Халықаралық несиенің шарттары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Халықаралық несиенің мәні, түрлері
1.2 Халықаралық несиенің формалары
1.3 Факторинг мен форфейтинг операциялары
2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ 2010-2013 ЖЫЛДАРДАҒЫ НЫСАНДАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІ ОРЫНДАЛУЛАРЫНА ТАЛДАУ
2.1 Халықаралық несиенің шарттары
2.2 Халықаралық несие түрлері орындалуларына талдау
3 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ 2010-2013 ЖЫЛДАРДАҒЫ НЫСАНДАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Халықаралық несие нысандарын дамыту проблемалары мен шешу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер
3
6
6
12
17
22
22
26
30
30
34
36
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жұмысшы күші, табиғи ресурстар және кәсіпкерлік сынды өндірістің маңызды факторларының бірі ретінде халықаралық мобильділік сипатқа ие, сондай-ақ ол бір елден екінші елге еркін ауыса алады. Бүгінде кәсіпкерлік және ссудалық несиенің халықаралық қозғалысы халықаралық экономиканың қызметін жақсартуға және түрлі халықаралық шаруашылық байланыс шарттары мен формаларын жетілдіруге бағытталған шешуші элементке айналып отыр.
Несие ауысымын тудыратын негізгі факторлар - сұраныс және ұсыныс. Аталмыш факторлардың туындауына кейбір елдерде несие көлемінің өсуі, ал екінші бір елдерде несие көлемінің құлдырауы себепкер болады. Өндірісі дамыған елдерде жоғары кіріс көзін қамтамасыз ететін инвестициялық қорлар санының артуы ұсыныстардың өсуіне ықпал етеді. Бұл елдерде ұлттық өндірісті дамыту үрдісі фирмалар мен компаниялардың табысты қызмет етуге ұмтылысының және шетелдік несиеге деген сұраныстың артуына әсер етіп отыр.
Ішкі несиеге қарағанда шетелдік несиенің бірқатар өзіндік артықшылықтары бар: шетелдік несие қазіргі заманғы жаңа өндірістік технологияларды ендіруге ықпал етеді; халықты жұмыспен қамтамасыз етуге және кәсіби мамандар мен жұмысшы күшінің өсуіне әсер етеді; заманға лайық басқару дағдыларын қалыптастырады; тауар экспорты мен қызмет түрлерін кеңейтеді; шетелдік компаниялармен бәсекелес жергілікті фирмалардың қызметінің тиімділігін арттыруға ықпал етеді [1, 56].
Қазіргі таңда халықаралық шаруашылық шетелден несие тартудың, олардың аймақтық көлемде немесе халықаралық деңгейде ұлттық экономикаға қызмет етуінің нақтылы ережелерін қалыптастырды. Шетелдік несиені саналы және сауатты пайдалана білу - бәсекелестік жағдайында ұлттық шаруашылықтың табысты қызмет етуінің кепілі болатыны халықаралық тәжірибе дәлелденген.
Ұлттық экономикаға шетелдік несие тарту шаралары тікелей инвестиция, қарыз, ссуда формалары арқылы жүзеге асырылады.
Шетелдік несиенің халықаралық қозғалысының түрлі формаларының ішінде кәсіпкерлік инвестиция ең маңызды рөл атқарады. Сондай-ақ олардың қозғалыс механизмі мен ауысу арналары халықаралық шаруашылық ағымының құрылымының өзгеруімен бірге күннен күнге өзгеріп, жаңаланып отырады.
Халықаралық несие ағынының жағымды жақтарымен қатар, жағымсыз сипаттары да жетерлік.
Халықаралық несие ағыны тұрақсыз болуы мүмкін. Бұрын несие ағынының көп бөлігі несие алушы елде тұрақтанатын, яғни кәсіпкерлік салада, жеке меншік және инфрақұрылым салаларына тікелей инвестиция формасында пайдаға асырылатын. Бүгінде несие ағыны жеңіл қабылданады да, тұрақты және ұзақ мерзімді міндеттемелерге айналмайды. Несие ағыны портфелінің кемшіліктерінің бірі дағдарысқа бейімділігі болып табылады. Бұл дамушы елдерді несие ағынын мерзімсіз ырықтандырудан сақтандыру қажеттілігін көрсетеді.
Несие ағынының әсерінен құнсыздануға байланысты қиындықтардың да туындауы мүмкін. Сонымен қатар, шетелдік инвесторлар игерілуі қиын жекеменшік заттар мен акциялар толқынын әкелуі ықтимал. Олар өз кезегінде сатып алу мүмкіндігі жоғары ақша мөлшерінің артуына ықпал етеді. Соның нәтижесінде мемлекеттік қаржы органдарында қаржы саласы мен жалпы экономиканы реттеу, басқару мәселелеріне байланысты күрделі мәселелер туындайды.
Сонымен қатар, несие ағыны белгілі бір мерзім аралығында ұлттық валюта бағамының ауытқуына ықпал етуі мүмкін. Соның салдарынан баға тұрақтылығы бұзылып, сауда-саттық және инвестиция саласында тиімсіз шешімдердің қабылдануы ықтимал. Сондықтан көптеген елдер мұндай несие ағынына тосқауыл қоюға тырысады. Несие ағыны елдің салықтық базасын әлсіретіп, мемлекетті шамадан тыс инвесторлар тартуға мәжбүр етуі мүмкін.
Сол себепті түрлі мемлекеттер өз дамуының әр түрлі сатыларында ішкі нарықты сыртқы несие әсерінен қорғау мақсатында шетелдік инвестиция ағынына түрлі әкімшілік шектеулер мен кедергілер қойып отырған. Аталмыш шектеулер мен тиымдарды алып тастап, олардың орнына несиенің кіріс-шығыс ағынын реттеу жолдарын қарастыру қаржы қорларын тиімді түрде қайта бөлуге ықпал етеді. Жаңа ақпараттық технология дамып, қаржы саласы жетілдірілген сайын, осындай мүмкіндіктер арта түседі.
Біз курстық жұмысымызда шетелдік тәжірибені жан-жақты зерттеп, халықаралық несиенің нысандары жөніндегі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріне сыни тұрғыдан терең сараптамалық талдау жасай отырып, жаһандану жағдайында бұл үрдісті дамыту моделі мен барысын айқындау негізінде халықаралық деңгейде несие қозғалысын жандандырудың концептуалды тәсілдерін құруға және оларды алушы-елде тиімді пайдалану жолдарын айқындауға тырыстық.
Аталмыш үрдісті әр түрлі қырынан қарастырған бұрынғы көзқарастар және бұған дейін қолданылған несиені халықаралық мобилизациялаудың монетаристік және кейнсиандық модельдері саясаттандырылған прагматикалық сипатта болды [1, 56].
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Курстық жұмыстың негізгі мақсаты халықаралық экономиканың жаһандануы жағдайында халықаралық несиенің нысандарының зерттелу тәжірибесіне сүйене отырып, Қазақстан экономикасына несие тарту мәселелерін басқару-реттеудің ғылыми және әдіснамалық негіздерін жасау болып табылады.
Осы мақсаттарға қол жеткізу барысында зерттеу жұмысымызда төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:
- халықаралық несиенің мәні, түрлерінің концептуалдық негіздері мен модельдерін зерттеу;
- халықаралық несиенің формаларының ерекшеліктерін айқындау;
- факторинг мен форфейтинг операцияларының дамушы елдердің экономикасын жетілдірудегі рөлі мен мәнін негіздеу;
- халықаралық несиенің 2010-2013 жылдардағы нысандары мен түрлері орындалуларына талдау жасау;
- халықаралық несиенің 2010-2013 жылдардағы нысандары мен түрлерін жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні. Курстық жұмысымыздың зерттеу пәні ретінде халықаралық несиенің 2010-2013 жылдардағы нысандары және несиенің халықаралық қозғалысын мемлекеттік реттеу шараларын алып отырмыз.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Экономикалық теория классиктерінің ғылыми еңбектері, халықаралық экономикалық қатынастар саласы бойынша, әсіресе несиенің халықаралық қозғалысын зерттеуге арналған Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері, сонымен қатар дамыған және дамушы елдердің экономикалары жөніндегі зерттеу жұмыстары мен Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтерді реттеуші заңдар мен нормативтік-құқықтық құжаттар - зерттеу жұмысымыздың теориялық және әдіснамалық негізі болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Халықаралық ұйымдардың: БҰҰ (UNSTAD) сауда және оны дамыту бойынша конференцияларының, Дүниежүзілік банктің, Халықаралық валюта қорының, Экономикалық даму және байланыс ұйымдарының және де басқа мекемелердің үдерістері мен тенденциялары айқын көрініс табатын ғылыми және статистикалық мәліметтерін курстық жұмысымызға ақпараттық негіз ретінде алуға тырыстық. Сонымен қатар жетекші рейтингілік компаниялардың, отандық және шетелдік баспасөз құралдарының АҚШ корпорацияларының тікелей инвестицияларына қатысты мәліметтері, Қазақстан Ұлттық банкінің және ҚР Статистикалық Агенттігінің мәліметтері пайдаланылды.
Сол сияқты зерттеу жұмысымызда АҚШ институтының және Канада РҒА, Халықаралық экономика және халықаралық қатынастар Институты РҒА, Еуропа Институты РҒА, Азия және Африка институты РҒА ресейлік ғалымдарының еңбектерін пайдаландық.
Алға қойған мақсаттарымыз бен міндеттеріміздің ерекшеліктеріне сәйкес зерттеу жұмысымызда әр түрлі зерттеу әдістері қолданылды: теориялық талдау әдісі (жүйелілік тұрғыда), логикалық және құрылымдық әдістері, талдау және қорытындылау әдістері, салыстырмалы және жалпылама әдістер, экономикалық-математикалық әдіс, сараптамалық бағалау әдісі, экономикалық және салыстырмалы талдау (бақылау, өлшеу және салғастыру) әдістері.
Курстық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Халықаралық несиенің мәні, түрлері
Ертеректе импортерлерді жекелей несиелеу несиені бір мәрте сыртқы сауда мәмілесімен байланыстыру жолымен жүзеге асырылған, кейіннен банктерде өздерінің шетелдік қарыз алушыларына сыртқы сауда мәмілелерін төлеу үшін несиелік желі шегінде таралды. Бұл жерде несиелік желі шегінде алынған займның мерзімі мең шарты жасалған сыртқы сауда контрактісінде айтылады. Сөйтіп, сол несиелік желі шотына сатып алушы контрактіде келісілген тауарларды сатып ала алады. Несие есебінен қарыз алушы бір жыл ішінде белгілі бір фирмалармен өнімді жабдықтауға контаркт жасауға құқылы.
Экспорттық несиелеуде еуровалюта нарығының несиелік операцияларында қолданылатын алтын несиелік желінің бір түрі дамыды.
Тікелей банктік несиелеудің әрі қарай жетілдірілуі нәти-жесінде сыртқы сауда операцияларын қаржыландырудың мынадай формалары: факторинг, форфейтинг, экспортты ынталандыруда жиі пайдаланылатын лизинг сомалары пайда болды.
Факторинг-компаниясы экспортерге, яғни тауарды сату-шыға несие шартымен бірқатар қызметтер көрсететін, оның ішінде қарызды іздестіру экспорттық операцияларды есепке алу, несиелік бақылау және т.б. өзіне экспортер алдында өз міндеттемесіне алатын мамандандырылған және көпқырлы қаржы мекемесі болып табылады. Өз клиентінің берешек-терге деген талабын қанағаттандыру мақсатында, фирма клиентке берешектерден алған сайын ақша беруге немесе оған мәмілені жасасу барысында қолма-қол ақшамен тез арада төлеуге міндеттеме алады [2, 83].
Факторинг жүйесі экспортерлардың қысқа мерзімді несие берудегі мүмкіндігін ұлғайтады, ал форфейтинг нарығын-дағы мәмілелер орта мерзімді коммерциялық несиелеуге арналған қаражаттар көзі болып табылады. Форфейтингке байланысты операциялар айналымсыз қаржыландыру деген атпен дамыды, оның мәніне келсек, ол экспортердің импортерге қоятын талаптары бойынша қүқығын форфейтер-банкіге беруін, яғни соңғысының құқықты өзіне ұстап немесе халықаралық нарықта сата алуымен сипатталады.
Сатып алынған бағалы қағаздардың орнына экспортерге оның құнын қолма-қол ақшамен есеп мөлшерілемесін шегере отырып, сондай-ақ міндеттемені төлемеу тәуекелін өзіне алғаны үшін сыйақыны және экспортердің векселін сатып алуға міндеттемесі үшін бір мәрте алымды ұстай отырып төлейді.
Факторинг бойынша пайдаланылатын құралдар сауда векселін банктердің, есепке алу барысында қолданылады. Мүндағы айырмашылық мынада, вексель беруші, яғни экс-портер форфейтингтен ешқандай тәуекелді басынан кешпесе, ал жай ғана есепке алу несиесінде борышқор векселін төлемегені үшін жауапкершілік көптеген елдердің вексель зандылығына сәйкес, қай жағдайда болмасын оның мойнында болады.
