқық және фактіні бір-бірінен ешқандай жасанды
түрде бөліп қарастырудың мүмкіндігі жоқ. Құқықтық қорытынды тек қана
фактіге негізделуі тиіс, сондықтан да, азаматтық құқықпен қатар,
анықталуы тиіс заңды фактінің дұрыстығы ерекше сот өндірісінде нақты өз
шешімін таба алмайды деп жазды.
Ал, П.Ф. Елисейкиннің ойынша кез-келген фактідегі дауда құқық туралы
дау бар, сондықтан да фактіні анықтауда дау туындаса ерекше сот өндірісі
тоқтатылады. Ерекше сот өндірісі тәртібінде заңды маңызы бар фактіні
анықтаудағы дау фактінің дұрыстығында болуы мүмкін, бұл жағдайда фактіні
анықтау сотта жалпы тәртіп бойынша талап өндірісі негізінде қаралуы керек.
Бұл ойды басқа да зерттеуші ғалымдар қолдайды [6].
Біздің ойымызша бұл авторлармен толықтай келісуге болмайды, себебі,
факті туралы туындаған дау ол міндетті түрде құқық туралы дауды
туындатпайды, құқық туралы дауды туындатпай-ақ фактінің дұрыстығы туралы
дау туындауы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу Кодексінің нормаларына
сай ерекше сот өндірісінде заңды маңызы бар фактілерді анықтау туралы істер
қаралады. Яғни бұл сот өндірісінде құқық туралы дау емес, құқықтық даусыз
сипатқа ие фактілерді анықтау туралы істер қаралады.
Құқық туралы дау туындаса, онда міндетті түрде бір-біріне заңды түрде
талап қоюмен жүгінетін тараптар болады. Құқықтық даумен бір-біріне қарама-
қарсы талап қоятын немесе, бірі жауапкер, екіншісі талапкер болып іске
қатысатын болса бұл іс ерекше сот өндірісінде қаралмайды. Ол талап
өндірісінде немесе ерекше талап өндірісінде қаралуға жатады. Ерекше сот
өндірісінде тек қана даусыз, дауласушы тараптардың қатыспауынсыз заңды
фактілерді анықтау туралы азаматтардың өтініші бойынша іс қаралады. Ерекше
сот өндірісінің басқа екі азаматтық сот өндірісінен айырмашылығы, ерекше
сот өндірісінде дауласушы тараптардың қатысуымен құқық туралы даулы істер
қаралмайды. Азаматтық сот өндірісінде ерекше сот өндірісінің алатын орны
міне осында.
Ерекше сот өндірісінде бір-біріне қарсы талап қоятын тараптар
қатыспайды және құқық туралы даулы мәселе қаралмайды.
Ерекше жүргізілетін істерді осы Кодекстің 31-38-тарауларында
белгіленген алыныстармен және толықтырулармен қоса талап қою ережелері
бойынша соттар қарайды (ҚР АІЖК 290-бап). Ерекше сот өндірісінің сотта
қаралу тәртібі жалпы талап қою ережелері бойынша соттар қарайды, бұл
ерекше сот өндірісінің талап өндірісі және ерекше талап өндірісімен
процессуалдық ұқсастығын көрсетеді. Бірақ ерекше сот өндірісі тәртібінде
қаралатын кейбір істердің өзіндік талаптары бар. Бұл туралы заң нормасында
істерді ерекше сот өндірісінде ҚР АІЖК-нің 31-38- тарауларында көрсетілген
алыныстармен және толықтырулармен соттар қарайды деп көрсетілген.
Ерекше іс жүргізу өзінің процессуалдық ерекшелігімен сипатталатын,
белгілі бір шеңберде топтасқан азаматтық істерді қарайтын, азаматтық іс
жүргізудегі үшінші бір жеке өндіріс болып саналады. Ерекше өндіріс
тәртібінде қаралатын істердің түрлері ҚР АІЖК-нің 289-бабында
қарастырылған:
заңды маңызы бар фактілерді анықтау туралы;
азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы және азаматты қайтыс болды деп
тану туралы;
азаматты әрекет қабілеті шектеулі немесе әрекетке қабілетсіз деп тану
туралы;
азаматты психиатриялық стационарға мәжбүрлеп орналастыру туралы;
заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің банкроттығы туралы;
жылжымайтын мүлікті иесіз деп тану және жылжымайтын мүлікке коммуналдық
меншік құқығын тану туралы;
азаматтық хал актілері жазуларының дұрыс еместігін анықтау туралы;
нотариаттық әрекеттерге немесе оларды жасаудан бас тартуға шағымдар
бойынша;
жоғалған ұсынбалы және ордерлік бағалы қағаздар бойынша құқықтарды қалпына
келтіру туралы;
бала асырап алу туралы;
Аралық соттардың шешімдеріне шағым жасау туралы;
Қазақстан республикасының және басқа мемлекеттің аумағында экстремизмді
немесе террористік қызметті жүзеге асыратын шетелдік немесе халықаралық
ұйымды экстремистік немесе террористік ұйым деп тану туралы өтініш бойынша
іс жүргізу.
Жоғарыда тізілген істерден басқа ерекше сот өндірісіне сол бапта
қарастырылмаған істер де қаралады. Мысалы, ерекше өндірістің ережелері
бойынша денсаулығы қалпына келтірілген азаматты әрекетке қабілетті деп тану
туралы немесе әрекет қабілеттілігін шектеуді жою туралы істер қаралуға
жатады [2].
Сонымен қатар, ерекше өндіріс тәртібінде баланың әкесі қайтыс болған
жағдайда әкелік анықталады. Жалпы, мұндай екі санаты болады – әкелікті тану
фактісін анықтау (ерекше іс жүргізу) және әкелікті анықтау (талап қою ісін
жүргізу) [4].
Келтірілген істер олар өзара бір-бірінен мазмұны жағынан және сот
әрекеттерінің бағыты мен мақсаты жағынан ажыралып тұрады. Бірақ та бұл
істер бір-біріне ұқсамағанымен, олардың бір арнаға тоғыстыратын белгі ол
ведомствалық сотта құқықтық даулардың жоқтығында. Жоғарыда келтірілген
белгі негізінде ерекше сот өндірісі талап өндірісімен және еркеше талап
өндірісінен ажыратылады. Ерекше сот өндірісінде құқықтық даудың жоқ болуын
дауласатын тараптардың жоқ болуымен сипатталады. Келтірілген негіздер
бойынша ғылыми оқу құралдарында ерекше сот өндірісіне мынадай анықтама
келтірілген, ерекше сот өндірісі—бұл мүдделі тұлғалар арасында материалдық-
құқықтық дау жоқ азаматтық істерді сотта бірінші инстанцияда қараудың
арнайы процессуалдық тәртібін белгілейтін азаматтық сот өндірісінің бір
түрі [6].
Бірақ та ерекше сот өндірісінің анықтамасы мен оның мазмұны, істердің
категориялары азаматтық іс жүргізу ғылымында әлі күнге дейін даулы мәселе
болып отыр. Ғылымда ерекше сот өндірісінің құқықтық табиғаты, сот
әрекетінің пәні және ерекше сот өндірісіне жататын істердің түрлері туралы
мәселе теориялық мәселе болып отыр.
Ерекше сот өндірісінің құқықтық табиғаты мен оның құрылымы туралы
теориялық мәселе қарап, процессуалдық ғылымның ғалымдары әртүрлі
пікірлерге келді:
1) ерекше өндірісте қаралатын істердің негізгі тірегі даусыз істер
сипатында болады [5];
2) азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын қорғаудағы соттың процессуалдық
іс-әрекетінің мақсаты мен негізділігіне негізгі мән беріледі [7];
3) ерекше сот өндірісінің пәнін, заңды маңызы бар фактілерді анықтау,
нотариат және АХАЖ органдарының іс әрекетінің заңдылығын қадағалау
негізгі құраушылар болып табылады [8].
Бірақ та, Ғылыми зерттеу әдебиеттерінде көрсетілгендей ерекше сот
өндірісінің материалдық – құқықтық және процессуалдық табиғатын зерттей
келе пәнін нақтылай көрсетуге және оның процессуалдық мақстымен
әдістерінінің құқықтылығын нақтылауға болады. Жоғарыда келтірілген пікірлер
негізінде қортындалай келе ерекше сот өндірісінің процессуалдық тәртібімен
істердің қаралау тәртібін нақтылап қарастыруға мүмкіндік бар [9].
Ерекше сот өндірісінің материалдық-құқықтық табиғатын, азаматтар мен
ұйымдардың заңды мүдделерін қорғаудың қамтамасыз ететін процессуалдық
нормалар қалыптастырады. Талап өндірісі мен Ерекше өндірісте сот
азаматтардың дауланған субъективтік құқықтарын қарайды, яғни аталған
өндірісте тек дауланған субъективтік құқықтар бойынша талап бойынша іс
қаралады.
Ерекше сот өндірісі тәртібінде азаматтардың субъективтік құқықтары
емес, олардың заңды (заңмен қорғалатын) мудделері қаралады [6].
Заңды маңызы бар фактілерді анықтау ерекше іс жүргізуде мүдделі
тұлғалардың белгілі бір субъективтік құқықтарымен міндеттерінің пайда
болуы, өзгеруі немесе тоқтатылуына әкеліп соғуы мүмкін. Сондықтан ерекше
сот өндірісінде қаралған заңды маңызы бар фактілерді анықтау азаматтардың
субъективтік құқықтарын жанама түрде болса да қорғайды деп айтуға болады.
Ерекше сот өндірісінде сот іс қараған уақытта мүдделі тұлғаның
материалдық-құқықтық мүддесін қозғайтын мән жайларды басты назарға алмайды,
керісінше істе заңды маңызы бар фактіні анықтайды. Сот анықталған факті
бойынша субъективтік құқыққа қатысты ешқандай мән жайды талқыламайды.
Егер ведомствалық сотта ерекше өндіріс тәртібінде қаралып жатқан істе
құқықтық дау туындайтын болса, онда сол сотта істі ерекше талап өндірісі
бойынша істі қайта қарауға жібереді. Сонымен қатар мүдделі тұлға осы іс
бойынша әкімшілік-территориясына байланысты қарайтын сотқа арыз бере алады.
Ерекше сот өндірісі бойынша сот әртүрлі сипаттағы фактілердің бар не
жоқтығын нақтылайды:
1) әрекет – мысалы, бала асырап алудың тіркелгендігі туралы фактіні,
некені тіркеу және бұзуды, мұраның қабылдануы, нотариалдық әрекет және
одан бас тарту туралы фактілерді.
2) оқиға – мысалы, кейбір жағдайларда адамның қайтыс болуы туралы
фактіні, туу туралы фактілер т.б.
3) жағдайлар- мысалы, туыстық қарым-қатынасты, фактілі некелік қарым-
қатынасты, азаматты әрекетке қабілетсіз деп тану туралы, азаматты
хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы фактілерді анықтайды.
Ерекше іс жүргізуде маңызды мәселелердің бірі болып факт туралы дау.
Ғалымдардың пікірі бойынша тек қана дау тек ерекше талап өндірісінде
ғана емес, ол сонымен қатар ерекше сот өндірісінде заңды фактілерді анықтау
барысында да туындап отырады оларды ерекше өндірісінде қарау мәселесі
туындап отырады, сотта заңды фактілерді қарау барысында туындаған даулы
мәселені де ерекше сот өндірісінде қарау арқылы іс жүргізіледі дейді. С.Н.
Абарамов, С.В. Бырдина және Р.Ф. Каллистратованың пікірінше заңды маңызы
бар фактілерді анықтау барысында туындаған даулар, олардың бәрі
субъективтік құқықтық мүддені қозғай бермейді дейді. Ерекше сот өндірісі
ведомствалық сотта тек қана мүдделі тұлғаның арызы бойынша қозғалады.
Азаматтық сот істеріндегі ерекше сот ісі талап қою ісіне қарағанда
құқық туралы даудың, дауласатын, қарама-қарсы заңды мүдделері бар
тараптардың жоқтығымен ерекшеленеді. Істе арызданушылар мен мүдделі
тұлғалар ғана қатысады. Ерекше сот ісі талап қою емес, біржақты сот ісі
ретінде сипатталады. Ерекше сот істерін соттар талап қою істерінің жалпы
ережелері бойынша қарайды, оған заңда бекітілген және берілген іс бойынша
сот ісінің ерекшелігін құрайтын алулар мен толықтырулар жатпайды. Істің
негізгі тобын сот төрешілері жеке қарайды. Ерекше сот ісі қалған азаматтық
сот істермен тығыз байланысты, өзге азаматтық істер сияқты істерді қарау
тәртібін анықтайтын істің жалпы принциптеріне негізделеді. Ерекше сот ісін
қарау кезінде сот ісінде әділсоттылықты тек сот, сот төрешілерінің
тәуелсіздігі, жариялылық және т.б жүзеге асыратын принцип қолданылады. Сот
талқылауы сатысында сот талқылауының ауызшалық, үздіксіздік және тікелейлік
принципі қолданылады.Тараптардың және құқық туралы даудың жоқтығынан бұл
сот ісінде тартыстық принципі барынша аз қолданылады.
Ерекше сот істері үшін дәлелдемелік құқық институттарының әрекеті тән.
Дегенмен де, оның бірқатар өзіндік ерекшеліктері бар. Ерекше сот істерін
қозғау нақты жауап берушіге қарсы талап қоюмен және талап қою арызын ұсыну
жолымен емес, заңды мағынасы бар қандай да бір мән-жайды немесе даусыз
құқықты растаудан тұратын арыз беру арқылы жүргізіледі. Арыздың мазмұны
Қазақстан Республикасы АІЖК-нің 150-бабындағы талаптарға сай болуы тиіс.
Дегенмен де ерекше сот ісінің нақты бір санаттарының арыздар мазмұнына
сақталуға тиісті өзіндік талаптар қойылады. Негізінен бұл қаралатын
істердің ерекшелігімен байланысты және сонымен шартталады. Мысалы, заңды
маңызы бар деректерді анықтау туралы, азаматты із түссіз жоғалып кетті деп
тану және кісіні өлді деп хабарлау туралы арыздарды арызданушының нақты
мақсаты көрсетілуі тиіс. Ерекше сот ісінің өзге санаттары бойынша
арыздардың мазмұны ҚРАІЖК-нің 294, 297, 303, 315, 317-2-баптарындағы
талаптарға сай болуы тиіс.
Ерекше сот істерін дайындаудың ерекшеліктері ерекше сот ісіндегі
істердің қарау тәртібін реттейтін ҚР АІЖК баптарында аталған істердің әрбір
санатының ерекшеліктерімен шартталған.
Ерекше өндірістегі заңды маңызы бар фактілерді сотпен бекіту, заңды
фактілерді соттық тәртіпте анықтау деп аталады. Ол азаматтар мен ұйымдардың
заңды мүдделерін қорғаудың кепілі болып саналады.
Құқықтық реттеу барысында мемлекет тек қана құқықтық даулы мәселелерді
реттеп қана қоймай, сонымен қатар, азаматтар мен ұйымдардың құқықтық тіркеу
кезінде даусыз құқықтық мүдделерінің де сақталуын қамтамасыз етеді. Белгілі
бір заңды фактілердегі азаматтар мен ұйымдардың заңды мүдделерін қорғау
өркениетті елдердің бәріне тән құбылыс. Сондықтан заң шығарушы алдында
аталған заңды мүдделерді тиімді қаматамасыз ету басты мақсат болып
саналады. Заңды мүдделерді әкімшілік және сот органдары өз құзыреті шегінде
қарап қамтамасыз етеді.
Бірінші топқа жалпыға мәлім фактілер және жағдайларды анықтаумен
тіркеуге байланысты мүдделерді жатқызуға болады. Белгілі мән жайларға
байланысты даусыз мүдделер әкімшілік органдар арқылы қамтамасыз етіледі.
Бұл органдармен туу туралы, некені тіркеу туралы, некені бұзу туралы,
көшірменің негізділігін, келісім шарттар растығын, атқару парағын береді.
т.б. [10].
Екінші топқа зерттеуді қажет ететін сот тәртібімен ерекше өндірісте
қаралатын мүдделерді жатқызуға болады. Бұл жағдайда тиісті заңды мүддені
қорғауда заңды фактіні анықтау сот тәртібімен ерекше сот өндірісінде
қаралады.
Кез-келген құқықты қабылдау формасында белгілі бір актімен мән-жайларды
зерттеу негізі болады. Зейнетақы алу құқығын белгілі бір факіні дәлелдеу
арқылы пайдалана алады (жас, еңбек өтілі т.б). Мұраны алу үшін мұрагерлік
құқықтық бар екендігін дәлелдеу қажет (туыстық қатынас, асырауында болуы
т.б)
Ерекше сот өндірісінде қаралатын істердің өзіне тән материалдық-
құқықтық табиғаты бар. Талап өндірісі және ерекше талап талап өндірісінде
дауланған субъективтік құқықтарды қорғау мақсатындағы арыз негізінде іс
қаралады. Ерекше сот өндірісінде заңды мүдделерге тығыз байланысты заңды
маңызы бар фактілерді анықтау бойынша іс жүргізіледі (оқиға, іс-әрекет
немесе жағдай). Ерекше сот өндірісі бойынша талапкер материалдық-құқықтық
мүддесін даулап жауапкерге талап қойылмайды.
Әрине талапкердің мүддесі тек қана процессуалдық сипатта болмайды.
Заңды маңызы бар фактіні анықтауда талапкердің заңды мүддесінің бар
екендігімен сипатталады. Бірақ та ерекше сот өндірісінде қаралатын істерде
талапкердің субъективтік құқығы қорғалмайды. Ерекше сот өндірісінде
азаматтық-құқықтық даулы істерді қарау бұл процессуалдық заңнаманың
нормасын өрескел бұзушылық болып саналады [9].
Ерекше сот өндірісінің басқа екі іс-жүргізуден айырмашылығы
субъективтік даулы мүдделердің қаралмауымен сипатталады деп айтылады.
Осыған байланысты ерекше сот өндірісі кейбір әдебиеттерде даусыз істерді
қарайтын сот өндірісі ретінде сипатталады. Бұндай қорытындымен толықтай
келісіуге болмайды. Кейбір жағдайларда ерекше сот өндірісінде сотпен
анықталатын заңды маңызы бар фактілер жалпыға мәлім болмауы мүмкін және
олардың арасында қарама-қайшылықтар болады, оны анықтау үшін сол факті
бойынша дәлелдемелер қажеттігі туындайды.
2. Ерекше өндірістің азаматтық іс жүргізу өндірісінің басқа түрлерінен
айырмашылығы
Ерекше сот өндірісі- бұл АІЖК-ң 2-бөліміне сәйкес азаматтық сот
өндірісінің айрықша бір түрі болып табылады. Заңның аталмыш бөлігінде
мұндай өндірістің үш түрі:
1) талап қою өндірісі;
2) ерекше талап өндірісі;
3) ерекше өндіріс қарастырылған.
Осыған орай, ерекше өндірістің түсінігін беру үшін, оның өзіне тән
белгісін талдау арқылы басқа өндіріс түрлерінен ара жігін ажыратып алайық.
Ерекше өндірістің, оны басқа өндіріс түрлерінен ажыратуға мүмкіндік
беретін өзіне тән белгісі - оның мақсатынан айқын көрініс табады. Ерекше
өндірістің мақсаты- азаматтық құқық жөніндегі дауларды шешу емес, заңды
маңызы бар мән-жайларды, даулануы мүмкін емес құқықтарды біржақты тәртіпке
растау және арызданушының өзінің даулануы мүмкін емес құқықтарын жүзеге
асыруымен байланысты мүдделерін қорғау болып табылады. Сондықтан да ерекше
өндірісті біржақты, дауыссыз юрисдикция деп сипаттауга болады. Енді ойланып
қарасақ, дау болмағандықтан, бұл өндірісте, сәйкесінше, тараптар да
болмайды деген сөз. Осы айтылғанды негізге ала отырып, ерекше өндірістің
басқа өндіріс түрлерінен айырмашылығы жөнінде мынандай тұжырымға келуге
болады.
Талап қою өндірісі біздің іс жүргізу бойынша азаматтық құқық жөніндегі,
екі тарап қатысатын, олардың арасындағы қатынастар азаматтық құқыққа тән
“тепе-теңдік” әдісімен реттелетін даудың болуымен сипатталады. Ерекше талап
өндірісі істері бойынша әкімшілік сипаттағы даулар қаралып, оған да екі
тарап қатысып, олардың арасындағы қатынастар әкімшілік құқыққа тән “билік
және бағынушылық” әдісімен реттеледі. Бұйрық өндірісі болса, соттың бұйрық
шығаруы арқылы жүзеге асады. Сот бұйрығы өндіріп алушының ақшалай сомаларды
өндіріп алу немесе мүлікті борышкерді немесе өндіріп алушының олардың
түсіндірмелерін тыңдау үшін шығармай-ақ және сотта іс қарамай-ақ дауыссыз
талаптар бойынша борышкерден талап ету туралы арызы бойынша шығарылған
судьяның актісі болып табылады. Сот бұйрығы соттық қорғаудың жалпы
ережелерін сақтауды қажет ететін іс жүргізушілік өндірістен тыс шығарылады.
Яғни, сот бұйрығы- бұл, мемлекеттік мәжбүрлерді жүзеге асырудың
жеделдетілген тәсілі. Ол- тура мағынадығы құқық қолданушылық акті болып
табылмайды.
Ерекше өндіріс - жоғарыда келтірілген өндіріс түрлерінен өзінің
құрамына кіретін істердің материалдық-құқықтық табиғатымен ерекшеленеді.
Мақсаты- арызданушыда белгілі бір құқықтардың пайда болуына, өзгеруіне
немесе тоқтатылуына байланысты мән-жайларды анықтау және бекіту болып
табылады.
Сонымен, мен азаматтық сот өндірісі түрлеріндегі ерекше өндірістің
басқаларынан айырмашылығын ашып көрсеттім. Енді осының негізінде “ерекше
өндіріске” түсінік беріп өтейін.
Келтірілген ерекшеліктерге орай, ерекше өндірістің төмендегідей
сипаттамасын беруге болады:
1) Ерекше өндірісте соттың міндеті азаматтық құқық жөніндегі дауды
шешу үшін емес, арызданушыда басқа тұлғаларға ешбір қарсылық,
наразылықтары, сәйкесінше бірде-бір тарап, яғни талапкер де,
жауапкер де болмайды;
2) Ерекше өндіріс істері, мазмұны арнайы нормалармен анықталатын
арызбен қорғалады;
3) Заңмен көп жағдайларда, ерекше өндіріс істерін қозғауға
мүмкіндігі бар тұлғалар шеңбері нақтыланады;
4) Ерекше өндіріс істері сотта арызданушы және мүдделі тұлғалардың
қатынасымен қаралады;
Сот талқылауына істің нәтижесіне мүдделі тұлғалар мен ұйымдардың
қатысуы сотқа әр істің барлық мән-жайларын толық және жан-жақты зерттеуге,
ал көрсетілген тұлғаларға өздерінің немесе өздеріне қорғау тапсырылған
басқа тұлғалар мен ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін тиісті
тәртіпте қорғауға мүмкіндік береді [9].
Істі өз өндірісіне ала отырып, сот істің нәтижесіне мүдделі тұлғалар
мен ұйымдардың шеңберін анықтауға және оларды іске қатыстыру (тарту)
жөніндегі шараларды қолдануға міндетті. Бұл жөнінде азаматтық заңның
“Ерекше өндіріске” арналған 30-тарауында айтылған:
“1. ... Ерекше жүргізілетін істерді сот арыз беруші мен мүдделі
адамдардың қатысуымен қарайды. Сот өндірісіне мүдделі тұлғалар мен
ұйымдарды қатыстырмау- шешімнің күшін жою негіздерінің бірі болып табылады;
5) АІЖК-ң 290-бабына сәйкес, ерекше өндірісте қаралатын істер
соттарымен азаматтық сот өндірісінің жалпы ережелері бойынша, заңмен
көзделген алыныстар мен толықтырулар ескеріле отырып қаралады;
6) Егер істі ерекше өндіріс тәртібінде қарау кезінде қайсыбір құқық
жөнінде дау туындаса, арыз қараусыз қалдырылып, мүдделі тұлғаларға, олардың
жалпы негіздер бойынша талап қою құқықтары түсіндіріледі (АІЖК 290-б., 3-
болімше). Бірақ, бұл ереже, азаматты әрекетке қабілетсіз деп тану туралы
істерге қатысты қолданылмауы тиіс. Өйткені, бұл ереже қолданылған жағдайда,
дау бойынша бір тарап болып, өз мүдделерін дербес, өздігімен қорғай
алмайтын тұлға болар еді.
Сонымен, жоғарыда келтірілген ерекше өндіріс сипаттамаларына негізделе
отырып, ерекше өндіріс түсінігін беріп өтейін: Ерекше өндіріс- бұл, заңмен
анықталған, ортақ белгісі- мүдделі тұлғалар арасында материалдық-құқықтық
дамудың болмауы болып табылатын азаматтық істер шеңберіне қатысты
қолданылатын, істерді соттың бірінші инстанциясында қараудың арнайы іс
жүргізушілік тәртібі.
Дегенмен, ерекше өндірістің түсінігі мен мәні, сонымен қатар оған
жататын істердің санаттары азаматтық іс жүргізу құқығының ғылымында даулы
мәселе болып табылады.
Ерекше өндірістің құқықтық табиғаты мен мәні турасындағы мәселені
зерттей келе процессуалист-ғалымдар түрлі қорытындыларға келеді:
1) Ерекше өндірістің түсінігі мен мәнін ашу кезінде негізгі екпін,
мұндай істердің даусыз сипатына жасалады [5];
2) Ерекше көңіл азаматтар мен ұйымдардың заңмен қорғалатын
мүдделері қорғауға бағытталған соттың іс жүргізушілік қызметінің
мақсатына бөлінеді [11].
3) басты негіз ретінде-заңи факті немесе күйді анықтауды, сонымен
қатар, нотариат және Азаматтық Хал Актілерінін Жағдайы органдары
әрекеттерінің заңдылығына бақылауды асыруды білдіретін, ерекше
өндірістің пәні алынады [12].
Бірақ, ғылыми әдебиеттерде көрсетілген, ерекше өндірістің мәнін-оған
жатқызылған істердің материалды-құқықтық және іс жүргізушілік табиғатын,
өндіріс мақсаты мен сот әділдігін жүзеге асыру тәсілдерінің сипатын талдау
нәтижесінде ғана түсінуге және жан-жақты ашуға болады.
Ерекше өндіріс тәртібімен қаралатын істердің материалды-құқықтық
ерекшелігі (өндірістерден)- азаматтардың және ұйымдардың заңды мүдделерін
қорғауды білдіреді. Жоғарыда айтылғандай талап және ерекше талап өндірісі
істері бойынша соттар бұзылған немесе дауланып жатқан субъективті
құқықтарды қорғауды жүзеге асырады.
Д.М.Чечот деген ғалымның пікірінше нотариалды әрекеттерге шағымдану,
Азаматтардың Хал Актілерін Жазу органдарының кітаптарындағы жазба
қателіктерін анықтау, мүлікті иесіз деп тану туралы шағымдар бойынша
қаралатын істер үшін ауытқу жасауға болады, яғни бұл істер талап
өндірісінде де қаралуы мүмкін [9].
Бұл пікірмен келісе отырып, оны салыстырмалы түрде біздің азаматтық
заңдарға қатысты мұндай істер санатына қолдануға болады дейді өз еңбегінде
Қазақстандық ғалым Баймолдина З.Х.:
1) нотариалды әрекеттерге және оларды жасауға бас тартуға шағымдану.
Мәселен және тұлға нотариат органдарына сыйға тарту шартын
куәландыру үшін жүгініп отыр. Нотариус аталған әрекетті
куәландырудан бас тартты. Бұл бас тарту- нотариустың бұзған
субьъективті құқықты қорғау үшін сотқа шағымдануға негіз болады
(мұнда аманаттың мүлікті билеу (басқару) құқығы бұзылып отыр).
Келтірілген мысалда іс жүзінде азаматпен нотариат органы арасында
азаматтық-құқықтық дау туындайды. Өз құқығы бұзылды деп
есептейтін тұлға іске-талапкер, ал оның құқығын бұзған нотариалды
орган-жауапкер ретінде қатысуы тиіс. Бұдан, мұндай даудың талап
өндірісі тәртібінде қаралуы тиіс екенін байқауымызға болады.
2) Азаматтық Хал Актілеріндегі Жазбалардың қателіктерін
(жаңсақтықтарын) анықтау жөнінде шағымдану. Мәселен, Азаматтық
Хал Актілері Жағдайы-органы азаматтың атын жазудағы қателікті
түзеуден бас тартты делік. Бұл бас тарту- сотқа өзінің дара
субъективті құқығын (атына деген құқық) қорғау үшін жүгінетін
азаматпен дауланады. Сондықтан да істердің бұл санатын, дәл
жоғардағысы сияқты-талап өндірісі істерінің қатарына жатқызуға
болады [13].
Ерекше өндіріс тәртібі мен субъективті құқықты емес, заңды (заңмен
қорғалатын) мүддені қорғау жүзінде асырады. Ерекше өндіріс тәртібімен істі
қарағанда сот, материалды құқықтық қатынаспен кездесетін тұлғаның тәртібін,
жүріс-тұрысын айқындамайды. Ол тек заңи фактінің бар, не жоқтығын бекітеді.
Ал заңи факт бар болған жағдайда, осыған орай қайсыбір тұлғада субъективті
құқықтың пайда болуы мәселесіне келсек, сот мұндай мәселелерді мүлде
қарастырмайды.
Егер істі ерекше өндіріс тәртібімен қарау кезінде соттың қарауына
жататын құқық туралы дау туындаса, сот іске талап өндірісі тәртібі мен
қарау туралы ұйғарым шығарады. Іс талап қою тәртібі мен оның қозғалу орны
бойынша қаралады. Арыз беруші мен басқа да мүдделі адамдарға АІЖК-ң 150-151
баптарында көзделген талаптарды-сот белгілеген мерзімде орындау қажет
екендігі түсіндіріледі. Аталмыш Кодекстің 150 және 151-баптарын ашып
қарасақ, оларда талап арыздың нысаны мен мазмұны және талап арызға қоса
тіркелген құжаттар жөнінде айтылады.
Талап арыздың нысаны мен мазмұны:
1. Талап арыз сотқа жазбаша нысанда беріледі.
2. Арызда:
1) арыз берілетін соттың атауы;
2) талап қоюшының атауы, оның тұрғылықты жері немесе, егер талап
қоюшы ұйым болса, оның тұрған жері мен банктік реквизиттері,
3) жауапкердің атауы, оның тұрғылықты жері;
4) талап қоюшының құқықтарын бұзудың немесе бұзу қаупінің мәні;
5) талап қоюшы өз талаптарын негіздейтін мән-жайлар;
6) егер талап бағалауға жатса, оның бағасы;
7) арызға қоса тіркелетін құжаттардың тізбесі көрсетілуге тиіс.
3. Арызға талап қоюшы немесе талап арызға қол қоюға және оны көрсетуге
өкілетті болған жағдайда оның өкілі қол қояды.”
Талап арызға қоса тіркелетін құжаттар:
Талап арызға:
1) жауапкерлер мен үшінші тұлғалардың санына қарай талап арыздың
көшірмесі;
2) мемлекеттік баж төлеуді растайтын құжат;
3) өкілдің өкілеттігін куәландыратын сенімхат;
4) талапкер өз талаптарын негіздейтін мән-жайларды растайтын
құжаттар;
5) оны дауға ғжағдайда нормативтік құқықтық актінің мәтіні;
6) талапкердің мерзімді кейінге қалдыру, ұзарту, сот шығындарын
төлеуден босату немесе олардың мөлшерін азайту туралы өтініші
және тағы басқалары қоса тіркеледі.
Яғни, ерекше өндіріс істерін қарау барысында азаматтық құқық жөнінде
дау туындаса, сот, өзі белгілеген мерзімде орындалушы мен мүдделі
тұлғаларға аталған әрекеттерді, демек тиісті нысанда талап арыз жазу және
оған тіркелетін қажетті құжаттарды тіркеу керекті екендігін түсіндіреді. Ал
арызданушы осы әрекеттерді сот белгілеген мерзімде орындауға міндеттенеді.
Егер ол бұл міндетті орындауға қарсы болса, сот істі аумақтық сотта қарау
ережелері бойынша басқа соттың қарауына беруі мүмкін. Соттық істі талап
өндірісі тәртібімен қарау туралы ұйғарымы белгілеген мерзімде орындалмаса,
яғни талап арыз және оған қоса тіркелетін құжаттар бермесе ерекше өндіріс
тәртібімен берілген арыз қараусыз қалдырылады.
Ерекше өндіріс тәртібімен сот, алуан түрлі сипаттағы заңи фактілердің:
1) әрекет- мысалы, асырап алу, некеге тұру және ажырасу тағы басқа
фактілердің;
2) оқиға- мысалы, тұлғаның белгілі бір уақытта және жерде қайтыс
болуы, туылуы, бақытсыз оқиға және тағы басқа фактілердің;
3) күй- мысалы, тұлғаның асырауда, некеге, әрекетке қабілетсіз болуы
фактілерінің болған-болмағандығын, бар-жоқтығын анықтайды.
Ерекше өндірістің даулы мәселелерінің бірі- факт жөніндегі дау болып
табылады.
Заңи фактілердің бар болу жөніндегі дау ерекше өндірісте орын алуы
мүмкін және мұндай даудың болуы міндетті түрде ерекше өндірістің
тоқтатылуына әкеледі деген сөз емес деген пікірлер қалыптасқан. Мұндай
пікірлерді ұстанушылардың қатарына: С.Н.Абрамов, С.В.Бырдина және
Р.Ф.Каллистратова сияқты Ресейлік ғалымдарды жатқызуға болады [14]. Олардың
ойынша, заңи фактілердің бар не жоқтығы жөніндегі кез-келген дау-азаматтық
құқық жөніндегі дау бола алмайды. Ерекше өндіріс тәртібімен қаралатын іс
тек азаматтық құқық жөніндегі дау туындағанда ғана тоқтатылуы мүмкін.
Сонымен қатар, факт жөнінде дау туындағандықтан, ерекше өндірісті тоқтату-
арызданушының заңмен қорғалатын мүдделерін қарауды қиындатады.
Екінші бір көзқарас бойынша кез-келген дау, оның ішінде факт жөніндегі
дау да, ерекше өндіріс тәртібімен қаралып жатқан істің аяқталуына әкелуі
мүмкін. Бұл көзқарас өкілдері: П.Ф.Елисейкин және Е.А.Жеруолис, ерекше
өндіріс кезінде туындаған кез-келген дау талап өндірісімен қаралуы тиіс деп
есептейді.
Менің ойымша, факт жөнінде дау мәселемізді қарағанымызда, бірінші
көзқараспен келісуіміз қажет. Өйткені біздің Азаматтық Іс Жүргізу
Кодексіміз бойынша да, сот ерекше өндіріс тәртібімен қаралатын істі тек
соттардың қарауына жататын құқық туралы дау туындағанда ғана тоқтатылады.
Мүдделі тұлғалар бұл жағдайда құқық жөніндегі дауды талап өндірісінде шеше
алады. Бұлай болмағанда, істі тоқтату арызданушыны амалсыз жағдайда
қалдырар еді: дау соттың қаралуына жатпайды, тиісінше арызданушы сотқа
талаппен жүгіне алмайды. Ал, соттан тыс тәртіпте тиісті фактіні анықтау
мүмкін емес.
Енді өз ойымды дәлелдеу үшін төмендегідей дәйек келтірейін.
Тарихқа үңілсек Кеңес Одағының өзінде, қарастырылған пікірдің алғашқысы
талап және ерекше өндірістерді бір-бірінен ажырату критерийі ретінде
алынган.
Мәселен, Л.И.Поволоцкий деген ғалымның еңбегінде ерекше өндіріс ұғымын
түсіну, оны басқа өндіріс түрлерінен ажырату үшін-соттық ерекше өндірістегі
істерді шешу кезіндегі қызметінің пәнін анықтап алу қажет делінген. Осы
белгі бойынша Поволоцкий ерекше өндіріс істерін келесі екі топқа бөлген:
Бірінші топ-сот құқық, бірақ азаматтық емес құқық жөніндегі дауларды
қарайтын істер. Мысалы, сайлаушылар тізіміндегі жаңсақтықтарға шағымдану-
сот, нақты бір азаматты сайлаушылар тізіміне қосу керек пе, әлде қоспау
керек пе деген мәселені шешеді, яғни сол азаматтың сайлау құқығы жөніндегі
дау шешіледі. Ал бұл-Конституциялық құқықтың еншісінде.
Екінші топ- сот құқық жөніндегі дауларды қарамайтын, тек заңи
фактілерді анықтайтын істер. Мысалы, хабар-ошарсыз кеткенді өлді деп
жариялау және тағы басқа.
Байқап отырсақ, бірінші топтағы істерде ерекше өндірістегі құқық
жөніндегі дауға жол беріп отыр. Яғни, ерекше өндірістегі істі тоқтатуға тек
қана азаматтық құқық жөніндегі дау ғана негіз бола алады екен.
2. ЕРЕКШЕ СОТ ӨНДІРІСІНДЕ ҚАРАЛАТЫН ІСТЕР
1. Ерекше сот өндірісі тәртібінде істерді қарау тәртібі
ҚР АІЖК-нің 290-бабының 1-тарамағында көрсетілгендей ерекше
жүргізілетін істерді ҚР АІЖК-нің 31-38 тарауларында белгіленген
алыныстармен және толықтырулармен қоса талап қою ережелері бойынша қарайды.
Талап қою өндірісінің жалпы ережелері ( іс-жүргізу қағидалары, іс-
жүргізу сатылары, дәлелдау және дәлелдемелерді бағалау тәртібі, сот
отырысының хаттамасын жүргізу,тиісті сот отырысының қаулылары, іс бойынша
процесстің тоқтатылуы, арызды қараусыз қалдыру т.б).
Сонымен қатар құқықтық дау жоқ ерекше сот өндірісінде қаралатын істерді
сотта қараудың тәртібімен істі қозғаудың айрықша ерекшелігі де бар:
1. Бұл өндірісте тараптар жоқ ( талапкер және жауапкер), сонымен
қатар арыз беруші тұлғаның басқа тұлғаға ешқандай талабы
болмайды. ҚР АІЖК-нің 209-бабы, 1-тармағына сай Ерекше
жүргізілетін істерді сот арыз беруші мен мүдделі тұлғалардың
қатысуымен қарайды.
2. Ерекше сот өндірісінде қаралатын даусыз істерді қарама-қарсы
талап қою институты қолданылмайды ( жауапкер тарапты тану,
талапкердің өз талабынан бас тартуы, тараптардың бейбіт келісім
жасауына).
3. Ерекше сот өндірісі істі қозғау ерекшелігі бойынша да айрықша
сипатталады:
– бір типті категориядағы істер бойынша істі қозғауға негіз арыз
болып саналады –шағым ( нотариаттық іс-әрекеттерге немесе оларды
жасаудан бас тартуға жасалатын шағымдар);
– айрықша санаттағы істер бойынша істі заңда көрсетілген
негіздерге сай азаматтардың тобының талабы бойынша іс қозғалады (
мысалы; АІЖК-нің 296, 302, 309-баптарында нақтыланған);
– кейбір санаттағы істер бойынша мүдделі тұлғалардың арзының
мақсаты талап етіледі (мысалы, АІЖК-нің 294-бабы).
4. Заң талаптарына сай ерекше сот өндірісінде қаралатын істердің
соттылығының айрықша ережесі белгіленген. Бұл жерде территориялық
соттылықтың жалпы ережелері қолданылмайды.Ерекше сот өндірісінде қаралатын
істерге альтернативті соттылық, келісім бойынша соттылық, іске байланысты
соттылық мүлде қолданылмайды. Ерекше сот өндірісінде қаралатын істердің
әрбір санаты бойынша өзіне тән соттылық ережесі қолданылады [6].
Ерекше өндіріс азаматтық істерді қарастыру тәртібін анықтайтын іс
жүргізудің жалпы қағидаларына негізделген.Ерекше өндіріс бойынша сот
төрелігін тек қана соттың жүзеге асыруы, соттардың тәуелсіздігі, жариялылық
және т.б. қағидалар әрекет етеді. Сот талқысы сатысында істің ауызша,
үздіксіз және тікелей жүргізілуі қағидасы қолданылады.
Тараптар мен құқық туралы даудың болмауына байланысты сайысушылық
қағидасы қолданылмайды.
Егер істі ерекше іс жүргізу тәртібін қарау кезінде соттың қарауына
жататын құқық туралы дау туындаса, сот істі талап қою тәртібімен қарау
туралы ұйғарым шығарады. Істі талап қою тәртібімен оның қозғалу орны
бойынша қаралады, ал мүдделі адамдарға олардың жалпы негіздерде талап қою
құқығы түсіндіріледі.
Ерекше сот өндірісі заңды маңызы бар мән-жайларды немесе даусыз
құқықтарды анықтап беру туралы өтінішті білдіретін арыз беру арқылы
қозғалады. Арыз беруші басқада мүдделі адамдарға ҚР АІЖК-нің 150, 151 –
баптарында көзделген талаптарды сот белгілеген мерзімінде орындау қажет
екендігі түсіндіріледі. Мүдделі адамдардың қарсылықтары болған жағдайда
азаматтық іс аумақтық сотта қаралу ережелері бойынша басқа соттың қарауына
берілуі мүмкін.
Сот ұйғарымы белгіленген мерзімде орындалмаған жағдайда арыз қараусыз
қалдырылады.
Ерекше өндіріс тәртібінде қаралатын істердің санаттары бойынша арыздың
мазмұнына өзіндік талаптар қойылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz