Фразеологизмдерді аудару тәсілдері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

1 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ЭВФЕМИЗМДЕРДІ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Фразеологизмдерді аудару тәсілдері
1.2 Мақал-мәтелдерді аудару ерекшеліктері

2 ЭВФЕМИСТІК МАҒЫНА ТУДЫРАТЫН БІРЛІКТЕРДІ АУДАРУДЫҢ СТИЛИСТИКАЛЫҚ ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Метафоралық бірліктерді аудару тәсілдері
2.2 Метонимияны аудару тәсілдері
2.3 Синекдоханы аудару
2.4 Иронияны аудару тәсілдері

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

3

5
5
11

20
20
24
25
26

29

31

Кіріспе

Аударма мәселелері шет тілдерден ана тіліне аудару, әсіресе егемендігімізді алғаннан кейінгі аз уақыт ішінде бірден бір маңызды салалардың бірі болып келе жатқаны рас. Шет тілдерден қазақ тіліне немесе керсінше, қазақ тілінен ағылшын тіліне тікелей аудару жөнінде жеткілікті мағлұматтар, құнды аудармалар жоқтың қасы. Қазіргі уақытта бұл мәселені теориялық және практикалық тұрғыда талдау өте қажетті болып отыр. Қай тілдің болмасын дүниетанымы мен мәдениеті тікелей байланысты. Мәдениет аралық қатынас мәселелері бірден-бір мәдениетіміз бен тіліміздің жедел қарқынмен дамуының арқасында аударма мәселесі негізі болып, бұл мәселелердің шешімін талап етеді.
Жоғарыда атап көрсетілген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылады:
1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі эвфемизмдердің тіл білімінде зерттеген еңбектерге сараптама жасау.
2. Екі тілдегі эвфемизмдердің стилистикалық құрылымдарын зерттеу.
3. Эвфемизмдердің басқа стилистикалық тәсілдерін, айырмашылықтарын ашып көрсету.
4. Ағылшын және қазақ тілдаріндегі эвфемизмдердің жасалу жолдарын анықтау.
5. Ағылшын, қазақ тілдеріндегі эвфемизмдердің лингвомәдени аспектілерін ашу және аударма барысында аудармашыға жүктелетін міндеттерге талдау жасау.
Ғылыми жұмыстың дәйектілігі ағылшын, қазақ эвфемизмдерінің лингвистикалық табиғатын анықтау, ағылшын, қазақ эвфемизмдерінің ұлттық және тілдік ерекшеліктерін зерттеу, екі тілдегі эвфемизмдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстыра зерттеу осы жұмыстың дәйектілігін көрсетеді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Екі тілде де эвфемизм бұрыннан қалыптасқан лингвистикалық құбылыс екеніне қарамастан, олардың ашылмаған қырлары, әсіресе лингвомәдени тұрғдан зерттелмеген. Мұның бір себебі лингвомәдениеттану, этнолингвистикалық, мәдениет аралық байланыс лингвистиканың жаңа салалары болып есептелгендіктен ағылшын, қазақ эпитеттрін бірлікте қарастыру, әсіресе салғастырмалы жолмен талдау, сол кезде орын алатын қиыншылықтарды айқындау және олардың алдын алуға байланысты алғашқы жұмыс екендігінде.
Жұмыстың теориялық және практикалық құндылығы - қортындылары бұрын соңды зерттеу нысаны болмаған, осыған орай, туыс емес екі тілдегі эвфемизмдерден граматикалық құрылымдағы ұқсастықтар мен ерекшеліктері, эвфемизмдердің жасалу негіздерінің лингвомәдени мәселелері жалпы тіл білімі, салғастырмалы және типологиялық зерттеудің теория негіздерін толықтыра түседі, сондай-ақ аударманы оқыту барысында жеке-дара бір аспект немесе аударма мәселелері төңірегінде жасалған қомақты еңбек болып табылады.
Зерттеу жұмысының барысында тақырыпқа қатысты қазақ, ағылшын, орыс тілдеріндегі әдебиеттер, ғылыми еңбектер қамтылады. Олардың арасында лингвистикалық зерттеу жұмыстары, этнолингвистикалық, лингвомәдениеттану саласындағы еңбектер жатады.

1 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ЭВФЕМИЗМДЕРДІ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1.1 Фразеологизмдерді аудару тәсілдері

Эвфемизм (грек. eu - жақсы, phemі - айтамын) - мағынасы тұрпайы сөздерді басқа атаумен ауыстырып, сыпайылап жеткізу. Эвфемизм қоғамдағы моральдық, этикалық норма негізінде қалыптасып, сыпайыгершілік пен әдептілікке байланысты туған. Эвфемизм - тілдегі ауыспалы мағынадағы сөздерді толықтырып отыратын көркемдеуіш, бейнелеуіш құралдардың бірі. Эвфемистік мағына тудырудың тәсілдеріне метафора, метонимия, синекдоха, символ, ирония, парафраза, эпитет сияқты топтармен қатар фразалық тіркес пен мақал-мәтелдер, сондай-ақ есімдік пен эллипс те жатады. Мысалы, "өлді" деудің орнына қайтыс болды, дүние салды, жан тәсілім етті, т. б. сөз орамдары айтылады. Сондай-ақ адамның дене мүшесіндегі кем-кетікті (саңырау - құлағының мүкісі бар), ауруды (қылтамақ - жаман ауру) басқа сөздермен ауыстырып қолданады. Тіліміздегі фразеологизмдердің көпшілігі Эвфемизмдер негізінде пайда болған. Мысалы, аузынан ақ ит кіріп, көк ит шықты, тіл тигізді, сөзге келді, жүз шайысты сияқты тіркестер ұрысты, ренжісті, ауыр сөздер айтты деген мағынаны білдіреді. [[1]]
Сөйлем ішіндегі сөздер жеке-дара күйінде ғана қолданылып қоймай, тіркес күйінде де келеді. Соның өзінде бірнеше сөз тіркесіп, ол сөздердің тура мағынасын емес, сол тіркестен туындап жататын мүлдем басқа мағынасын береді. Тарихи қалыптасып, құрамындағы сөздерден мүлдем басқа мағына беретін тіркестерді тұрақты сөз тіркестері немесе фразеологизмдер деп атайды. Фразеологизм табиғаты - жабық микроконтекст, онда тек қана тіркестер мен олардың мағыналары арасындағы нақты байланыс қана емес, сонымен бірге микроконтексттен логикалық түрде шықпайтын ассоциациялық-семантикалық байланыстар да болады. Міне, осы логикалық түрде мағынаны микроконтексттен шығарудың тиісті еместігі фразеологизмнің күрделі құбылыстар мен шындыққа жанасуының сыйымды және көркем түрде жеткізілуіне мүмкіндік туғызады.
Фразеологиялық бірліктердің зор мүмкіндіктері мен оларды аударудағы қиындықтың куәсі көптеген жазушылар, журналисттер және де басқа да тілдің шығармашыл тұлғалары тұрақты сөз тіркестерін қолданып қана қоймай, оларды шығармашылықпен қайта құрып, өзгертуінде. Мәселен: Soames doggedly let the spring come - no easy task for one conscious that time was flying, his birds in the bush no nearer the hand, no issue from the web anywhere visible мысалында автор ағылшынның "a bird in the hand is worth two in the bush" мақалын өзгерген күйде қолданып, кейіпкердің бейнесіне қосымша адамгершілік қасиеттерін сомдап, түсінігі мол, табысы аз, ойға сыймайтындай ешбір ұпай бермейтін істерге бейім етіп, сол арқылы оқырманның аяушылығын туғызып, күнәсіз іскер адамның барлық адам секілді екендігін сезіндіреді. Бұл фразаны сөзбе сөз аудару мүмкін емес, өйткені бұтадағы құстар қолға түспейді деген сөйлем қолдағы бір құс бұтадағы екеуінен артық сөйлемі секілді оның қазақ тіліндегі мағыналық бірлігі бола алмайды. Осыған сәйкес, аудармашы тек қазақ тіліндегі ұқсас мазмұнды немесе жақын, бірақ бірдей бейнелік сипатта бола алмайтын мақалды қолдана алады: қолдағы шымшық аспандағы тырнадан артық.
Мұндай бірліктер әдетте аудармашыға қос тұзақ құрады, өйткені олар тіл иесіне түсінікті болса да, сөздіктерде жазылмауы мүмкін немесе олардың байланысқан және еркін бірліктерінің екі рет қолданылу мүмкіндіктерінің бар болуында. Ағылшын тілінің "handwriting on the wall" сөз тіркесі нақты мағынаны (қабырғадағы жазу) білдіре отырып, сол түрде ауыспалы мағына білдіруде де қолданыла алады (қорқынышты болжам, болашақты болжау). Бірінші жағдайда бұл бірліктің ассоциациялық байланысы бірде эмоционалдық жағынан бейтарап (хабарландыру, хабарлама) болса, енді бірде эмоционалдық жағынан теріс әсер береді (келеңсіз жазуға толы қабырға). Екінші жағдайда ауыспалы мағына маңызды болған кезде осы сөйлемнің ассоциациялық байланыстары діни ұғымдар мен аңыздармен байланысқан өзгеше кейіпте болады (маңдайына жазылған, жазмыш). Мұндай сөз тіркесі қолданылатын контекст әрдайым анық етіп сөз тіркесінің жағдайын көрсете бермейді.
He saw it as clear as а handwriting on the wall.
Осы сөйлемде бастапқы сөз тіркесі тура және ауыспалы мағынада қабылданып, әртүрлі аударылуы мүмкін. Сонымен бірге, аудармашы сөз тіркесінің ассоциациялық байланыстарына көп мән беріп, баламалардың саны көбеюі мүмкін:
Ол оның көз алдына қабырғада жазылған жазудай анық көрінді.
Ол осының бәрінің қайтып келмейтіндігін анық ұқты.
Бұл оның санасында тағдырының шешілгендігі туралы ойды тудырды.
Фразеологизмдер қарым - қатынаста үлкен рөл атқарады және сөз тіркесін беру тәсіліне әртүрлі рең береді. Олар мәтінді эмоционалды етіп, оны көркемдеп, белгілі бір түрде эстетикалық әсер қалдырып, мәдени ассоциациялар тудыра алады. Көп жағдайда фразеологизмдер мәтін жағдайын дұрыс түсінуге көмектеседі. Фразеологизмдерді аударудағы қиындықтар оларды мәтін ішінен табудан басталады. Фразеологиялық бірліктің екі, тіпті үш түбінің болуы фразеологизммен байланысты мағына беру семиотикалық үрдісінің көп сатылылығымен түсіндіріледі. Мысалы, ағылшынның "to come through with flying colours" сөз тіркесінің тура мағынасы барлық жолды желбіреген ту астында жүріп өту болса, осы бірлік қайта құрылған мағынаға ие болады: жұмысты сәтті аяқтау (фразеологизмнің екінші түбі). Сонымен бірге, кейбір жағдайларда мазмұнын эмоционалдырақ етіп береді: мінезін көрсету (фразеологизмнің үшінші түбі).
Шын мәнінде, әрбір тілде фразеологизмдердің бірнеше деңгейі бар:
* сөздікте бар және баршаға белгілі;
* сөздікте бар, бірақ қолданыс аясынан шыққан;
* баршаға белгілі, бірақ белгісіз бір себептен сөздікке енбеген;
* белгілі бір қоғамдық топқа ғана белгілі фразеологизмдер.
Мұндай деңгейлердің саны бұдан да көп болуы мүмкін, бірақ қандай жағдай болса да бірінші және ең басты шарт - мәтін ішінен фразеологизмдерді басқа еркін тілдік бірліктерден айырып, таба алу. Оларды табудағы оңай жол - мәтін ішінен жалпы мағынаға қарама-қарсы бірліктерді табу, өйткені осындай бірліктердің болуы ауыспалы мағынаның мәтін ішінде бар екендігінің дәлелі болады.
By that time he had reached the condition to see pink elephants.
Егерде осы фразаны сөзбе сөз аударатын болсақ, онда ақшыл қызыл пілдер тіркесі мүлде мәні жоқ контекст тудырады:
Осы уақытқа дейін ол ақшыл қызыл пілдерді тамашалайтындай жағдайға жетті.
Осы ақшыл қызыл пілдерден кейін аудармашы өзіне оңай ереже шығарса болады: Егерде мәтінде контекстке логикалық жағынан қарама-қарсы сөз тіркесі кезіксе, онда оны фразеологизм деп қарастырған жөн. Бірақ, осы ереженің оңайлығына қарамастан, оны аударма барысында сақтау қиынға түседі. Мысалы, американдық "Dead-eye Dick" романының атауы орыс, қазақ оқырмандарына Бір көзді Дик атымен белгілі. Дегенмен, шын мәнінде осы лақап ат иесі, романның басты кейіпкерінің екі көзі де сау, көргіш, ал романның ағылшын атауы мерген деген мағынаны білдіреді. Агата Кристидің романдарының бірінің атауы "The Underdog" Үрмейтін төбет есімімен басылып шыққанымен, шынайы мағынасы Жеңілген төбет немесе Жолы болмаушы деген мағыналарды білдіреді.
Фразеологизмдерді мәтін ішінен табудағы екінші басты шарт - сөздің атқаратын қызметтерін талдай алу. Мәселен, тура және ауыспалы мағыналар арасындағы қайшылықты мәтін авторы белгілі бір бейнелік, эстетикалық, эмоционалды - бағалау және т.б. ассоциацияларды немесе әзіл - қалжыңдық әсер тудыру үшін қолданады. Сонымен бірге, фразеологизмдер белгілі бір қоғамның әлеуметтік - мәдени қабаттарында мықты бекінген және мәтінде осы қабаттардың бар екендігінің де белгісі ретінде қызмет етеді. Осы ретте, фразеологизмдердің белгілі бір стилистикалық реңі болады: олар жоғары, бейтарап немесе төмен стильдер, кәсіби және басқа да жаргонизмдер болуы мүмкін. Мысалы, қазақ тілінде артығы да кемі жоқ, ортаң қол фразеологизмінің пайда болуы салыстырмалы түрде онымен байланысты кейіпкердің немесе құбылыстың, әдетте диалектикалық реңді төмен әлеуметтік жағдайдың бар екендігінің куәсі:
Урал - қатал өлке, мұнда біреуден және бірнәрседен артығы да кемі жоқ, ортаң қолдылықты күтпе.
Аудармашының қазақ тіліндегі мәтіннің эмоционалдық реңді диалектикалық нұсқасының жәй "betwixt and between" баламасымен берілмейтіндігін ескергені жөн. Өйткені, ағылшын тіліндегі баламада оқыған адамдар ғана түсінетін көнерген сөздер сөздігінің элементі betwixt бар. Осы орайда, қазақ тілінің өзіндік сөйлем ерекшелігін жеткізу үшін фразеологизмді түсіріп немесе антонимдік аударманы қолданған жөн.
In the Urals things do not go easy; there you have a hard row to hoe about everything and everybody.
Осы сынды жағдайлар нәтижесінде функционалдық баламалар үшін ереже шығаруға болады: бастапқы мәтіндегі фразеологизмдік бірлік не оның мағынасы ғана аударылмайды, сонымен қатар оның мәтінде атқаратын рөлі де аударылады. Мәселен, бұл жердегі мәтінге қарапайым халық түсінетін жалпақ тілдік сипат беру керек. Фразеологизмді табу мәселесінен басқа, аудармашы екі түрлі тілдердегі мағынасы ұқсас фразеологизмдердің арасындағы ұлттық - мәдени ерекшеліктермен кезігеді. Мағынасы сәйкес келген фразеологизмдер әртүрлі стилистикалық реңге, түрлі бейнелік негізге, тіпті түрлі эмоционалдық қызметке ие болуы мүмкін. Кейбір жағдайларда бастапқы мәтінде, мысалы көркем немесе публицистикалық бейнені сомдау үшін фразеологизмдерді қолдану ұлттық - мәдени ерекшеліктерді пайдалану мүмкіндіктеріне сай құрылады. Бұл жердегі мәселені шешуде сөздіктік баламаның болғаны да көмектеспейді. Мәселен, "when Queen Anne was alive" (сөзбе сөз: Анна ханша тірі болған кезде) сөз тіркесі қазақ тіліне ұқсас баламамен аударылса да, басқа сөздік - бейнелік құраммен аударылады: атам заманда. Бірақ, ағылшын сөз тіркесі бастапқы мәтінде қолданылуы мүмкін шынайы тарихи бейне негізінде құрылады:
All those courtiers, belles, balls and intrigues came as if from the times when Queen Anne was alive.
Бұл мәтіндегі Queen Anne ұғымы бір уақытта фразеологиялық және тура мағынасында екендігі белгілі. Оны қазақ тіліне аударғанда атам заманда баламасын қолдану мүмкін емес. Өйткені, бұл қазақша бейне бастапқы мәтіндегі уақыттың келесі белгілерімен байланыспайды: бикештер, мырзалар, балдар және интригалар.
Мұнда аудармашының бұл тіркесті өзге, қазақ оқырманына таныс патша есімімен (мысалы, Артур король заманында) немесе нақты уақыт аралығымен (орта ғасырлардағыдай) ауыстырғаны жөн. Дегенмен, екі жағдайда да бастапқы фразеологиялық бірліктің ақпараттық толықтығының біраз бөлігі жоғалатынын ескеру керек. Ең бастысы - онымен байланысты тарихи - мәдени ассоциациялар шындығы.
Аудармадағы келесі қиындық - көне мәдениеттен бастау алған және әртүрлі мәдениеттерде түрлі сипат пен эмоционалдық рең, тіпті түрі өзгерген фразеологизмдерді табумен байланысты. Мысалы, ағылшынның "Rome was not built in a day" мақалы орыс тілі нақышымен қазақ тіліне Мәскеу бір күнде қаланбады деп қолданысқа енді. Алайда, оны балама ретінде қолдану әркез мүмкін емес.
Jones was very eloquent to persuade his master, telling him that Rome was not built in a day.
Бұл жерде ең қолайлысы - сөзбе сөз аударманы қолдану.
Джонс өзінің қожасына Римнің бір күнде қаланбағандығын айтып, сендіремін деп тілмәр болды.
Осы сынды мәселелер халықаралық бір қайнар көзден шыққан және әртүрлі тілдерде ұқсас мағыналы, бірақ түрлі функционалдық сипат алған эмоционалды-ассоциациялық мағынасы өзгерген немесе сыртқы кейпі өзгерген халықаралық фразеологизмдерді аударуда да туындайды. Мысалы, ағылшын тілінде белгілі "Caesar's wife must be above suspicion" айтылымы қазақша Цезарь жұбайы сүттен ақ, судан таза болуы тиіс болады және ағылшын тілінде бұл фразеологизм бөлшектелініп айтылса, қазақ тілінде бүтін қайта құрылып жасалады.
Madam, you are Caesar's wife.
Ханым, сіз Цезарь жұбайысыз деген нұсқа қазақ тілінде тура мағынада қолданылып, фразеологиялық сөз тіркесі екендігін білуге кедергі болады. Өйткені, бұл сөз тіркесі қазақ мәдениетіне бейімделмеген.
Осы мәселенің келесі аспектісі - әртүрлі, тіпті қарама-қарсы мағыналы фразеологизмдердің ұқсастығы. Аудармашы осындай сыртқы ұқсастық әдетте шатастыратындықтан фразеологизмдік тіркестің бөлшектеріне мұқият болғаны жөн. Өйткені, баламалар түр жағынан бір-біріне ұқсамауы мүмкін. Мәселен, ағылшын тілінде екі түрі жағынан ұқсас мақалдар бар: every tree is known by its (his) fruit және as the tree, so the fruit. Бұл мақалдардың мағыналары бір-біріне ұқсамайды, сондықтан да аударма барысында әртүрлі түрге ие болады (ассоциациясы жағынан): алма ағашы жемісімен көрікті (адамды ісінен таниды, Библиямен байланысты ассоциациялар) және алма алма ағашынан ары түспейді (жаман қылық атадан-балаға беріледі, ел даналығымен байланысты ассоциациялар). Библиямен байланысты фразеологизмдерді дұрыс аудару үшін бастапқы мәтінмен бірге Библиялық контекстті білу керек. Мысалы: "Man does not live by bread alone, but by faith, by admiration, by sympathy" сөйлемі шын мәнінде Евангелийдің "Man shall not live by bread alone, but by every word that proceeds out of the mouth of God" тақырыбының өрбіген түрі. Осы себепті, бұл сөйлемнің қазақ тіліне аудармасында екі түпкі негіз сақталуы тиіс. Faith, admiration, sympathy сөздері аудармада рационалды түрдегі азық-түлікпен емес, рухани оймен үндесуі керек. Сондықтан, Адам нанмен ғана өмір сүрмейді. Оған сенім, жан ашырлық пен мойындау керек аудармасы эмоционалдық - ассоциациялық жағынан қате болады. Өйткені, сенім, жан ашырлық пен мойындау сөздері әлемнің қараңғылығын білдіреді, ал Евангелийде бұл тұрақты сенім, алдамшы затқа берілмеу мағынасымен байланысты. Адам нанмен ғана емес,сонымен бірге сену, масаттану және жаны ашу қабілеттерімен де өмір сүреді нұсқасы бұл жерде орынды болады.
Фразеологиялық бірлік түрлерінің ішіндегі аударуға өте қиыны - қазіргі таңдағы реалийлерге негізделген фразеологизмдер. Олардың бірі жаңа мәдениеттің халықаралық сөздіктеріне еніп, тез арада белгілі болып, кеңінен қолданылады. Мұндай фразеологизмдер контексттен тез табылып, калькалау арқылы аударылады:
Hell's Angels - Тозақ періштелері
Irangate - Ирангейт
Zero option - Нөлдік нұсқа және т.б.
Басқалары мәдениет ішілік болып қалғанымен, бастапқы мәдениетке танымал болып келеді. Сол себепті мәтіндердің көбінде аударылады. Бұл жағдайда аудармашы шығармашылдықпен жұмыс жасайды. Мәселен, таңғажайып алаңы не ақымақтар елінде тіркестерін ағылшын тіліне the Land of Wonders және in the country of Fools деп калькалау арқылы немесе ағылшын тілінің фраза тудыру үлгілеріне сай функционалдық ауыстыру арқылы the Wonderfield және in the Fool's Land деп аударуға болады. Бірінші нұсқа тура мағынаға келсе, екіншісі берілген тіркестердің күштілігімен ассоциацияланады. Сонымен, фразеологизмдер туралы айта келе, белгілі бір заттың, құбылыстың не түсініктің тура атауларын ауыстыру мақсатында қолданылатын тұрақты парафразаларға тоқталған жөн. Мәселен, black gold сынды тіркестер халықаралық деңгейде танымал болғандықтан оңай аударылады. Қара алтын мұнайды қайта атау тәсілі ретінде ағылшын және қазақ мәдениеттеріне белгілі екені даусыз. Ал ақ алтын мақтаны атау немесе американдық fool's gold темір не мыс рудаларын атау парафразалары аудармада аудармашыға біраз қиындық тудырады. Ақ алтын әдетте ағылшын тіліне white gold деп аударылып, тырнақшаға алынады. Өйткені, бұл ағылшын сөз тіркесінің өзіндік тура мағынасы (алтын түрі) бар.
Мәдени жағынан елдер, қалалар мен белгілі қайраткерлер атаулары мен есімдеріне деген парафразалар аудармада күрделі жағдай туындатады. Мысалы, орыс және қазақ тілдеріне таныс біздің барымыз тіркесі Пушкинмен немесе Абаймен бейнеленсе, ал оның ағылшын тіліндегі тура аудармасы our Everything ағылшын тілді мәдениет иесіне ешнәрсені білдірмейді. Өз кезегінде ағылшынның the City of Brotherly Love фразеологизміне парафразаны табу үшін аудармашы мәдени және тарихи жағынан ізденуі қажет. Ағылшындарға түсінікті Бауырлар махаббаты қаласы атауы қазақ тіліне жанама аударма арқылы Бауырлар махаббаты қаласы, Филадельфия деп аударылады.
Фразеологиялық бірліктер қатарына қанатты сөздерге айналған тарихи фразалар жатады. Бірақ, олар бастапқы және аударма тілдерінде әртүрлі мағынаны білдіреді. Олардың кейбіреулері әмбебап болып, аудармада аударылып отырған елдің мәдениетінің дәлеліне айнала, оңай жасалады. Дегенмен, контекстке тәуелді бірнеше фразеологиялық сәйкестіктері бар сөз тіркестері де көптеп кездеседі. Мысалы, Оливер Кромвельдің атақты Put your trust in God, my boys, and keep your powder dry фразасын екі жолмен қазақ тіліне аударуға болады: Бір Аллаға сеніп, оқ дәрілеріңді құрғақ ұстаңдар! - деп тарихпен байланысты болғандықтан тура мағынада аударуға болады. Бірақ, бұл тіркестің ағылшын мәдениетіндегі танымалдығы соншалықты, оны күнделікті тарихқа қатысы жоқ жағдайларда да қолдану белең алған. Осы сынды жағдайларда фразаның құрамы толықтай беріліп қана қоймайды, сонымен бірге оның шынайы мағынасы да беріледі. Және де бұл жерде жоғарыдағы калькалау арқылы емес, қазақ тіліндегі метафоралық баламамен (Сақтансаң, сақтармын) беріледі.
Қорыта келгенде, аударма барысында фразеологиялық бірліктермен жұмыс жасай отырып аудармашы тек екі тілді біліп қана қоймай, бастапқы мәтінді аударма тілі мен мәдениетімен салыстыра отырып, оның стилистикалық және мәдени-тарихи аспектілерін талдай білуі керек.

1.2 Мақал-мәтелдерді аудару ерекшеліктері

Тілдің лексикасында қаралатын лексикалық бірліктерден (жеке сөздерден) басқа тіл бірліктерінің тұрақты сөз тіркестері деп аталатын неғұрлым күрделі ерекше түрі қалыптасқан. Бұларды тіл білімнің фразеология саласы зерттейді. Фразеология термині (грек phrasis сөйлемше және logos сөз, ілім сөздерінен шыққан) қазіргі тіл білімінде екі мағынада қолданылады. Бірінші, тілдің фразеологиялық құрамын зерттейтін саласы, екінші, белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің жиынтығы дегенді білдіреді.
Осы күнгі тіл білімінде фразеологизм деген ұғым кең мағынада қолданылады. 1990 жылы шыққан Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте фразеологизмге мынадай анықтама берілген: Фразеологизм дегеніміз формасы жағынан синтаксистік құрылымдармен ұқсас, бірақ олардай жалпы заңдылыққа сай сөйлеу кезінде жасалмай, даяр қалпында қайталап қолданылатын, семантикалық және лексика - грамматикалық құрамы тұрақты сөз тіркестері мен сөйлемшелер. Осы анықтамаға қарағанда фразеологизмдерге кең мағынада тілдегі мағына бірлігін сақтаған тұрақты сөз тіркестерінің түрлері мен сөйлемшелер, коммуникативтік тұрақты қолданыстағы әр түрлі коммуникативтік бірліктер, қос сөздер мен қосарлы тіркестер, ресми іс құжаттардағы даяр сөз орамдары т.б. түрінде болуы мүмкін.
Фразеологизмдердің осы айтылған түрлерінің құрылымдық, мағыналық, қолданымдық сипаты, лексикологияға қатысты бірыңғай емес. Сондықтан тәжірибе жүзінде фразеологизмдер тар және кең мағынада қарастырылады. Бұлайша бөліп қарастырудың мәні фразеологизмнің лексикалық бірлік ретінде танылатын атауыштық сөзбен мағыналық байланысына, сол арқылы лексикологиямен жақындасатынына негізделген.[1,223]
Тар мағынадағы фразеологизмдерге құрамы тұрақты, мағынасы біртұтас, даяр қалпында қолданылатын, лексикалық бірліктермен (атауыштық сөздермен) мағыналас, сырттай жай (еркін) сөздеріне ұқсас тұрақты сөз тіркестері мен сөйлемшелер жатады. Шынында, фразеологизмдерді сақтай отырып, сөз мағынасына жақын не парапар мағынаны білдіреді.
Мысалы:
ұзақ түнді көзбен атқызды фразеологизмі - ұйықтамады, дүние салды - өлді, бетінен оты шықты - ұялды, мұрнына су жетпеді, мұрнынан шаншылды, мұршасы келмеді - жұмысбасты болды, ұзын арқан, кең тұсау - еркіндік, үн жоқ, түн жоқ - үндемеді дегенді білдіріп, өзара мағыналас болып тұр.
Ал кең мағынада фразеологизмдерге жататын мақал - мәтелдер мен қанатты сөздердің, жаңылтпаштар мен жұмбақтардың, номинативтік (атауыштық) бірліктердің т.б. өздеріне тән лексика - грамматикалық, стильдік ерекшеліктері бар. Олар сөйлеу кезінде жасалмай, даяр қалпында қолданылатындығы, құрылымының тұрақтылығы жағынан ғана фразеологизмдерге жатқызылады, бірақ олардың мағынасы лексикалық бірлік ретінде сөздердің беретін мағынасына балама, парапар емес, көбінесе бейнелі түрде астарлы мағынада жұмсалады.
Мысалы:
Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей; Мың сіз - бізден бір шыж - быж; алыстан арқалағанша, жақыннан дорбала т.б. мақал - мәтелдің сипаты осындай.
Фразеологизмдердің сөйлеммен арақатынасы. Фразеологизм мен сөйлемнің құрылымдық жағында формалды жақындық, ұқсастық бар. Фразеологизмдерде жай, құрмалас сөйлемдер сияқты құрылымдар кездеседі.
Мысалы:
сойылын соқты, жүрегі тас төбесіне шықты, жүрегінің түгі бар, салы суға кетті, тас - талқан болды т.б. фразеологизмдердің құрылымы жай сөйлемдер сияқты. Мынадай жай сөйлемдермен салыстырыңыз: жел соқты, ол төбеге шықты, айсыз ашық аспан, Хасен үзілген сөзін қайта бастады. Ал ай десе аузы бар, күн десе көзі бар; әй дер әже жоқ, қой дер қожа жоқ; жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты; бір ұрты май, бір ұрты қан т.б. фразеологизмдік сөйлемшелердің құрылымы құрмалас сөйлемдер сияқты. Сөйлем құрылымымен ұқсастық әсіресе фразеологизмдерге жатқызылып жүрген мақал - мәтелдер мен қанатты сөздерден айқын байқалады.
Мысалы:
әкең мұрап болғанмен, жерің ой болсын; әшейінде ауыз жаппас, той дегенде өлең таппас; жақсыдан үйрен, жаманнан жирен; айыратын жаман бар, қосатын жаран бар; әлді адам шалқақ келеді, әлсіз адам жалтақ келеді; Құдай деген құрғақ сөз, Алланың аты алпыс; жантақты жерде сона бар, қыстақты жерде оба бар т.б.
Мақал - мәтелдердің фразеологизмдерге қатысы. Фразеологизмдер мен мақал - мәтелдердің арақатынасы өте күрделі. Кең мағынада мақал - мәтелдер және оларға жақын қанатты сөздер фразеологизмдерге жатқызылуы әлі толық шешілмеген мәселе емес. Бұлардың фразеологизмдерге қатысын түсіну үшін, алдымен мақал - мәтелдердің тілдік сипатын, әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін, бір - бірінен айырмасын түсіну қажет. Мақал мен мәтел бір - біріне ұқсас болғанымен, құрылымы, білдіретін мағынасы жағынан бірдей емес.[2,224]
Мақал деген - халықтың ғасырлар бойғы дүниетанымы, тәжірибесі жинақталып берілген, мазмұны жағынан ғибрат, өсиет сияқты, ізгі қасиеттерді уағыздайтын, құрылымы жағынан әрі көркем, әрі ырғақты, ықшам нақыл сөз. Мақал формасы жағынан аяқталған сөйлем іспеттес. Мақалдардың көпшілігі екі компонентті, яғни құрмалас сөйлем типтес болып келеді. (түстік өмірің болса, кештік мал жина; ер бір рет өледі, ез мың рет өледі т.б.) Мағынасы жағынан екі компонентті мақалдың алдынғы бөлімінде әр нәрсенің жайы не әрекетінің жағдайы, шарты байымдалса, кейінгі бөлімінде соған қатысты қорытынды, түйінді пікір тұжырымдалады (бір кісі таққа отырса, қырық кісі атқа отырады; ер арыса аруақ, ат арыса тулақ т.б.). Бірақ мақалда айтылатын ойдын өзара шарттылығы міндетті болмай, логикалық жағынан бір - біріне ұқсас өмірдегі құбылыстар оның екі бөлімінде де байымдау түрінде берілуі мүмкін.
Мысалы:
Су басынан бұзылады, балық басынан шіриді; адам құлақтан азады, көңілден семіреді т.б.
Мақал дәл мағынасында да, ауыс мағынасында да айтылады.
Мысалы:
туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас; еңбек ширатады, өмір үйретеді дегендер дәл мағынасында, ал ат басына күн туса, ауыздықпен су ішер; адам аласы ішінде, мал аласы сыртында; иттің иесі болса, бөрінің тәңірі бар дегендер ауыс мағынада жұмсалып тұр. Дегенмен, қазақ тіліндегі мақалдардың көпшілігіне ауыс мағынада қолданылу тән сияқты.
Мақалдардың арасында да синонимдестік кездеседі.
Мысалы:
кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол - өзге елге ұл болғанша, өз еліңде құл бол; жекен жерінде көгереді, ер елінде көгерер; әркімнің өз жері - Мысыр шаһары т.б. мақалдар бір - бірімен синонимдік қатынаста тұр.
Ал мәтелге келсек, жоғарыда мақалға берілген анықтаманы оған да беруге болады. Мәтел де халық даналығынан туған, мағынасы уағыз, өсиетке негізделген, құрылымы көркем, ырғақты, әрі ықшам сөз үлгісі. Мәтелдің мақалдан айырмасы - мәтелде айтылатын ой - пікір мақалдағыдай емес, негізінен жанама түрде астарлау, меңзеу түрінде берілетіндігінде. [3,352]
Мысалы:
кісідегінің кілті аспанда, естіген құлақта жазық жоқ, сұлуынан жылуы, жаман күйеу қайынсақ, келегештің тұзы жеңіл, таз әулекі, соқыр әңгүдік деген мәтелдерде мақалдағыдай байымдау, оны қорытындылау жоқ, тек бір жағдайды жанамалап, меңзеп, тұспалдап білдіру ғана бар. Демек, мақал мен мәтелдің айырмасы - олардың мағынасына байланысты, білдіретін ой пікірдің (мағынасының) білдірілу тәсілінде. Ой - пікір, ұғым мақалда неғұрлым анық, ашық айтылса, мәтелде тұспалдап, жанамалап, меңзеп айтылады. Мәтел құрылымы жағынан көбінесе жай сөйлем іспеттес, бір құрылымнан тұрады.
Мысалы:
Саудада достық жоқ, қорыққанға қос көрінеді, заманына қарай амалы, бөрік кигеннің намысы бір, ер кезек үшке дейін, соқыр ат қотыр атқа үйір, тентек шоқпар жинайды т.б.
Қанатты сөздер - тарихи көрнекті қоғам қайраткерлерінің, ойшылдар мен көркем сөз шеберлерінің, ғалымдардың шығармаларында немесе фольклорлық, публицистикалық туындыларында кездесетін, қолданылуы тұрақты, бейнелі, терең мағыналы нақыл сөздер, афоризмдер. Мақал - мәтелдер сияқты қанатты сөздер де айтайын деген ойды мәнерлеп жеткізу үшін, стилистикалық тәсіл ретінде жұмсалады.
Мысалы:
Абайдағы - білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез; әсемпаз болма әрнеге, өнерпаз болсан арқалан; тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық аздырар адам баласын; әкенің баласы болма, адамның баласы бол; еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей; баяғы жартас бір жартас, қаңқ етер, түкті байқамас; адасқанның алды жөн, арты соқпақ; лай суға май бітпес қой өткенге; досы көппен сыйлас, досы жоқпен сырлас т.б. Ыбырайдағы - кел, балалар, оқылық, оқығанды көңілге ықылас пен тоқылық; аурудан аяған күштірек; байлық қанағатта; өзі болған жігіттің аяғынан аямаңыздар т.б.
М.Әуезовтегі - бөрінің артынан бөлтірік ақылдылығынан ермейді; ар жазасы ең ауыр жаза т.б. қанатты сөздер айтуға жеңіл ықшамдылығымен, көркемділігімен, терең мағыналылығымен мақал - мәтелдер сияқты халық арасына кең тарап кеткен.
Тарихи тұрғыдан қарағанда қанатты сөздер мақал - мәтелдердің қорын байытатын негізгі көз болып табылады. Осы күнгі мақал - мәтелдерде ақылгөй, дана адамдардың аузынан шығып, замандар бойы халық қолданысында әбден екшеліп, қырналып, жетіліп, біздің заманымызға жеткен қанатты сөздер сияқты, бірақ олар бастапқы қалпын, авторларын сақтамаған. Қанатты сөздер грамматикалық құрылысы жағынан мақал - мәтелдер тектес әртүрлі формада кездеседі. [4,454]
Фразеологизмдерге мақал - мәтелдердің қатыстылығын және олардың бір бірінен айырмашылығын фразеологизмдерге тән белгілер тұрғысынан қарап анықтауға болады. Осы тұрғыдан қарағанда, фразеологизмдерге тән құрылым тұрақтылығы, даяр қалпында жұмсалу тиянақтылығы, бейнелілігі, мәнерлігі сияқты белгілер мақал - мәтелдерге тән.
Көркем сөз өнерінің тілдік және поэтикалық бұлақтары санатына жататын мақал - мәтелдер мән - мазмұнның тереңдігімен, өткірлігімен, өміршеңдігімен ерекшеленеді. Көлемінің ықшамдылығына қарамастан, бейнелі тілдік бірліктер нақты да күрделі ойдың себеп - салдарын, халықтың өнер тәжірибесінің қорытындысы мен дәлелін қатар білдіреді. Онда халықтың тарихы, саяси өмірі, тыныс - тіршілігі, дүниетанымы, рухани және материалдық мәдениеті жан - жақты көрініс тапқан. Терең ойды алдай қалыпқа сыйғызған халық даналығын, шешендігі мен асқан шеберлігін танытатын да осы ұлттық сипатқа ие мәдени ентаңбалы (маркерлі) тұрақты орамдар. Әрбір халықтың тарихи даму кезеңдеріндегі сан алуан өзгерістер тілдің лексикалық - грамматикалық жүйесінде өзіндік із қалдырып отырғаны белгілі, алайда, өзінің біртұтас жүйесін, тұлға - тұрпаты мен мән мағынасын сақтап қалған тілдік бірліктер - өздік құрамдағы мақал - мәтелдер.[5,31]
Қазақстан Республикасының егеменді ел, халықаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына байланысты, Республиканың, мемлекеттің тілі ретінде оның халықаралық қатынастар деңгейдегі коммуникацияда қолдану ықтималдығын жоққа шығаруға болмайды. Өзара қарым - қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың, ағылшын - қазақ қостілдігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық, көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке ие құжаттардың аралық тіл (язык посредник) ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне аударылуы таяу болашақта өрістей түседі. Ал, шет тілін үйретуде және аударма жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер - фразеологизмдер мен мақал - мәтелдер. Оның себебін тілдің фразеологиялық, паремеологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестердің ұлттық сипатының, ұлттық нақышының ерекшелігімен түсіндіруге болады. Тілдік бірліктердің тұтас мағынасын жете түсінбей, тіркес құрамындағы сыңарлар мәнін негізге ала отырып аудару әртүрлі келеңсіз жағдайларға, сәтсіздіктерге ұшыратуы әбден мүмкін. Сондықтан мақал - мәтелдің тіларалық семантикасын салғастыра зерттей отырып, ондағы жалпы азаматтық, жалпы халықтық мәнділіктер мен заңдылықтар және этностық ерекшеліктерді, сондай - ақ ұлт, тіл, мәдениет және өркениеттің өзара сабақтастығын айқындау да аса өзекті мәселелер қатарына жатады.
Мақал - мәтелдердің тіл білімінде, оның ішінде, қазақ және ағылшын тілдерінде әр тұрғыдан азды - көпті зерттеліп келгені мәлім. Зерттеу нысанына қатысты еңбектерге тоқталар болсақ, мақал - мәтелдердің тілдік табиғаты, олардың басқа тұрақты тіркестермен ұқсастықтары немесе ерекшеліктері А.Байтұрсынов, І.Кеңесбаев, Р.Сәрсенбаев, Б.Адамбаев, Ә.Қайдар, С.Нұрышев, Ғ.Мұсабаев, М.Ғабдуллин, Ғ.Тұрабаева салыстырмалы - салғастырмалы тұрғыдан А.Нұрмаханов, Э.Мұқышева, А.Дондаева, Д.Беғалықызының т.б. жұмыстарында қарастырылған. Ағылшын тіліндегі ұлттық болмыс және ұлттық таныммен тығыз байланысты тұрақты тіркестерді, мақал - мәтелдерді жан - жақты, түбегейлі зерттеген ғалымдар - Н.Барли, А.Дундэс, А.Крикман, М.Куузи, Г.Мильнер, А.Тэйлер, Г.Л.Апперсон, Линда және Роджер Флавэлдер. Аталған ғалымдардың зерттеулері жұмысымызда теориялық және әдістемелік тұрғыдан басшылыққа алынды.
Дегенмен, халықтық ұғым - түсініктер мен рухани, мәдени құндылықтардан мол мағлұмат беретін қазақ және ағылшын тілдеріндегі аталмыш бейнелі тізбектер халықаралық, экономикалық, салааралық байланыстар кең өріс алған осы кезеңге дейін салғастырыла зерттелмей (бірді - екілі мақалаларды есепке алмағанда) келеді.
Ұлт пен тіл біртұтас деген қағидаға сәйкес, қазақ және ағылшын мақал - мәтелдерін тек тілдік емес, этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыру бірлік астарындағы ұлттық болмысты тану жағынан да өзекті мәселе қатарына жатады.
Сондай - ақ этнолингвистика мен лингвомәдениеттану салаларының жалпы тіл білімінде дербес пән болып қалыптасқан тұсында мақал - мәтелдерді тілдің таза ішкі жүйесі (имманентті жүйе) тұрғысынан қарағаннан гөрі, оларды тілі мен мәдениеті алшақ жатқан басқа халықтардың (ұлттардың) тілдік бірліктерімен салғастыра зерттеу арқылы олардың семантикалық құрылымындағы ерекшеліктері мен ұлттық сипатты айқындау аса маңызды болып отыр.
Жұмыстың нысанын туыс емес қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал - мәтелдерді аударудағы тілдік ерекшеліктерді талдау құрайды.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі паремиологиялық бірліктерді тіл иелерінің тарихымен, дүниетанымымен, рухани және дәстүрлі тұрмыстың мәдениетімен сабақтастыра қарастыру нәтижесінде қарастырылған тұжырымдар жалпы және салғастырмалы тіл білімі, этнолингвистика, фразеология, лингвомәдениеттану ғылымдарын теориялық тұрғыдан жетілдіруге белгілі бір дәрежеде үлес қосады.
Сан ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан ата-бабаларымыздың мәдениеті, рухани байлығы мен дүниетанымы, ділі бүгінгі ұрпаққа тіл арқылы ғана жетті. Тілдің бұл құдыреті жөнінде ғұлама ғалым Ә. Қайдар өз пікірін төмендегіше өрбітеді: Этностың шынайы бейнесі, болмысы оның тілінде ғана, тілі арқылы ұрпақ жадында сақталады екен. Этнос тілінде тек оның өзі туралы ғана емес, өзі жасап келе жатқан табиғи ортасымен қоғамдағы қарым-қатынастары туралы да, жан дүниесі, жүрек сыры, қуануы мен сүйініуі, ренжуі мен күлуі, түс көруі, ұққаны мен түйгені, тануы мен талғамы, барлықтағы құбылысты өзінше бағалап бағамдауы бәрі-бәрі, біле білсек, өз тілінде өрнегін тауып, өзіне-өзін көрсететін айна іспеттес, - деп этнос пен тіл байланысының нәзік тамырын дәл басып көрсеткен [1;28].
Тіл арқылы адамзат өзінің сан ғасырлар бойы басынан кешкенін нақтылап айтсақ, ұлттың белгілі бір кездегі дүниетанымын, айналадағы құбылыстарды түйсініп-қабылдауын, адамзат өмірінде болатын нақты бір жайттарға оң немесе теріс баға беруін және т.б. көрсетеді. Осындай айшықты сөз тіркестері қатарына тілдегі фразеологизмдер, қанатты сөздер мен мақал-мәтелдер жатады.
"...Тіл фактілері мен деректері - тұла бойына тұнып тұрған тарих. Сондықтан этностың өткендегі тарихы мен этнографиялық байлығын біз ең алдымен содан іздеуіміз керек" [2], - дейді ғалым академик Ә. Қайдар.
Мақал-мәтелдер - қай тілде болмасын, халық даналығының қайнар көзі, ақылман ойшылдар, ділмәр-шешендер, айтқыш даналар сөзінің мәйегі, ұйтқысы болып саналады [3]. Мақал-мәтелдер бізге сан ғасырлар бойы халықтың қоғамдық даму үрдісінде қалыптасқан ұстанымдары, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, оның тарихы, рухани мәдениетінің қайнаркөздері жайында мол ақпарат беретін тілдік қор болып табылады.
Мақал мен мәтел егіз жанр, тіпті бір жанр деп қарастыруға болады. Дегенмен мағынасына, құрылысына, атқаратын қызметіне жіті қарағанда кейбір өзіндік айырмашылықтары да жоқ емес. Мақал аяқталған ойды білдіреді, өз алдына тұрып та дербес мағына береді. Ғалым К.Аханов пен М.Ғабдуллиннің пікірлеріне сүйенсек, мәтел синтаксистік құрылымы толық емес, жеке тұрып тиянақты ойды бере алмайтын, тек айтылған ойды ажарлай, айқындау үшін қолданылатын, сөз оралымы қалыптасқан сөйлем, пікірдің элементі деуге болады.
Мақал-мәтелдер тіл білімінде әр түрлі бағытта қарастырылып келеді, отандық ғалымдар арасында өз зерттеу еңбектеріне мақал-мәтелдер тақырыбын арқау етіп алған ғалымдар жетерлік. Атап айтар болсақ, Б.Адамбаевтың Мақал-мәтелдер және Шешендік сөздер деген өзара байланысты екі бөлімнен тұратын Халық даналығы атты монографиясы, Р.Сарсенбаевтың Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-семантикалық ерекшеліктері, Ғ.Тұрабаеваның Окказиональные преобразования пословиц и поговорок в казахском языке, А.Донбаеваның Араб және қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациялары мақал-мәтелдердің түрлі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.