Форфейтинг бойынша операциялар экспортердің сатып алушыға вексельдік несие шартындағы несиелеу мерзімін созуына, оларды 5 жылға дейін, кейде 8, одан да көп жылдарға дейін созуға мүмкіндік береді, себебі ірі форфейтер-банктің өзіне тәуекелді алуы, инвесторлардың өз қаражат-тарын ұзақ уақытқа орналастыруға ынтасын арттырады.
Форфейтингтік операцияларға қатысушы банктерге ре-сурс ретінде еуровалюталар нарығы қызмет етеді. Сондық-тан да форфейтинг бойынша есеп мөлшерлемесі сол нарықтағы орта мерзімді несие бойынша пайыз деңгейімен тығыз бай-ланысты. Негізгі мәміле валютасына неміс маркасы, американ доллары және швейцария франкі жатады.
Экспортты ынталандырудың маңызды көзіне, сондай-ақ машиналар мен құрал-жабдықтардың халықаралық саудасының біршама маңызды формасына - лизинг операциялары жатады. Лизинг тауарды тұтынушыға меншіктің заңдық құқығы берілмейтін арендалық (жал) қатынастарының бір түрі. Арендаға берушіге аударылатын қаражаттар есебінен, ол тауарды уақытша пайдалану кұқығын төлейді.
Стандартты лизинг тауарды жалға беру барысындағы оны тұтынушысы мен тікелей қатынасқа түсетін арнайы несие-қаржы институтгардың және лизингтік компаниялардың құрал-жабдықты сатып алуын білдіреді. Бұл операциялар объектісіне әр алуан жабдықтар, көлік құралдары, ЭЕМ және т.б. жатады. Лизингтік операцияларды сақгандыруға байланысты барлық шығысты жалға алушы көтереді.
Лизинг өзінше бір несие алу формасы ретінде бола оты-рып, көптеген жағдайда сыртқы нарықта экспортердің өнімдерінің қозғалысын жеңілдетеді. Тауарлай несие мен лизинг жалгерлік операцияларды жүргізу шарты жағынан ұқсас. Лизинг беруші ақшалай қаражаттар тарту қажеттігінен босайды. Лизинг төлемі бөлек жабдықты пайдаланудың барлық кезеңі ішінде бөлек-бөлек төленеді. Бірак лизингтің мақсаты тауарға деген меншік құқығын алу емес, сондай-ақ оның тұтыну сапасын пайдалану құқығын сатып алу болып табылады. Халықаралық қатынастардағы лизинг операция-ларының көлемінің өсуі көп мөлшерде қаржы қаражаттарын тартуды талап етеді. Сондықтан да көптеген елдердің ірі банктерінің лизингтік компанияларды қаржыландыруға қатысуы да кездейсоктық емес.
Халықаралық сауда қатынастарында экспортты қаржы-ландырудың ұлттық жүйесінің интернационалдануын жаңа нәрсе деп санауға тұрады, себебі ол форфейтингтік нары-ғындағы фирмалық несиелеу сферасында және банктік несиелеу шеңберінде байқалады.
Әр түрлі елдің фирмаларының дербес мердігерлер ретін-де қатысуымен жүзеге асырлатын үлкен салаға жасалатын мультинационалдық контарктілер де маңызды дами бастады. Бұл контрактілер оған қатысушы елдердегі банктер мен экспортты несиелеумен айналысатын ұлттық сақтандыру институттарымен сақтандырылады әрі қаржыландырылады. Бұл жерде бірнеше елдің фирмалары атқаратын белгілі бір контрактілерді қаржыландыруға арналған уақытша халықаралық банктік консорциумдарды бөліп айтуға болады.
Сонымен экспорттық несиелеу әдістеріне жасалған талдау, соңғы уақыттары оның икемділігін және диферсификациялығын, қолдану ауқымының кеңейе түскендігін көрсетеді. Экспорттык несиелеу халықаралық сауда мәмілелерін қаржыландыру жүйесінде жетекші орынды алады.
Халықаралық несиенің келесі бір формасына халықаралық жеке меншік қаржылық несие жатады және ол халықаралық несиелік қатынастардың бірден-бір ажырамас ин-ститутционалдық негізі болып табылуда. Халықаралық жеке меншік қаржылық несиені қаржыландыруға өндірістің интернационалдануы мен интеграциялануына Трансұлттық корпорацияның қызметінің дамуы себеп болды. Халықара-лық жеке меншік қаржылық несиелер мен займдардың негізгі көздеріне банкаралық депозиттер, салымдар, еуродолларлық депозиттік сертификаттар жатады, өйткені бұл депозиттер мен салымдардың көпшілігі қысқа мерзімдік сипатқа ие. Банктер үшін маңызды міндет олардың уақытын ұзарту. Қысқа мерзімді депозиттер (1,2,3 айлық) біртіндеп біршама үзақ мерзімді депозиттердің орнын ауыстырды. Осыған байланысты қаржылық несиелердің де мерзімдерін ұзарту шарты жасалып, оларды берудің жаңа ұйымдастыру формалары қалыптасты. Оларға жеке және консорциалдық, ролловерлік несиелер жатады. Жеке несие беруде банк өз атынан ролловерлік несие беретін болса, ал консорциалдық ролловерлік несиеде консорциум басшысы оның қатысу-шылары атынан береді [3, 97].
Ролловерлік несиенің пайда болуы - бұл қысқа мерзімді қарыздарды орта мерзімге және ұзақ мерзімге трансформациялаудағы халықаралық банктік монополиялардың ұмтылысы. Мұнда өтімділік мәселесі орын алады. Ролловер - келіскен мерзім ішінде қарыздық пайыз деңгейін қайта қарау міндеттемесі бар еуронесие нарығында ролловерлік еуроқарыздар, жаңартылатын ролловерлік несиелер және ролловерстенд-бай еуронесиелері (ролловерлік еуронесие-лік қолдау) жатады.
Ролловерлік еуроқарыздар деп 5 жылға дейінгі мерзімге берілетін еуронесиелерді атайды. Ағылшын және американ банктері мұндай қарыздарды 60-жылдардан бастап пай-далануда. Бастапқыда карыздар тұрақты пайыз мөлшерле-месіне байланысты ерекшеленген болатын. Кейіннен олар өзгермелі пайыз мөлшерлемесі қолданылып, беріле бастады.
Жаңартылатын роллеверлік еуронесиелерде несиенің жал-пы сомасы басында көрсетілмейді, ал оны алу барысында тек қана берілетін мерзім ішінде несиенің бағасы мен көлемі айтылады. Олардың пайда болуына ұлттық револьверлік немесе контокорренттік несиелер овердрафтың қолданылу тәжірибелері негіз болды.
Ролловер-стенд-бай еуронесиесі немесе қолдау көрсету ролловерлік еуронесиесі сақтандыру сипатына ие. Қарыз алуына байланысты жасалған келісім-шартпенен, іс жүзінде қарыз жасалған келісім-шарттың қызмет ету мерзімінде қарыз алушының алғашқы талабы бойынша міндеттеме қабылдайды. Жоғарыда айтылған несиелерге қарағанда мұнда ауытқып тұрады. Егерде дебитор қарыз алғысы келген болса, онда бұл несие ролловерлік еуроқарыз деген сипатқа ие болады.
Банктер жоғарыда аталған несие түрлерін араластырып пайдалануға жиі барады. Мысал ретінде; жаңартылатын ролловерлік еуроқарызды немесе ролловерлік еуроқарызды қолдану арқылы ролловер-стенд-бай несиесін беруі мүмкін, сондай-ақ қарызға айналатын жаңартылатын ролловерлік еуронесиелері де беріледі.
Тәуекелді төмендетудің одан басқа да әдістері пайданы-лады. Американдық банктер ескертпелі шектеу келісім әдісін қолданады, ол әдіс бойынша төлем қабілетінсіздік тәуекелі үшінші тұлғаға ауысады, яғни оларға үкімет, мемлекеттік институттар, бас компаниялар, банктер жата-ды. Үкімет қарыз алушының төлем қабілеттілігіне жартылай немесе толық кепілдеме береді. Сондай-ақ тәуекелді белгілі бір уақыт кезеңінен кейін несиені үлесті түрде өтеу барысында да төмендетеді.
Еуронесиелерді берудегі ең қиын мәселе бұл берілетін қарыздарды кайта қаржыландыру сұрағын шешу болып табылады. Банктер үшін ең бастысы несиеге беруді пайда-ланатын мерзімі мен несиенің мерзімінің сәйкес келуі маңызды, бірақ іс жүзінде ондай болмайды. Пайыз мөлшер-лемесінің қозғалысына байланысты банк өзінің саясатын өзгертіп отырады.
Мөлшерлеме өскен уақытта, банк несиенің берілу ұзақ-тығымен салыстыра отырып, қайта қаржыландыру мерзімін ұзартуға ұмтылады. Мұндай жағдайда ол үлкен пайда ала-ды, себебі несие үшін төленетін пайыз жоғарлайды, ал қай-та қаржыландыру кезеңінің аяғына дейінгі жұмылдырылған ресурстар бойынша банктің шығысы өзгеріссіз қалады. Егер пайыз мөлшерлемесі төмендесе, қаржыландыру мерзімі қысқарады. Сонымен қатар, банк несиенің мерзімін өзгерте алмайды, сондықтан ол кайта қаржыландыру мерзімін ұзартады немесе қысқартады. Нәтижесінде банк пайыз мөлшерлемесіндегі айырмадан белгілі бір тиімділікке қол жеткізеді.
Мұнда пайыз деңгейін болжаудың ролі өте маңызды.
Несиені беру, еуронесиеге қатысуын куәландандыратын сертификаттарды орналастырумен сәйкес келеді, оларды менеджер-банктер шығарады. Сертификаттар несиелеуге тікелей қатынасуын растайтын жоғары өтімді кұжат болып табылады. Депозиттік сертификаттардың өзгермелі пайыз мөлшерлемесі болады.
Еуронесиелердің келесі бір түріне банкаралық депозиттер жатады, ондағы мәміле телефон, телефакс арқылы жасала-ды. Өзіне алған міндеттемелер, мәміле жасалған күннің ертеңіне орындалады. Сатып алу сомасы 1-2 млн. доллардан аспайды. Осы сомадан төменгі сомада мәміле жасау бары-сында банктер олар бойынша пайыздағы айырманы (1,8%-ға жуық) алады, ал мұндағы брокер комиссиясы 1,32%-ын құрайды.
Сонымен, халықаралық несиенің пайда болуы мен кейінгі дамуы негізіне қысқа мерзімді капиталдар жатады. Осыған негізделетін ролловерлік еуронесиесі де қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді займдар арасындағы өтпелі саты болып табылады. Ұзақ мерзімді сипатгағы қарыздар, ереже бойынша, облигация формасында беріледі және олар ше-телдік, халықаралық облигациялық займдарға бөлінеді.
Шетелдік облигациялық займдардың мөлшері 60-жыл-дарға дейін шектеліп келген. Кейіннен капиталға ұзақ мер-зімді инвестициялау шеңберінде негізгі орынға ие болған халықаралық облигациялық займдар дами түсті. Бұл облигациялар еуровалюталық нарықта сатылғандықтан, оларды еурооблигациялық займдар деп жиі атайды.
Еурооблигацияға инвестициялауға қол жеткізу маңызды. Көптеген батыс елдерінде халықаралық инвесторлар үшін бостандықтың болуына қарамастан олармен операциялар жасауда белгілі бір дәрежеде шектеулілік болды. Мысалға, Швейцария, Бельгия, Франция және Голландия банктері еурооблигацияларды шығару туралы хабарлау құқығынан айырылды, сол сияқты оларды орналастырумен айналыса алмады және сатып алушыға кеңес бере алмады. Ағылшын инвесторлары осы уақытқа дейін еурооблигацияларды сатып алуға рұқсат қағазын алуға міндетті болған. Тек қана еуродолларлық облигациялармен жасалатын операцияларға толық шек қойылмады. Дегенмен де оларды АҚШ-та сату және сатып алуда белгілі бір қиындықтар болды.
Еурооблигациялық займға кемінде үш мүдделі жак қаты-сады, оларға қарыз алушылар, делдалдар (ондай операция-ларды жүргізуге маманданған банктер) және инвесторлар жатады. Эмитенттер сиякгы еурооблигацияларға мемлеrеттік мекемелер, жеке компаниялар мен халықаралық ұйымдар қатысады [5, 106].
Мұндай операцияларда делдал ретінде ұлттық несиелік институттар, халықаралық банктер және банктік топтар, сондай-ақ ұсақ банктер де бола алады. "Дойче банк", "Дрезднер банк" сиякты және т.б еуропалық банкгермен қатар, американдық банктердің де еуропа континентіндегі амери-кандық монополиялық сапалық экспансиясының арқасында маңызы арта түсті. Соңғы уақыттары еурооблигациялар нарығындағы жағдай өзгеріп, швейцариялық несиелік меке-мелер еурооблигациялар операцияларын жасауға жетекші-лік танытуда. Франция, ФРГ және Дания банктері еуро-марка, еурофранк және еурогульдендегі кағаздарын эмиссиялауға мамандана бастады.
Халықаралық ұзақ мерзімді капиталдың басты көздерінің бірі ретіндегі еурооблигацияның займдарға деген сұраны-сының өсуі, орташа займ мөлшерінің 50 млн. долларға дейін өсуіне әкелді.
Еурооблигациялық займды орналастыру және қарыз үшін сыйақы алу техникасы өзгерді. Мәміле субьектісіне қарыз алушының атынан келісім-шарт жасайтын консорциум жа-тады. Мәміле жасау тәртібі консорциальдық несие беру ту-ралы келісім-шартпен байланысты. Менеджер-банктің келісімімен заем орналастырылып, еурооблигациялардың эмиссиясын жасайды және оларға жазылу жүргізіледі. Операцияны жеңілдету мақсатында консорциум банктер тобымен келісім жасасып, олар инвестор және қосымша гарант ретінде болады. Ондай топтар синдикат құрады, оған 200-ге дейін және одан жоғары қатысушылар кіреді. Гарант синдикаттың мүшелері заемға жазылу құқығын алады.
Облигациялық заем "бағасы" "либор" мөлшерлемесінен, маржадан және көрсетілген қызметтерге қосылған үстеме ақыдан құралады. Әдетте маржаның шамасы 1-2,5% мөлше-рінде ауытқып отырады. Оның деңгейін анықтау критерийіне несиенің мерзімі, қарыз алушының мәртебесі, сондай-ақ капиталдар нарығының жағдайы жатады.
Еурооблигациялық займдардың орташа мөлшерінің өсуіне байланысты, ондай займдарды беру мүмкіндігі бар банктер-де алдыңғы қатарға ие болады. Ондай қатарға шығуға, мы-сал ретінде, швецария банктерінің еурооблигация нарығындағы жаңа эмиссияларды орналастыру мен байланысты мүмкіндігін айтуға болады.
Сонымен қатар, бұл жерде үй және кеңес беру қорлары-ның қаражаттарын пайдаланудың ролі жоғары. Үй қорлары деп инвесторлар үшін пайдалануға тиімді несиелік мекеме-лердің иелігінде болатын, клиенттердің ақшалай қаражат-тарын атайды. Кеңес беру қорлары - бұл олардың иесімен алдын ала кеңесінің болуы барысында пайдалануға бола-тын салымшылар ресурстары. Бұл банктердің трасталык операцияларын жүргізуге ұқсас келеді. Ондай типтегі шара-ларға елдің ұлттық заңдылықтары теріс немесе ынталан-дырушылық ықпалын тигізеді [6, 85].
Трасталық операцияларға салық салынбайтын елдің банк-тік мекемелерінде бұл біршама тиімді. Мысал, Бельгияның заңды және жеке тұлғалары ондай қызметтеріне 20% салық ұсталатындықтан да оны Дания және Люксембургте жүзеге асыруға тырысады.
Облигациялық займды орналастыру және беруге байла-нысты мәмілелерде займ валютасының маңызы зор, себебі облигацияға деген сұраныс пен ұсыныс жағдайы соған тәуелді. Қарыз алушылар облигацияны әлсіз валютада шығаруды дұрыс санаса, ал инвесторлар керісінше. Мұндай факторларға мемлекеттік реттеу органдарының көзқарасы әр түрлі. Еврооблигацияның қызмет етуі шығару валютасына байланысты азайып қалуы да немесе кеңейтілуі мүмкін.
Еурооблигациялық несиелер - ұзақ мерзімді несие алудың бірден-бір болашақтағы көзі болып табылады. Бүл несиелердің ерекшелігі тек қана жоғары пайдалылық емес, сондай-ақ ірі қарыз алу мүмкіндігінде. Тек еурооблигация-лық несиелер ғана халықаралық қарыздық капиталдар нарығының әрі қарай дамуына жағдай жасады.
Халықаралық қатынастарды төлем балансын мемлекет-аралық реттеумен байланысты болып келетін халықаралық клирингтер мен "своп" несиелерінің орны ерекше. Олар бір-бірінен тек қана формасы бойынша емес, сол сияқты экономикалық мазмұнына қарай да ажыратылады, сонымен бірге, көп ортақ нәрселер де бар: олар төлем балансын реттеуде пайдаланылады; мемлекетаралық және банкара-лық негізде келісім жасау нәтижесі болып табылады, үшін-ші бір елдің валютасын, әсіресе әмбебап халықаралық ақшалай есеп айырысу және төлем құралы АҚШ доллары-ның пайдалану мақсатын қысқартады.
Аталған несие формалары арасындағы ерекшелік сыртқы жағынан да байқалады. Мысалы, "своп" операциясының ай-қын бейнеленген несиелік сипаты бар. Сонымен бірге кли-рингтің несиелік жағы мүлде түсініксіз. Сырт қарағанда клирингті несиеге жатқызуға болады, егер "свинге" туралы келісім жасалып немесе активтік сальдо мәнісінде екі жақты негізде клиринг шотын ашудың өзі, екі жақты актіні және пайызсыз несиелеуді білдіреді. Сонымен бірге, клиринг бойынша тауарларды жабдықталудың орындалуы барысында үнемі балансталмаған есеп айырысудың орны ерекше, өйткені ол екі жақтың да бір-біріне өзара несие беруін куәландырады.
Халықаралық клирингтер - бұл халықаралық валюта қар-жы жүйесінің дамуындағы толық кезенді сипаттайды. Кли-рингтік операциялардың мәні мемлекетаралық сауда және төлем келісімдері шегінде қолма-қолсыз есеп айырысуды жүзеге асырудан тұрады. Өкілетті банктер клиринг жүргізу үшін бір-бірінде шот ашады, онда өзара сауда және эконо-микалық қатынастардың басқа да формалары бойынша түсімдер мен төлемдер есептеледі. Несиелік институттар өзара талаптардың есебін жиі жүргізіп отырады, ал активтік сальдо тауармен немесе валютамен жабдықтауға клирингтік келісім жасау шартына байланысты өтеледі.
Алайда өзара есеп айырысуды теңестіру мәселелері қала берді. Оны шешуде макро және микродеңгейдегі пайдала-нылатын қысқа мерзімді банкаралық несиелеу тәжірибесін жаңарту шараларын қолданды. Мұндай қарыздарға "своп" несиелері жатты, оларды жеке және мемлекетаралық қарыз операцияларында қолдану көрініс тапты.
"Своп" операциясы өзара валюталық несие беру туралы шарт жасасу негізінде жүзеге асты. Мұндай түрдегі несие-нің пайда болуы ХВҚ-ға төлем балансын реттеуге байла-нысты мәселелерді, оның ішінде өтімді ресурстардың жетіспеушілігіне байланысты мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
"Своп" несиелік операциялары өтімді ресурстардың бір-ден-бір қосымша көзі болып табылатындықтан, олар жеке несиелік мекемелер арасында және қатысушы елдердің орталық эмиссиялық банктері деңгейіңде жүргізіледі. Несиелік операцияларды жүргізу барысында әр түрлі мақсат қойылады, оған төлем балансын реттеу, валюталық бағамды реттеу мақсатында интервенциялық операциялар жүргізу, ұлттық несиелік жүйені қолдау жатады.
"Своп" операциясы, кемшіліксіз емес, оның да қарама-қайшылық элементтері көп, әсіресе өзара қолдауға беріле-тін қарыздар қысқа мерзімдік сипатқа ие. Сондықтан олар-ды жиі пайдалану "ыстық ақшалардың" жинақталуына жол беріп, олардың бақылаусыз қозғалысы ұлттық экономикаға және халықаралық несиелік қатынастар тұрақтылығына үлкен зиян әкеледі. Дағдарыс жағдайында, тәжірибе көрсеткендей бұл құрал нарықтық экономиканың қиындылыктарын жоюда жеткіліксіз. Жалпы халықаралык несиелердің жіктелуі төмендегідей сызбамен берілген [6, 87].
1.2 Халықаралық несиенің формалары
Халықаралық несиелік қатынастардың қазіргі формалары әр алуан.
Олар заемдық қаражаттарды пайдаланудағы дү-иежүзілік шаруашылық қажеттіліктің өсуін көрсетеді. Халықаралық несие олардың тағайындалуына, экономика-лық мазмұнына, несиені беру көздеріне қарай жіктеледі. Халықаралық несиелер көбіне сыртқы сауда ағымдарына қызмет етумен, инвестициялық объектілерінің құрылысын қаржыландырумен, көрсетілген қызмеггерге ақы төлеумен, ең бастысы ғылыми-техникалық білімдерді экспорттаумен тікелей байланысты келеді. Сонымен қатар, халықаралық несиелердің маңызды бөлігі, тек ғана нақты сыртқы экономикалық мәмілелерді қаржыландыру үшін емес, сол сияқты банкаралық несиені беру немесе әр елдің төлем балансын реттеу мақсатына пайдаланылады. Қазіргі жағдайда халықаралық несиелер - бір жағынан, экспорттық және қаржы несиелері мен займдары ретінде, екінші жағынан, жеке және мемлекетаралык несие түрінде қарастырылған.
Енді осы екі несие формаларын жеке қарастырамыз. Халықаралык сауданы экспорттық несиелеудің ерекшелігі - оның кредитор елінен экспорттық жабдықтауымен өзара байланысты болып келуі, бұл несиеиерді халықаралық несие нарығындағы ерекше категория ретінде бөліп қарауға негіз болады. Бұл жерде импортер мем экспортерлер де өздерінің шетелдік контрагенттерінен немесе оларға қызмет көрсетуші банктерден тікелей несие алады, Несиенің берілуі сыртқы сауда контрактісінің жасалуымен байланысты. Несиенің көлемі, оның мерзімі паиызды төлеу және қаитару
шарты экспортер мен импортер еліндегі экономикалық жә-не саяси жағдайларға, тауардың түріне, екі жақтың өзара қарым-қатынасына тәуелді.
Экспорттық несиелер өнеркәсібі дамыған елдер арасында жиі қолданылады. Экспорттық несие берудің көлемі ғана емес, сондай-ақ қаржыландыру әдістері де өзгеруде. Жаңа несиелік құралдар пайда болып, несиелік операцияға қатысушылар құрамы кеңейді, қатысушылардың өзара қатынасу жүйесі жетілдірілді, кейбір қаржыландыру көздерінің ролі мен маңызы төмендеді.
Импортерлерге өнім жабдықтаушыларының беретін не-сиелері, сондай-ақ импортерлердің ұзақ мерзімді несиелерді коммерциялық банктерден тікелей алуы (коммерциялық несиені) салыстырмалы түрде қарағанда сирек болатын құбылыс. Ең бастысы, сыртқы сауда операциялары кейде қолма-қол ақшаға, кейде кысқа мерзімді есеп айырысу формалары негізінде жүзеге асты.
Экспортты қысқа мерзімді қаржыландырудың (6 айға дейін) басты құралы сауда векселі болды. Бұл мәмілелер экспортер мен импортер арасындағы несиелік қатынастар-дың болуын қаламады және олар сыртқы сауда контракті-лерінде көрсетілмеді. Несие беру негізінен ірі банктер арқылы жүзеге асты, олар экспортерлердің тауарды жөнел-ту туралы күжаттарына қарсы алған тратталарын есепке алып, тауарды сатушыларға тратталарды ақша нарығында сатуға келісім береді. Несиелік операциялар импортер банкі мен вексель бойынша кепіл ролівдегі келісім беруші банк арасында корреспонденттік қатынасқа негізделіп, экспортер үшін жабдықталуына мүмкіндік береді. Сол уақыттарда экспортерлердің банктері ұзақ уақыт бойы өздерінің қаражаттарының қозғалыссыз қалуынан қашып, сыртқы сауда мәмілелерінде жанама қатысушы ретінде ғана қалып отырды.
Экспортты несиелеу 50-жылдардан басталды. Оған сату нарығындағы күрестің шиеленісуі ықпал етті [18, 216-221].
Сыртқы сауда операцияларын қаржыландыруға арналған жеке капиталдардың ұлтгық нарығында шетелдік ұзақ мерзімді займдарды орналастыру несие беру құралының көзі регінде соғысқа дейінгі ролін қалпына келтіре алды. Бұл негізінен, соғыс жылдарындағы инвесторлардың мұндай операцияларға деген сенімсіздігінің өсуіне себеп болды. Дамушы елдердің экономикалық және саяси тұрақсыздығы инвесторларды ондай бағалы қағаздарды сатып алудан бас тартуға итермеледі. Мұндай займдарға кредитор-елдердің үкіметінен және сауда-өнеркәсіп тарапынан қолдау болмады, сондықтан да оларды алушыларға сол елдің тауарларын сатып алуға мүмкіндік туғызды.
Сыртқы сауда операцияларын қаржыландырудағы қажет-тілік халықаралық коммерциялық несие берудің басқа да формалары есебінен қанағаттандырылды:
- шетелдік сатып алушыларға тауарларын шығаратын өндірушіге тікелей берілетін фирмалық несиелер;
- экспортталатын бұйымдар мен көрсетілетін қызметтерді жабдықтаушылары мен сатып алушыларына берілетін банктік несиелер;
:: әр түрлі мемлекетаралық келісімдер шегінде берілетін несиелер.
Экспортты фирмалық несиелеу 60-жылдардан бастап тез қарқынмен дами бастады. Осы кезде фирмалық несиелер машиналар мен құрал-жабдықтар экспортын қаржыланды-рудың негізгі әдісі болды. Коммерциялық несиені фирмалық және банктік деп бөлу, импортердің несиені кімнен алатынына қарай: жабдықтаушы-фирмадан немесе банктен алады. Егер сыртқы сауда контрактісінде жабдықталатын тауар уақыты кешіктіріліп төленетін болса, онда несие фирмалық болып саналады.
Экспортер мен импортердің арасындағы несие шартында тауарды жабдықтау туралы жасалатын келісім бойынша міндеттеме формасы несие беру мерзіміне, мәміленің көлемі мен сипатына, екі жақтың өзара қарымқатынас ерекшелігіне байланысты. Тұрақты сауда қатынасы мен тауарды үнемі жабдықтау барысында несие ашық шот шартыменен беріледі де, соған сәйкес экспотер импортерге сатқан және жөнелткен тауарының құнын жазады, ал импортер көзделген мерзімде қарызды қайтаруға міндетті. Бұл жерде банктер сауда контрагенттерінен есеп айырысуда таза техникалық делдал қызметін атқарады.
Фирмалық несие берудің ең көп пайдаланылатын қаржылық құралы борышқормен акцептелінген вексель болып табылады. Экспортер сатып алушыға контрактіде қанша төлем көрсетілсе, сонша тратталарын береді. Борышқордың немесе банктің акцептелген талабының болуы, экспортерге өзіне қызмет көрсететін банкте осы талапты кепілге беріп немесе оны есепке алу жолымен қарыз алуға мүмкіндік береді.
Батыс елдерінде аккредитивтік есеп айрысу формасы көмегімен фирмалық несиелерді қаржыландыру жиі қолданылады. Бүл жерде коммерциялық несиені беруге байланысты операцияға импортер мен экспортер банкі қатысады, себебі олардың арасындағы жасалынатын келісім негізінде экспортерге тауарды жөнелткендігі туралы құжатты беруіне қарсы аккредитив ашылады.
Фирмалық несиені беру туралы контрактіде сатып алушының қаншама мөлшерде қолмақол ақшамен қатынасу үлесі айтылады, сөйтіп ол, өзінің алдағы мәмілеге катынасына кепілдеме береді. Бұл сома әдетте контракт құнының 15-25%-ын құрайды. Несиені өтеуге борышқордың міндеті жай ғана вексель формасына ауысады. Банктер вексельді есепке алғаны үшін базалық есеп мөлшерлемесін және қызметі үшін бір мәрте алым алады. Егер вексельдерді есепке алу банк жағынан экспортердің алдын ала міндеттемесі негізінде жүргізілсе, онда банк несие сомасының 0,1-0,25% мөлшерінде бір мәрте алым алады. Мұндай шығыстарды, сондайақ сақтандыру құнын экспортер тауар бағасына қосу арқылы сатып алушы есебінен оларды компенсациялайды. Фирмалық несие беру көбіне 2 жылға дейінгі мерзімде жүргізіледі, бірақ қазіргі кезде оның мерзімі 5, кейде 7-8 жылды құрайды.
Фирмалық несиелеу жүйесінің дамуы тұсында айрықша қиындықтар болған емес. Ірі экспортер-фирмалар өздерінің резервтік қаражаттарын пайдаланса, ұзақ және біршама қаржылық қатынасына тұрақты фирмалар банкіндегі овердрафт бойынша (ағымдық шоттағы сомадан асатын мелшерде алатын қарыз) қаражатты қаржыға алуы немесе ақша нарығында қысқа мерзімді талаптарды сатып алушыға сату арқылы қаржыландырылды. Фирмалық несиелер тауарды сатуды қаржыландырумен тікелей байланысты
қамтамасыз ете отырып, экспортерлерге сатып алушының міндеттемесін қайта каржыландыруы бойынша шығындардың орнын жабуға мүмкіндік жасады.
Шетелдік сатып алушылардың несие көлемі мен шартына қойлатын талаптардың артуына, сыртқы сауда нарығындағы бәсекенің күшеюіне байланысты фирмалық несие берудің шектеулі мүмкіндігі көбірек айқындалады. Кейбір фирмалар меншікті қаражаттары есебінен сатып алушыны ірі сомада және ұзақ мерзімге несиелеуге қабілетті болды. Банктерден импортер векселін кепілге бере отырып немесе оларды есепке алу жолымен ұзақ мерзімді несие алу белгілі бір қиындықтарға әкеліп соқтырды. Банктер өз несиелерін 3 жылдан жоғары мерзімге бергісі келмеді, оның себебін қарыз алушылардың несиелік қабілеті туралы ақпараттардың жеткіліксіздігі, олардың міндеттемелерінің өтімділік дәрежесінің төмендететіндігімен түсіндірді. Сонымен бірге, банктік қарыздар тауарды жөнелткеннен кейін бірден берілмей, оларды сатып алушыны акцептегеннен кейін берілді.
Фирмалық несие берудің даму ауқымына оны ұйымдастырумен байланысты техникалық қиындықтар кедергі болды. Ең қиыны бұл несие бойынша жауапкершілікті бөлу еді.
Экспорттық қаржыландыру тәжірибесінің дамуымен экспорттық несиелерді мемлекеттік сақтаундыру жүйесі жетіліп, жабдықтаушының несиесі бойынша сақтандыру мөлшері өсе түсті (қазіргі уақытта еліне және мәміле шартына байланысты несие сомасы 80нен 90%ға дейін сақтандырылады). Мұндай жағдайда экспортерге қайта несиелеу және несиенің қалған бөлігі бойынша тәуекелден сақтану үшін қосымша қаражаттар іздестіруге тура келеді. Мемлекет тек қана саяси тәуекелдерге кепіл беруі жөнінде өзіне міндеттеме алғандықтан да экспортер немесе оны қаржыландырушы банк коммерциялық тәуекелдер бойынша жауапкершілікті өздеріне алуға мәжбүр болды.
Осы міндеттемелердің барлығы 50-60-жылдардағы экспортты қаржыландырудың жаңа әдістерін дамытуға жол берді, оның ішінде алдыңғы орын шетелдік сатып алушыларды тікелей банктік несиелеуге тиді. Осыдан банктер мен фирмалық несиелер арасында қызметтер бөліне бастады. Банктік несие ең бастысы кредитор-елдің өнімдерін сатып алушыларға орта мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді берумен аз сомада қысқа мерзімді несиелік мәмілелер қалады. Англия және Франция сияқты елдерде орта және ұзақ мерзімді несиелеудің жалпы көлеміндегі фирмалық және банктік несиелердің өзара қатынасы 2:1 теңеседі, соңғы жылдары тікелей банктік несиелердің (сатып алушыға берілетін несиелер) үлесіне сондай мерзімді экспорттық несиелерді 3-тен астамы келеді.
Импортерлерді тікелей банктік несиелеудің кеңеюі осы шеңберде мемлекеттік қызметтің белсенділігімен байланысты жеделдетілді. Экспорттық несиелер бойынша мемлекеттік кепілдемелер беретін несиелер көлемін қысқа мерзімде ұлғайтып, қарыз алушылар үшін олардың әлсіз құнын қамтамасыз етті.
Экспорттық несиелеудегі банктердің маңызының артуы халықаралық сауда нарығындағы банктік институттар мен өнеркәсіптік фирмалар арасындағы өзара қатынасқа ықпал етті. Мысалы, соғысқа дейін және соғыстан кейін де банктер халықаралық коммерциялық мәмілелерді несиелеуде екінші реттегі буында болатын, себебі ондай жағдайды толығымен экспортерлер мен импортерлер анықтады. Кейіннен банктер шетелдік сатып алушыларға өздері шығып, олармен жасалатын мәміленің сипатын, ерекшеліктерін айтып түсіндіреді. Сөйтіп, егерде импортерді банк несиелендірсе, ол экспортер үшін біршама тиімді болады. Бұл жерде жөнелтілген тауарды банк оның қолма-қол ақшасымен төлейді де, өз кезегінде экспортерді қаржыландырады, сонымен қатар, банк оны артық шығындардан арылтып, несие бойынша барлық тәуекелден босатады және оның айналым қаражаттарының қозғалысын жеделдетеді. Экспортер операциясын қаржыландыру оның банктен несие алу қабілетімен емес, яғни бірінші кезекте өндірістік мүмкіндіктермен шектеледі.
Сатып алушыға берілетін несиені кейде экспортер-елінің банкі, кейде импортер-елінің банкі бере алады. Несие жай ғана банкаралық келісім-шарт негізінде рәсімделеді және борышты векселін кепілге алу арқылы беріледі. Банктердің импортерге несие беруінің ерекшелігі кредитор-банк елінен тауар сатып алуымен, негізінен инвестициялық маңызы бар
тауарларды: машина, құрал-жабдық технологиялық желілерді сатып алуымен тығыз байланыстылығымен сипатталады.
Осындай түрдегі несиелер банктерден ұзақ мерзімге 5-тен 15 жылға дейін және маңызды сомада беріледі. Соңғы жылдары несиелердің мерзімдері ұзарып және олардың сомалары іріленуде. Мысалы, Батыстың өнеркәсібі дамыған елдері дамушы елдерге беретін экспорттық несиелердің үш-тен екі бөлігі 5 жылдық мерзімге берілсе, барлық несиелердің бестен бір бөлігі 10 жыл мерзімге берілгендер. Осы жерден ұзақ мерзімді банктік несиелердің коммерциялық емес, инвестициялық сипатқа ие болатындығын айтуға болады. Бұл туралы олардың шетелде ірі объектілер құрылысын қаржыландыру үшін тағайындалатындығы, яғни қаражаттардың тек қана кредиторелінің құрал-жабдықтарын сатып алуға ғана беріліп қоймай, сол сияқты оның қарыз алушы-елінде де құрылыс жұмыстарын атқарумен байланысты жергілікті шығыстарды қаржыландыру үшін берілетіндігіне көз жеткіземіз. Ондай несиелер де сондай шартпенен мемлекеттік институттар кепілдемесімен қамтамасыз етіледі.
Келісім-шартқа қатысушы жақтардың арасындағы қаты-нас бірнеше кезеңге бөлінеді. Бастапқыда импортер мен экспортер арасында, сол сияқты кредитор-банк пен сатып алушы-банкі өкілдері арасында алдын ала келісім жасалады. Банкаралық келісімге қол қоймастан бұрын мәмілені несие-лендіруші банктер мен несиені кепілдендіретін ұлттық сақтандыру ұйымдары арасындағы келісімге қол жеткізілуі тиіс. Содан кейін барып түпкілікті үш келісімге қол қойылады: экспортер мен импортер арасындағы контракті, кредитор-банк пен импортер-банк арасындағы қаржылық келісім және несиені сақтандыру келісімі.
1.3 Факторинг мен форфейтинг операциялары
Факторинг сатушылардың сатып алушыларға сатылған тауары үшiн уақытын кешiктiрiп төлеуге беретiн тауар формасындағы және ашық шот түрiнде рәсiмделетiн коммерциялық несиенiң болын сипаттайды. Факторинг - клиенттiң айналым капиталын несиелеумен ұштасатын, сауда-комиссиондық операциясының бiр түрi. Бұл жерде факторингтiк компания клиенттердiң шотын 90%-ға дейiн төлеу шартымен сатып алады. Факторингтiң мақсаты кез-келген несиелiк операциялардың ажырамас бөлiгi болып табылатын тәуекелдi қалпына келтiруiн шешуге бағытталады.
"Фактор" сөзi ағылшын тiлiнен "factor", аударғанда "маклер, делдал" деген мағынаны бiлдiредi. Экономикалық жағынан алғанда бұл - делдалдық операция. Факторинг - жабдықтаушы-клиенттiң жабдықтаған тауары мен көрсеткен қызметтерi үшiн төленбеген төлем талабын (шот-фактурасын) банкке сатумен байланысты комиссиондық-делдалдық операция.
Келiсiмшартқа сәйкес банк жабдықтаушының контрагенттерi өздерiнiң қарызын өтегенiне қарамастан төлем талабындағы соманы төлеуге мiндеттеме алады. Дәл осы жерде факторинг пен банктiк кепiлдеменiң арасындағы айырмашылық байқалады. Яғни, банктiк кепiлдеме бойынша банк өзiнiң есебiнен, оған тиiстi соманы клиент төлемеген жағдайда төлеуге мiндеттi болып табылады. Факторингтiк қызметтiң мақсаты төлеушiнiң төлем қабiлетiне байланыссыз факторингтiк келiсiм шартта көрсетiлген мерзiмде тез арада қаражатты алу болып табылады.
Факторинг операциясы бүгiнгi таңда, отандық ақша нарығында дами алмай отыр. Факторингтi енгiзу сынағы, негiзiнен, 1988 жылы КСРО Өнеркәсiп құрылыс банкiмен жүзеге асырылып, кейiннен өзге де коммерциялық банктер факторинг операцияларын орындай бастады. Сөйтiп, 90-шы жылдардың басындағы төлем дағдарысы факторинг қызметiнiң банктер үшiн тиiмсiздiгiн айқындап, нәтижесiнде отандық банктерiмiз күнi бүгiнге дейiн бұл операцияға салғырттық танытуда.
Факторинг операциясына үш тарап қатысады:
1. Факторингтiк компания (банктiк факторинг бөлiмi) -- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Халықаралық несиенің мәні, түрлері
1.2 Халықаралық несиенің формалары
1.3 Факторинг мен форфейтинг операциялары
2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ 2010-2013 ЖЫЛДАРДАҒЫ НЫСАНДАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІ ОРЫНДАЛУЛАРЫНА ТАЛДАУ
2.1 Халықаралық несиенің шарттары
2.2 Халықаралық несие түрлері орындалуларына талдау
3 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ 2010-2013 ЖЫЛДАРДАҒЫ НЫСАНДАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Халықаралық несие нысандарын дамыту проблемалары мен шешу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер
3
6
6
12
17
22
22
26
30
30
34
36
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жұмысшы күші, табиғи ресурстар және кәсіпкерлік сынды өндірістің маңызды факторларының бірі ретінде халықаралық мобильділік сипатқа ие, сондай-ақ ол бір елден екінші елге еркін ауыса алады. Бүгінде кәсіпкерлік және ссудалық несиенің халықаралық қозғалысы халықаралық экономиканың қызметін жақсартуға және түрлі халықаралық шаруашылық байланыс шарттары мен формаларын жетілдіруге бағытталған шешуші элементке айналып отыр.
Несие ауысымын тудыратын негізгі факторлар - сұраныс және ұсыныс. Аталмыш факторлардың туындауына кейбір елдерде несие көлемінің өсуі, ал екінші бір елдерде несие көлемінің құлдырауы себепкер болады. Өндірісі дамыған елдерде жоғары кіріс көзін қамтамасыз ететін инвестициялық қорлар санының артуы ұсыныстардың өсуіне ықпал етеді. Бұл елдерде ұлттық өндірісті дамыту үрдісі фирмалар мен компаниялардың табысты қызмет етуге ұмтылысының және шетелдік несиеге деген сұраныстың артуына әсер етіп отыр.
Ішкі несиеге қарағанда шетелдік несиенің бірқатар өзіндік артықшылықтары бар: шетелдік несие қазіргі заманғы жаңа өндірістік технологияларды ендіруге ықпал етеді; халықты жұмыспен қамтамасыз етуге және кәсіби мамандар мен жұмысшы күшінің өсуіне әсер етеді; заманға лайық басқару дағдыларын қалыптастырады; тауар экспорты мен қызмет түрлерін кеңейтеді; шетелдік компаниялармен бәсекелес жергілікті фирмалардың қызметінің тиімділігін арттыруға ықпал етеді [1, 56].
Қазіргі таңда халықаралық шаруашылық шетелден несие тартудың, олардың аймақтық көлемде немесе халықаралық деңгейде ұлттық экономикаға қызмет етуінің нақтылы ережелерін қалыптастырды. Шетелдік несиені саналы және сауатты пайдалана білу - бәсекелестік жағдайында ұлттық шаруашылықтың табысты қызмет етуінің кепілі болатыны халықаралық тәжірибе дәлелденген.
Ұлттық экономикаға шетелдік несие тарту шаралары тікелей инвестиция, қарыз, ссуда формалары арқылы жүзеге асырылады.
Шетелдік несиенің халықаралық қозғалысының түрлі формаларының ішінде кәсіпкерлік инвестиция ең маңызды рөл атқарады. Сондай-ақ олардың қозғалыс механизмі мен ауысу арналары халықаралық шаруашылық ағымының құрылымының өзгеруімен бірге күннен күнге өзгеріп, жаңаланып отырады.
Халықаралық несие ағынының жағымды жақтарымен қатар, жағымсыз сипаттары да жетерлік.
Халықаралық несие ағыны тұрақсыз болуы мүмкін. Бұрын несие ағынының көп бөлігі несие алушы елде тұрақтанатын, яғни кәсіпкерлік салада, жеке меншік және инфрақұрылым салаларына тікелей инвестиция формасында пайдаға асырылатын. Бүгінде несие ағыны жеңіл қабылданады да, тұрақты және ұзақ мерзімді міндеттемелерге айналмайды. Несие ағыны портфелінің кемшіліктерінің бірі дағдарысқа бейімділігі болып табылады. Бұл дамушы елдерді несие ағынын мерзімсіз ырықтандырудан сақтандыру қажеттілігін көрсетеді.
Несие ағынының әсерінен құнсыздануға байланысты қиындықтардың да туындауы мүмкін. Сонымен қатар, шетелдік инвесторлар игерілуі қиын жекеменшік заттар мен акциялар толқынын әкелуі ықтимал. Олар өз кезегінде сатып алу мүмкіндігі жоғары ақша мөлшерінің артуына ықпал етеді. Соның нәтижесінде мемлекеттік қаржы органдарында қаржы саласы мен жалпы экономиканы реттеу, басқару мәселелеріне байланысты күрделі мәселелер туындайды.
Сонымен қатар, несие ағыны белгілі бір мерзім аралығында ұлттық валюта бағамының ауытқуына ықпал етуі мүмкін. Соның салдарынан баға тұрақтылығы бұзылып, сауда-саттық және инвестиция саласында тиімсіз шешімдердің қабылдануы ықтимал. Сондықтан көптеген елдер мұндай несие ағынына тосқауыл қоюға тырысады. Несие ағыны елдің салықтық базасын әлсіретіп, мемлекетті шамадан тыс инвесторлар тартуға мәжбүр етуі мүмкін.
Сол себепті түрлі мемлекеттер өз дамуының әр түрлі сатыларында ішкі нарықты сыртқы несие әсерінен қорғау мақсатында шетелдік инвестиция ағынына түрлі әкімшілік шектеулер мен кедергілер қойып отырған. Аталмыш шектеулер мен тиымдарды алып тастап, олардың орнына несиенің кіріс-шығыс ағынын реттеу жолдарын қарастыру қаржы қорларын тиімді түрде қайта бөлуге ықпал етеді. Жаңа ақпараттық технология дамып, қаржы саласы жетілдірілген сайын, осындай мүмкіндіктер арта түседі.
Біз курстық жұмысымызда шетелдік тәжірибені жан-жақты зерттеп, халықаралық несиенің нысандары жөніндегі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріне сыни тұрғыдан терең сараптамалық талдау жасай отырып, жаһандану жағдайында бұл үрдісті дамыту моделі мен барысын айқындау негізінде халықаралық деңгейде несие қозғалысын жандандырудың концептуалды тәсілдерін құруға және оларды алушы-елде тиімді пайдалану жолдарын айқындауға тырыстық.
Аталмыш үрдісті әр түрлі қырынан қарастырған бұрынғы көзқарастар және бұған дейін қолданылған несиені халықаралық мобилизациялаудың монетаристік және кейнсиандық модельдері саясаттандырылған прагматикалық сипатта болды [1, 56].
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Курстық жұмыстың негізгі мақсаты халықаралық экономиканың жаһандануы жағдайында халықаралық несиенің нысандарының зерттелу тәжірибесіне сүйене отырып, Қазақстан экономикасына несие тарту мәселелерін басқару-реттеудің ғылыми және әдіснамалық негіздерін жасау болып табылады.
Осы мақсаттарға қол жеткізу барысында зерттеу жұмысымызда төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:
- халықаралық несиенің мәні, түрлерінің концептуалдық негіздері мен модельдерін зерттеу;
- халықаралық несиенің формаларының ерекшеліктерін айқындау;
- факторинг мен форфейтинг операцияларының дамушы елдердің экономикасын жетілдірудегі рөлі мен мәнін негіздеу;
- халықаралық несиенің 2010-2013 жылдардағы нысандары мен түрлері орындалуларына талдау жасау;
- халықаралық несиенің 2010-2013 жылдардағы нысандары мен түрлерін жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні. Курстық жұмысымыздың зерттеу пәні ретінде халықаралық несиенің 2010-2013 жылдардағы нысандары және несиенің халықаралық қозғалысын мемлекеттік реттеу шараларын алып отырмыз.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Экономикалық теория классиктерінің ғылыми еңбектері, халықаралық экономикалық қатынастар саласы бойынша, әсіресе несиенің халықаралық қозғалысын зерттеуге арналған Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері, сонымен қатар дамыған және дамушы елдердің экономикалары жөніндегі зерттеу жұмыстары мен Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтерді реттеуші заңдар мен нормативтік-құқықтық құжаттар - зерттеу жұмысымыздың теориялық және әдіснамалық негізі болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Халықаралық ұйымдардың: БҰҰ (UNSTAD) сауда және оны дамыту бойынша конференцияларының, Дүниежүзілік банктің, Халықаралық валюта қорының, Экономикалық даму және байланыс ұйымдарының және де басқа мекемелердің үдерістері мен тенденциялары айқын көрініс табатын ғылыми және статистикалық мәліметтерін курстық жұмысымызға ақпараттық негіз ретінде алуға тырыстық. Сонымен қатар жетекші рейтингілік компаниялардың, отандық және шетелдік баспасөз құралдарының АҚШ корпорацияларының тікелей инвестицияларына қатысты мәліметтері, Қазақстан Ұлттық банкінің және ҚР Статистикалық Агенттігінің мәліметтері пайдаланылды.
Сол сияқты зерттеу жұмысымызда АҚШ институтының және Канада РҒА, Халықаралық экономика және халықаралық қатынастар Институты РҒА, Еуропа Институты РҒА, Азия және Африка институты РҒА ресейлік ғалымдарының еңбектерін пайдаландық.
Алға қойған мақсаттарымыз бен міндеттеріміздің ерекшеліктеріне сәйкес зерттеу жұмысымызда әр түрлі зерттеу әдістері қолданылды: теориялық талдау әдісі (жүйелілік тұрғыда), логикалық және құрылымдық әдістері, талдау және қорытындылау әдістері, салыстырмалы және жалпылама әдістер, экономикалық-математикалық әдіс, сараптамалық бағалау әдісі, экономикалық және салыстырмалы талдау (бақылау, өлшеу және салғастыру) әдістері.
Курстық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Халықаралық несиенің мәні, түрлері
Ертеректе импортерлерді жекелей несиелеу несиені бір мәрте сыртқы сауда мәмілесімен байланыстыру жолымен жүзеге асырылған, кейіннен банктерде өздерінің шетелдік қарыз алушыларына сыртқы сауда мәмілелерін төлеу үшін несиелік желі шегінде таралды. Бұл жерде несиелік желі шегінде алынған займның мерзімі мең шарты жасалған сыртқы сауда контрактісінде айтылады. Сөйтіп, сол несиелік желі шотына сатып алушы контрактіде келісілген тауарларды сатып ала алады. Несие есебінен қарыз алушы бір жыл ішінде белгілі бір фирмалармен өнімді жабдықтауға контаркт жасауға құқылы.
Экспорттық несиелеуде еуровалюта нарығының несиелік операцияларында қолданылатын алтын несиелік желінің бір түрі дамыды.
Тікелей банктік несиелеудің әрі қарай жетілдірілуі нәти-жесінде сыртқы сауда операцияларын қаржыландырудың мынадай формалары: факторинг, форфейтинг, экспортты ынталандыруда жиі пайдаланылатын лизинг сомалары пайда болды.
Факторинг-компаниясы экспортерге, яғни тауарды сату-шыға несие шартымен бірқатар қызметтер көрсететін, оның ішінде қарызды іздестіру экспорттық операцияларды есепке алу, несиелік бақылау және т.б. өзіне экспортер алдында өз міндеттемесіне алатын мамандандырылған және көпқырлы қаржы мекемесі болып табылады. Өз клиентінің берешек-терге деген талабын қанағаттандыру мақсатында, фирма клиентке берешектерден алған сайын ақша беруге немесе оған мәмілені жасасу барысында қолма-қол ақшамен тез арада төлеуге міндеттеме алады [2, 83].
Факторинг жүйесі экспортерлардың қысқа мерзімді несие берудегі мүмкіндігін ұлғайтады, ал форфейтинг нарығын-дағы мәмілелер орта мерзімді коммерциялық несиелеуге арналған қаражаттар көзі болып табылады. Форфейтингке байланысты операциялар айналымсыз қаржыландыру деген атпен дамыды, оның мәніне келсек, ол экспортердің импортерге қоятын талаптары бойынша қүқығын форфейтер-банкіге беруін, яғни соңғысының құқықты өзіне ұстап немесе халықаралық нарықта сата алуымен сипатталады.
Сатып алынған бағалы қағаздардың орнына экспортерге оның құнын қолма-қол ақшамен есеп мөлшерілемесін шегере отырып, сондай-ақ міндеттемені төлемеу тәуекелін өзіне алғаны үшін сыйақыны және экспортердің векселін сатып алуға міндеттемесі үшін бір мәрте алымды ұстай отырып төлейді.
Факторинг бойынша пайдаланылатын құралдар сауда векселін банктердің, есепке алу барысында қолданылады. Мүндағы айырмашылық мынада, вексель беруші, яғни экс-портер форфейтингтен ешқандай тәуекелді басынан кешпесе, ал жай ғана есепке алу несиесінде борышқор векселін төлемегені үшін жауапкершілік көптеген елдердің вексель зандылығына сәйкес, қай жағдайда болмасын оның мойнында болады.
Форфейтинг бойынша операциялар экспортердің сатып алушыға вексельдік несие шартындағы несиелеу мерзімін созуына, оларды 5 жылға дейін, кейде 8, одан да көп жылдарға дейін созуға мүмкіндік береді, себебі ірі форфейтер-банктің өзіне тәуекелді алуы, инвесторлардың өз қаражат-тарын ұзақ уақытқа орналастыруға ынтасын арттырады.
Форфейтингтік операцияларға қатысушы банктерге ре-сурс ретінде еуровалюталар нарығы қызмет етеді. Сондық-тан да форфейтинг бойынша есеп мөлшерлемесі сол нарықтағы орта мерзімді несие бойынша пайыз деңгейімен тығыз бай-ланысты. Негізгі мәміле валютасына неміс маркасы, американ доллары және швейцария франкі жатады.
Экспортты ынталандырудың маңызды көзіне, сондай-ақ машиналар мен құрал-жабдықтардың халықаралық саудасының біршама маңызды формасына - лизинг операциялары жатады. Лизинг тауарды тұтынушыға меншіктің заңдық құқығы берілмейтін арендалық (жал) қатынастарының бір түрі. Арендаға берушіге аударылатын қаражаттар есебінен, ол тауарды уақытша пайдалану кұқығын төлейді.
Стандартты лизинг тауарды жалға беру барысындағы оны тұтынушысы мен тікелей қатынасқа түсетін арнайы несие-қаржы институтгардың және лизингтік компаниялардың құрал-жабдықты сатып алуын білдіреді. Бұл операциялар объектісіне әр алуан жабдықтар, көлік құралдары, ЭЕМ және т.б. жатады. Лизингтік операцияларды сақгандыруға байланысты барлық шығысты жалға алушы көтереді.
Лизинг өзінше бір несие алу формасы ретінде бола оты-рып, көптеген жағдайда сыртқы нарықта экспортердің өнімдерінің қозғалысын жеңілдетеді. Тауарлай несие мен лизинг жалгерлік операцияларды жүргізу шарты жағынан ұқсас. Лизинг беруші ақшалай қаражаттар тарту қажеттігінен босайды. Лизинг төлемі бөлек жабдықты пайдаланудың барлық кезеңі ішінде бөлек-бөлек төленеді. Бірак лизингтің мақсаты тауарға деген меншік құқығын алу емес, сондай-ақ оның тұтыну сапасын пайдалану құқығын сатып алу болып табылады. Халықаралық қатынастардағы лизинг операция-ларының көлемінің өсуі көп мөлшерде қаржы қаражаттарын тартуды талап етеді. Сондықтан да көптеген елдердің ірі банктерінің лизингтік компанияларды қаржыландыруға қатысуы да кездейсоктық емес.
Халықаралық сауда қатынастарында экспортты қаржы-ландырудың ұлттық жүйесінің интернационалдануын жаңа нәрсе деп санауға тұрады, себебі ол форфейтингтік нары-ғындағы фирмалық несиелеу сферасында және банктік несиелеу шеңберінде байқалады.
Әр түрлі елдің фирмаларының дербес мердігерлер ретін-де қатысуымен жүзеге асырлатын үлкен салаға жасалатын мультинационалдық контарктілер де маңызды дами бастады. Бұл контрактілер оған қатысушы елдердегі банктер мен экспортты несиелеумен айналысатын ұлттық сақтандыру институттарымен сақтандырылады әрі қаржыландырылады. Бұл жерде бірнеше елдің фирмалары атқаратын белгілі бір контрактілерді қаржыландыруға арналған уақытша халықаралық банктік консорциумдарды бөліп айтуға болады.
Сонымен экспорттық несиелеу әдістеріне жасалған талдау, соңғы уақыттары оның икемділігін және диферсификациялығын, қолдану ауқымының кеңейе түскендігін көрсетеді. Экспорттык несиелеу халықаралық сауда мәмілелерін қаржыландыру жүйесінде жетекші орынды алады.
Халықаралық несиенің келесі бір формасына халықаралық жеке меншік қаржылық несие жатады және ол халықаралық несиелік қатынастардың бірден-бір ажырамас ин-ститутционалдық негізі болып табылуда. Халықаралық жеке меншік қаржылық несиені қаржыландыруға өндірістің интернационалдануы мен интеграциялануына Трансұлттық корпорацияның қызметінің дамуы себеп болды. Халықара-лық жеке меншік қаржылық несиелер мен займдардың негізгі көздеріне банкаралық депозиттер, салымдар, еуродолларлық депозиттік сертификаттар жатады, өйткені бұл депозиттер мен салымдардың көпшілігі қысқа мерзімдік сипатқа ие. Банктер үшін маңызды міндет олардың уақытын ұзарту. Қысқа мерзімді депозиттер (1,2,3 айлық) біртіндеп біршама үзақ мерзімді депозиттердің орнын ауыстырды. Осыған байланысты қаржылық несиелердің де мерзімдерін ұзарту шарты жасалып, оларды берудің жаңа ұйымдастыру формалары қалыптасты. Оларға жеке және консорциалдық, ролловерлік несиелер жатады. Жеке несие беруде банк өз атынан ролловерлік несие беретін болса, ал консорциалдық ролловерлік несиеде консорциум басшысы оның қатысу-шылары атынан береді [3, 97].
Ролловерлік несиенің пайда болуы - бұл қысқа мерзімді қарыздарды орта мерзімге және ұзақ мерзімге трансформациялаудағы халықаралық банктік монополиялардың ұмтылысы. Мұнда өтімділік мәселесі орын алады. Ролловер - келіскен мерзім ішінде қарыздық пайыз деңгейін қайта қарау міндеттемесі бар еуронесие нарығында ролловерлік еуроқарыздар, жаңартылатын ролловерлік несиелер және ролловерстенд-бай еуронесиелері (ролловерлік еуронесие-лік қолдау) жатады.
Ролловерлік еуроқарыздар деп 5 жылға дейінгі мерзімге берілетін еуронесиелерді атайды. Ағылшын және американ банктері мұндай қарыздарды 60-жылдардан бастап пай-далануда. Бастапқыда карыздар тұрақты пайыз мөлшерле-месіне байланысты ерекшеленген болатын. Кейіннен олар өзгермелі пайыз мөлшерлемесі қолданылып, беріле бастады.
Жаңартылатын роллеверлік еуронесиелерде несиенің жал-пы сомасы басында көрсетілмейді, ал оны алу барысында тек қана берілетін мерзім ішінде несиенің бағасы мен көлемі айтылады. Олардың пайда болуына ұлттық револьверлік немесе контокорренттік несиелер овердрафтың қолданылу тәжірибелері негіз болды.
Ролловер-стенд-бай еуронесиесі немесе қолдау көрсету ролловерлік еуронесиесі сақтандыру сипатына ие. Қарыз алуына байланысты жасалған келісім-шартпенен, іс жүзінде қарыз жасалған келісім-шарттың қызмет ету мерзімінде қарыз алушының алғашқы талабы бойынша міндеттеме қабылдайды. Жоғарыда айтылған несиелерге қарағанда мұнда ауытқып тұрады. Егерде дебитор қарыз алғысы келген болса, онда бұл несие ролловерлік еуроқарыз деген сипатқа ие болады.
Банктер жоғарыда аталған несие түрлерін араластырып пайдалануға жиі барады. Мысал ретінде; жаңартылатын ролловерлік еуроқарызды немесе ролловерлік еуроқарызды қолдану арқылы ролловер-стенд-бай несиесін беруі мүмкін, сондай-ақ қарызға айналатын жаңартылатын ролловерлік еуронесиелері де беріледі.
Тәуекелді төмендетудің одан басқа да әдістері пайданы-лады. Американдық банктер ескертпелі шектеу келісім әдісін қолданады, ол әдіс бойынша төлем қабілетінсіздік тәуекелі үшінші тұлғаға ауысады, яғни оларға үкімет, мемлекеттік институттар, бас компаниялар, банктер жата-ды. Үкімет қарыз алушының төлем қабілеттілігіне жартылай немесе толық кепілдеме береді. Сондай-ақ тәуекелді белгілі бір уақыт кезеңінен кейін несиені үлесті түрде өтеу барысында да төмендетеді.
Еуронесиелерді берудегі ең қиын мәселе бұл берілетін қарыздарды кайта қаржыландыру сұрағын шешу болып табылады. Банктер үшін ең бастысы несиеге беруді пайда-ланатын мерзімі мен несиенің мерзімінің сәйкес келуі маңызды, бірақ іс жүзінде ондай болмайды. Пайыз мөлшер-лемесінің қозғалысына байланысты банк өзінің саясатын өзгертіп отырады.
Мөлшерлеме өскен уақытта, банк несиенің берілу ұзақ-тығымен салыстыра отырып, қайта қаржыландыру мерзімін ұзартуға ұмтылады. Мұндай жағдайда ол үлкен пайда ала-ды, себебі несие үшін төленетін пайыз жоғарлайды, ал қай-та қаржыландыру кезеңінің аяғына дейінгі жұмылдырылған ресурстар бойынша банктің шығысы өзгеріссіз қалады. Егер пайыз мөлшерлемесі төмендесе, қаржыландыру мерзімі қысқарады. Сонымен қатар, банк несиенің мерзімін өзгерте алмайды, сондықтан ол кайта қаржыландыру мерзімін ұзартады немесе қысқартады. Нәтижесінде банк пайыз мөлшерлемесіндегі айырмадан белгілі бір тиімділікке қол жеткізеді.
Мұнда пайыз деңгейін болжаудың ролі өте маңызды.
Несиені беру, еуронесиеге қатысуын куәландандыратын сертификаттарды орналастырумен сәйкес келеді, оларды менеджер-банктер шығарады. Сертификаттар несиелеуге тікелей қатынасуын растайтын жоғары өтімді кұжат болып табылады. Депозиттік сертификаттардың өзгермелі пайыз мөлшерлемесі болады.
Еуронесиелердің келесі бір түріне банкаралық депозиттер жатады, ондағы мәміле телефон, телефакс арқылы жасала-ды. Өзіне алған міндеттемелер, мәміле жасалған күннің ертеңіне орындалады. Сатып алу сомасы 1-2 млн. доллардан аспайды. Осы сомадан төменгі сомада мәміле жасау бары-сында банктер олар бойынша пайыздағы айырманы (1,8%-ға жуық) алады, ал мұндағы брокер комиссиясы 1,32%-ын құрайды.
Сонымен, халықаралық несиенің пайда болуы мен кейінгі дамуы негізіне қысқа мерзімді капиталдар жатады. Осыған негізделетін ролловерлік еуронесиесі де қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді займдар арасындағы өтпелі саты болып табылады. Ұзақ мерзімді сипатгағы қарыздар, ереже бойынша, облигация формасында беріледі және олар ше-телдік, халықаралық облигациялық займдарға бөлінеді.
Шетелдік облигациялық займдардың мөлшері 60-жыл-дарға дейін шектеліп келген. Кейіннен капиталға ұзақ мер-зімді инвестициялау шеңберінде негізгі орынға ие болған халықаралық облигациялық займдар дами түсті. Бұл облигациялар еуровалюталық нарықта сатылғандықтан, оларды еурооблигациялық займдар деп жиі атайды.
Еурооблигацияға инвестициялауға қол жеткізу маңызды. Көптеген батыс елдерінде халықаралық инвесторлар үшін бостандықтың болуына қарамастан олармен операциялар жасауда белгілі бір дәрежеде шектеулілік болды. Мысалға, Швейцария, Бельгия, Франция және Голландия банктері еурооблигацияларды шығару туралы хабарлау құқығынан айырылды, сол сияқты оларды орналастырумен айналыса алмады және сатып алушыға кеңес бере алмады. Ағылшын инвесторлары осы уақытқа дейін еурооблигацияларды сатып алуға рұқсат қағазын алуға міндетті болған. Тек қана еуродолларлық облигациялармен жасалатын операцияларға толық шек қойылмады. Дегенмен де оларды АҚШ-та сату және сатып алуда белгілі бір қиындықтар болды.
Еурооблигациялық займға кемінде үш мүдделі жак қаты-сады, оларға қарыз алушылар, делдалдар (ондай операция-ларды жүргізуге маманданған банктер) және инвесторлар жатады. Эмитенттер сиякгы еурооблигацияларға мемлеrеттік мекемелер, жеке компаниялар мен халықаралық ұйымдар қатысады [5, 106].
Мұндай операцияларда делдал ретінде ұлттық несиелік институттар, халықаралық банктер және банктік топтар, сондай-ақ ұсақ банктер де бола алады. "Дойче банк", "Дрезднер банк" сиякты және т.б еуропалық банкгермен қатар, американдық банктердің де еуропа континентіндегі амери-кандық монополиялық сапалық экспансиясының арқасында маңызы арта түсті. Соңғы уақыттары еурооблигациялар нарығындағы жағдай өзгеріп, швейцариялық несиелік меке-мелер еурооблигациялар операцияларын жасауға жетекші-лік танытуда. Франция, ФРГ және Дания банктері еуро-марка, еурофранк және еурогульдендегі кағаздарын эмиссиялауға мамандана бастады.
Халықаралық ұзақ мерзімді капиталдың басты көздерінің бірі ретіндегі еурооблигацияның займдарға деген сұраны-сының өсуі, орташа займ мөлшерінің 50 млн. долларға дейін өсуіне әкелді.
Еурооблигациялық займды орналастыру және қарыз үшін сыйақы алу техникасы өзгерді. Мәміле субьектісіне қарыз алушының атынан келісім-шарт жасайтын консорциум жа-тады. Мәміле жасау тәртібі консорциальдық несие беру ту-ралы келісім-шартпен байланысты. Менеджер-банктің келісімімен заем орналастырылып, еурооблигациялардың эмиссиясын жасайды және оларға жазылу жүргізіледі. Операцияны жеңілдету мақсатында консорциум банктер тобымен келісім жасасып, олар инвестор және қосымша гарант ретінде болады. Ондай топтар синдикат құрады, оған 200-ге дейін және одан жоғары қатысушылар кіреді. Гарант синдикаттың мүшелері заемға жазылу құқығын алады.
Облигациялық заем "бағасы" "либор" мөлшерлемесінен, маржадан және көрсетілген қызметтерге қосылған үстеме ақыдан құралады. Әдетте маржаның шамасы 1-2,5% мөлше-рінде ауытқып отырады. Оның деңгейін анықтау критерийіне несиенің мерзімі, қарыз алушының мәртебесі, сондай-ақ капиталдар нарығының жағдайы жатады.
Еурооблигациялық займдардың орташа мөлшерінің өсуіне байланысты, ондай займдарды беру мүмкіндігі бар банктер-де алдыңғы қатарға ие болады. Ондай қатарға шығуға, мы-сал ретінде, швецария банктерінің еурооблигация нарығындағы жаңа эмиссияларды орналастыру мен байланысты мүмкіндігін айтуға болады.
Сонымен қатар, бұл жерде үй және кеңес беру қорлары-ның қаражаттарын пайдаланудың ролі жоғары. Үй қорлары деп инвесторлар үшін пайдалануға тиімді несиелік мекеме-лердің иелігінде болатын, клиенттердің ақшалай қаражат-тарын атайды. Кеңес беру қорлары - бұл олардың иесімен алдын ала кеңесінің болуы барысында пайдалануға бола-тын салымшылар ресурстары. Бұл банктердің трасталык операцияларын жүргізуге ұқсас келеді. Ондай типтегі шара-ларға елдің ұлттық заңдылықтары теріс немесе ынталан-дырушылық ықпалын тигізеді [6, 85].
Трасталық операцияларға салық салынбайтын елдің банк-тік мекемелерінде бұл біршама тиімді. Мысал, Бельгияның заңды және жеке тұлғалары ондай қызметтеріне 20% салық ұсталатындықтан да оны Дания және Люксембургте жүзеге асыруға тырысады.
Облигациялық займды орналастыру және беруге байла-нысты мәмілелерде займ валютасының маңызы зор, себебі облигацияға деген сұраныс пен ұсыныс жағдайы соған тәуелді. Қарыз алушылар облигацияны әлсіз валютада шығаруды дұрыс санаса, ал инвесторлар керісінше. Мұндай факторларға мемлекеттік реттеу органдарының көзқарасы әр түрлі. Еврооблигацияның қызмет етуі шығару валютасына байланысты азайып қалуы да немесе кеңейтілуі мүмкін.
Еурооблигациялық несиелер - ұзақ мерзімді несие алудың бірден-бір болашақтағы көзі болып табылады. Бүл несиелердің ерекшелігі тек қана жоғары пайдалылық емес, сондай-ақ ірі қарыз алу мүмкіндігінде. Тек еурооблигация-лық несиелер ғана халықаралық қарыздық капиталдар нарығының әрі қарай дамуына жағдай жасады.
Халықаралық қатынастарды төлем балансын мемлекет-аралық реттеумен байланысты болып келетін халықаралық клирингтер мен "своп" несиелерінің орны ерекше. Олар бір-бірінен тек қана формасы бойынша емес, сол сияқты экономикалық мазмұнына қарай да ажыратылады, сонымен бірге, көп ортақ нәрселер де бар: олар төлем балансын реттеуде пайдаланылады; мемлекетаралық және банкара-лық негізде келісім жасау нәтижесі болып табылады, үшін-ші бір елдің валютасын, әсіресе әмбебап халықаралық ақшалай есеп айырысу және төлем құралы АҚШ доллары-ның пайдалану мақсатын қысқартады.
Аталған несие формалары арасындағы ерекшелік сыртқы жағынан да байқалады. Мысалы, "своп" операциясының ай-қын бейнеленген несиелік сипаты бар. Сонымен бірге кли-рингтің несиелік жағы мүлде түсініксіз. Сырт қарағанда клирингті несиеге жатқызуға болады, егер "свинге" туралы келісім жасалып немесе активтік сальдо мәнісінде екі жақты негізде клиринг шотын ашудың өзі, екі жақты актіні және пайызсыз несиелеуді білдіреді. Сонымен бірге, клиринг бойынша тауарларды жабдықталудың орындалуы барысында үнемі балансталмаған есеп айырысудың орны ерекше, өйткені ол екі жақтың да бір-біріне өзара несие беруін куәландырады.
Халықаралық клирингтер - бұл халықаралық валюта қар-жы жүйесінің дамуындағы толық кезенді сипаттайды. Кли-рингтік операциялардың мәні мемлекетаралық сауда және төлем келісімдері шегінде қолма-қолсыз есеп айырысуды жүзеге асырудан тұрады. Өкілетті банктер клиринг жүргізу үшін бір-бірінде шот ашады, онда өзара сауда және эконо-микалық қатынастардың басқа да формалары бойынша түсімдер мен төлемдер есептеледі. Несиелік институттар өзара талаптардың есебін жиі жүргізіп отырады, ал активтік сальдо тауармен немесе валютамен жабдықтауға клирингтік келісім жасау шартына байланысты өтеледі.
Алайда өзара есеп айырысуды теңестіру мәселелері қала берді. Оны шешуде макро және микродеңгейдегі пайдала-нылатын қысқа мерзімді банкаралық несиелеу тәжірибесін жаңарту шараларын қолданды. Мұндай қарыздарға "своп" несиелері жатты, оларды жеке және мемлекетаралық қарыз операцияларында қолдану көрініс тапты.
"Своп" операциясы өзара валюталық несие беру туралы шарт жасасу негізінде жүзеге асты. Мұндай түрдегі несие-нің пайда болуы ХВҚ-ға төлем балансын реттеуге байла-нысты мәселелерді, оның ішінде өтімді ресурстардың жетіспеушілігіне байланысты мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
"Своп" несиелік операциялары өтімді ресурстардың бір-ден-бір қосымша көзі болып табылатындықтан, олар жеке несиелік мекемелер арасында және қатысушы елдердің орталық эмиссиялық банктері деңгейіңде жүргізіледі. Несиелік операцияларды жүргізу барысында әр түрлі мақсат қойылады, оған төлем балансын реттеу, валюталық бағамды реттеу мақсатында интервенциялық операциялар жүргізу, ұлттық несиелік жүйені қолдау жатады.
"Своп" операциясы, кемшіліксіз емес, оның да қарама-қайшылық элементтері көп, әсіресе өзара қолдауға беріле-тін қарыздар қысқа мерзімдік сипатқа ие. Сондықтан олар-ды жиі пайдалану "ыстық ақшалардың" жинақталуына жол беріп, олардың бақылаусыз қозғалысы ұлттық экономикаға және халықаралық несиелік қатынастар тұрақтылығына үлкен зиян әкеледі. Дағдарыс жағдайында, тәжірибе көрсеткендей бұл құрал нарықтық экономиканың қиындылыктарын жоюда жеткіліксіз. Жалпы халықаралык несиелердің жіктелуі төмендегідей сызбамен берілген [6, 87].
1.2 Халықаралық несиенің формалары
Халықаралық несиелік қатынастардың қазіргі формалары әр алуан.
Олар заемдық қаражаттарды пайдаланудағы дү-иежүзілік шаруашылық қажеттіліктің өсуін көрсетеді. Халықаралық несие олардың тағайындалуына, экономика-лық мазмұнына, несиені беру көздеріне қарай жіктеледі. Халықаралық несиелер көбіне сыртқы сауда ағымдарына қызмет етумен, инвестициялық объектілерінің құрылысын қаржыландырумен, көрсетілген қызмеггерге ақы төлеумен, ең бастысы ғылыми-техникалық білімдерді экспорттаумен тікелей байланысты келеді. Сонымен қатар, халықаралық несиелердің маңызды бөлігі, тек ғана нақты сыртқы экономикалық мәмілелерді қаржыландыру үшін емес, сол сияқты банкаралық несиені беру немесе әр елдің төлем балансын реттеу мақсатына пайдаланылады. Қазіргі жағдайда халықаралық несиелер - бір жағынан, экспорттық және қаржы несиелері мен займдары ретінде, екінші жағынан, жеке және мемлекетаралык несие түрінде қарастырылған.
Енді осы екі несие формаларын жеке қарастырамыз. Халықаралык сауданы экспорттық несиелеудің ерекшелігі - оның кредитор елінен экспорттық жабдықтауымен өзара байланысты болып келуі, бұл несиеиерді халықаралық несие нарығындағы ерекше категория ретінде бөліп қарауға негіз болады. Бұл жерде импортер мем экспортерлер де өздерінің шетелдік контрагенттерінен немесе оларға қызмет көрсетуші банктерден тікелей несие алады, Несиенің берілуі сыртқы сауда контрактісінің жасалуымен байланысты. Несиенің көлемі, оның мерзімі паиызды төлеу және қаитару
шарты экспортер мен импортер еліндегі экономикалық жә-не саяси жағдайларға, тауардың түріне, екі жақтың өзара қарым-қатынасына тәуелді.
Экспорттық несиелер өнеркәсібі дамыған елдер арасында жиі қолданылады. Экспорттық несие берудің көлемі ғана емес, сондай-ақ қаржыландыру әдістері де өзгеруде. Жаңа несиелік құралдар пайда болып, несиелік операцияға қатысушылар құрамы кеңейді, қатысушылардың өзара қатынасу жүйесі жетілдірілді, кейбір қаржыландыру көздерінің ролі мен маңызы төмендеді.
Импортерлерге өнім жабдықтаушыларының беретін не-сиелері, сондай-ақ импортерлердің ұзақ мерзімді несиелерді коммерциялық банктерден тікелей алуы (коммерциялық несиені) салыстырмалы түрде қарағанда сирек болатын құбылыс. Ең бастысы, сыртқы сауда операциялары кейде қолма-қол ақшаға, кейде кысқа мерзімді есеп айырысу формалары негізінде жүзеге асты.
Экспортты қысқа мерзімді қаржыландырудың (6 айға дейін) басты құралы сауда векселі болды. Бұл мәмілелер экспортер мен импортер арасындағы несиелік қатынастар-дың болуын қаламады және олар сыртқы сауда контракті-лерінде көрсетілмеді. Несие беру негізінен ірі банктер арқылы жүзеге асты, олар экспортерлердің тауарды жөнел-ту туралы күжаттарына қарсы алған тратталарын есепке алып, тауарды сатушыларға тратталарды ақша нарығында сатуға келісім береді. Несиелік операциялар импортер банкі мен вексель бойынша кепіл ролівдегі келісім беруші банк арасында корреспонденттік қатынасқа негізделіп, экспортер үшін жабдықталуына мүмкіндік береді. Сол уақыттарда экспортерлердің банктері ұзақ уақыт бойы өздерінің қаражаттарының қозғалыссыз қалуынан қашып, сыртқы сауда мәмілелерінде жанама қатысушы ретінде ғана қалып отырды.
Экспортты несиелеу 50-жылдардан басталды. Оған сату нарығындағы күрестің шиеленісуі ықпал етті [18, 216-221].
Сыртқы сауда операцияларын қаржыландыруға арналған жеке капиталдардың ұлтгық нарығында шетелдік ұзақ мерзімді займдарды орналастыру несие беру құралының көзі регінде соғысқа дейінгі ролін қалпына келтіре алды. Бұл негізінен, соғыс жылдарындағы инвесторлардың мұндай операцияларға деген сенімсіздігінің өсуіне себеп болды. Дамушы елдердің экономикалық және саяси тұрақсыздығы инвесторларды ондай бағалы қағаздарды сатып алудан бас тартуға итермеледі. Мұндай займдарға кредитор-елдердің үкіметінен және сауда-өнеркәсіп тарапынан қолдау болмады, сондықтан да оларды алушыларға сол елдің тауарларын сатып алуға мүмкіндік туғызды.
Сыртқы сауда операцияларын қаржыландырудағы қажет-тілік халықаралық коммерциялық несие берудің басқа да формалары есебінен қанағаттандырылды:
- шетелдік сатып алушыларға тауарларын шығаратын өндірушіге тікелей берілетін фирмалық несиелер;
- экспортталатын бұйымдар мен көрсетілетін қызметтерді жабдықтаушылары мен сатып алушыларына берілетін банктік несиелер;
:: әр түрлі мемлекетаралық келісімдер шегінде берілетін несиелер.
Экспортты фирмалық несиелеу 60-жылдардан бастап тез қарқынмен дами бастады. Осы кезде фирмалық несиелер машиналар мен құрал-жабдықтар экспортын қаржыланды-рудың негізгі әдісі болды. Коммерциялық несиені фирмалық және банктік деп бөлу, импортердің несиені кімнен алатынына қарай: жабдықтаушы-фирмадан немесе банктен алады. Егер сыртқы сауда контрактісінде жабдықталатын тауар уақыты кешіктіріліп төленетін болса, онда несие фирмалық болып саналады.
Экспортер мен импортердің арасындағы несие шартында тауарды жабдықтау туралы жасалатын келісім бойынша міндеттеме формасы несие беру мерзіміне, мәміленің көлемі мен сипатына, екі жақтың өзара қарымқатынас ерекшелігіне байланысты. Тұрақты сауда қатынасы мен тауарды үнемі жабдықтау барысында несие ашық шот шартыменен беріледі де, соған сәйкес экспотер импортерге сатқан және жөнелткен тауарының құнын жазады, ал импортер көзделген мерзімде қарызды қайтаруға міндетті. Бұл жерде банктер сауда контрагенттерінен есеп айырысуда таза техникалық делдал қызметін атқарады.
Фирмалық несие берудің ең көп пайдаланылатын қаржылық құралы борышқормен акцептелінген вексель болып табылады. Экспортер сатып алушыға контрактіде қанша төлем көрсетілсе, сонша тратталарын береді. Борышқордың немесе банктің акцептелген талабының болуы, экспортерге өзіне қызмет көрсететін банкте осы талапты кепілге беріп немесе оны есепке алу жолымен қарыз алуға мүмкіндік береді.
Батыс елдерінде аккредитивтік есеп айрысу формасы көмегімен фирмалық несиелерді қаржыландыру жиі қолданылады. Бүл жерде коммерциялық несиені беруге байланысты операцияға импортер мен экспортер банкі қатысады, себебі олардың арасындағы жасалынатын келісім негізінде экспортерге тауарды жөнелткендігі туралы құжатты беруіне қарсы аккредитив ашылады.
Фирмалық несиені беру туралы контрактіде сатып алушының қаншама мөлшерде қолмақол ақшамен қатынасу үлесі айтылады, сөйтіп ол, өзінің алдағы мәмілеге катынасына кепілдеме береді. Бұл сома әдетте контракт құнының 15-25%-ын құрайды. Несиені өтеуге борышқордың міндеті жай ғана вексель формасына ауысады. Банктер вексельді есепке алғаны үшін базалық есеп мөлшерлемесін және қызметі үшін бір мәрте алым алады. Егер вексельдерді есепке алу банк жағынан экспортердің алдын ала міндеттемесі негізінде жүргізілсе, онда банк несие сомасының 0,1-0,25% мөлшерінде бір мәрте алым алады. Мұндай шығыстарды, сондайақ сақтандыру құнын экспортер тауар бағасына қосу арқылы сатып алушы есебінен оларды компенсациялайды. Фирмалық несие беру көбіне 2 жылға дейінгі мерзімде жүргізіледі, бірақ қазіргі кезде оның мерзімі 5, кейде 7-8 жылды құрайды.
Фирмалық несиелеу жүйесінің дамуы тұсында айрықша қиындықтар болған емес. Ірі экспортер-фирмалар өздерінің резервтік қаражаттарын пайдаланса, ұзақ және біршама қаржылық қатынасына тұрақты фирмалар банкіндегі овердрафт бойынша (ағымдық шоттағы сомадан асатын мелшерде алатын қарыз) қаражатты қаржыға алуы немесе ақша нарығында қысқа мерзімді талаптарды сатып алушыға сату арқылы қаржыландырылды. Фирмалық несиелер тауарды сатуды қаржыландырумен тікелей байланысты
қамтамасыз ете отырып, экспортерлерге сатып алушының міндеттемесін қайта каржыландыруы бойынша шығындардың орнын жабуға мүмкіндік жасады.
Шетелдік сатып алушылардың несие көлемі мен шартына қойлатын талаптардың артуына, сыртқы сауда нарығындағы бәсекенің күшеюіне байланысты фирмалық несие берудің шектеулі мүмкіндігі көбірек айқындалады. Кейбір фирмалар меншікті қаражаттары есебінен сатып алушыны ірі сомада және ұзақ мерзімге несиелеуге қабілетті болды. Банктерден импортер векселін кепілге бере отырып немесе оларды есепке алу жолымен ұзақ мерзімді несие алу белгілі бір қиындықтарға әкеліп соқтырды. Банктер өз несиелерін 3 жылдан жоғары мерзімге бергісі келмеді, оның себебін қарыз алушылардың несиелік қабілеті туралы ақпараттардың жеткіліксіздігі, олардың міндеттемелерінің өтімділік дәрежесінің төмендететіндігімен түсіндірді. Сонымен бірге, банктік қарыздар тауарды жөнелткеннен кейін бірден берілмей, оларды сатып алушыны акцептегеннен кейін берілді.
Фирмалық несие берудің даму ауқымына оны ұйымдастырумен байланысты техникалық қиындықтар кедергі болды. Ең қиыны бұл несие бойынша жауапкершілікті бөлу еді.
Экспорттық қаржыландыру тәжірибесінің дамуымен экспорттық несиелерді мемлекеттік сақтаундыру жүйесі жетіліп, жабдықтаушының несиесі бойынша сақтандыру мөлшері өсе түсті (қазіргі уақытта еліне және мәміле шартына байланысты несие сомасы 80нен 90%ға дейін сақтандырылады). Мұндай жағдайда экспортерге қайта несиелеу және несиенің қалған бөлігі бойынша тәуекелден сақтану үшін қосымша қаражаттар іздестіруге тура келеді. Мемлекет тек қана саяси тәуекелдерге кепіл беруі жөнінде өзіне міндеттеме алғандықтан да экспортер немесе оны қаржыландырушы банк коммерциялық тәуекелдер бойынша жауапкершілікті өздеріне алуға мәжбүр болды.
Осы міндеттемелердің барлығы 50-60-жылдардағы экспортты қаржыландырудың жаңа әдістерін дамытуға жол берді, оның ішінде алдыңғы орын шетелдік сатып алушыларды тікелей банктік несиелеуге тиді. Осыдан банктер мен фирмалық несиелер арасында қызметтер бөліне бастады. Банктік несие ең бастысы кредитор-елдің өнімдерін сатып алушыларға орта мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді берумен аз сомада қысқа мерзімді несиелік мәмілелер қалады. Англия және Франция сияқты елдерде орта және ұзақ мерзімді несиелеудің жалпы көлеміндегі фирмалық және банктік несиелердің өзара қатынасы 2:1 теңеседі, соңғы жылдары тікелей банктік несиелердің (сатып алушыға берілетін несиелер) үлесіне сондай мерзімді экспорттық несиелерді 3-тен астамы келеді.
Импортерлерді тікелей банктік несиелеудің кеңеюі осы шеңберде мемлекеттік қызметтің белсенділігімен байланысты жеделдетілді. Экспорттық несиелер бойынша мемлекеттік кепілдемелер беретін несиелер көлемін қысқа мерзімде ұлғайтып, қарыз алушылар үшін олардың әлсіз құнын қамтамасыз етті.
Экспорттық несиелеудегі банктердің маңызының артуы халықаралық сауда нарығындағы банктік институттар мен өнеркәсіптік фирмалар арасындағы өзара қатынасқа ықпал етті. Мысалы, соғысқа дейін және соғыстан кейін де банктер халықаралық коммерциялық мәмілелерді несиелеуде екінші реттегі буында болатын, себебі ондай жағдайды толығымен экспортерлер мен импортерлер анықтады. Кейіннен банктер шетелдік сатып алушыларға өздері шығып, олармен жасалатын мәміленің сипатын, ерекшеліктерін айтып түсіндіреді. Сөйтіп, егерде импортерді банк несиелендірсе, ол экспортер үшін біршама тиімді болады. Бұл жерде жөнелтілген тауарды банк оның қолма-қол ақшасымен төлейді де, өз кезегінде экспортерді қаржыландырады, сонымен қатар, банк оны артық шығындардан арылтып, несие бойынша барлық тәуекелден босатады және оның айналым қаражаттарының қозғалысын жеделдетеді. Экспортер операциясын қаржыландыру оның банктен несие алу қабілетімен емес, яғни бірінші кезекте өндірістік мүмкіндіктермен шектеледі.
Сатып алушыға берілетін несиені кейде экспортер-елінің банкі, кейде импортер-елінің банкі бере алады. Несие жай ғана банкаралық келісім-шарт негізінде рәсімделеді және борышты векселін кепілге алу арқылы беріледі. Банктердің импортерге несие беруінің ерекшелігі кредитор-банк елінен тауар сатып алуымен, негізінен инвестициялық маңызы бар
тауарларды: машина, құрал-жабдық технологиялық желілерді сатып алуымен тығыз байланыстылығымен сипатталады.
Осындай түрдегі несиелер банктерден ұзақ мерзімге 5-тен 15 жылға дейін және маңызды сомада беріледі. Соңғы жылдары несиелердің мерзімдері ұзарып және олардың сомалары іріленуде. Мысалы, Батыстың өнеркәсібі дамыған елдері дамушы елдерге беретін экспорттық несиелердің үш-тен екі бөлігі 5 жылдық мерзімге берілсе, барлық несиелердің бестен бір бөлігі 10 жыл мерзімге берілгендер. Осы жерден ұзақ мерзімді банктік несиелердің коммерциялық емес, инвестициялық сипатқа ие болатындығын айтуға болады. Бұл туралы олардың шетелде ірі объектілер құрылысын қаржыландыру үшін тағайындалатындығы, яғни қаражаттардың тек қана кредиторелінің құрал-жабдықтарын сатып алуға ғана беріліп қоймай, сол сияқты оның қарыз алушы-елінде де құрылыс жұмыстарын атқарумен байланысты жергілікті шығыстарды қаржыландыру үшін берілетіндігіне көз жеткіземіз. Ондай несиелер де сондай шартпенен мемлекеттік институттар кепілдемесімен қамтамасыз етіледі.
Келісім-шартқа қатысушы жақтардың арасындағы қаты-нас бірнеше кезеңге бөлінеді. Бастапқыда импортер мен экспортер арасында, сол сияқты кредитор-банк пен сатып алушы-банкі өкілдері арасында алдын ала келісім жасалады. Банкаралық келісімге қол қоймастан бұрын мәмілені несие-лендіруші банктер мен несиені кепілдендіретін ұлттық сақтандыру ұйымдары арасындағы келісімге қол жеткізілуі тиіс. Содан кейін барып түпкілікті үш келісімге қол қойылады: экспортер мен импортер арасындағы контракті, кредитор-банк пен импортер-банк арасындағы қаржылық келісім және несиені сақтандыру келісімі.
1.3 Факторинг мен форфейтинг операциялары
Факторинг сатушылардың сатып алушыларға сатылған тауары үшiн уақытын кешiктiрiп төлеуге беретiн тауар формасындағы және ашық шот түрiнде рәсiмделетiн коммерциялық несиенiң болын сипаттайды. Факторинг - клиенттiң айналым капиталын несиелеумен ұштасатын, сауда-комиссиондық операциясының бiр түрi. Бұл жерде факторингтiк компания клиенттердiң шотын 90%-ға дейiн төлеу шартымен сатып алады. Факторингтiң мақсаты кез-келген несиелiк операциялардың ажырамас бөлiгi болып табылатын тәуекелдi қалпына келтiруiн шешуге бағытталады.
"Фактор" сөзi ағылшын тiлiнен "factor", аударғанда "маклер, делдал" деген мағынаны бiлдiредi. Экономикалық жағынан алғанда бұл - делдалдық операция. Факторинг - жабдықтаушы-клиенттiң жабдықтаған тауары мен көрсеткен қызметтерi үшiн төленбеген төлем талабын (шот-фактурасын) банкке сатумен байланысты комиссиондық-делдалдық операция.
Келiсiмшартқа сәйкес банк жабдықтаушының контрагенттерi өздерiнiң қарызын өтегенiне қарамастан төлем талабындағы соманы төлеуге мiндеттеме алады. Дәл осы жерде факторинг пен банктiк кепiлдеменiң арасындағы айырмашылық байқалады. Яғни, банктiк кепiлдеме бойынша банк өзiнiң есебiнен, оған тиiстi соманы клиент төлемеген жағдайда төлеуге мiндеттi болып табылады. Факторингтiк қызметтiң мақсаты төлеушiнiң төлем қабiлетiне байланыссыз факторингтiк келiсiм шартта көрсетiлген мерзiмде тез арада қаражатты алу болып табылады.
Факторинг операциясы бүгiнгi таңда, отандық ақша нарығында дами алмай отыр. Факторингтi енгiзу сынағы, негiзiнен, 1988 жылы КСРО Өнеркәсiп құрылыс банкiмен жүзеге асырылып, кейiннен өзге де коммерциялық банктер факторинг операцияларын орындай бастады. Сөйтiп, 90-шы жылдардың басындағы төлем дағдарысы факторинг қызметiнiң банктер үшiн тиiмсiздiгiн айқындап, нәтижесiнде отандық банктерiмiз күнi бүгiнге дейiн бұл операцияға салғырттық танытуда.
Факторинг операциясына үш тарап қатысады:
1. Факторингтiк компания (банктiк факторинг бөлiмi) -- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz