Бұлтартпау шарасын қолданудың негіздері мен шарттары
КІРIСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста бұлтартпау
шаралары: түсінігі, қолдану негіздері және қолдану тәртібі қарастырылған.
Диплом жұмысының жалпы өзектілігі. Қазіргі кездегі мемлекеттегі
жағдайды ескере отырып, қылмыстық іс жүргізу қылмыспен күресуде нәтижелі
болу керек екенін атап өткен дұрыс, себебі қылмыспен күресудің нәтижелігі
заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтады. Қазақстан Республикасында сот
әділдігі тек сотпен ғана жүзеге асырылады. Бұл ереже ҚР Конституциясының 75-
бабында бекітілген [1].
Бұл ереженің маңыздылығы – дұрыс қалыптасқан сот әділдігінің
жүйесінсіз құқықтық, демократиялық мемлекет құруға болмайды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Дағдарыстан
жаңару мен дамуға атты 2009 жылдың 6 наурызындағы халыққа жолдауында
Қылмыспен, сыбайлас жемқорлықпен, алаяқтықпен, заңдардың бұзылуымен
табанды да қатал күрес жүргізу керек. Осы қиын кезде біздің азаматтардың,
бүкіл қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де істеу керек,-
деп атап көрсетуі кездейсоқтық емес [2].
Осыған орай, қазіргі бүкіл әлемдік экономикалық дағдарыс барысында
мемлекеттің беріктігі сынаққа салынып, қылмыстылықпен күрес жүргізу үшін
табанды шаралардың, терең теориялық зерттеулердің қажеттілігі айқын болып
отыр.
Қылмыстық процестегі бұлтартпау шараларын реттеуге байланысты
ғылыми зерттеулердің бағыттары ең басынан құқықтық мемлекет құру
сұрақтарымен байланысты.
Қазақстан Республикасының қылмыстық процесіндегі бұлтартпау шарасы
мәселесін құқықтық реттеу саласындағы ғылыми зерттеулердің ең негізгі
бағыты болып келесідей маңызды сұрақтардың жүзеге асырылуы табылады. Бұл -
біздің еліміздің құқықтық мемлекет боп құрылуы, соттың құқықтық
реформаларын жүргізу арқылы қылмыстық-процессуалдық институттардың заңмен
реттелуі, бір жағынан, қылмыстылықпен күресу жөнінде сот, прокуратура мен
тергеу органдарының қызметін нығайту, екінші жағынан.
Қазақстан Республикасының азаматтарының, шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ тұлғалардың Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес
заңдармен белгіленген құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға қолайлы жағдайды тудыру – сот пен құқық қорғау органдарының
міндеті. Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқығы мен
бостандықтары туралы Халықаралық құжаттардың негізгі идеялары мен
қағидаларын қабылдап, оны мемлекеттің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып
нығайтты. Ата заңымызға сүйене отырып, тергеуші, анықтаушы, прокурор, сот
айыпталушыға, сезіктіге оларды қылмыскер деп санамай, тұлғаның жасын,
отбасылық жағдайын және т.б.жағдайларды ескере отырып, бұлтартпау шарасын
қолдануда Қазақстан Республикасы Конституциясының, қолданыстағы
заңдарымыздың талаптарын қатаң сақтауы қажет. Бұлтартпау шарасын қолдануда
осы жағдайларға дұрыс мән бермеу салдарынан тұлғаның Конституциялық
тұрғыдан берілген құқықтары мен бостандықтары, заңды және жеке мүдделерінің
бұзылуына әкеліп соғады.
Бұлтартпау шарасы - бұл превентивті (ескерту) амалы. Оның басты
мақсаты - қылмыстық іс бойынша шындықты анықтауды, сезікті мен
айыпталушының жауапкершілігін қамтамасыз ету мен оның қылмыстық әрекетін
қайта жалғастырмауының алдын алуға бағытталған.
Бұлтартпау шарасы - бұл мәжбүрлі түрде әсер етудің тәсілі ретінде
айыпталушыға, ал қажет болған жағдайда, сезіктіге қатысты қолданылатын және
кылмыстық істі жүзеге асыру мақсатында кедергі келтіретін теріс қылықты
болдырмау үшін қолданылатын заңды шара. Бұлтартпау шараларын дұрыс
қолданудың негізінде істің барлық мән-жайларын анықтау, заңды дұрыс
қолдану, қылмыстық теріс қылық жасағандарды жазалау және заң бұзушылық
жасамағанды жазалауға жол бермеу сияқты қылмыстық процестің міндеттері
жүзеге асырылады.
Сот әділдігінің мақсаттарын дұрыс жүзеге асыру үшін, мемлекеттік
мәжбүрлеудің бір түрі болып есептелетін бұлтартпау шаралары қолданылады.
Қолданылатын бұлтартпау шарасының заңдылығы заңда белгіленген негіздермен,
процессуалдық тәртіппен, прокурорлық қадағалаумен және шараларды қолданудың
тәртібі мен шарттарының сақталуымен қамтамасыз етіледі.
Мәжбүрлеу шараларын, соның ішінде, бұлтартпау шараларын қолдану
адамдардың жеке басының бостандығын және өзге де құқықтарын шектеумен
байланысты болғандықтан, ол шараларды қолдану заңдылық принципін қатаң
сақтауды талап етеді. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Конституциясы
мен қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген басқа да принциптер сақталуға
тиісті, соның ішінде, адамның жеке басына тиіспеушілік, қадір-қасиетін
құрметтеу, кінәсіздік презумпциясы және тағы да басқа принциптер.
Кінәсіздік презумпциясына сәйкес сот үкімі шыққанға дейін айыпталушы тұлға
кінәсіз болып есептеледі. Сондықтан тұлғаға бұлтартпау шарасын қолданған
кезде осыны еске сақтау іс жүргізуші органның негізгі міндетінің бірі болып
табылу қажет. Әсіресе тұлғаны қамауға алу, үйде қамап ұстау, әскери
қызметшіні әскери командованиесінің қарауына беру шараларын қолданған
кезде. Сондықтан, кез келген тұлғаға бұлтартпау шарасын қолданған кезде,
оның қадір-қасиетін құрметтеуге тырысу міндетті жағдай болып саналады.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізуді реттейтін принциптер, бұлтартпау шарасын
әділ, дұрыс қолданудың кепілдігі болып табылады.
Бұлтартпау шарасы тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын шектеумен
байланысты шара болғандықтан, оны қолдану сұрақтары әрқашан өзекті болып
табылады, себебі Қазақстан Республикасы Конституциясы адамды, оның
құқықтары мен бостандықтарын негізгі құндылық ретінде бекітіп отыр.
Бұлтартпау шарасын реттеу нормалары жеткілікті болғаныменен, оларды жүзеге
асыру механизмі әлі дұрыс қалыптаспай отыр, оған дәлел – тәжірибе. Осы
шешілмеген сұрақтар әлі де болса ғылыми тұрғыдан зерттеуді талап етеді және
тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Диплом жұмысының тақырыбының зерттелу деңгейі. Бұлтартпау
шараларының мәселелері қылмыстық іс жүргізу құқығы саласында, көптеген
ғалым-заңгерлермен зерттелген. Мысалы, бұл мәселе Н.В. Алексеевтің, А.Н.
Акпановтың, Н.М. Гудкиннің, Ю.Д. Ливщицтің, Л.М. Давыдовтың, З.Д.
Еникеевтің, С.Д. Оспановтың, М.Ч. Когамовтың, Е.Е.Ерешевтің,
Б.Х.Толеубекованың, К.Ж.Капсалямовтың және тағы басқа ғалымдардың
жұмыстарында көрініс тапқан.
Диплом жұмысының мақсаты. Зерттеудің негізгі мақсаты – Қазақстан
Республикасы қылмыстық іс жүргізу заңнамасының, ғылыми зерттеулердің
негізінде қылмыстық іс жүргізу барысында қолданылатын бұлтартпау шаралары
жүйесін қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері. Қойылған мақсат негізінде келесі
міндеттерді нақтылап көрсетуге болады:
1) бұлтартпау шараларының ұғымын, құқықтық табиғатын, мәнін,
мазмұнын қарастыру;
2) бұлтартпау шараларын қолданудың негіздерін анықтау;
3) бұлтартпау шараларының түрлеріне сипаттама беру.
Зерттеу объектісі. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып
қылмыстық іс жүргізу барысында қолданылатын бұлтартпау шараларының мәні мен
маңызы, олардың түрлері, оларды қолдану негіздері, қолдану кезіндегі
құқықтық қатынастар табылады.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасын жалпы философиялық әдістер,
статистикалық, логикалық, салыстырмалы -құқықтық және басқа да арнайы
құқықтық әдістер құрайды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Тақырыптың тәжірибелік маңыздылығы
оның өзектілігімен тығыз байланысты. Өзекті сұрақтардың заңды және дұрыс
шешілуі, бұлтартпау шараларының тәжірибеде заңды және дұрыс қолданылуының
кепілдігі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы оның мақсаты
мен алдына қойылған міндеттерге сәйкес. Жұмыс кіріспеден, үш тарауды
қамтитын он үш тараушадан, қорытындыдан және қолданылған әдебиет тізімінен
тұрады.
Кіріспеде жұмыстың жалпы сипаты, зерттеу тақырыбының өзектілігі,
тақырыптың зерттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, зерттеу объектісі,
зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы, тәжірибелік маңызы, дипломдық
жұмыстың көлемі мен құрылымы туралы деректер берілген.
Бірінші тарау қылмыстық процестегі бұлтартпау шараларының түсінігі мен
мәніне арналған. Бұл тарау үш тараушадан тұрады.
Бірінші тараушада бұлтартпау шараларының түсінігі мен мәні зерттелген.
Екінші тараушада бұлтартпау шараларын қолданудың негіздері мен
шарттары зерттеліп, оларға түсініктеме берілген.
Үшінші тараушада бұлтартпау шарасын қолданудың процессуалдық тәртібі
қарастырылып, бұлтартпау шарасын қолдану жөніндегі қаулыны шығарудың
тәртібі, оның құрылымы мен мазмұны қарастырылған. Сонымен қатар бұл
тараушада бұлтартпау шарасын өзгерту мен тоқтату мәселелері зерттелген.
Екінші тарауда жеке-жеке бұлтартпау шараларының түрлері, одарды
қолдану негіздері мен процессуалдық тәртібі зерттелген.
Үшінші тарауда бұлтартпау шараларын қолданудың кйбір мәселелері және
оларды шешу жолдары қарастырылған. Соның ішінде, бірінші тараушада
бұлтартпау шараларының заңи, теориялық, практикалық мәселелері және оларды
шешу жолдары, ал екінші тараушада бұлтартпау шараларын қолдануға
прокурордың қадағалауы және оны жүзеге асырудың мәселелелері қарастырылған.
Қорытындыда жүргізілген зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары
нақтыланған.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ БҰЛТАРТПАУ ШАРАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, МӘНІ
1.1 Бұлтартпау шараларының түсінігі, мәні
Процессуалдық мәжбүрлеу шараларының бір түрі болып бұлтартпау шаралары
табылады. Олар, басқа мәжбүрлеу шаралары сияқты, қылмыстық іс жүргізу
міндеттерін орындауды қамтамасыз ету мақсатында және заңмен белгіленген
тәртіп бойынша қолданылады (ҚР ҚІЖК-нің 18 тарауының 139-155 баптары).
Бұлтартпау шаралары жалпы ереже бойынша айыпталушыға, сондай-ақ
сотталушыға, ал сезіктіге ерекше жағдайларда қолданылады. Осыған сәйкес,
сотқа дейінгі іс жүргізу кезінде бұлтартпау шарасын қолдануды негізінен
қылмыстық ізге түсу органы шешетін болса, ал соттағы өндіріс кезінде бұл
мәселені сот, судья шешеді. Сотқа дейінгі өндірісте қамауға алу және үйде
қамап ұстау бұлтартпау шараларын қолдану құқығы соттың құзіретіне жатады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 139-бабында
бұлтартпау шараларын қолданудың негіздері туралы былай деп жазылған:
айыпталушы анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан жасырынады не істі
сотта объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды, немесе қылмыстық
әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға жеткілікті негіздер болған
кезде, сондай-ақ үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін қылмыстық процесті
жүргізуші орган өз өкілеттігі шегінде ол адамға ҚР ҚІЖК-де көзделген
бұлтартпау шараларының бірін қолданады. Осындай қылмыстық процестің
міндеттерін орындауға кедергі келтіретін жағдайларды болғызбау бұлтартпау
шараларын қолданудың тікелей мақсаты болып табылады. Ал бұл мақсаттың
орындалуы ҚР ҚІЖК-нің 8-бабында көрсетілген қылмыстық процестің тікелей
міндеттерін орындауға мүмкіндік туғызады.
Бұлтартпау шараларының проблемалары теорияда, құқықта және қылмыстық
процесс практикасында зерттеліп шешілуі тиіс. Бұлтартпау шарасын қылмыстық-
процессуалдық мәжбүрлеудің бір түрі ретінде қарағанда мынаны ескеру қажет:
бұлтартпау шаралары туралы заң нормаларының жиынтығы қылмыстық-
процессуалдық құқықтың бір саласын құрайды. Ол қылмыстың алдын-алуға, оны
болдырмауда ең керекті құрал болып табылады. Қылмыстық процесс теориясы
бұлтартпау шарасын қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шараларының бір түрі
ретінде қарастырады.
Ал, З.Ф.Коврига бұлтартпау шараларына келесідей түсінінік береді:
Бұлтартпау шарасы айыпталушының немесе, ерекше жағдайларда, сезіктінің
әрекет бостандығын, процессуалдық міндеткерліктерін орындау мүмкіндігін
мәжбүр ету арқылы шектеу, - дейді [3. С.23].
М.А.Ковалевтың ойынша бұлтартпау шарасы мәжбүрлі түрде және қылмыстық
процесстің кез келген сатысында анықтаушы мен тергеушінің, прокурордың,
соттың қолданатын процессуалдық әрекеті [4. С.32].
Сөйтіп, әдебиетте бұлтартпау шарасының түсінігіне әр түрлі анықтама
берілген. Біздің көзқарасымыз бойынша, ең толық анықтаманы тұжырымдап
берген М.С.Строгович. Оның айтуынша: "Бұлтартпау шарасы дегеніміз - заңмен
белгіленген айыпталушының (сезіктінің) бостандығын шектейтін және оның
мына мақсаттарын орындауға мүмкіндік бермеу шарасы:
- анықтау мен тергеуден, соттан бой тасалаудың алдын алу;
- іс бойынша ақиқатты анықтауға кедергі жасауының алдын алу;
- қылмыс жасауын жалғастыра беруінің алдын алу" [5. С. 29].
Аталған ғалымдардың пікірлерін ескере отыра және қолданыстағы
заңнаманы негізге ала отырып, біз бұлтарпау шаралары түсінігіне келесідей
анықтама береміз:
Бұлтартпау шаралары – айыпталушы, ерекше жағдайларда, сезікті
анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан жасырынады, не істі
объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды, немесе қылмыстық
әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға жеткілікті негіздер болған
кезде, сондай-ақ үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін қылмыстық процесті
жүргізуші орган өз өкілеттігі шегінде қолданатын, қылмыстық процестің
міндеттерін орындауға бағытталған қылмыстық іс жүргізушілік мәжбүрлеу
шаралары.
Ал, Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексіне келетін
болсақ, айыпталушы (сотталушы) бостандықта жүрсе, тергеуден, соттан бой
тасалап қалады немесе қылмыстық іс бойынша ақиқатты анықтауға кедергі
жасайды немесе қылмыс істеумен шұғылдана береді деп ойлауға жеткілікті
негіз бар болса, сондай-ақ үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін,
анықтаушы, тергеушінің, прокурордың, соттың айыпталушыға қатысты мынадай
бұлтартпау шараларының бірін қолдануға құқығы бар:
- ешқайда кетпеу және өзін дұрыс ұстау туралы қолхат беру;
- жеке кепілдік;
- әскери қызметшіні әскери бөлім командованиесінің бақылауына
беру;
- кәмелетке толмағанды қарауына беру;
- кепіл;
- үйде қамап ұстау;
- қамауға алу.
Бұлтартпау шарасын қолдану азаматтардың аса қажетті бостандықтарын
шектеуімен байланысты, ал нақтысы, ол жеке бостандығына құқығын, жүріп
тұруына, тұрғылықты жерін ауыстыруға құқығы. Бұлтартпау шарасы заң негізіне
сай дұрыс мақсатта, бұрмалаусыз, құқықтық процедураны сақтай отырып жүзеге
асырылуы керек.
Айыпталушыға қатысты бұлтартпау шарасын қолданғанда оны жазалау
мақсаты көзделмейді. Бұл жөнінде М.А.Чельцовтың айтқаны дұрыс. Оның
айтуынша, кейбір бұлтартпау шаралары жазалау шаралары сияқты азаматтың жеке
құқықтық игіліктерін сырт жақтан қарағанда шектейді, мысалы, қамауға алу
[6. С.35].
Бұлтартпау шараларының өзіндік арнайы мақсаттары бар:
біріншісі, айыпталушының соттан, тергеуден, анықтаудан жалтарып
кетуіне жол бермеу;
екіншісі, айыпталушының істің мән-жайын анықтауға кедергі келтіруіне
жол бермеу;
үшіншісі, айыпталушының (сезіктінің) алдағы уақытта қылмыстық әрекет
жасауын болғызбау;
төртіншісі, үкімді орындауды қамтамасыз ету.
Бірінші мақсат дәлелдемелерді жинау мен зерттеуге бағытталған тергеу
әрекеттерін жүргізуге айыпталушының (сезіктінің) қатысуын қамтамасыз ету
және сотта іс жүргізуге қатысуын қамтамасыз етумен байланысты. Сонымен
қатар бұл мақсат сот үкімі бойынша тағайындалған жазаны орандаумен де
байланысты.
Екінші мақсат айыпталушының жәбірленушімен, куәлермен, сарапшымен
келісімге келмеуі, басқа айыпталушымен келіспеуімен де, сонымен қатар,
заттай дәлелдемелер мен құжаттарды жасыруына немесе фальсификация жасауына
жол бермеу үшін қажет. Бұл мақсаттың маңызы біз айыпталушыны жоғарыда
аталған әрекеттері үшін жауапқа тарта алмаймыз немесе оны дәлелдеу қиынға
соғады.
Үшінші мақсат қылмыстық әрекеттерді жалғастырудың алдын алуды
білдіреді және айыпталушының басқа да қылмыс жасауын болғызбау болып
табылады. Бұлтартпау шарасының алдыңғы екі мақсаты қылмыстың алдын алумен
байланысты емес, ол тек айыпталушының керек емес теріс қылықтарының
болмауын қажет етеді.
Сондықтан "бұлтартпау шарасы" деген атау бұл институттың толық
мазмұнын ашпайды. Кейбір авторлардың айтуына қарағанда, атауы өзгертіліп,
бұл институтты "қамтамасыз ету" шарасы деп атаған жөн [7. С. 33].
Төртінші мақсат бұлтартпау шарасының біріншісіне ұқсас сияқты болып
келеді. Бұдан айыпталушының тергеуден, соттан жалтаруына болмайтындығын
ескере келе, біз үкімнің орындалуына мүмкіндік береміз. Егер бұл бұндай
болған жағдайда төртінші мақсаттың қажет емес екендігін білеміз. Бірақ
кейбір авторлар бұл мақсатты басқаша түсінеді. Олардың ойынша, бұл тек
сотқа ғана тән, яғни айыптау үкімі шығар кезде оны апелляциялық инстанцияда
өзгертусіз қалдыруды орындау үкімі шыққанға дейін. Осыдан сот өзі шығарған
немесе өзгертусіз қалған үкімді орындауға мүмкіндік береді. Бірақ бүған
жету үшін айыпталушының соттан жасырынуына болмайды, яғни бұл бірінші
мақсатпен түйісіп тұр. Сондықтан бұл мәселе сотқа ғана тән емес, бүкіл
құқық қорғау органдарына тән
А.Д. Буряков былай деп көрсеткен: “Бұлтартпау шарасын қолдану
айыпталушыға (сезіктіге) моральдық жағынан әсер етеді” [8. С. 24], ал
Коврига З.Ф. :“Бұлтартпау шараларын қолдану қоғамды қауіпті адамдардан
сақтайды”,- деп көрсеткен [9. С.33].
ҚР ҚІЖК-нің 139-бабына сай айыпталушы анықтаудан, алдын-ала тергеуден
немесе соттан жасырынады, не істі сотта объективті зерттеуге және талдауға
бөгет жасайды, немесе қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп
ойлауға жеткілікті негіздер болған кезде, сондай-ақ үкімнің орындалуын
қамтамасыз ету үшін қылмыстық процесті жүргізуші орган өз өкілеттілігі
шегінде, ол адамға осы кодексте көрсетілген бұлтартпау шараларының бірін
қолданады делінген.
Бұлтартпау шаралары - қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеудің бір түрі
болғандықтан оны қолдану заңға қайшы, қоғамға қауіпті іс-әрекетті
айыпталушының жасамауына және оны тоқтатуға бағытталған. Өзінің мазмұнына
қарай бұлтартпау шаралары айыпталушыға психологиялық немесе физикалық әсер
етеді және де оның мүліктік құқықтарына, жеке мүддеріне шектеу салады.
Кейбір әдебиетте “қамтамасыз ету шарасы” деген термин “бұлтартпау
шарасы” деген терминге қарағанда қолайырақ деген пікірлер айтылған. Біздің
ойымызша,“бұлтартпау шарасы” термині қылмыстық –процессуалдық заңда және
практика жүзінде үйреніп кеткендіктен, оны басқа терминге ауыстыруды қажет
етпеді.
Сонымен, бәрін жинастырсақ, бұлтартпау шаралары – айыпталушы, ереекше
жағдайларда, сезікті анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан
жасырынады, не істі объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды,
немесе қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға жеткілікті
негіздер болған кезде, сондай-ақ үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін
қылмыстық процесті жүргізуші орган өз өкілеттігі шегінде қолданатын,
қылмыстық процестің міндеттерін орындауға бағытталған қылмыстық іс
жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары.
Бұлтартпау шаралары - бұл мемлекеттік процессуалдық мәжбүрлеу шарасы
дегенімізде, бұл жерде осы шараны қолдануға құқығы бар мемлекеттік органдар
мен лауазымды тұлғалар өздерінің қылмыстық-процессуалдық құзыретін жүзеге
асыру барысында, яғни алдын-ала тергеу мен қылмыстық істер бойынша сот
өндірісі сатысында қолдануын білдіреді.
Бұлтартпау шарасын қолдануға заңмен белгіленген құзыретті тұлғаларға
мыналар жатады: анықтаушы, тергеуші, прокурор, сот (судья).
Тәжірибе жүзінде бұлтартпау шараларын қолдану барысында қателіктер жиі
жіберіледі, әсіресе бұл қамауға алуға байланысты болады. Айыпталушыға
(сезіктіге) психологиялық жағынан қысым жасай отырып оған тиісті
көрсетулерді мойындатуды мақсат етіледі. Бұлтартпау шарасы мәжбүрлеу шарасы
ретінде белгілі-бір мән-жайлар, айыпталушының жеке басына, жынысына,
тұрғылықты тұратын жерінің болуы т.б. ескеріле отырып таңдалуы қажет [10.
С.32].
Тәжірибеде көбіне айыпталушының мүдделері ескерілмейді, яғни оның
құқығы, бостандығы және заңды мүдделері бұлтартпау шараларын қолданған
кезде ескерілмейді, әсіресе ол бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу
қолданған кезде болады. Бұл Қазақстан Республикасы Конституциясымен
бекітілген тұлғаның құқықтары мен бостандығының кепілдігіне қайшы келеді.
Жеке адамның Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамызда
қабылданған Ата заңымызда орнықтырылған құқықтық мәртебесі адамдар мен
азаматтардың құқықтары тұжырымдалған Халықаралық құқықтық құжаттардың
негізгі қағидаларынан туындайды [11. С.41].
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқығына қажетті тұтастай
құқықтық актілер кешені қалыптасқан. Халықаралық құқық нормалары нақты
мемлекеттегі адам құқығын тікелей реттемейді. БҰҰ-ның Жарғысы (1-баптың 3-
тармағы) мемлекеттердің аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да
болсын кемсітуге жол берместен, негізгі құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз етуге міндеттейді. БҰҰ-ның осы мәселе бойынша: “Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы” (1948), “Қандай да болмасын
түрдегі қамалғандар мен ұстауға ұшыраған барлық тұлғаларды қорғаудағы
қағидалар жинағы” (1998) және тағы басқа бірқатар құжаттар қабылданды [12.
С.230].
Халықаралық құқықтық құжаттар адам құқығы мен бостандығын ең жоғары
құндылық деп таниды. Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқығы
мен бостандығы туралы халықаралық құжаттардың негізгі идеялары мен
қағидаларын қабылдады және оны мемлекеттің өзіндік ерекшеліктерін ескере
отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің адамға және азаматқа қатынасы
туралы қағида орнықтырылды.
“Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар
абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай
анықталады” (ҚР Конституциясының 12-бабы). Қазақстан Республикасының
Конституциясы адам және азамат құқығының негіздерінде оларды нығайтатын
және олардың құқықтық мәртебесінің жүзеге асырылуына ықпал ететіндей
негізгі барлық қағидаларды жинақтайды. Мұндай қағидалардың қатарына мыналар
жатады:
1. Адам құқығы мен бостандығының айнымастығы;
2. Конституциялық құқықтар мен бостандықтарды теріс пайдалануға тыйым
салынуы;
3. Конституциялық құқықтар мен бостандықтың заңсыз шектелуіне тыйым
салынуы;
4. Заңдар мен өзге нормативтік құқықтық актілердің адамның Конституциялық
құқықтары мен бостандықтарының мазмұны мен қолдануын қамтамасыз ету
қағидасы;
5. Құқықтың, бостандықтың және міндеттіліктің бірлігі, бөлінбейтінділігі,
адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің басты қағидасы болып табылады.
Егер өміріне, денсаулығына, бостандығына, азаматтық қадір-қасиетіне қауіп
төнсе әр адам мемлекеттік органдардан көмек сұрауға, заңмен қорғалуға
құқылы.
Міне, осы Ата заңымызға сүйене отырып тергеуші, анықтаушы, прокурор,
судья айыпталушыға (сезіктіге), ең біріншіден, қылмыскерлер деп қарамай,
өздері сияқты адам ретінде оларға мәжбүрлеу шарасын тек оған объективті
түрде негіз болған кезде, айыпталушының (сезіктінің) жеке басының
ерекшеліктерін ескеріп, жасына, жынысына, айыпталып жатқан қылмыстың ауыр
не жеңілдігіне қарай бұлтартпау шарасын қолдану керек. Қылмыстық ізге
түсуді жүзеге асыратын тұлғалар айыпталушыны қылмыстық жауапкершілкке
тартумен қатар, заңмен кепілдік берілген айыпталушының құқықтарын да
қорғау керек. Бұлтартпау шараларын кейбіреулер қылмыстық жазалау
шараларымен бірдей деп түсінеді. Бірақ та бұлтартпау шарасын – құқықтық
жазалау шарасы деп айтуға болмайды. Бұл екі шараның айырмашылығына
келетін болсақ,олар келесідей:
Біріншіден, бұлтартпау шарасы мен қылмыстық жазалау шарасының
мақсатына байланысты. Қылмыстық жазалау шарасының мақсаты – бұл жасаған
қылмыс үшін сотталғанға жаза қолдану, оны түзеу мен қайта тәрбиелеу болып
табылады. Ал, бұлтартпау шарасын қолданудың мақсаты - айыпталушының
(сезіктінің) тергеу органдарынан қашып кетпеуінің, шындыққа жетуде кедергі
келтірмеуінің алдын алу. Жазалау шарасы бұл мақсатты көздемейді, өйткені
жазаны қолдану туралы шешім қылмыстық сот өндірісінің соңғы кезеңінде
шешіледі, яғни сотталушының кінәлілігін сот шешкен кезде [13. С.44];
Екіншіден, қылмыстық жазалау шарасы тек сотталған адамдарға , яғни
соттың заң күшіне енген үкімімен қолданылады, ал бұлтартпау шарасы
айыпталушыға, сезіктіге кей жағдайда сотталушыға үкім заңды күшіне енгенге
дейін қолданылады;
Үшіншіден, бұлтартпау шарасын тек сот қана емес, сонымен қатар басқа
да органдар қолданады – прокурор, тергеуші, анықтаушы. Ал қылмыстық жазалау
шарасы заңға сай тек сот үкімімен қолданылады;
Төртіншіден, бұлтартпау шарасының институты – қылмыстық іс
жүргізушілік болса, ал қылмыстық жазалау шарасының институты – ол қылмыстық
- құқықтық болып табылады.
Бұлтартпау шарасы – қылмыстың алдын-алудың қолайлы құралы және
қылмыстық сот өндірісіне басқа да сұрақтарды шешу үшін қолайлы болып
табылады. З.Д.Еникеевтің көрсетуі бойынша, қылмыстық істердегі қолданылған
бұлтартпау шарасы 96,3- 97,2 % - ті құрайды [14.С. 56].
Қолданыстағы заңнамада бұлтартпау шараларының жеті түрі белгіленген.
Олар:
- ешқайда кетпеу және өзін дұрыс ұстау туралы қолхат беру;
- жеке кепілдік;
- әскери қызметшіні әскери бөлім командованиесінің бақылауына
беру;
- кәмелетке толмағанды қарауына беру;
- кепіл;
- үйде қамап ұстау;
- қамауға алу.
Е.Е. Ерешевтің пікірінше бұл аталған шараларды, олардың сипатына қарай
және кімдерге қолданылатындығын ескере отырып, екі топқа бөлуге болады:
1. Бұлтартпау шараларының жалпы түрлері;
2. Бұлтартпау шараларының арнайы түрлері [ 15. C 185].
Бірінші топқа мына шаралар жатқызылады: ешқайда кетпеу және өзін өзі
дұрыс ұстау туралы қолхат алу, жеке кепілдік, кепіл,үйде қамап ұстау,
қамау. Бұл топқа жататын шараларды қолдану үшін айрықша талаптар
қойылмайтын болғандықтан, оларды бұлтартпау шараларының жалпы түрлері деп
атаймыз.
Екінші топқа жататын бұлтартпау шараларының түрлері: әскери
қызметшіні әскери бөлім командованиесінің бақылауына беру, кәмңлетке
толмағанды қамауға беру. Бұл шаралардың ерекшелігі - олардың аталған
субъектілер үшін көзделетіндігі болып табылады. Дегенмен, бұл субъектілерге
де қажет болған жағдайда бұлтартпау шараларының жалпы түрлерін қолдануға
тыйым салынбайды. Мәселен, әскери қызметші ауыр қылмыс жасаған жағдайда,
тергеуші оған қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын қолдана алады. Ал,
кәмелетке толмағандарға, мүмкіндігінше, ата-анасының немесе сенімге ие
басқа адамдардың қарауына беру шарасы кеңірек қолданылуға тиіс.
Осы тараушада айтылғанды қорытындылай келе, келесі тұжырым жасауымызға
болады:
1. Бұлтартпау шаралары – айыпталушы, ерекше жағдайларда, сезікті
анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан жасырынады, не істі
объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды, немесе қылмыстық
әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға жеткілікті негіздер
болған кезде, сондай-ақ үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін
қылмыстық процесті жүргізуші орган өз өкілеттігі шегінде
қолданатын, қылмыстық процестің міндеттерін орындауға бағытталған
қылмыстық іс жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары.
2. Бұлтартпау шараларының өзіндік арнайы мақсаттары:
біріншісі, айыпталушының соттан, тергеуден, анықтаудан жалтарып
кетуіне жол бермеу;
екіншісі, айыпталушының істің мән-жайын анықтауға кедергі келтіруіне
жол бермеу;
үшіншісі, айыпталушының (сезіктінің) алдағы уақытта қылмыстық әрекет
жасауын болғызбау;
төртіншісі, үкімді орындауды қамтамасыз ету.
3. Бұлтартпау шараларын олардың сипатына қарай және кімдерге
қолданылатындығын ескере отырып, екі топқа бөлуге болады:
1) Бұлтартпау шараларының жалпы түрлері;
2) Бұлтартпау шараларының арнайы түрлері.
1.2 Бұлтартпау шарасын қолданудың негіздері мен шарттары
Бұлтартпау шаралары қылмыстық іс жүргізу органы жалпы ереже бойынша
айыпталушыға, ерекше жағдайларда сезіктіге, немесе сотталушыға заңда
көрсетілген тәртіп бойынша қолданатын мәжбүрлеу шараларының жеке тобы болып
табылады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 139-бабына
сәйкес айыпталушы анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан жасырынады
не істі сотта объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды, немесе
қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға жеткілікті
негіздер болған кезде, сондай-ақ үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін
қылмыстық процесті жүргізуші орган өз өкілеттігі шегінде ол адамға ҚР ҚІЖК-
де көзделген бұлтартпау шараларының бірін қолданады.
Бұлтартпау шаралары тек заңда белгіленген негіздерге сәйкес
қолданылады.
Өкінішке орай, заң әдебиетінде бұлтартпау шараларын қолданудың
негіздері деген түсінікке ешқандай анықтама берілмеген. Әдебиетте
кездесетін жалпы процессуалдық шешімдердің негіздеріне байланысты берілген
анықтамаларды ескере отырып, біз бұлтартпау шараларын қолданудың
негіздеріне келесідей анықтама береміз:
Бұлтартпау шараларын қолданудың негіздері –айыпталушыға, ал ерекше
жағдайларда – сезіктіге, қатысты нақты бұлтартпау шарасын қолданудың
қажеттігін анықтайтын заңда белгіленген мән-жайлар.
Сонымен, бұлтартпау шараларын қолданудың негіздері болып табылады:
1) айыпталушы анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан жасырынады
деп ойлауға жеткілікті негіздің болуы;
2) айыпталушы істі объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды
деп ойлауға жеткілікті негіздің болуы;
3) айыпталушы қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға
жеткілікті негіздің болуы;
4) үкімді орындауды қамтамасыз ету.
Айыпталушы анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан жасырынады
деп ойлауға жеткілікті негіздің болуына келесі жағдайлар себеп болады:
айыпталушының бұрын сотталуы, жанұясының, тұрақты тұратын жерінің болмауы,
ұйымдасқан топтың құрамында болуы, материалдық жағдайының мүмкіндіктері,
ауыр және аса ауыр қылмыс жасауы және т.б.
Айыпталушы істі объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды деп
ойлауға жеткілікті негіздің болуына келесі жағдайлар себеп болады:
айыпталушының бұрын сотталуы, дәлелдемелерді тапсырудан жалтаруы, оларды
жоюға тырысуы, жәбірленушіге, куәларға қысым жасауы және т.б.
Айыпталушы қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға
жеткілікті негіздің болуына келесі жағдайлар себеп болады: айыпталушының
бұрын сотталуы, нашақор, маскүнем болуы, ұйымдасқан топтың құрамында болуы
және т.б.
Бұлтартпау шарасын қолдану қажет екендігі жөніндегі және бұлтартпау
шарасының қандайын қолдану жөніндегі мәселені шешерде анықтаушы, тергеуші,
прокурор, сот Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 139
- бабында көрсетілген мән-жайлардың үстіне, сонымен қатар, тағылған айыптың
ауырлығын, айыпталушының жеке басы, жас мөлшері, денсаулық жағдайы, отбасы
жағдайы, немен шүғылданатындығы, мүліктік жай-күйі, тұрақты тұратын жерінің
бар-жоғы және басқа да мән-жайларын ескеруге тиіс
Процессуалдық әдебиетте бұлтартпау шарасын таңдауға айыпталушының
жеке басын, шұғылданатын кәсібін, жұмысын, семьялық жағдайын және тағы
басқа жағдайларды ескеру керек дейді.
Бұлтартпау шарасын кез келген қылмыстық іс үшін қолдана беру міндетті
емес. Бұлтартпау шарасын қолдану - тергеушінің еркіне жатады, оның
міндеттілігі болмайды [16. С.35].
Бұлтартпау шарасының жүйесі тергеушіге оны нақтылап таңдап қолдану
кезінде қылмыстың ауырлығын, айыпталушының жеке басын және тағы бірқатар
жағдайларды ескеруге мүмкіндік береді. Қадағалау жүргізген кезде прокурор
мынаны ескеру кажет: кез келген бұлтартпау шарасын колдану азаматтың
белгілі бір жеке бостандығын шектейді, сондықтан ол тек қажет жағдайларда
қолданылуы тиіс.
Тергеуші немесе анықтаушы жасырынған адамға қатысты бұлтартпау шарасы
ретінде қамауға алуды қолдануы мүмкін. Жедел-іздестіру жүргізу шаралары
анықтау кезінде немесе алдын-ала тергеуде іс қаралған кезде, сонымен
қатар, іс уақытша тоқтатылған кезде де жариялануы мүмкін. Жедел іздестіру
жұмысына қадағалауды прокурор жүргізіп отырады .
Айыпталушының тұрақты тұрғылықты жері немесе тұрақты жұмысы
болмағандықтан оған бұлтартпау шарасын жасырынып кетпеуі үшін қолданамыз,
оның бұрын сотталғандығын, қылмыспен байланысы болуы, кылмыс жасағаннан
кейін коғамға қарсы теріс қылық жасауы, өзінің іс- әрекетіне есеп бермеуі
айыпталушының қылмыстық әрекеттерді жасауына негіз болуы мүмкін, істің
ақиқатын анықтауға қауіпті төндіруі - куәларды, жәбірленушіні, басқа
айыпталушыларды қорқытуы немесе басқа жолмен өзіне қаратып өтірік жауап
айтқызуы, айғақ заттарды жойып жіберуі немесе жалғандық жасауы,
эксперттерге ықпал етуі және тағы баска тәсілдерден тұрады.
Белгілі бұлтартпау шарасы айыпталушыға қолданылатын жазамен теңесуі
керек. Мысалы: егер жасаған қылмысы бойынша қолданылатын жазасы бас
бостандығынан айырмай түзеу жұмыстарын қолданумен байланысты болса,
айыпталушыға бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды қолдануға мүмкін
болмайды, жеңіл жазамен қатар ауырырақ бұлтартпау шарасын қолдану қажет.
Егер айыпталушының жеке басы мен қажеттілік жағдайы ауырырақ бұлтартпау
шарасын қолдануды қажет деп тапса.
Бұлтартпау шарасын қолдануды шешкен кезде тергеуші қылмыстың
ауыртпалығын; тергеу мен соттан жасырынып кетпеуін; қылмыстық іс бойынша
ақиқатты анықтауға кедергі жасайтындығын; қылмыс жасаумен шұғылдана
беретіндігін немесе үкімнің орындалуына кедергі келтіретіндігін ескереді.
Сонымен қатар, оның жеке басын (айыпталушының, сезіктінің), шұғылданатын
кәсібін, жасын, денсаулығын, семьялық жағдайын, тұрғылықты жерін және т.б.
ескереді.
Бұлтартпау шарасын қолдануға жеткілікті себептері және мақсаттары
болса, яғни бұларға қажет болғанда, тергеуші, анықтау органы және соттың
бұлтартпау шарасын қолдануы тек құқығы ғана емес, міндеттілігіне де жатуы
мүмкін.
Бірнеше құқықтық шарттарды сақтай отырып, бұлтартпау шарасын қолдануға
болады.
Біріншіден, бұлтартпау шарасы тек қылмыстық іс қозғалғаннан кейін ғана
қолданылуы мүмкін. Бұл адамға қол тигізбеу құқығына кепіл болады және оны
негізсіз, еріксіз қамауға және басқа да мәжбүр ету шараларын қолданбауға
кепіл болады.
Екіншіден, бұлтартпау шарасы қылмыстық жазаға қарағанда жеңілдеу болуы
керек. Егер Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің бабының
санкциясында бас бостандығынан айыру екі жылдан аспаса, онда бұлтартпау
шарасы ретінде қамауға алуды қолдануға рұқсат етілмейді.
Үшіншіден, кез келген бұлтартпау шарасын қолданудың шарты - адамды
айыпталушы немесе сезікті ретінде тану.
Бұлтартпау шарасы жазалау шарасынан біраз белгілері бойынша
ажыратылады:
1) бұлтартпау шарасы айыпталушы, сезіктіге қолданылады, ал жазалау
шарасы соттың үкімімен қылмыс жасады деп айып тағылған адамдарға
колданылады,
2) бұлтартпау шарасының мақсаты жазалау шарасынан өзгеше. Мұнда
бұлтартпау шарасының мақсаты - айыпталушыға тергеу органы мен сотқа кепіл
тұратын процессуалдық әрекетін қамтамасыз ету. Жазалау шарасы жасаған
кылмысы үшін сазайын тарту арқылы, оны түзеу жолына қою және тәрбиелеу
мақсатын көздейді және сотталушының жана қылмыс жасамауын ескерту;
3) жазалау шарасы тек үкім аркылы қолданылады, ал бұлтартпау шарасы
анықтаушы мен тергеушінің, прокурордың каулысы немесе соттын шешімі бойынша
тағайындалады;
4) бұлтартпау шарасы уақытша ғана болады және ол өзгертілуі немесе
тоқтатылуы мүмкін анықтау мен тергеу жүргізу сатысында және сотта іс
каралып жатқан кезде, ал үкім егер заңды күшіне енген және рәсімделген
болса, онда өзгеріске жатпайды.
Тұлғаға бұлтартпау шаралары қолданылған кезде, міндетті түрде
Қазақстан Республикасы Конституциясы мен Қазақстан Республикасы Қылмыстық
іс жүргізу заңдарында бекітілген қағидалар сақталуға тиіс. Сол қағидалардың
бірі - азаматтың жеке басына тиіспеушілік.
Бұл принциптің негізіне Азаматтық және саяси құқықтар туралы
халықаралық пактідегі әрбір адамның бостандыққа және жеке басына
тиіспеушілікке құқығы бар екені жөніндегі ереже алынған.
Адамның жеке басының бостандығына конституциялық құқығы оның жеке
басына тиіспеушілікпен тікелей байланысты. Конституцияның 16 және 17
баптарынан мыналар туындайды:
▪ әркім өзінің жеке басының бостандығына құқығы бар;
▪ тұтқындауға және қамауға ұстауға тек қылмыстық ізге түсуге
байланысты ғана жол беріледі;
▪ тұтқындалған және қамауда ұсталған адам бұл әрекеттерге сотқа
шағымдануға құқылы;
▪ жеке басының бостандығына өз құқығын қорғау кезінде адам ұсталған,
тұтқындалған немесе айып тағылған сәттен бастап адвокаттың
(қорғаушының) көмегін пайдалана алады;
▪ ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамның қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не
жазалауға болмайды .
Бұл ережелер ҚР ҚІЖК-нің 14-бабында нақты келтірілген, оның өзі бұл
принциптің мәртебелі, ізгі міндеттер атқаратынын дәлелдейді.
Ұстауға, қамауға алуға немесе бостандықтан өзгедей айыруға салынған
тыйымды ол адам қылмыс жасауға қатысты деген болжам жасау үшін заңды және
жеткілікті негіздер бар болған жағдайда алып тастауға болады. Сонымен бірге
кімнің де болсын жеке басына тиіспеушілікті бұзу үшін негіз етіп алынатыны
– қылмыс жасады деген кез келген сезік емес, тек қылмыстық заңда екі жылдан
астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген қылмысты
жасады деген сезік. Бұл жалған негіз екеніне қарамастан, заң шығарушы
басшылыққа алған өлшемдерге назар аудару қажет: сот тағайындауы мүмкін бас
бостандығынан айыру ,сот іс бойынша шешім шығарар алдындағы кезеңдерге жеке
бас бостандығы жөніндегі құқыққа іс жүзінде шек қойылуына негіз болмақ.
Айыпталушының жеке басының бостандығы соттың іс бойынша шешімінде
белгіленгендегіден анағұрлым ұзақ мерзім бұзылмайтынының кепілі – процесте
айыпталушы сотқа дейінгі кезеңдерде қамауда болған уақыты бас бостандығынан
айырудың іс жүзіндегі мерзімі, адам қамауда болған уақытты қоса, сот бас
бостандығынан айыру түрінде белгілеген жазаны өтеу уақытынан аспайды.
Адамды қамауға алуға тек соттың санкциясымен ғана жол беріледі, оның
өзі адамды жеке басының бостандығы құқығынан айыру кезінде заңдылық
сақталатынының қосымша кепілі болып табылады. Кейінге қалдыруды қажет
етпейтін жағдайларда адам жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге сезікті
ретінде ұсталуы мүмкін, осы уақыт өткеннен кейін ол босатылуы тиіс немесе
соттың санкциясы алынуға тиіс. Стационар жағдайларында сот-психиатрлық
сараптаманы мәжбүрлеп жүргізу қажет болған кезде шешімді сот қабылдайды
және жеке бас бостандығының бұзылуына әкеліп соғатын ондай мәжбүрлеуге одан
басқа ешқандай лауазымды адам немесе орган санкция бере алмайды. Сот-
медицина сараптамасын жүргізу үшін адамды медициналық мекемеге мәжбүрлеп
орналастыру кезінде соттың шешімі қажет. Осы айтылған жағдайларда адамды
мәжбүрлеу - бас бостандығына құқықты бұзу нысандарының бірі. Сот-
психиатрлық немесе сот-медициналық сараптамасын жүргізу үшін медициналық
мекемеге адамды орналастырудың ерекше процедурасын осы жағдаймен
түсіндіруге болады.
Ұсталған әрбір адамға ұстаудың негіздемесі, сондай-ақ ол жасады деп
сезік келтірілген немесе айып тағылған қылмысқа заң айқындамасы дереу
түсіндіріледі. Қылмыстық процесті жүргізуші органдардың ұстау негіздемесін
хабарлауға байланысты қауырт қимылдауы - осы жағдайларда заңдылықтың
сақталуының тиімді кепілі. Бұл мәселелерде кешігудің болмайтыны мына
себептерге байланысты:
▪ адамның жеке басына тиіспеушілік принципі бұзылады, оның өзі ұстауды
жарамсыз деп тануға және ұстау туралы қабылданған шешімді бұзуға әкеп
соқтыруы мүмкін (ҚР ҚІЖК 9-бабы);
▪ ұсталған адамның жеке басына тиіспеушілік құқығын қалпына келтіру
мақсатында адвокат (қорғаушы) қызметтерін пайдалану құқығы бұзылады
(ҚР ҚІЖК 68 -бабы);
▪ сезікті, айыпталушы қылмыстық ізге түсу органдарының заңсыз
әрекеттеріне шағымдану жөніндегі белсенді іс-қимыл жасайтын уақыт өтіп
кетеді.
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципін сақтау - заңсыз ұсталған
немесе қамауға алынған, не медициналық мекемеге заңсыз орналастырылған
адамды соттың, қылмыстық ізге түсу органының дереу босатуды талап етеді.
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің заңсыз бұзылғанын прокурор
жүзеге асыратын заңдылықты қадағалау барысында, сондай-ақ қылмыстық ізге
түсу органы жасалған қылмыс жағдайларын анықтау кезіндегі қылмыстық ізге
түсу барысында, сондай-ақ істі соттың қарауы кезінде анықтауға болады.
Дереу босату жөніндегі талап адам тергеу изоляторында қамауға алу
қаулысында көзделген мерзімнен артық ұсталған, яки бас бостандығынан айыру
органдарында сот белгілеген мерзімнен астам ұсталған жағдайларда да
қатысты.
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің мазмұнына қылмыстық
процеске қатысушы кімге де болсын күш қолдануға, қатал немесе адамның қадір-
қасиетін түсіретін әрекет жасауға салынған тыйым кіреді. Күш қолдану, қатал
немесе адамның қадір-қасиетін түсіретін әрекеттің адам мен азаматтың
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының әлдеқалай бұзылуына жол
бермейтін іс жүргізу әрекеттеріне ешқандай қатысы жоқ. Сот ісін жүргізу
барысында күш қолдануға, қатал немесе қадір-қасиетін түсіретін әрекетке жол
берілуі іс жүргізу әрекеттерінің заң нұсқауларынан өрескел түрде шегіне
отырып жүргізілгенін білдіреді, оның өзі сол іс жүргізу әрекеттерін
жарамсыз, ал осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп
тануға әкеліп соқтырады.
Адамның өміріне немесе денсаулығына қауіп төндіретін іс жүргізу
әрекеттеріне ешкімді қатыстыруға болмайтыны туралы анықтама осы ережеге бір
табан жақын. Адамның өміріне немесе денсаулығына қауіп төндіретін іс
жүргізу әрекеттері Қазақстаан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінде
көзделмеген. Әңгіме қылмыстың мән-жайын модель түрінде қалпына келтіруді
немесе техникалық құралдар қолдануды қажет ететін іс жүргізу әрекеттері
жайында болып отыр. Мысалы, жол көлік оқиғасы туралы іс бойынша тергеу
экспериментін жүргізу бұрын болған оқиға жәбірленуші қайтадан дене
жарақатын алатындай етіп қалпына келтірілуіне жол берілмейді.
Іс жүргізу әрекеттері үшін пайдаланылатын техникалық құралдардың
таңдап алынуы іс жүргізу әрекеттеріне қатысушылар үшін олардың мүлдем
қауіпсіз болуын қамтамасыз ететін жайттарға негізделуге тиіс. Мұнымен бірге
сот ісінде орындалуы адамның жеке басына тиіспеушіліктің бұзылуына әкеліп
соғатын шешімдердің орын алуы мүмкін. Мысалы, соз аурулары мен өзге де
жұқпалы ауруларды анықтау мақсатында сараптама үшін үлгілердің мәжбүрлеп
алынуы мүмкін. Мұндай жағдайларда заңда прокурор санкциясының немесе соттың
тиісті шешімінің міндетті түрде алынуы көзделген (ҚР ҚІЖК-тің 263-бабы).
Адамның жеке басына тиіспеушілік жөніндегі талап адам қамауға алынған
кезде қатаң сақталуға тиіс. Уақытша қамауда ұстау бөлмесіндегі жағдайлар
қамаудағы адамның өмірі мен денсаулығына қатер төндірмейтіндей болуға тиіс.
Бұлтартпау шараларын қолдануға қатысты тағы да бір қағида - қылмыстық
іс бойынша іс жүргізу кезінде қылмыстық процеске қатысушы адамдардың
абыройын түсіретін немесе қадір-қасиетін кемсітетін шешімдер мен іс
әрекеттерге тыйым салу. Бұл принцип негізіне Конституцияның 34-бабы
алынған, онда былай делінген: Әркім Қазақстан Республикасының
Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын,
бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеуге міндетті. Бұл негіз
адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтыны туралы Конституцияның басқа
қағидасымен (17-бап) күшейтіле түскен. Қол сұғылмастық және құрметтеу ұғымы
бірін-бірі өзара толықтырады және оларды құқықпен қамтамасыз ету
құралдарымен байланысты. Құрметтеу, қол сұқпаушылықтан көрініс табады және
керісінше – қол сұқпаушылықты сақтау құрмет сезімін білдіру әдістерінің
бірі болып табылады. Сонымен бірге абырой мен қадір-қасиетті құрметтеу
принципінің мәні мұны шектемейді.Адамның қадір-қасиетіне қол сұқпаушылық
әрбір адамның жеке құндылығын, оның ой-қалпын тануға негізделген. Адам –
бағалы ой-өріс пен ізгілік иесі. Әрбір адам дербес ой- ойлау және іс -
қимыл жасау құқығын құрметтеу мен тануға лайық.
Қаралып отырған принцип мәнін тікелей түсіндіру дегеніміз -
Қазақстандағы әрбір адамның қажетті, тиісті, оның аумағында басқа
адамдардың абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу, қоғамның даусыз
элементтері деп қабылдауына байланысты мінез-құлқының түрі мен шарасы деп
тану. Біреулердің құқықтары мен бостандықтарға ие болуы оларға басқа
адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету міндетін жүктейді.
Бұл принцип жанама субъективті факторлардың түр сипатына қарамастан, кез
келген адамның абыройы мен қадір-қасиетін қорғайды.
Жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу принципі дербес
принцип ретінде Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 13-
бабында тұжырымдалған және мына ережелерді қамтыған:
▪ жеке адамның абыройын түсіретін және қадір-қасиетін кемсітетін
шешімдер қабылдауға тыйым салынады;
▪ жеке адамның абыройын түсіретін және қадір-қасиетін кемсітетін іс
әрекеттерге тыйым салынады;
▪ адамның жеке өмірі туралы мәліметтерді, сонымен бірдей адам құпия
сақтау қажет деп санайтын мәліметтерді жинауға, пайдалануға және
таратуға жол бермейді;
▪ қылмыстық процесті жүргізуші органдардың заңсыз әрекеттерінен
адамға келтірілген моральдық зиянды өтеткізу құқығы.
Жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу принципінің
белгілері:
▪ қылмыстық процесті жүргізуші органдардың заңсыз әрекеттерімен
адамға келтірілген зиян тек моральдық сипатта болуы мүмкін,
материалдық сипаттағы зиян, мысалы, адамның жеке басына
тиіспеушілік принципі бұзылған кезде орын алуы мүмкін.
▪ адамның жеке өмірі туралы мәліметтерді жинау, пайдалану және
тарату, оның жақсы атына зиян келтіру және оның конституциялық
құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуы кезінде кедергі
жасауы мүмкін кез келген жағдайда немесе заңды, жеке құпия болып
табылатын мәліметтерді жария еткені үшін жауаптылық көзделсе
(мысалы, асырап алу құпиясын асырап алушының немесе асырап алынған
баланың еркініне қарамастан жария етуі) жеке адамның абыройы мен
қадір-қасиетін құрметтеу принципі бұзылды деп саналады;
▪ қылмыстық процесті жүзеге асырушы органдардың қызметі қылмыстық
сот ісін жүргізуге қамтылған адамның абыройы мен қадір-қасиетін
құрметтеу принципін қамтамасыз етуге (сондай-ақ бұл принципті сол
адамның туыстары мен жақындары жөнінде қамтамасыз етуге мысалы,
айыпталушы балаларының, зайыбының, ата-анасының т.б жеке өмірі
туралы мәліметтердің таратылуын жеке адамның абыройы мен қадір-
қасиетін құрметтеу принципін бұзу деп санау керек) бағытталған;
Ақтау негіздемесі бойынша қылмыстық ізге түсудің тоқтатылуын
қаралып отырған принципті бұзу деп түсіну қажет, оның құқықтық салдары
келтірілген моральдық зиян үшін сөзсіз өтем төлеу болып табылады.
Тұлғаға бұлтартпау шарасын қолдану - оның жеке бостандықтарын
шектеумен байланысты. Кінәсіздік презумпциясына сәйкес сот үкімі шыққанға
дейін сезікті, айыпталушы тұлға кінәсіз болып есептеледі. Сондықтан тұлғаға
бұлтартпау шарасын қолданған кезде осыны еске сақтауға міндеттіміз.
Әсіресе, тұлғаны қамауға алу; үйде қамап ұстау, әскери қызметшісіні әскери
командованиесінің қарауына беру шараларын қолданған кезде. Кінәсіз тұлғаға
бұлтартпау шарасының қолданылуы, шараның ауырлығы ескерілмеген жағдайда да,
мықты моральдық зиян келтіреді, оның қадір-қасиетіне зиянын тигізуі мүмкін.
Сондықтан, кез келген тұлғаға бұлтартпау шарасын қолданған кезде, оның
қадір-қасиетні құрметтеуге тырысу керек, себебі бұлтартпау шарасы, алдын
ала тергеу кезінде, іс қозғалғаннан бастап қолданылады, ал тұлға, соттың
үкімімен ғана кінәлі деп табылуы мүмкін.
Осы тараушада айтылғанды қорытындылай келе, келесі тұжырым жасауымызға
болады:
1. Бұлтартпау шараларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста бұлтартпау
шаралары: түсінігі, қолдану негіздері және қолдану тәртібі қарастырылған.
Диплом жұмысының жалпы өзектілігі. Қазіргі кездегі мемлекеттегі
жағдайды ескере отырып, қылмыстық іс жүргізу қылмыспен күресуде нәтижелі
болу керек екенін атап өткен дұрыс, себебі қылмыспен күресудің нәтижелігі
заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтады. Қазақстан Республикасында сот
әділдігі тек сотпен ғана жүзеге асырылады. Бұл ереже ҚР Конституциясының 75-
бабында бекітілген [1].
Бұл ереженің маңыздылығы – дұрыс қалыптасқан сот әділдігінің
жүйесінсіз құқықтық, демократиялық мемлекет құруға болмайды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Дағдарыстан
жаңару мен дамуға атты 2009 жылдың 6 наурызындағы халыққа жолдауында
Қылмыспен, сыбайлас жемқорлықпен, алаяқтықпен, заңдардың бұзылуымен
табанды да қатал күрес жүргізу керек. Осы қиын кезде біздің азаматтардың,
бүкіл қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де істеу керек,-
деп атап көрсетуі кездейсоқтық емес [2].
Осыған орай, қазіргі бүкіл әлемдік экономикалық дағдарыс барысында
мемлекеттің беріктігі сынаққа салынып, қылмыстылықпен күрес жүргізу үшін
табанды шаралардың, терең теориялық зерттеулердің қажеттілігі айқын болып
отыр.
Қылмыстық процестегі бұлтартпау шараларын реттеуге байланысты
ғылыми зерттеулердің бағыттары ең басынан құқықтық мемлекет құру
сұрақтарымен байланысты.
Қазақстан Республикасының қылмыстық процесіндегі бұлтартпау шарасы
мәселесін құқықтық реттеу саласындағы ғылыми зерттеулердің ең негізгі
бағыты болып келесідей маңызды сұрақтардың жүзеге асырылуы табылады. Бұл -
біздің еліміздің құқықтық мемлекет боп құрылуы, соттың құқықтық
реформаларын жүргізу арқылы қылмыстық-процессуалдық институттардың заңмен
реттелуі, бір жағынан, қылмыстылықпен күресу жөнінде сот, прокуратура мен
тергеу органдарының қызметін нығайту, екінші жағынан.
Қазақстан Республикасының азаматтарының, шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ тұлғалардың Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес
заңдармен белгіленген құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға қолайлы жағдайды тудыру – сот пен құқық қорғау органдарының
міндеті. Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқығы мен
бостандықтары туралы Халықаралық құжаттардың негізгі идеялары мен
қағидаларын қабылдап, оны мемлекеттің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып
нығайтты. Ата заңымызға сүйене отырып, тергеуші, анықтаушы, прокурор, сот
айыпталушыға, сезіктіге оларды қылмыскер деп санамай, тұлғаның жасын,
отбасылық жағдайын және т.б.жағдайларды ескере отырып, бұлтартпау шарасын
қолдануда Қазақстан Республикасы Конституциясының, қолданыстағы
заңдарымыздың талаптарын қатаң сақтауы қажет. Бұлтартпау шарасын қолдануда
осы жағдайларға дұрыс мән бермеу салдарынан тұлғаның Конституциялық
тұрғыдан берілген құқықтары мен бостандықтары, заңды және жеке мүдделерінің
бұзылуына әкеліп соғады.
Бұлтартпау шарасы - бұл превентивті (ескерту) амалы. Оның басты
мақсаты - қылмыстық іс бойынша шындықты анықтауды, сезікті мен
айыпталушының жауапкершілігін қамтамасыз ету мен оның қылмыстық әрекетін
қайта жалғастырмауының алдын алуға бағытталған.
Бұлтартпау шарасы - бұл мәжбүрлі түрде әсер етудің тәсілі ретінде
айыпталушыға, ал қажет болған жағдайда, сезіктіге қатысты қолданылатын және
кылмыстық істі жүзеге асыру мақсатында кедергі келтіретін теріс қылықты
болдырмау үшін қолданылатын заңды шара. Бұлтартпау шараларын дұрыс
қолданудың негізінде істің барлық мән-жайларын анықтау, заңды дұрыс
қолдану, қылмыстық теріс қылық жасағандарды жазалау және заң бұзушылық
жасамағанды жазалауға жол бермеу сияқты қылмыстық процестің міндеттері
жүзеге асырылады.
Сот әділдігінің мақсаттарын дұрыс жүзеге асыру үшін, мемлекеттік
мәжбүрлеудің бір түрі болып есептелетін бұлтартпау шаралары қолданылады.
Қолданылатын бұлтартпау шарасының заңдылығы заңда белгіленген негіздермен,
процессуалдық тәртіппен, прокурорлық қадағалаумен және шараларды қолданудың
тәртібі мен шарттарының сақталуымен қамтамасыз етіледі.
Мәжбүрлеу шараларын, соның ішінде, бұлтартпау шараларын қолдану
адамдардың жеке басының бостандығын және өзге де құқықтарын шектеумен
байланысты болғандықтан, ол шараларды қолдану заңдылық принципін қатаң
сақтауды талап етеді. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Конституциясы
мен қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген басқа да принциптер сақталуға
тиісті, соның ішінде, адамның жеке басына тиіспеушілік, қадір-қасиетін
құрметтеу, кінәсіздік презумпциясы және тағы да басқа принциптер.
Кінәсіздік презумпциясына сәйкес сот үкімі шыққанға дейін айыпталушы тұлға
кінәсіз болып есептеледі. Сондықтан тұлғаға бұлтартпау шарасын қолданған
кезде осыны еске сақтау іс жүргізуші органның негізгі міндетінің бірі болып
табылу қажет. Әсіресе тұлғаны қамауға алу, үйде қамап ұстау, әскери
қызметшіні әскери командованиесінің қарауына беру шараларын қолданған
кезде. Сондықтан, кез келген тұлғаға бұлтартпау шарасын қолданған кезде,
оның қадір-қасиетін құрметтеуге тырысу міндетті жағдай болып саналады.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізуді реттейтін принциптер, бұлтартпау шарасын
әділ, дұрыс қолданудың кепілдігі болып табылады.
Бұлтартпау шарасы тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын шектеумен
байланысты шара болғандықтан, оны қолдану сұрақтары әрқашан өзекті болып
табылады, себебі Қазақстан Республикасы Конституциясы адамды, оның
құқықтары мен бостандықтарын негізгі құндылық ретінде бекітіп отыр.
Бұлтартпау шарасын реттеу нормалары жеткілікті болғаныменен, оларды жүзеге
асыру механизмі әлі дұрыс қалыптаспай отыр, оған дәлел – тәжірибе. Осы
шешілмеген сұрақтар әлі де болса ғылыми тұрғыдан зерттеуді талап етеді және
тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Диплом жұмысының тақырыбының зерттелу деңгейі. Бұлтартпау
шараларының мәселелері қылмыстық іс жүргізу құқығы саласында, көптеген
ғалым-заңгерлермен зерттелген. Мысалы, бұл мәселе Н.В. Алексеевтің, А.Н.
Акпановтың, Н.М. Гудкиннің, Ю.Д. Ливщицтің, Л.М. Давыдовтың, З.Д.
Еникеевтің, С.Д. Оспановтың, М.Ч. Когамовтың, Е.Е.Ерешевтің,
Б.Х.Толеубекованың, К.Ж.Капсалямовтың және тағы басқа ғалымдардың
жұмыстарында көрініс тапқан.
Диплом жұмысының мақсаты. Зерттеудің негізгі мақсаты – Қазақстан
Республикасы қылмыстық іс жүргізу заңнамасының, ғылыми зерттеулердің
негізінде қылмыстық іс жүргізу барысында қолданылатын бұлтартпау шаралары
жүйесін қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері. Қойылған мақсат негізінде келесі
міндеттерді нақтылап көрсетуге болады:
1) бұлтартпау шараларының ұғымын, құқықтық табиғатын, мәнін,
мазмұнын қарастыру;
2) бұлтартпау шараларын қолданудың негіздерін анықтау;
3) бұлтартпау шараларының түрлеріне сипаттама беру.
Зерттеу объектісі. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып
қылмыстық іс жүргізу барысында қолданылатын бұлтартпау шараларының мәні мен
маңызы, олардың түрлері, оларды қолдану негіздері, қолдану кезіндегі
құқықтық қатынастар табылады.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасын жалпы философиялық әдістер,
статистикалық, логикалық, салыстырмалы -құқықтық және басқа да арнайы
құқықтық әдістер құрайды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Тақырыптың тәжірибелік маңыздылығы
оның өзектілігімен тығыз байланысты. Өзекті сұрақтардың заңды және дұрыс
шешілуі, бұлтартпау шараларының тәжірибеде заңды және дұрыс қолданылуының
кепілдігі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы оның мақсаты
мен алдына қойылған міндеттерге сәйкес. Жұмыс кіріспеден, үш тарауды
қамтитын он үш тараушадан, қорытындыдан және қолданылған әдебиет тізімінен
тұрады.
Кіріспеде жұмыстың жалпы сипаты, зерттеу тақырыбының өзектілігі,
тақырыптың зерттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, зерттеу объектісі,
зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы, тәжірибелік маңызы, дипломдық
жұмыстың көлемі мен құрылымы туралы деректер берілген.
Бірінші тарау қылмыстық процестегі бұлтартпау шараларының түсінігі мен
мәніне арналған. Бұл тарау үш тараушадан тұрады.
Бірінші тараушада бұлтартпау шараларының түсінігі мен мәні зерттелген.
Екінші тараушада бұлтартпау шараларын қолданудың негіздері мен
шарттары зерттеліп, оларға түсініктеме берілген.
Үшінші тараушада бұлтартпау шарасын қолданудың процессуалдық тәртібі
қарастырылып, бұлтартпау шарасын қолдану жөніндегі қаулыны шығарудың
тәртібі, оның құрылымы мен мазмұны қарастырылған. Сонымен қатар бұл
тараушада бұлтартпау шарасын өзгерту мен тоқтату мәселелері зерттелген.
Екінші тарауда жеке-жеке бұлтартпау шараларының түрлері, одарды
қолдану негіздері мен процессуалдық тәртібі зерттелген.
Үшінші тарауда бұлтартпау шараларын қолданудың кйбір мәселелері және
оларды шешу жолдары қарастырылған. Соның ішінде, бірінші тараушада
бұлтартпау шараларының заңи, теориялық, практикалық мәселелері және оларды
шешу жолдары, ал екінші тараушада бұлтартпау шараларын қолдануға
прокурордың қадағалауы және оны жүзеге асырудың мәселелелері қарастырылған.
Қорытындыда жүргізілген зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары
нақтыланған.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ БҰЛТАРТПАУ ШАРАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, МӘНІ
1.1 Бұлтартпау шараларының түсінігі, мәні
Процессуалдық мәжбүрлеу шараларының бір түрі болып бұлтартпау шаралары
табылады. Олар, басқа мәжбүрлеу шаралары сияқты, қылмыстық іс жүргізу
міндеттерін орындауды қамтамасыз ету мақсатында және заңмен белгіленген
тәртіп бойынша қолданылады (ҚР ҚІЖК-нің 18 тарауының 139-155 баптары).
Бұлтартпау шаралары жалпы ереже бойынша айыпталушыға, сондай-ақ
сотталушыға, ал сезіктіге ерекше жағдайларда қолданылады. Осыған сәйкес,
сотқа дейінгі іс жүргізу кезінде бұлтартпау шарасын қолдануды негізінен
қылмыстық ізге түсу органы шешетін болса, ал соттағы өндіріс кезінде бұл
мәселені сот, судья шешеді. Сотқа дейінгі өндірісте қамауға алу және үйде
қамап ұстау бұлтартпау шараларын қолдану құқығы соттың құзіретіне жатады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 139-бабында
бұлтартпау шараларын қолданудың негіздері туралы былай деп жазылған:
айыпталушы анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан жасырынады не істі
сотта объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды, немесе қылмыстық
әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға жеткілікті негіздер болған
кезде, сондай-ақ үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін қылмыстық процесті
жүргізуші орган өз өкілеттігі шегінде ол адамға ҚР ҚІЖК-де көзделген
бұлтартпау шараларының бірін қолданады. Осындай қылмыстық процестің
міндеттерін орындауға кедергі келтіретін жағдайларды болғызбау бұлтартпау
шараларын қолданудың тікелей мақсаты болып табылады. Ал бұл мақсаттың
орындалуы ҚР ҚІЖК-нің 8-бабында көрсетілген қылмыстық процестің тікелей
міндеттерін орындауға мүмкіндік туғызады.
Бұлтартпау шараларының проблемалары теорияда, құқықта және қылмыстық
процесс практикасында зерттеліп шешілуі тиіс. Бұлтартпау шарасын қылмыстық-
процессуалдық мәжбүрлеудің бір түрі ретінде қарағанда мынаны ескеру қажет:
бұлтартпау шаралары туралы заң нормаларының жиынтығы қылмыстық-
процессуалдық құқықтың бір саласын құрайды. Ол қылмыстың алдын-алуға, оны
болдырмауда ең керекті құрал болып табылады. Қылмыстық процесс теориясы
бұлтартпау шарасын қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шараларының бір түрі
ретінде қарастырады.
Ал, З.Ф.Коврига бұлтартпау шараларына келесідей түсінінік береді:
Бұлтартпау шарасы айыпталушының немесе, ерекше жағдайларда, сезіктінің
әрекет бостандығын, процессуалдық міндеткерліктерін орындау мүмкіндігін
мәжбүр ету арқылы шектеу, - дейді [3. С.23].
М.А.Ковалевтың ойынша бұлтартпау шарасы мәжбүрлі түрде және қылмыстық
процесстің кез келген сатысында анықтаушы мен тергеушінің, прокурордың,
соттың қолданатын процессуалдық әрекеті [4. С.32].
Сөйтіп, әдебиетте бұлтартпау шарасының түсінігіне әр түрлі анықтама
берілген. Біздің көзқарасымыз бойынша, ең толық анықтаманы тұжырымдап
берген М.С.Строгович. Оның айтуынша: "Бұлтартпау шарасы дегеніміз - заңмен
белгіленген айыпталушының (сезіктінің) бостандығын шектейтін және оның
мына мақсаттарын орындауға мүмкіндік бермеу шарасы:
- анықтау мен тергеуден, соттан бой тасалаудың алдын алу;
- іс бойынша ақиқатты анықтауға кедергі жасауының алдын алу;
- қылмыс жасауын жалғастыра беруінің алдын алу" [5. С. 29].
Аталған ғалымдардың пікірлерін ескере отыра және қолданыстағы
заңнаманы негізге ала отырып, біз бұлтарпау шаралары түсінігіне келесідей
анықтама береміз:
Бұлтартпау шаралары – айыпталушы, ерекше жағдайларда, сезікті
анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан жасырынады, не істі
объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды, немесе қылмыстық
әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға жеткілікті негіздер болған
кезде, сондай-ақ үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін қылмыстық процесті
жүргізуші орган өз өкілеттігі шегінде қолданатын, қылмыстық процестің
міндеттерін орындауға бағытталған қылмыстық іс жүргізушілік мәжбүрлеу
шаралары.
Ал, Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексіне келетін
болсақ, айыпталушы (сотталушы) бостандықта жүрсе, тергеуден, соттан бой
тасалап қалады немесе қылмыстық іс бойынша ақиқатты анықтауға кедергі
жасайды немесе қылмыс істеумен шұғылдана береді деп ойлауға жеткілікті
негіз бар болса, сондай-ақ үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін,
анықтаушы, тергеушінің, прокурордың, соттың айыпталушыға қатысты мынадай
бұлтартпау шараларының бірін қолдануға құқығы бар:
- ешқайда кетпеу және өзін дұрыс ұстау туралы қолхат беру;
- жеке кепілдік;
- әскери қызметшіні әскери бөлім командованиесінің бақылауына
беру;
- кәмелетке толмағанды қарауына беру;
- кепіл;
- үйде қамап ұстау;
- қамауға алу.
Бұлтартпау шарасын қолдану азаматтардың аса қажетті бостандықтарын
шектеуімен байланысты, ал нақтысы, ол жеке бостандығына құқығын, жүріп
тұруына, тұрғылықты жерін ауыстыруға құқығы. Бұлтартпау шарасы заң негізіне
сай дұрыс мақсатта, бұрмалаусыз, құқықтық процедураны сақтай отырып жүзеге
асырылуы керек.
Айыпталушыға қатысты бұлтартпау шарасын қолданғанда оны жазалау
мақсаты көзделмейді. Бұл жөнінде М.А.Чельцовтың айтқаны дұрыс. Оның
айтуынша, кейбір бұлтартпау шаралары жазалау шаралары сияқты азаматтың жеке
құқықтық игіліктерін сырт жақтан қарағанда шектейді, мысалы, қамауға алу
[6. С.35].
Бұлтартпау шараларының өзіндік арнайы мақсаттары бар:
біріншісі, айыпталушының соттан, тергеуден, анықтаудан жалтарып
кетуіне жол бермеу;
екіншісі, айыпталушының істің мән-жайын анықтауға кедергі келтіруіне
жол бермеу;
үшіншісі, айыпталушының (сезіктінің) алдағы уақытта қылмыстық әрекет
жасауын болғызбау;
төртіншісі, үкімді орындауды қамтамасыз ету.
Бірінші мақсат дәлелдемелерді жинау мен зерттеуге бағытталған тергеу
әрекеттерін жүргізуге айыпталушының (сезіктінің) қатысуын қамтамасыз ету
және сотта іс жүргізуге қатысуын қамтамасыз етумен байланысты. Сонымен
қатар бұл мақсат сот үкімі бойынша тағайындалған жазаны орандаумен де
байланысты.
Екінші мақсат айыпталушының жәбірленушімен, куәлермен, сарапшымен
келісімге келмеуі, басқа айыпталушымен келіспеуімен де, сонымен қатар,
заттай дәлелдемелер мен құжаттарды жасыруына немесе фальсификация жасауына
жол бермеу үшін қажет. Бұл мақсаттың маңызы біз айыпталушыны жоғарыда
аталған әрекеттері үшін жауапқа тарта алмаймыз немесе оны дәлелдеу қиынға
соғады.
Үшінші мақсат қылмыстық әрекеттерді жалғастырудың алдын алуды
білдіреді және айыпталушының басқа да қылмыс жасауын болғызбау болып
табылады. Бұлтартпау шарасының алдыңғы екі мақсаты қылмыстың алдын алумен
байланысты емес, ол тек айыпталушының керек емес теріс қылықтарының
болмауын қажет етеді.
Сондықтан "бұлтартпау шарасы" деген атау бұл институттың толық
мазмұнын ашпайды. Кейбір авторлардың айтуына қарағанда, атауы өзгертіліп,
бұл институтты "қамтамасыз ету" шарасы деп атаған жөн [7. С. 33].
Төртінші мақсат бұлтартпау шарасының біріншісіне ұқсас сияқты болып
келеді. Бұдан айыпталушының тергеуден, соттан жалтаруына болмайтындығын
ескере келе, біз үкімнің орындалуына мүмкіндік береміз. Егер бұл бұндай
болған жағдайда төртінші мақсаттың қажет емес екендігін білеміз. Бірақ
кейбір авторлар бұл мақсатты басқаша түсінеді. Олардың ойынша, бұл тек
сотқа ғана тән, яғни айыптау үкімі шығар кезде оны апелляциялық инстанцияда
өзгертусіз қалдыруды орындау үкімі шыққанға дейін. Осыдан сот өзі шығарған
немесе өзгертусіз қалған үкімді орындауға мүмкіндік береді. Бірақ бүған
жету үшін айыпталушының соттан жасырынуына болмайды, яғни бұл бірінші
мақсатпен түйісіп тұр. Сондықтан бұл мәселе сотқа ғана тән емес, бүкіл
құқық қорғау органдарына тән
А.Д. Буряков былай деп көрсеткен: “Бұлтартпау шарасын қолдану
айыпталушыға (сезіктіге) моральдық жағынан әсер етеді” [8. С. 24], ал
Коврига З.Ф. :“Бұлтартпау шараларын қолдану қоғамды қауіпті адамдардан
сақтайды”,- деп көрсеткен [9. С.33].
ҚР ҚІЖК-нің 139-бабына сай айыпталушы анықтаудан, алдын-ала тергеуден
немесе соттан жасырынады, не істі сотта объективті зерттеуге және талдауға
бөгет жасайды, немесе қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп
ойлауға жеткілікті негіздер болған кезде, сондай-ақ үкімнің орындалуын
қамтамасыз ету үшін қылмыстық процесті жүргізуші орган өз өкілеттілігі
шегінде, ол адамға осы кодексте көрсетілген бұлтартпау шараларының бірін
қолданады делінген.
Бұлтартпау шаралары - қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеудің бір түрі
болғандықтан оны қолдану заңға қайшы, қоғамға қауіпті іс-әрекетті
айыпталушының жасамауына және оны тоқтатуға бағытталған. Өзінің мазмұнына
қарай бұлтартпау шаралары айыпталушыға психологиялық немесе физикалық әсер
етеді және де оның мүліктік құқықтарына, жеке мүддеріне шектеу салады.
Кейбір әдебиетте “қамтамасыз ету шарасы” деген термин “бұлтартпау
шарасы” деген терминге қарағанда қолайырақ деген пікірлер айтылған. Біздің
ойымызша,“бұлтартпау шарасы” термині қылмыстық –процессуалдық заңда және
практика жүзінде үйреніп кеткендіктен, оны басқа терминге ауыстыруды қажет
етпеді.
Сонымен, бәрін жинастырсақ, бұлтартпау шаралары – айыпталушы, ереекше
жағдайларда, сезікті анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан
жасырынады, не істі объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды,
немесе қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға жеткілікті
негіздер болған кезде, сондай-ақ үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін
қылмыстық процесті жүргізуші орган өз өкілеттігі шегінде қолданатын,
қылмыстық процестің міндеттерін орындауға бағытталған қылмыстық іс
жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары.
Бұлтартпау шаралары - бұл мемлекеттік процессуалдық мәжбүрлеу шарасы
дегенімізде, бұл жерде осы шараны қолдануға құқығы бар мемлекеттік органдар
мен лауазымды тұлғалар өздерінің қылмыстық-процессуалдық құзыретін жүзеге
асыру барысында, яғни алдын-ала тергеу мен қылмыстық істер бойынша сот
өндірісі сатысында қолдануын білдіреді.
Бұлтартпау шарасын қолдануға заңмен белгіленген құзыретті тұлғаларға
мыналар жатады: анықтаушы, тергеуші, прокурор, сот (судья).
Тәжірибе жүзінде бұлтартпау шараларын қолдану барысында қателіктер жиі
жіберіледі, әсіресе бұл қамауға алуға байланысты болады. Айыпталушыға
(сезіктіге) психологиялық жағынан қысым жасай отырып оған тиісті
көрсетулерді мойындатуды мақсат етіледі. Бұлтартпау шарасы мәжбүрлеу шарасы
ретінде белгілі-бір мән-жайлар, айыпталушының жеке басына, жынысына,
тұрғылықты тұратын жерінің болуы т.б. ескеріле отырып таңдалуы қажет [10.
С.32].
Тәжірибеде көбіне айыпталушының мүдделері ескерілмейді, яғни оның
құқығы, бостандығы және заңды мүдделері бұлтартпау шараларын қолданған
кезде ескерілмейді, әсіресе ол бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу
қолданған кезде болады. Бұл Қазақстан Республикасы Конституциясымен
бекітілген тұлғаның құқықтары мен бостандығының кепілдігіне қайшы келеді.
Жеке адамның Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамызда
қабылданған Ата заңымызда орнықтырылған құқықтық мәртебесі адамдар мен
азаматтардың құқықтары тұжырымдалған Халықаралық құқықтық құжаттардың
негізгі қағидаларынан туындайды [11. С.41].
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқығына қажетті тұтастай
құқықтық актілер кешені қалыптасқан. Халықаралық құқық нормалары нақты
мемлекеттегі адам құқығын тікелей реттемейді. БҰҰ-ның Жарғысы (1-баптың 3-
тармағы) мемлекеттердің аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да
болсын кемсітуге жол берместен, негізгі құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз етуге міндеттейді. БҰҰ-ның осы мәселе бойынша: “Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы” (1948), “Қандай да болмасын
түрдегі қамалғандар мен ұстауға ұшыраған барлық тұлғаларды қорғаудағы
қағидалар жинағы” (1998) және тағы басқа бірқатар құжаттар қабылданды [12.
С.230].
Халықаралық құқықтық құжаттар адам құқығы мен бостандығын ең жоғары
құндылық деп таниды. Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқығы
мен бостандығы туралы халықаралық құжаттардың негізгі идеялары мен
қағидаларын қабылдады және оны мемлекеттің өзіндік ерекшеліктерін ескере
отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің адамға және азаматқа қатынасы
туралы қағида орнықтырылды.
“Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар
абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай
анықталады” (ҚР Конституциясының 12-бабы). Қазақстан Республикасының
Конституциясы адам және азамат құқығының негіздерінде оларды нығайтатын
және олардың құқықтық мәртебесінің жүзеге асырылуына ықпал ететіндей
негізгі барлық қағидаларды жинақтайды. Мұндай қағидалардың қатарына мыналар
жатады:
1. Адам құқығы мен бостандығының айнымастығы;
2. Конституциялық құқықтар мен бостандықтарды теріс пайдалануға тыйым
салынуы;
3. Конституциялық құқықтар мен бостандықтың заңсыз шектелуіне тыйым
салынуы;
4. Заңдар мен өзге нормативтік құқықтық актілердің адамның Конституциялық
құқықтары мен бостандықтарының мазмұны мен қолдануын қамтамасыз ету
қағидасы;
5. Құқықтың, бостандықтың және міндеттіліктің бірлігі, бөлінбейтінділігі,
адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің басты қағидасы болып табылады.
Егер өміріне, денсаулығына, бостандығына, азаматтық қадір-қасиетіне қауіп
төнсе әр адам мемлекеттік органдардан көмек сұрауға, заңмен қорғалуға
құқылы.
Міне, осы Ата заңымызға сүйене отырып тергеуші, анықтаушы, прокурор,
судья айыпталушыға (сезіктіге), ең біріншіден, қылмыскерлер деп қарамай,
өздері сияқты адам ретінде оларға мәжбүрлеу шарасын тек оған объективті
түрде негіз болған кезде, айыпталушының (сезіктінің) жеке басының
ерекшеліктерін ескеріп, жасына, жынысына, айыпталып жатқан қылмыстың ауыр
не жеңілдігіне қарай бұлтартпау шарасын қолдану керек. Қылмыстық ізге
түсуді жүзеге асыратын тұлғалар айыпталушыны қылмыстық жауапкершілкке
тартумен қатар, заңмен кепілдік берілген айыпталушының құқықтарын да
қорғау керек. Бұлтартпау шараларын кейбіреулер қылмыстық жазалау
шараларымен бірдей деп түсінеді. Бірақ та бұлтартпау шарасын – құқықтық
жазалау шарасы деп айтуға болмайды. Бұл екі шараның айырмашылығына
келетін болсақ,олар келесідей:
Біріншіден, бұлтартпау шарасы мен қылмыстық жазалау шарасының
мақсатына байланысты. Қылмыстық жазалау шарасының мақсаты – бұл жасаған
қылмыс үшін сотталғанға жаза қолдану, оны түзеу мен қайта тәрбиелеу болып
табылады. Ал, бұлтартпау шарасын қолданудың мақсаты - айыпталушының
(сезіктінің) тергеу органдарынан қашып кетпеуінің, шындыққа жетуде кедергі
келтірмеуінің алдын алу. Жазалау шарасы бұл мақсатты көздемейді, өйткені
жазаны қолдану туралы шешім қылмыстық сот өндірісінің соңғы кезеңінде
шешіледі, яғни сотталушының кінәлілігін сот шешкен кезде [13. С.44];
Екіншіден, қылмыстық жазалау шарасы тек сотталған адамдарға , яғни
соттың заң күшіне енген үкімімен қолданылады, ал бұлтартпау шарасы
айыпталушыға, сезіктіге кей жағдайда сотталушыға үкім заңды күшіне енгенге
дейін қолданылады;
Үшіншіден, бұлтартпау шарасын тек сот қана емес, сонымен қатар басқа
да органдар қолданады – прокурор, тергеуші, анықтаушы. Ал қылмыстық жазалау
шарасы заңға сай тек сот үкімімен қолданылады;
Төртіншіден, бұлтартпау шарасының институты – қылмыстық іс
жүргізушілік болса, ал қылмыстық жазалау шарасының институты – ол қылмыстық
- құқықтық болып табылады.
Бұлтартпау шарасы – қылмыстың алдын-алудың қолайлы құралы және
қылмыстық сот өндірісіне басқа да сұрақтарды шешу үшін қолайлы болып
табылады. З.Д.Еникеевтің көрсетуі бойынша, қылмыстық істердегі қолданылған
бұлтартпау шарасы 96,3- 97,2 % - ті құрайды [14.С. 56].
Қолданыстағы заңнамада бұлтартпау шараларының жеті түрі белгіленген.
Олар:
- ешқайда кетпеу және өзін дұрыс ұстау туралы қолхат беру;
- жеке кепілдік;
- әскери қызметшіні әскери бөлім командованиесінің бақылауына
беру;
- кәмелетке толмағанды қарауына беру;
- кепіл;
- үйде қамап ұстау;
- қамауға алу.
Е.Е. Ерешевтің пікірінше бұл аталған шараларды, олардың сипатына қарай
және кімдерге қолданылатындығын ескере отырып, екі топқа бөлуге болады:
1. Бұлтартпау шараларының жалпы түрлері;
2. Бұлтартпау шараларының арнайы түрлері [ 15. C 185].
Бірінші топқа мына шаралар жатқызылады: ешқайда кетпеу және өзін өзі
дұрыс ұстау туралы қолхат алу, жеке кепілдік, кепіл,үйде қамап ұстау,
қамау. Бұл топқа жататын шараларды қолдану үшін айрықша талаптар
қойылмайтын болғандықтан, оларды бұлтартпау шараларының жалпы түрлері деп
атаймыз.
Екінші топқа жататын бұлтартпау шараларының түрлері: әскери
қызметшіні әскери бөлім командованиесінің бақылауына беру, кәмңлетке
толмағанды қамауға беру. Бұл шаралардың ерекшелігі - олардың аталған
субъектілер үшін көзделетіндігі болып табылады. Дегенмен, бұл субъектілерге
де қажет болған жағдайда бұлтартпау шараларының жалпы түрлерін қолдануға
тыйым салынбайды. Мәселен, әскери қызметші ауыр қылмыс жасаған жағдайда,
тергеуші оған қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын қолдана алады. Ал,
кәмелетке толмағандарға, мүмкіндігінше, ата-анасының немесе сенімге ие
басқа адамдардың қарауына беру шарасы кеңірек қолданылуға тиіс.
Осы тараушада айтылғанды қорытындылай келе, келесі тұжырым жасауымызға
болады:
1. Бұлтартпау шаралары – айыпталушы, ерекше жағдайларда, сезікті
анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан жасырынады, не істі
объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды, немесе қылмыстық
әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға жеткілікті негіздер
болған кезде, сондай-ақ үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін
қылмыстық процесті жүргізуші орган өз өкілеттігі шегінде
қолданатын, қылмыстық процестің міндеттерін орындауға бағытталған
қылмыстық іс жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары.
2. Бұлтартпау шараларының өзіндік арнайы мақсаттары:
біріншісі, айыпталушының соттан, тергеуден, анықтаудан жалтарып
кетуіне жол бермеу;
екіншісі, айыпталушының істің мән-жайын анықтауға кедергі келтіруіне
жол бермеу;
үшіншісі, айыпталушының (сезіктінің) алдағы уақытта қылмыстық әрекет
жасауын болғызбау;
төртіншісі, үкімді орындауды қамтамасыз ету.
3. Бұлтартпау шараларын олардың сипатына қарай және кімдерге
қолданылатындығын ескере отырып, екі топқа бөлуге болады:
1) Бұлтартпау шараларының жалпы түрлері;
2) Бұлтартпау шараларының арнайы түрлері.
1.2 Бұлтартпау шарасын қолданудың негіздері мен шарттары
Бұлтартпау шаралары қылмыстық іс жүргізу органы жалпы ереже бойынша
айыпталушыға, ерекше жағдайларда сезіктіге, немесе сотталушыға заңда
көрсетілген тәртіп бойынша қолданатын мәжбүрлеу шараларының жеке тобы болып
табылады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 139-бабына
сәйкес айыпталушы анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан жасырынады
не істі сотта объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды, немесе
қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға жеткілікті
негіздер болған кезде, сондай-ақ үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін
қылмыстық процесті жүргізуші орган өз өкілеттігі шегінде ол адамға ҚР ҚІЖК-
де көзделген бұлтартпау шараларының бірін қолданады.
Бұлтартпау шаралары тек заңда белгіленген негіздерге сәйкес
қолданылады.
Өкінішке орай, заң әдебиетінде бұлтартпау шараларын қолданудың
негіздері деген түсінікке ешқандай анықтама берілмеген. Әдебиетте
кездесетін жалпы процессуалдық шешімдердің негіздеріне байланысты берілген
анықтамаларды ескере отырып, біз бұлтартпау шараларын қолданудың
негіздеріне келесідей анықтама береміз:
Бұлтартпау шараларын қолданудың негіздері –айыпталушыға, ал ерекше
жағдайларда – сезіктіге, қатысты нақты бұлтартпау шарасын қолданудың
қажеттігін анықтайтын заңда белгіленген мән-жайлар.
Сонымен, бұлтартпау шараларын қолданудың негіздері болып табылады:
1) айыпталушы анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан жасырынады
деп ойлауға жеткілікті негіздің болуы;
2) айыпталушы істі объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды
деп ойлауға жеткілікті негіздің болуы;
3) айыпталушы қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға
жеткілікті негіздің болуы;
4) үкімді орындауды қамтамасыз ету.
Айыпталушы анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан жасырынады
деп ойлауға жеткілікті негіздің болуына келесі жағдайлар себеп болады:
айыпталушының бұрын сотталуы, жанұясының, тұрақты тұратын жерінің болмауы,
ұйымдасқан топтың құрамында болуы, материалдық жағдайының мүмкіндіктері,
ауыр және аса ауыр қылмыс жасауы және т.б.
Айыпталушы істі объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды деп
ойлауға жеткілікті негіздің болуына келесі жағдайлар себеп болады:
айыпталушының бұрын сотталуы, дәлелдемелерді тапсырудан жалтаруы, оларды
жоюға тырысуы, жәбірленушіге, куәларға қысым жасауы және т.б.
Айыпталушы қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға
жеткілікті негіздің болуына келесі жағдайлар себеп болады: айыпталушының
бұрын сотталуы, нашақор, маскүнем болуы, ұйымдасқан топтың құрамында болуы
және т.б.
Бұлтартпау шарасын қолдану қажет екендігі жөніндегі және бұлтартпау
шарасының қандайын қолдану жөніндегі мәселені шешерде анықтаушы, тергеуші,
прокурор, сот Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 139
- бабында көрсетілген мән-жайлардың үстіне, сонымен қатар, тағылған айыптың
ауырлығын, айыпталушының жеке басы, жас мөлшері, денсаулық жағдайы, отбасы
жағдайы, немен шүғылданатындығы, мүліктік жай-күйі, тұрақты тұратын жерінің
бар-жоғы және басқа да мән-жайларын ескеруге тиіс
Процессуалдық әдебиетте бұлтартпау шарасын таңдауға айыпталушының
жеке басын, шұғылданатын кәсібін, жұмысын, семьялық жағдайын және тағы
басқа жағдайларды ескеру керек дейді.
Бұлтартпау шарасын кез келген қылмыстық іс үшін қолдана беру міндетті
емес. Бұлтартпау шарасын қолдану - тергеушінің еркіне жатады, оның
міндеттілігі болмайды [16. С.35].
Бұлтартпау шарасының жүйесі тергеушіге оны нақтылап таңдап қолдану
кезінде қылмыстың ауырлығын, айыпталушының жеке басын және тағы бірқатар
жағдайларды ескеруге мүмкіндік береді. Қадағалау жүргізген кезде прокурор
мынаны ескеру кажет: кез келген бұлтартпау шарасын колдану азаматтың
белгілі бір жеке бостандығын шектейді, сондықтан ол тек қажет жағдайларда
қолданылуы тиіс.
Тергеуші немесе анықтаушы жасырынған адамға қатысты бұлтартпау шарасы
ретінде қамауға алуды қолдануы мүмкін. Жедел-іздестіру жүргізу шаралары
анықтау кезінде немесе алдын-ала тергеуде іс қаралған кезде, сонымен
қатар, іс уақытша тоқтатылған кезде де жариялануы мүмкін. Жедел іздестіру
жұмысына қадағалауды прокурор жүргізіп отырады .
Айыпталушының тұрақты тұрғылықты жері немесе тұрақты жұмысы
болмағандықтан оған бұлтартпау шарасын жасырынып кетпеуі үшін қолданамыз,
оның бұрын сотталғандығын, қылмыспен байланысы болуы, кылмыс жасағаннан
кейін коғамға қарсы теріс қылық жасауы, өзінің іс- әрекетіне есеп бермеуі
айыпталушының қылмыстық әрекеттерді жасауына негіз болуы мүмкін, істің
ақиқатын анықтауға қауіпті төндіруі - куәларды, жәбірленушіні, басқа
айыпталушыларды қорқытуы немесе басқа жолмен өзіне қаратып өтірік жауап
айтқызуы, айғақ заттарды жойып жіберуі немесе жалғандық жасауы,
эксперттерге ықпал етуі және тағы баска тәсілдерден тұрады.
Белгілі бұлтартпау шарасы айыпталушыға қолданылатын жазамен теңесуі
керек. Мысалы: егер жасаған қылмысы бойынша қолданылатын жазасы бас
бостандығынан айырмай түзеу жұмыстарын қолданумен байланысты болса,
айыпталушыға бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды қолдануға мүмкін
болмайды, жеңіл жазамен қатар ауырырақ бұлтартпау шарасын қолдану қажет.
Егер айыпталушының жеке басы мен қажеттілік жағдайы ауырырақ бұлтартпау
шарасын қолдануды қажет деп тапса.
Бұлтартпау шарасын қолдануды шешкен кезде тергеуші қылмыстың
ауыртпалығын; тергеу мен соттан жасырынып кетпеуін; қылмыстық іс бойынша
ақиқатты анықтауға кедергі жасайтындығын; қылмыс жасаумен шұғылдана
беретіндігін немесе үкімнің орындалуына кедергі келтіретіндігін ескереді.
Сонымен қатар, оның жеке басын (айыпталушының, сезіктінің), шұғылданатын
кәсібін, жасын, денсаулығын, семьялық жағдайын, тұрғылықты жерін және т.б.
ескереді.
Бұлтартпау шарасын қолдануға жеткілікті себептері және мақсаттары
болса, яғни бұларға қажет болғанда, тергеуші, анықтау органы және соттың
бұлтартпау шарасын қолдануы тек құқығы ғана емес, міндеттілігіне де жатуы
мүмкін.
Бірнеше құқықтық шарттарды сақтай отырып, бұлтартпау шарасын қолдануға
болады.
Біріншіден, бұлтартпау шарасы тек қылмыстық іс қозғалғаннан кейін ғана
қолданылуы мүмкін. Бұл адамға қол тигізбеу құқығына кепіл болады және оны
негізсіз, еріксіз қамауға және басқа да мәжбүр ету шараларын қолданбауға
кепіл болады.
Екіншіден, бұлтартпау шарасы қылмыстық жазаға қарағанда жеңілдеу болуы
керек. Егер Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің бабының
санкциясында бас бостандығынан айыру екі жылдан аспаса, онда бұлтартпау
шарасы ретінде қамауға алуды қолдануға рұқсат етілмейді.
Үшіншіден, кез келген бұлтартпау шарасын қолданудың шарты - адамды
айыпталушы немесе сезікті ретінде тану.
Бұлтартпау шарасы жазалау шарасынан біраз белгілері бойынша
ажыратылады:
1) бұлтартпау шарасы айыпталушы, сезіктіге қолданылады, ал жазалау
шарасы соттың үкімімен қылмыс жасады деп айып тағылған адамдарға
колданылады,
2) бұлтартпау шарасының мақсаты жазалау шарасынан өзгеше. Мұнда
бұлтартпау шарасының мақсаты - айыпталушыға тергеу органы мен сотқа кепіл
тұратын процессуалдық әрекетін қамтамасыз ету. Жазалау шарасы жасаған
кылмысы үшін сазайын тарту арқылы, оны түзеу жолына қою және тәрбиелеу
мақсатын көздейді және сотталушының жана қылмыс жасамауын ескерту;
3) жазалау шарасы тек үкім аркылы қолданылады, ал бұлтартпау шарасы
анықтаушы мен тергеушінің, прокурордың каулысы немесе соттын шешімі бойынша
тағайындалады;
4) бұлтартпау шарасы уақытша ғана болады және ол өзгертілуі немесе
тоқтатылуы мүмкін анықтау мен тергеу жүргізу сатысында және сотта іс
каралып жатқан кезде, ал үкім егер заңды күшіне енген және рәсімделген
болса, онда өзгеріске жатпайды.
Тұлғаға бұлтартпау шаралары қолданылған кезде, міндетті түрде
Қазақстан Республикасы Конституциясы мен Қазақстан Республикасы Қылмыстық
іс жүргізу заңдарында бекітілген қағидалар сақталуға тиіс. Сол қағидалардың
бірі - азаматтың жеке басына тиіспеушілік.
Бұл принциптің негізіне Азаматтық және саяси құқықтар туралы
халықаралық пактідегі әрбір адамның бостандыққа және жеке басына
тиіспеушілікке құқығы бар екені жөніндегі ереже алынған.
Адамның жеке басының бостандығына конституциялық құқығы оның жеке
басына тиіспеушілікпен тікелей байланысты. Конституцияның 16 және 17
баптарынан мыналар туындайды:
▪ әркім өзінің жеке басының бостандығына құқығы бар;
▪ тұтқындауға және қамауға ұстауға тек қылмыстық ізге түсуге
байланысты ғана жол беріледі;
▪ тұтқындалған және қамауда ұсталған адам бұл әрекеттерге сотқа
шағымдануға құқылы;
▪ жеке басының бостандығына өз құқығын қорғау кезінде адам ұсталған,
тұтқындалған немесе айып тағылған сәттен бастап адвокаттың
(қорғаушының) көмегін пайдалана алады;
▪ ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамның қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не
жазалауға болмайды .
Бұл ережелер ҚР ҚІЖК-нің 14-бабында нақты келтірілген, оның өзі бұл
принциптің мәртебелі, ізгі міндеттер атқаратынын дәлелдейді.
Ұстауға, қамауға алуға немесе бостандықтан өзгедей айыруға салынған
тыйымды ол адам қылмыс жасауға қатысты деген болжам жасау үшін заңды және
жеткілікті негіздер бар болған жағдайда алып тастауға болады. Сонымен бірге
кімнің де болсын жеке басына тиіспеушілікті бұзу үшін негіз етіп алынатыны
– қылмыс жасады деген кез келген сезік емес, тек қылмыстық заңда екі жылдан
астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген қылмысты
жасады деген сезік. Бұл жалған негіз екеніне қарамастан, заң шығарушы
басшылыққа алған өлшемдерге назар аудару қажет: сот тағайындауы мүмкін бас
бостандығынан айыру ,сот іс бойынша шешім шығарар алдындағы кезеңдерге жеке
бас бостандығы жөніндегі құқыққа іс жүзінде шек қойылуына негіз болмақ.
Айыпталушының жеке басының бостандығы соттың іс бойынша шешімінде
белгіленгендегіден анағұрлым ұзақ мерзім бұзылмайтынының кепілі – процесте
айыпталушы сотқа дейінгі кезеңдерде қамауда болған уақыты бас бостандығынан
айырудың іс жүзіндегі мерзімі, адам қамауда болған уақытты қоса, сот бас
бостандығынан айыру түрінде белгілеген жазаны өтеу уақытынан аспайды.
Адамды қамауға алуға тек соттың санкциясымен ғана жол беріледі, оның
өзі адамды жеке басының бостандығы құқығынан айыру кезінде заңдылық
сақталатынының қосымша кепілі болып табылады. Кейінге қалдыруды қажет
етпейтін жағдайларда адам жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге сезікті
ретінде ұсталуы мүмкін, осы уақыт өткеннен кейін ол босатылуы тиіс немесе
соттың санкциясы алынуға тиіс. Стационар жағдайларында сот-психиатрлық
сараптаманы мәжбүрлеп жүргізу қажет болған кезде шешімді сот қабылдайды
және жеке бас бостандығының бұзылуына әкеліп соғатын ондай мәжбүрлеуге одан
басқа ешқандай лауазымды адам немесе орган санкция бере алмайды. Сот-
медицина сараптамасын жүргізу үшін адамды медициналық мекемеге мәжбүрлеп
орналастыру кезінде соттың шешімі қажет. Осы айтылған жағдайларда адамды
мәжбүрлеу - бас бостандығына құқықты бұзу нысандарының бірі. Сот-
психиатрлық немесе сот-медициналық сараптамасын жүргізу үшін медициналық
мекемеге адамды орналастырудың ерекше процедурасын осы жағдаймен
түсіндіруге болады.
Ұсталған әрбір адамға ұстаудың негіздемесі, сондай-ақ ол жасады деп
сезік келтірілген немесе айып тағылған қылмысқа заң айқындамасы дереу
түсіндіріледі. Қылмыстық процесті жүргізуші органдардың ұстау негіздемесін
хабарлауға байланысты қауырт қимылдауы - осы жағдайларда заңдылықтың
сақталуының тиімді кепілі. Бұл мәселелерде кешігудің болмайтыны мына
себептерге байланысты:
▪ адамның жеке басына тиіспеушілік принципі бұзылады, оның өзі ұстауды
жарамсыз деп тануға және ұстау туралы қабылданған шешімді бұзуға әкеп
соқтыруы мүмкін (ҚР ҚІЖК 9-бабы);
▪ ұсталған адамның жеке басына тиіспеушілік құқығын қалпына келтіру
мақсатында адвокат (қорғаушы) қызметтерін пайдалану құқығы бұзылады
(ҚР ҚІЖК 68 -бабы);
▪ сезікті, айыпталушы қылмыстық ізге түсу органдарының заңсыз
әрекеттеріне шағымдану жөніндегі белсенді іс-қимыл жасайтын уақыт өтіп
кетеді.
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципін сақтау - заңсыз ұсталған
немесе қамауға алынған, не медициналық мекемеге заңсыз орналастырылған
адамды соттың, қылмыстық ізге түсу органының дереу босатуды талап етеді.
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің заңсыз бұзылғанын прокурор
жүзеге асыратын заңдылықты қадағалау барысында, сондай-ақ қылмыстық ізге
түсу органы жасалған қылмыс жағдайларын анықтау кезіндегі қылмыстық ізге
түсу барысында, сондай-ақ істі соттың қарауы кезінде анықтауға болады.
Дереу босату жөніндегі талап адам тергеу изоляторында қамауға алу
қаулысында көзделген мерзімнен артық ұсталған, яки бас бостандығынан айыру
органдарында сот белгілеген мерзімнен астам ұсталған жағдайларда да
қатысты.
Адамның жеке басына тиіспеушілік принципінің мазмұнына қылмыстық
процеске қатысушы кімге де болсын күш қолдануға, қатал немесе адамның қадір-
қасиетін түсіретін әрекет жасауға салынған тыйым кіреді. Күш қолдану, қатал
немесе адамның қадір-қасиетін түсіретін әрекеттің адам мен азаматтың
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының әлдеқалай бұзылуына жол
бермейтін іс жүргізу әрекеттеріне ешқандай қатысы жоқ. Сот ісін жүргізу
барысында күш қолдануға, қатал немесе қадір-қасиетін түсіретін әрекетке жол
берілуі іс жүргізу әрекеттерінің заң нұсқауларынан өрескел түрде шегіне
отырып жүргізілгенін білдіреді, оның өзі сол іс жүргізу әрекеттерін
жарамсыз, ал осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп
тануға әкеліп соқтырады.
Адамның өміріне немесе денсаулығына қауіп төндіретін іс жүргізу
әрекеттеріне ешкімді қатыстыруға болмайтыны туралы анықтама осы ережеге бір
табан жақын. Адамның өміріне немесе денсаулығына қауіп төндіретін іс
жүргізу әрекеттері Қазақстаан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінде
көзделмеген. Әңгіме қылмыстың мән-жайын модель түрінде қалпына келтіруді
немесе техникалық құралдар қолдануды қажет ететін іс жүргізу әрекеттері
жайында болып отыр. Мысалы, жол көлік оқиғасы туралы іс бойынша тергеу
экспериментін жүргізу бұрын болған оқиға жәбірленуші қайтадан дене
жарақатын алатындай етіп қалпына келтірілуіне жол берілмейді.
Іс жүргізу әрекеттері үшін пайдаланылатын техникалық құралдардың
таңдап алынуы іс жүргізу әрекеттеріне қатысушылар үшін олардың мүлдем
қауіпсіз болуын қамтамасыз ететін жайттарға негізделуге тиіс. Мұнымен бірге
сот ісінде орындалуы адамның жеке басына тиіспеушіліктің бұзылуына әкеліп
соғатын шешімдердің орын алуы мүмкін. Мысалы, соз аурулары мен өзге де
жұқпалы ауруларды анықтау мақсатында сараптама үшін үлгілердің мәжбүрлеп
алынуы мүмкін. Мұндай жағдайларда заңда прокурор санкциясының немесе соттың
тиісті шешімінің міндетті түрде алынуы көзделген (ҚР ҚІЖК-тің 263-бабы).
Адамның жеке басына тиіспеушілік жөніндегі талап адам қамауға алынған
кезде қатаң сақталуға тиіс. Уақытша қамауда ұстау бөлмесіндегі жағдайлар
қамаудағы адамның өмірі мен денсаулығына қатер төндірмейтіндей болуға тиіс.
Бұлтартпау шараларын қолдануға қатысты тағы да бір қағида - қылмыстық
іс бойынша іс жүргізу кезінде қылмыстық процеске қатысушы адамдардың
абыройын түсіретін немесе қадір-қасиетін кемсітетін шешімдер мен іс
әрекеттерге тыйым салу. Бұл принцип негізіне Конституцияның 34-бабы
алынған, онда былай делінген: Әркім Қазақстан Республикасының
Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын,
бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеуге міндетті. Бұл негіз
адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтыны туралы Конституцияның басқа
қағидасымен (17-бап) күшейтіле түскен. Қол сұғылмастық және құрметтеу ұғымы
бірін-бірі өзара толықтырады және оларды құқықпен қамтамасыз ету
құралдарымен байланысты. Құрметтеу, қол сұқпаушылықтан көрініс табады және
керісінше – қол сұқпаушылықты сақтау құрмет сезімін білдіру әдістерінің
бірі болып табылады. Сонымен бірге абырой мен қадір-қасиетті құрметтеу
принципінің мәні мұны шектемейді.Адамның қадір-қасиетіне қол сұқпаушылық
әрбір адамның жеке құндылығын, оның ой-қалпын тануға негізделген. Адам –
бағалы ой-өріс пен ізгілік иесі. Әрбір адам дербес ой- ойлау және іс -
қимыл жасау құқығын құрметтеу мен тануға лайық.
Қаралып отырған принцип мәнін тікелей түсіндіру дегеніміз -
Қазақстандағы әрбір адамның қажетті, тиісті, оның аумағында басқа
адамдардың абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу, қоғамның даусыз
элементтері деп қабылдауына байланысты мінез-құлқының түрі мен шарасы деп
тану. Біреулердің құқықтары мен бостандықтарға ие болуы оларға басқа
адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету міндетін жүктейді.
Бұл принцип жанама субъективті факторлардың түр сипатына қарамастан, кез
келген адамның абыройы мен қадір-қасиетін қорғайды.
Жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу принципі дербес
принцип ретінде Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 13-
бабында тұжырымдалған және мына ережелерді қамтыған:
▪ жеке адамның абыройын түсіретін және қадір-қасиетін кемсітетін
шешімдер қабылдауға тыйым салынады;
▪ жеке адамның абыройын түсіретін және қадір-қасиетін кемсітетін іс
әрекеттерге тыйым салынады;
▪ адамның жеке өмірі туралы мәліметтерді, сонымен бірдей адам құпия
сақтау қажет деп санайтын мәліметтерді жинауға, пайдалануға және
таратуға жол бермейді;
▪ қылмыстық процесті жүргізуші органдардың заңсыз әрекеттерінен
адамға келтірілген моральдық зиянды өтеткізу құқығы.
Жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу принципінің
белгілері:
▪ қылмыстық процесті жүргізуші органдардың заңсыз әрекеттерімен
адамға келтірілген зиян тек моральдық сипатта болуы мүмкін,
материалдық сипаттағы зиян, мысалы, адамның жеке басына
тиіспеушілік принципі бұзылған кезде орын алуы мүмкін.
▪ адамның жеке өмірі туралы мәліметтерді жинау, пайдалану және
тарату, оның жақсы атына зиян келтіру және оның конституциялық
құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуы кезінде кедергі
жасауы мүмкін кез келген жағдайда немесе заңды, жеке құпия болып
табылатын мәліметтерді жария еткені үшін жауаптылық көзделсе
(мысалы, асырап алу құпиясын асырап алушының немесе асырап алынған
баланың еркініне қарамастан жария етуі) жеке адамның абыройы мен
қадір-қасиетін құрметтеу принципі бұзылды деп саналады;
▪ қылмыстық процесті жүзеге асырушы органдардың қызметі қылмыстық
сот ісін жүргізуге қамтылған адамның абыройы мен қадір-қасиетін
құрметтеу принципін қамтамасыз етуге (сондай-ақ бұл принципті сол
адамның туыстары мен жақындары жөнінде қамтамасыз етуге мысалы,
айыпталушы балаларының, зайыбының, ата-анасының т.б жеке өмірі
туралы мәліметтердің таратылуын жеке адамның абыройы мен қадір-
қасиетін құрметтеу принципін бұзу деп санау керек) бағытталған;
Ақтау негіздемесі бойынша қылмыстық ізге түсудің тоқтатылуын
қаралып отырған принципті бұзу деп түсіну қажет, оның құқықтық салдары
келтірілген моральдық зиян үшін сөзсіз өтем төлеу болып табылады.
Тұлғаға бұлтартпау шарасын қолдану - оның жеке бостандықтарын
шектеумен байланысты. Кінәсіздік презумпциясына сәйкес сот үкімі шыққанға
дейін сезікті, айыпталушы тұлға кінәсіз болып есептеледі. Сондықтан тұлғаға
бұлтартпау шарасын қолданған кезде осыны еске сақтауға міндеттіміз.
Әсіресе, тұлғаны қамауға алу; үйде қамап ұстау, әскери қызметшісіні әскери
командованиесінің қарауына беру шараларын қолданған кезде. Кінәсіз тұлғаға
бұлтартпау шарасының қолданылуы, шараның ауырлығы ескерілмеген жағдайда да,
мықты моральдық зиян келтіреді, оның қадір-қасиетіне зиянын тигізуі мүмкін.
Сондықтан, кез келген тұлғаға бұлтартпау шарасын қолданған кезде, оның
қадір-қасиетні құрметтеуге тырысу керек, себебі бұлтартпау шарасы, алдын
ала тергеу кезінде, іс қозғалғаннан бастап қолданылады, ал тұлға, соттың
үкімімен ғана кінәлі деп табылуы мүмкін.
Осы тараушада айтылғанды қорытындылай келе, келесі тұжырым жасауымызға
болады:
1. Бұлтартпау шараларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz